Корней Чуковскийнинг  мазкур бадиасини Ортиқбой Абдуллаев таржимасида  8 йилча аввал сайтимизда эълон қилган эдик. Уни яна қайта янгилашга эса «Жаҳон адабиёти»  журналининг апрел сонида босилган  Аҳмаджон Мелибоевнинг «Чеховни англаш»  мақоласи сабаб бўлди. Бу сабаб  шундаки,  А. Мелибоев  бутун  мақола давомида  Корней Чуковский хотираларидан бир неча  ўринда фойдаланади-ю, аммо  бирон бир жойда  манбани ва  таржимонни қайд этмайди. Бу эса  илму адабиётда мавжуд ақидаларга  мутлақо зид ҳолатдир.  Шунингдек, бу ҳолатда  «Жаҳон адабиёти»  журнал  таҳририяти, унинг раҳбари ва, албатта, Аҳмаджон Мелибоев  мақоласини нашрга тайёрлаган муҳаррирнинг  ноширлик ва муаллифлик ҳуқуқларини билмаслиги аён кўринади.

Корней Чуковский
ЧЕХОВ
Ортиқбой Абдуллаев таржимаси

Корней Чуковский (ҳақиқий исми шарифи Николай Васильевич Корнейчуков (1882-1969) рус ёзувчиси, болалар шоири, адабиётшунос, таржимон, филология фанлари доктори. Болаларга бағишлаб ёзилган «Ваня ва тимсоҳ», «Тозалаб юв», «Суваракбой», «Пашша — серхархаша», «Бармалей», «Доктор Айболит» каби асарлари бутун дунёга машҳур. Унинг Н.А.Некрасов, А.П.Чехов, В.Короленко, Л.Андреев, В.Брюсов, А.Блок, А.Куприн, И.Репин ва бошқа улуғ ижодкорлар ҳақида яратган адабий очерклари, бадиалари жуда кўп тилларга таржима қилинган.

I

У саховатли бойлар сингари меҳмондўст эди. Зиёфат беришни жони дилидан яхши кўрарди. Қишлоққа бориб жойлашиши биланоқ бир дунё меҳмонларни ҳузурига чорларди. Кимларгадир бу телбаликдек туюлиши мумкин: ахир у кўп йиллик қашшоқлик чангалидан эндигина қутулган, оиласини — онаси, укаси, синглиси, отасини боқиш ташвишида не кўйларга тушмаганди дейсиз, эртанги кун учун ҳозир ҳам сариқ чақа ғамлаб қўймаганига қарамай, уйини бошдан-оёқ меҳмонларга тўлдиради, уларни тўйдиради, кўнглини олади ва яна текин даволайди!

Бир гал хилват украин қишлоғидан далаҳовли олган эди, ҳали уни бориб кўрмасдан, шароитини билмасдан туриб, Москвадан Петербургдан, Нижнийдан ҳар хил одамларни у ерга таклиф қила бошлаганди.

Москва атрофидаги далаҳовлига жойлашиши биланоқ уйи меҳмонхонага айланиб кетарди. “Барча хоналарда бир неча кишидан бўлиб диванда ухлардик, − деб эслайди укаси Михаил, − ҳатто пичан ичида ётардик. Истеъдодининг мухлислари бўлган ёзувчилар, қизлар, қишлоқ оқсоқоллари, маҳаллий табиблар, қандайдир узоқ қариндошлар”, таклиф этилган ёки ўзича келган кишилар унинг уйида ҳафталаб уймалашиб ётишарди.

Аммо унга бу ҳам камлик қиларди.

“Иваненкони кутяпмиз. Суворин келади, Баранцевични ҳам таклиф этаман”, − деб тўқсон иккинчи йилда Наталья Линтваревага Мелиховодан хабар беради.

Айни замонда уни ҳам келишга даъват этади. Кейинги хатларига қараганда, бу уч кишидан бошқа яна Лазарев-Грузинскийни, Ежовни, Лейкинни ҳам таклиф қилади, Левитан эса айни шу кунларда унинг уйида меҳмон эди!

Саккиз киши, аммо бу ҳам ҳаммаси эмас: унинг уйида “мунажжим” Ольга Кундасова, созанда Мариан Семашко, Лика Мизинова, Мусина-Пушкина (уни баъзан Дришка, баъзан Чирилдоқ деб ҳам аташарди), торжкалик қандайдйр Лесова билан Клара Мамуна, оиласининг дўстлари, тағин қанчадан-қанча кунда-шундалар ва жуда кўплаб кимлиги номаълум тасодифий қўноқлар ҳар доим уймалашиб юришарди.

Бундай саноғи йўқ одамлар, албатта, уни толиқтириб қўйишарди ҳам. “Пасха арафасидаги жумадан бошлаб бугунгача уйдан меҳмон узилмайди… лоақал бирон сатр ёзолмадим”. Аммо бу ҳолат унинг тийиқсиз меҳмондўстлигига халал беролмайди. Ана шу арзи ҳол битилган хатнинг ўзида у Кундасовани ҳузурига таклиф қилади, кейинги куни Владимир Тихоновни, ундан кейин Лейкинни , кейин Ясинскийни чорлайди, кейинги кунларда уникида Суворин, Шчепкин-Куперник, таганроглик Селиванов-Краузелар меҳмон бўлганини мактублар орқали билиб оламиз.

Бу даъватномаларда хушчақчақлик, ҳазил-ҳузил, шўхчан кайфият ҳукмрон, у мактубларнинг мағиз-мағизига ўз атрофида уфуриб турган шодлик, қувноқлик, ёшлик руҳини сингдириб юборади.

“Хўш-ш, жаноб, − деб ёзган эди у “Шимол” муҳарририга. − Сиз суратимни ҳам босиб чиқариб, номим машҳур бўлишига ҳисса қўшдингиз, миннатдорчилик учун Сизга ўз иссиқхонамда етиштирилган редискалардан беш боғламини совға қиламан. Тезлик билан ҳузуримга (Петербургдан! Олти юз чақирим йўл босиб! − К.Ч.) келишингиз ва бу редискаларни ейишингиз зарур”.

Меъмор Шехтелни қандай чақирганини кўринг: “Агар келмасангиз, чолворингизнинг боғичи кўчада, одамлар ўртасида ечилиб кетсин деб тавалло қиламан…”

Водевиллар ёзувчи Билибинга ҳам шундай оҳангда мактуб йўллаган:
“Зудлик билан уйланишингиз ва хотинингизни олиб ҳузуримга, икки ҳафтага далаҳовлига келишингиз зарур… Тиниқиб дам олишингиз ва ғаройиб тентакка айланишингизга кафолат бераман…”

Чехов ана шундай самимий, улкан ҳаётсевар, қувноқ киши эди. Вужудида одамларга улкан муҳаббат қаўнаб-тошиб ётарди.

Дўстлари ва танишларини ҳузурига чорлар экан, худди курорт рекламаларига тақлид қилгандек, уларни кутаётган ҳузур-ҳаловат ҳақида кўтаринки оҳангда тўлиб-тошиб ёзар эди:

“Ниҳоятда тенги йўқ жой, қувноқлик, фаровонлик ҳукмрон, одамлар кўп…”, “Қримга қараганда юз баравар иссиқ ва гўзал…”, “Роҳатижон извош, чидамли отлар, афсонавий йўллар, ҳар жиҳатдан ажойиб одамлар”, “Тенги йўқ қумлоқ”.

У дўстларини ҳузурига астойдил таклиф қилар экан, келмай қолса-чи, деган фикрни ўйлаб ҳам ўтирмасди. “Мен Сизни арқонга боғлаб судраб олиб келаман”, − деб ёзган эди у насрнавис Шчегловга. Дарҳақиқат, аксари даъватномалари ростакамига арқонга айланиб кетар, уларнинг бағрига чексиз-чегарасиз хоҳиш-истаклар сингдирилган бўларди.

“Муваффақиятлардан бошингиз айланиб, келмаётганингиз учун Сизни кўришга тоқатим йўқ”, − деб ёзган эди танишларидан бирига.

Бошқасига: “Келмай қолсангиз, шундай дилсиёҳлик бўладики, Сизни жазолаш учун барча дўзах азоблари камлик қилади”. Учинчи мактубда Лика Мизиновадан шундай сўрайди: “Бизникига келмасангиз Сиз учун қандай оғир жазолар ўйлаб топишимизни биласизми?” Ва устингиздан қайноқ темир эритмасини қуйиб юборамиз, деб пўписа қилади.

Сумсклик танишларидан бирининг синглисига ёзади:
“Агар у келмай қолса, тегирмонга солиб майдалайман”. Бундай фавқулодда шиддатли таклифнома ва илтимосларни у чуқур ўйлаб ўтирмасдан ёзиб юбораверарди. Гўё улар бўлмаса куни ўтмайдигандек, турли-туман одамларни − у тўпори, жанжалкаш Гиляровский ёки майда ran, кўнгли бўш Ежов бўладими, − суриштириб ўтирмасдан, таклиф қилаверар эди…

II

Улкан меҳмондўстлик одатини Чехов умрининг охиригача сақлаб қолди. Ўпка сили вужудини еб битирган, бир оёғи тўрда, бир оёғи гўрда бўлиб юрганда ҳам Москвага қисқа муддатга келган пайтида хонадони шу заҳотиёқ одамларга тўлиб кетар, эрталабдан кечга қадар бир дақиқа холи қолмас эди. “Бутун кун бўйи олдидан одам узилмасди”, − деб эслайди В. Немирович-Данченко ва шу заҳотиёқ унинг тасаввурга сиғмайдиган эҳтиросларини таъкидлайди: “Бу ҳолат уни толиқтирмас эди, чамаси бундай толиқиш азоблари унга ҳузур бағишларди…”

Одамлар билан ниҳоятда тез танишиб, дўстлашиб кетиш одати туфайли у Москвага кўчиб келгандан кейинги бир-икки йил ичида деярли бутун Москва аҳли ва шаҳардаги барча жамоа вакиллари билан танишиб улгурди, бундан ташқари Бабкино ва Чикино, Воскресенск ва Звенигородни, хуллас атрофини ўраб турган жўшқин ҳаёт манзараларини жуда катта ҳафсала билан қисқа фурсатда ўрганиб чиқди.

Шунинг учун ҳам ёшликааги мактубларида мана бундай сатрларни кетма-кет ўқишимиз мумкин:
“Ҳозир пойгада бўлдим…”, “Зобитлар билан эдим, ичдим ва ухладим…”, “Роҳиблар ҳузурида меҳмон бўлдим”, “Ойна заводига бораман…”, “Бутун ёз бўйи Ноздревга ўхшаб, ярмаркаларни кезиб юраман”, “Жамоат ҳакамининг қамоқхонасини кўрдим”.

У ниҳоятда дилкаш киши эди, ҳар қандай одам билан бир лаҳзада тил топишиб кета оларди. Юзлаб ва минглаб кишиларнинг таржимаи ҳоли, туриш-турмуши, гап-сўзлари, касбу корига астойдил қизиқиб яшамаганда саксонинчи ва тўқсонинчи йиллардаги рус ҳаётининг улкан қомусига айланган, Чеховнинг майда ҳикоялари деб аталадиган тенги йўқ асарларни ярата олармиди?

Бирдан мўъжиза юз бериб, кўп жилдли асарларидан жой олган майда ҳикояларидаги қаҳрамонларнинг ҳаммаси − полициячилар, доялар, актёрлар, тикувчилар, маҳбуслар, ошпазлар, тақводорлар, тарбиячилар, заминдорлар, руҳонийлар, цирк ходимлари (ўша давр таъбири билан айтганда циркчилар), барча идоралардаги турфа амалдорлар, шимолий ва жанубий губернияларнинг деҳқонлари, генераллар, ҳаммомчилар, муҳандислар, от ўғрилари, монастир хизматчилари, савдогарлар, ҳофизлар, аскарлар, совчилар, фортепьяно созловчилар, ўт ўчирувчилар, суд терговчилари, дьяконлар, профессорлар, подачилар, адвокатлар Москва кўчаларига чиқиб келишса борми, бундай ранг-баранг одамлар тўдаси шаҳардаги энг катта майдонга ҳам сиғмаган бўларди. Бошқа китоблар, масалан, Гончаров асарлари Чеховники билан қиёсланса, худди саҳрога ўхшаб кўринади — уларнинг ҳар юз бетига биттадан одам тўғри келади…

Чехов ҳикояларида тўлиб-тошиб ётган одамлар қиёфасини бир киши яратганига ҳатто ишонгинг ҳам келмайди, кўпдан-кўп шунча одамни кўриш, эслаб қолиш ва турли-туман қилиқлари, хатти-ҳаракатлари, кулиши, юз тузилиши, кийим-боши, қайғу ва қувончларини юракка жо қилиб, мангуликка муҳрлаб қолдириш учун иккита эмас, балки минглаб фавқулодда ўткир кўз керак бўлар эди.

Бу одамлар орасида у нақадар хуррам юрарди! Уларни нақадар юракдан севарди! У ўта ҳазилкаш, қувноқ эди, биринчи суҳбатдаёқ ҳар қандай одамни миридан-сиригача билиб олар ва дарров ёқтириб қоларди, ҳаммага ишонч билан муносабатда бўларди, юраги саховатга тўла эди, ўзидаги юксак маънавий бойликларни жон деб бошқаларга улашиб бергиси келарди…

Айтайлик, Сиз қисқа ёз ойларида далаҳовлида ижарада турдингиз, ёз мавсуми ўтиб, шаҳарга қайтганингиздан кейин ҳовли эгасини батамом унутиб юборасиз. Чехов эса жанубдаги нотаниш Линтаревларнинг далаҳовлисига бориши биланоқ ҳали дурустроқ танишмасдан туриб олти кишидан иборат оила аъзоларининг ҳаммасини қацрдон одамларим деб Айтайлик, Сиз қисқа ёз ойларида далаҳовлида ижарада турдингиз, ёз мавсуми ўтиб, шаҳарга қайтганингиздан кейин ҳовли эгасини батамом унутиб юборасиз. Чехов эса жанубдаги нотаниш Линтаревларнинг далаҳовлисига бориши биланоқ ҳали дурустроқ танишмасдан туриб олти кишидан иборат оила аъзоларининг ҳаммасини қацрдон одамларим деб таърифлади, узоқ йилларгача уларни энг яқин дўстлари даврасига қўшиб юрди, ўз таъбири билан айтганда, бу оилада “сўнмайдиган чироқёндирди”.

Салгина олдин, Москва атрофида, уч йил давомида далаҳовлида турган пайтида Киселевлар оиласи билан ҳам шундай бўлган эди. Уларнинг болалари, ҳатто меҳмонлари, қариндошларигача, яқин дўстларига айлантириб олганди.

Асарларини чоп этувчи ноширларнинг ҳаммаси билан, ҳатто Вукол Лавров ва Саблинлар билан дўстона муносабат ўрнатганди. Алексей Суворин ҳақида-ку гапирмай қўяқолайлик.

У кўпчилик ичида роҳатланиб юрар, ҳатто бир неча киши билан биргаликда асар ёзишни орзу қилар, бунинг учун мутлақо ноқулай одамларни ҳаммуаллифликка таклиф қилишга иккилантириб ўтирмас эди.

“ Гап бундай, Короленко… Биргаликда ишлаймиз. Драма ёзамиз. Тўрт кўринишли. Икки ҳафтада”.
Ҳолбуки, Короленко умрида биронта драма ёзмаган, театрга ҳеч қандай алоқаси йўқ ижодкор эди.

Билибинга: “Келинг, биргалашиб икки қисмли водевил. ёзамиз! Биринчи кўринишни Сиз ёзасиз! Иккинчисини мен…Гонорар ўртада”.

Суворинга: “Келинг, “Юдиф” операси оҳангида “Олоферн” трагедиясини ёзамиз… Юдиф Олоферни севиб қолади. Уни шунга мажбур қиламиз… Сюжет тўлиб ётибди. “Сулаймон”ни ёзсак ҳам бўлади, Наполеон III билан Евгенийни ёки Эльбадаги Наполеонни олиш мумкин”.

Бир неча йилдан кейин яна унга:
“Биргалашиб икки-учта ҳикоя ёзамиз… Сиз бошини, мен эса охирини…”

Ҳатто у касби ҳуқуқшунос, бадиий ижодга мутлақо лаёқати йўқ Гольцев билан биргаликда драма ёзишга $ам рози: “Агар сен хоҳласанг бас, ёзиб ташлаймиз. Мен хоҳлаяпман. Уйлаб кўргин-чи”.

Буюк санъаткорнинг яқин дўстлари, айниқса ёш муаллифлар билан ҳамкорлик қилиш ҳақидаги орзулари чин юракдан айтилган бўлиб, биринчи имконият туғилди дегунча бу гоя амалга ошиши мумкин эди.

Шепкина-Куперник хотирлайди:
“Бир пайтлар Антон Павлович мен билан шерикчиликда бир пардали пьеса ёзмоқчи бўлди, ҳатто катта бир монологни ёзиб чиқди ҳам”.

А.С.Суворин Чеховнинг биргаликда драма ёзиш ҳақидаги таклифига рози бўлганда эса, ўз таъбирича, қўл қовуштириб ўтирмасдан катта ғайрат-шижоат билан ишга киришиб, узундан-узоқ хатида бўлажак пьесада иштирок этадиган унта характерни батафсил тавсифлаб чиқди, режа амалга ошмади, албатта, аммо бу масалада унинг айби йўқ.

У кўпчилик бўлиб саёҳат қилишни ёқтирарди. Эронга Сувориннинг ўғли билан, Африкага Максим Ковалевский билан, Волгага Потапенко билан, Донецк чўлларига Плешчеев билан жўнашни режалаштирганди.

“Баҳор байрами арафасида Бабкинога бориш масаласида мен бошлиқ қароқчилар тўдаси шундай қарорга келдик: борамиз!” деб ёзган эди у Алексей Киселевга.
“Баъзан шундай хаёлга бораман: бир гуруҳ бўлиб чет элга кетсак бўлмайдими? Бу ҳам арзон, ҳам жуда кўнгилли иш бўлар эди-да”,— деб ёзган эди 1894 йилда Линтваревага.
Кўпчилик билан бирга бўлиш ва хилма-хил эрмакларни ўйлаб топиш, дилхушлик қилиш, хушчақчақликда вақт ўтказишни у ниҳоятда севар эди…

Қоғозга ўралган каттакон тарвузни шаҳар миршабининг қўлига тутқазиб, ўта жиддий қиёфада: “Бомба!… тез участкага олиб бор, кўзингга қара, эҳтиёт бўл” дейиш ёки патлари қаҳва рангли каптарларини ҳовлидаги худди шундай рангли мушукдан тарқаган деб фариштадек беғубор, содда ёш ёзувчи қизни ишонтириш ёки Михаилнинг хотинини безориларга ўхшатиб кийинтириб, унга “чувалчанг ташиш касали билан оғрийди” деб тиббий ташхис қоғози ёзиб бериш каби болаларча беғубор ҳазилларни ўйлаб топишдан сира эринмасди.

Бир маст шоир бошини ёриб олган эди. Чехов ёш ёзувчини эргаштириб, уни даволашга боради. “Бу киши ким бўлади?” − “Фельдшер”. “Унга ҳам тўланадими?” “Атбатга”. “Қанча?” “Ўттиз тийин”.
Ёш ёзувчига эҳтиром билан учта танга узатишади.

Мана шундай болаларча беғубор қувноқ ҳазил-ҳузиллари, масхарабозлиги, ҳозиржавоблиги билан Чехов яна бир кулгисевар, хушчақчақ буюк ёзувчй Диккенсга жуда ўхшаб кетади.

Кунлардан бирида Чехов артист Свободин ва бошқа дўстлари билан кичкина Ахтирка шаҳарчасига боради. Меҳмонхонага жойлашадилар. Истеъдодли, жўшқин табиатли Свободин мансабдор граф қиёфасига кириб, бутун меҳмонхонани ағдар-тўнтар қилиб юборади. Чехов эса малай ролини ўз зиммасига олиб, графнинг тантиқ югурдаги образини шундай қотириб ижро этадики, бу ўйинга бевосита гувоҳ бўлган одамлар ҳатто орадан қирқ йил ўтгандан кейин ҳам завқланиб, мароқ билан эслашар ва кулгидан ўзларини тўхтата олмас эдилар.

Ёки у поездда онаси, синглиси ва виолончелчи Семашко билан кетяпти. Вагонда москвалик машҳур шекспиршунос Стороженко ҳам бор эди. Яқингинада ўқув юртини тамомлаган Чеховнинг синглиси севимли профессорга хушомад қила бошлайди. “Маша, − деб ёзади Чехов мактубида, − бутун йўл давомида ўзини мен билан Семашкога бегона, нотаниш одамдек тутди… Ана шу майдакашлигини жазолаш учун мен графиня Келлерларникида ошпазлик қилганман, қанчадан-қанча марҳаматли жанобларни кўрганман деб баланд овозда гапира бошладим, ҳар гал бирон нарса ичишдан олдин онамни дуо қилиб, менга Москвадан тезроқ бошқа яхши бир жой (хизматкорлик − К.Ч.) топиб бергин деб илтижо қилар эдим. Семашко камердинер ролини қотириб бажарди”.

Бундай майнавозчиликларга Чехов бошқаларни жон деб қўшарди. Тиш доктори ролини бажарганда, укаси Михаил аёл кўйлагини кийиб, меҳрибон ҳамшира қиёфасига кирар ва мижозларни хонага навбатма-навбат чорлаб турарди, мижозлар ўрнида бабкинолик беш-олти киши иштирок этарди. Шу пайтгача бу кишилар ўзларида актёрлик лаёқати борлигини хаёлига ҳам келтиришмаган, албатта, аммо Чехов ўз ҳозиржавоблиги, ёқимтойлиги билан уларни шу даражада ром қилиб олган эдики, ўйинга қўшилиб кетишганини ўзлари ҳам сезмай қолишарди. Мижозлар орасига укаси Александр ҳам қўшилгач, Чехов унинг оғзига кўмир майдалайдиган каттакон қисқични солар ва “жарроҳлик”ни бошлаб юборарди, Сергеенконинг сўзларига қараганда, томошабин бўлиб ўтирганлар кулавериб юмалаб қолишарди. “Ниҳоят, томоша авж нуқтасига чиқади. Илм тантана қилади. Антон сўкиниб, “бемор”нинг оғзидан оғриган катта тиш (пўкак тиқин)ни суғуриб олади ва ўтирганларга кўрсатади”.

Бундай пайтларда бу баланд бўйли, келишган, нозик, серҳаракат, қўй кўзлари чақнаб турган қувноқ киши ҳаммани оҳанрабодек ўзига тортиб оларди… Шундай ҳазил ўйинларда у яккахон бўлишни хоҳламасди. Бутун эрмаклари кўпчилик қатнашгандагина кутилган самарани берарди..

Ҳатто кекса ва толиққан қарияларни ҳам бундай ғайритабиий ҳазилларга тортишдан тийилмас эди. Чеховнинг Москвадаги хонадонида меҳмонлари доирасида бўлиб ўтган тўс-тўполонга тасодифан гувоҳ бўлган қария Григорович узоқ вақтларгача бу ғалати шодиёнани унутолмай юрган. Ёшларнинг мисли кўрилмаган бебошликларига беихтиёр шерик бўлиб қолган оқсоқол ёзувчи − “Антон Горемика”нинг муаллифи кейинчалик кулгили бир тарзда қўлларини юқори кўтариб: «Чеховларникида нималар бўлаётганини тасаввур ҳам қила олмайсиз! Вакханалия, чинакам вакханалия!” − деб хитоб қилган эди.

Унинг қариндошлари ва яқин кушиларига ёзган мактубларига кўз югуртиринг… Қандайдир қофиябоз ўз шеърида уни «ветеринария врачи» деб таърифлаган экан, “бу муаллифни ҳеч қачон даволашга мушарраф бўлган эмасман”, − деб қайд қилади Чехов…

Хатларида у ўзини гоҳо Гунияда Янос, гоҳ Бокль, гоҳ граф Черномордик, гоҳ Повсекакий, гоҳ Аркадий Тарантулов, гоҳ Дон Антонио, гоҳ академик Тото, гоҳ Шиллер Шекспирович Гёте каби номлар билан атар эди. Бу ерда ran фақат лақабларда эмас, уларни туғдирган қувноқ “вакханалия”лар муҳим.

III

Чеховнинг шу йиллардаги ҳикояларида қувноқ вакханалия хукмрон. “Боку қаъридан чиқаётган нефть каби менда водевилга мос сюжетлар тўлиб-тошиб ётибди”, − деб тан олган эди Антон Павлович саксонинчи йилларнинг охирида.

Унда қайнаб ётган ижодий кучлар ҳар қандай одамни ҳайратда қолдирарди. “Образлар қувноқ оломонга ўхшаб вужудига ёпирилиб келади, − эслайди Владимир Короленко. − Гўё унинг кўзидан ўткир заковат ва қувнок,лик қуюлиб тургандек туюлади”.

У Короленко билан танишган заҳотиёқ:
− Кичик ҳикояларни қандай ёзишимни биласизми? − деб сўраган эди, − Мана бундай.
У столга қаради ва биринчи дуч келган нарсани қўлига олди − бу кулдон эди, уни олдимга қўйди ва гапини давом эттирди:
− Хоҳласангиз − эртага ҳикоя тайёр бўлади… Сарлавҳаси − “Кулдон”.

Шунда Короленкога кулдон атрофида “ҳали аниқ шаклга кирмаган, аммо юмор билан тирик қандайдир ноаниқ образлар, ҳолатлар, саргузаштлар” айланиб юргандек туюлган эди. Унинг ўша даврларда ёзилган сонсиз-саноқсиз, аммо муглақо ранг-баранг ҳикояларига жо бўлган қудратли истеъдод мавжлари жуда эркин ва енгил ёзилгани ҳаммани ҳайратга соларди. Илк ёшлигида, ўн-ўн икки йил давомида Чехов худди кечаю кундуз тўхтамасдан маҳсулот чиқарадиган фабрикага ўхшаб тинимсиз ишлаган эди, албатта, дастлабки пайтларда жуда юзаки ҳикоялар ёзилганди, орадан кўп вақт ўтмай, у ана шу суръатни бир лаҳза бўшаштирмаган ҳолда худди конвейер каби узлуксиз бирин-кетин ўнлаб тенгсиз маҳорат билан битилган нодир хикоялар яратдики, бошқа йирик истеъдод эгалари, айтайлик, Василий Слепцов бу асарлардан биттасини ёзиш учун кам деганда ярим йиллаб вақт сарфлаган бўларди. Чехов эса уларни ҳеч қандай қийналмасдан, деярли ҳар куни, бирин-кетин ёзиб битирган эди. “Орден” ҳам, “Жарроҳлик”, “Йилқибоп
фамилия”, “Альбион қизи”, “Қопдаги бигиз”, “Тирик солнома” ҳам, “Дорихоначи аёл”, “Аёллик бахти” ва яна бошқа юзлаб хикоялари ҳам яратилганидан бери одамларни тинимсиз кулдириб келмоқда.
“Иловалар ичида Чеховнинг икки китобчасини ҳам ўқидим, − деб ёзади бир деҳқон Максим Горькийга. − Хотиним онаси билан ўқиди: натижа бир хил − йиғлашади, хохолаб кулишади. Ҳам кулгили, ҳам юракка яқин!”

… Яқинда, Москвада, тиббиёт институтининг талабаси кечки навбатчиликда ўқиш учун мендан Чеховнинг қайсидир бир жилдини сўраб олди. Менга айтишича, уни ўқиб, кечаси билан кулавериб, ҳиқичоқ тутиб қолибди. “Навбатчилик тугади, уйга кетиш керак, биз эса бош кўтармай ўқиймиз ва тентакларга ўхшаб куламиз”.

Чеховнинг кулгили асарлари қанчадан-қанча жаҳоний фалокатлардан, учта урушдан, учта инқилобдан эсон-омон ўтди. Ён-атрофимизда қанча салтанатлар таназзулга учради, қанча ҳашамдор исмлар унутилиб кетди, қанча шухрат қозонган китоблар эсдан чиқди, қанча адабий оқимлар ва қоидалар ўзгарди, аммо Чеховнинг бир кунда ёзилган ҳикоялари ҳамон ҳеч нарса бўлмагандек навқирон умр кечириб келмоқда, набираларимиз ҳам уларни ўқиб, худди боболари ва оталари каби яйраб хандон ташлаб кулмоқдалар. Тўғри, бу ҳикояларга бурнини жийириб, нафрат билан юқоридан қараганлар ҳам бўлди. Аммо улар шунчаки эрмак деб ҳисоблаган нарсалар зангламайдиган пўлат бўлиб чиқди…

IV

Россиядаги буюк истеъдод соҳибларининг энг бахтлиларидан бири, фақат замондошларинигина эмас, балки бўлажак миллионлаб авлодларни ҳам мангу тирик қувноқ асарлари билан завқлантира олган адиб “лаънати  Расейя воқелиги” туғдирган мунг тўла ғазаб ичра йиғлаганда ҳам одамлар устидан қудратли хукмронлигини ўрната олган эди.

Ҳатто шу йилларда ҳеч қандай йиғи-сиғини тан олмайдиган ёш Максим Горький ҳам бу салтанатга асир тушганини тан олади. Чеховнинг “Жарликда” ҳикояси матбуотда пайдо бўлгандан кейин у Полтава губернасидан мактуб жўнатади: “Мужикларга “Жарликда”ни ўқиб бердим. Бу қандай ажойиб чиққанини бир кўрганингизда эди. Хохоллар йиғлашди, мен ҳам қўшилиб йиғладим”.

Чеховга ҳамдард бўлиб йиғлаганини Горький неча марталаб таъкидлаган эди.
“Китобларингизни ўқиб қанчалик ғалати ҳолатларни бошдан кечирдим, неча марталаб йиғладим”,—деб ёзган эди у Чеховга йўллаган илк мактубида.
Яна бир неча йилдан кейин:  “Яқинда “Ваня тоға”ни кўрдим, асабларим мустаҳкам бўлса-да, кўрдим-у, худди аёл кишига ўхшаб йиғладим”.

Горький “Ваня тоға”ни жуда ёқтирарди, уни кўргани бир неча марта борган эди; драманинг ўттиз тўққизинчи қўйилиши муносабати билан у Чеховга Москвадан шундай ёзади: “Томошабинлар йиғлади, актёрлар ҳам йиғлади”.

Чеховга хос ҳасрат туйғуси шу даражада кучли эдики, ҳатто эллик марталаб машқ қилган моҳир актёрлар ҳам пьеса воқеалари бутунлай ёд бўлиб кетганига қарамай, ўттиз тўққизинчи марта қўйилганда томошабинларга қўшилиб кўз ёши тўкадилар!

Ўша давр одамлари Чеховнинг ҳасратларига нақадар ҳамдард эдилар!
Улар учун нақадар гўзал, ҳаётбахш, шоирона, юксак эди бу туйғулар! Ва энг муҳими, таъкидлайман, улар фавқулодда қудратга эга эди: Ҳар хил бошқотирғич даҳшатли воқеаларсиз, фақат сокин ва босиқ лириканинг ўзи билангина одамларни шунчалик йиғлата оладиган бошқа шоирни бутун дунё адабиётидан топиб бўлмайди!..

Бир сўз билан айтганда у ҳасратни ифодалашда ҳам қувонч ҳақида ёзганидек қудратли эди! Инсон туйғуларининг бундай қарама-қарши қутбларини тасвирлаганда юраклар устидан улуғворлик билан ҳукм юрита оларди. Лоқайдликни бутун вужуди билан ёмон кўрмаганда у буюк санъаткор даражасига кўтарила олмас эди; фақат бир марта, тўқсонинчи йилларнинг бошларида ҳаётида қисқа муддатли лоқайдлик майли сезилди, у ҳам аслида лоқайдлик эмас, майда-чуйда ташвишлардан туғилган толиқиш туйғуси эди, шунда худди тузалмайдиган оғир касалга чалингандек, ўзидан нафратланиб кетганди…

Ҳаётга муҳаббат, борлиқдаги барча ҳодисаларни икир-чикирларигача билишга туганмас иштиёқ улкан эҳтиросга айланиб, ҳар доим дилида жўш уриб турарди. Ўзининг энг қайғули қаҳрамонларидан бири айтганидек: “Мен қисқа умрим давомида инсонга хос барча фазилатларни эгаллашга тайёрман. Мен гапиришни, ўқишни, заводда болға уришни, вахтада туришни, ер ҳайдашни хоҳлайман. Нева бўйлари, далалар, денгизлар, тасаввуримга сиғадиган бутун борлиқ мени ўзига чорлайди”, − дейишга ҳақли эди.
Бу шунчаки хомхаёл эмас, бутун умр давом этган беғубор нодир ҳиссиёт эди.

“Очиғини айтсам, кўнглим қар хил нарсаларга тинимсиз талпинади, − деб ёзган эди у 1894 йидда Суворинга, − охири кўриниб қоляптими дейман…
Қандайдир куч, тўғрироғи, олдиндан ҳис қилиш туйғуси мени шошилтираётганга ўхшайди…” “Яшагим келади, қандайдир куч мени ўзига тортади. Испания ёки Африкага кетгим келади”.
Кейинроқ, 1900 йилда, ўлим тўшагида ётганда, ёш ёзувчига шундай деганди:
“Сизнинг ўрнингизда бўлиб қолсам, Ҳиндистонгами, яна ким билсин, қаёққадир жўнар эдим, яна иккита факультетни битирган бўлардим”.

Толстой “Инсонга қанча ер керак?” ривоятида одам бепоён ҳудудларни эгаллашни хоҳласа ҳам аслида унга дафн учун ажратиладиган уч аршин ер етади, деб исботлагани маълум. Аммо Чехов бу шафқатсиз мулоҳазани катта эҳтирос билан рад этади.

“Уч аршин тирикка эмас, ўликка керак, − деб ёзган эди у “Малиназор”да. − Одамга уч аршин ер, чорбоғ эмас, бутун ер шари, борлик, табиат керак, токи у ана шу кенгликларда ўзининг кимлигини, ўз руҳий эркинлигини тўла намоён эта олеин”. Зеро, «қуёш бир кунда икки марта чиқмайди, ҳаёт ҳам икки марта берилмайди».

Тўрт девор ичидан чиқмайдиган, ҳаётни фақат Тучков кўпригидан туриб кузатадиган, меҳмонхона бўлмасидан жой олиб, ўнг томонидаги қўшни хонада қандайдир немис аёли керосин ўчоқда котлет пиширишини, чап томонида қизлар пиво шишасини столга тарақлатиб уришини эшитиб диванда ётадиган ёзувчиларни у қанчалик масхара қилган эди. Бора-бора бу ёзувчи ҳамма нарсага “мебелли хоналар” нуқтаи назаридан қарайдиган ва “фақат немис аёллари, қизлар ва ифлос салфеткалар” ҳақида ёзадиган бўлиб қолади.

Чеховнинг ўзи ўттиз ёшида Владивостокда, Гонконгда, Цейлонда, Сингапурда, Ҳиндистонда, Архипелагда, Истамбулда бўлган, бу саёҳатлардан кейин ҳордиқ чиқариб улгурмасдан туриб Венага, Венецияга, Римга, Неаполга, Монте-Карлога, Парижга қараб йўл олган эди.
“Дам олиб улгурмадим, қандайдир кўринмас куч мени яна сирли диёрларга чорламокда”.
Лоақал ярим йил бир жойда туриб қолса, хатлари янги сафарларга муштоқ орзуларга тўлиб кетарди.
“Кўнглим кенгликлар ва баландликларни қўмсайди”.
“Мен кемада сайр этишни, умуман эркинликни жуда, жуда, жуда хоҳлайман”.
“Чамамда, бу йил ҳам палубани ҳидламасам, чорбоғимни ёмон кўриб қоламан”.
Бу борада минглаб режалар тузади:
“Ҳузуримда Лев Львович Толстой бўлди, Америкага бирга боришга аҳдлашдик”.
“Ковалевскийни орзиқиб кутяпман, бирга Африкага борамиз”, “Шаҳзодалар оролига, Истамбулга, яна Ҳиндистон ва Сахалинга боролсам қанийди”.
“Ҳозир Шимолий Қутбга, Янги Ер томонларга жон деб йўл олган бўлардим”.
У бундай кезишлардан қанчалик роҳатланганини ўзига хос қайноқ эҳтирос билан баён этганди:
“Амур бўйлаб минглаб чақирим сузиб бордим, миллион манзараларни кузатдим… Тўғриси, шунчалик кўп бойликларни кўриб, шу қадар роҳат олдимки, энди ўлим ҳам қўрқинчли туюлмайди”.

V

Унинг табиатга муносабати замин “бойлиютари” ва “чиройи”дан шунчаки фойдаланишдангина иборат эмас эди. Фақат санъаткор кўзи билан қараб, манзаралардан завқ олишнинг ўзи уни қаноатлантира олмасди, у вужудида қайнаб ётган бунёдкорлик, яратиш иштиёқи билан табиатни севар эди. Ён-атрофидаги ерлар қаровсиз қолишига тоқат қилолмас ва уни гуллаб-яшнатиш учун шунчалик шавқ билан меҳнат қилардики, унга қараб, ўз китобларида меҳр билан тасвирланган ўрмончилар ёки боғбонларнинг қиёфасини айнан кўриш мумкин эди. “Ваня тоға”даги кўчат экиш ишқибози Астров образини яратар экан, Чехов, аслини олганда ўз шахсий портретини чизган эди.

Дарахтларни жонидан севган хаёлпараст ўрмончи образи Чеховга ниҳоятда ёқиб қолганидан бир неча йил ичида бу образга уч марта қайта мурожаат қилганди. Дастлаб Суворинга ёзилган хатда бу ўрмончи болалигида ўз ҳовлисига ёш қайин кўчатини экиб парвариш қилган “манзарачи” Коровин қиёфасида пайдо бўлади. “Дарахт қулф уриб ўсиб, шамолда чайқаладиган ва ерга озгина соя сола бошлаганда Коровиннинг қалби ғурурга тўлди: битта дарахт яратиш учун у худога кўмак берган, ер юзида битта дарахт кўпайиши учун ўз ҳиссасини қўшган эди!”

Кейинроқ Коровин заминдор Михаил Хрушчовга айланди. У ҳам ўрмонни жон-дилидан яхши кўради, ҳар бир дарахтни авайлаб асраш учун елиб югуради, шу туфайли қўшнилари унга сеҳргар деб лақаб қўйишади. Чехов бу ўрмон ҳимоячиси ва дарахтлар дўсти образини катта бир пьесанинг марказий қаҳрамонига айлантиради ва айнан сеҳргарга ўхшаб шундай хитоб қилади: “Ўз қўлим билан экилган кўчатлар ўрмонга айланиб, гувиллаб турганини эшитсам… агар минг йилдан кейин одамлар фаровон яшасалар-у, шунга озгина ҳиссам қўшилса, ниҳоятда бахтиёр бўлардим”.

Буларнинг ҳаммасини Чехов бемалол ўзи ҳақида айтиши мумкин эди, чунки у ҳар бир ишда бўлгани каби ерга ишлов беришга моҳир эди. Ҳали гимназиядалигидаёқ Таганрогдаги ҳовлисида бир неча туп узум кўкартирганди, унинг соясида ўтириб дам олишни жуда яхши кўрарди. Вайрона бўлиб ётган шипшийдам Мелеховога кўчиб борганидан кейин бу ерга минг тупдан кўп олча кўчати экди, кесилиб кетган ўрмонзор ўрнини арча, четан, арғувон, қайрағоч, қарағай, дуб ва заранг дарахтлари билан тўлдириб ташлади. Оз фурсатда Мелехово қулф уриб яшнаб кетди.

Бир неча йилдан кейин Қримга келгач, бўм-бўш тақир майдончани боғ-бўстонга айлантириб қўйди, катта иштиёқ билан гилос, тут, хурмо, сарв, настарин, малина, олча экиб, ўзининг таъбири билан айтганда, боғни гуллатиб юборди: “Қанчалик яхши, қанчалик роҳатбахш ва шоирона. Қувониб кетасан!”.
У албатта, ўз хурсандчилигини бошқалар билан баҳам кўришни ёқтирарди. Боғ яратсинлар деган умидда Таганрогдаги қариндошларига турли ўсимликларнинг уруғини муттасил жўнатиб турарди. Қўшним ҳам меникидек боғ яратсин деб унга кўчатлар совға қилишни тарк этмасди.

“Дуэл” асарида текинхўр Лаевскийнинг тубанлигини кўрсатар экан, биринчи навбатда уни ўз боғига “лоақал биронта кўчат экмагани ва биронта майсани ундирмагани” учун қаттиқ қоралайди…
Ундаги экиш, ўтказиш, ўстиришга бўлган иштиёқ умри бўйи сусаймади. Хотинининг айтишига қараганда, у ўз хузурида гулларни узган ёки синдирсан одамларни ёқтирмас экан. Ўз хатларида боғбонлик − энг севимли машғулотим” деб тинимсиз таъкидлашни яхши кўрарди. 1900 йилда Меньшиковга ёзган хатида: “Агар ёзувчи бўлмаганимда, боғбонлик қилишим мумкин эди”, деб тан олганди.

Бир йилдан кейин хотинига:
“Жонгинам, ҳозир ҳам адабиётни ташлаб, боғбонликка ўтиб кетсам
жуда яхши иш қилган бўлардим, бу умримни ўн йилга узайтирарди”, деб ёзади. У Таганрог шаҳридаги бошқарма бошлиқяаридан бири билан: “Мени шаҳар боғига боғбон қилиб ишга олмайсизми?” − деб ниҳоятда жиддий оҳангда ҳазиллашган эди.

Дўстлари ва қариндошларига ўта муҳим нарса ҳақида хабар бераётгандек “сумбулгуллар ва лолалар ерни ёриб чиқаяпти”, − деб ёзади.
“Печакгуллар, чирмовуқлар, кунгабоқарлар осмонга бўй чўзди”.
“Атиргулларим бирам ажойиб очиладики… Атиргулларимнинг баҳоси йўқ”.
Ялтага экилган камелия очилган куни бу ҳақда хотинига телеграмма жўнатишга шошилади.
У ҳар бир гул, ҳар бир жонли мавжудотдаги фазилат, алоҳида сифатларни нозик ҳис қилар эди. Айрим гул-чечакларни жондан севиши, баъзиларини эса мутлақо ёк^ирмаслиги буни очиқ кўрсатади.

Фақат одамларга эмас, ҳатто гулларга ҳам у бефарқ муносабатда бўла олмасди.
“Сизнинг олти юз дона картошкагулингиз бор, − деб ёзган эди у 1884 йқлда Лейкинга. − Турқи совуқ, илҳом бахш этолмайдиган шунча гулни нима қиласиз? Бу гул зодагонларга, тўраларга ўхшаб кўрингани билан ички мазмунга эга эмас. Мағрур, аммо кўримсиз бошларини таёқ билан уриб туширгим келади”.
Чаман бўлиб очилган олчазорларни ҳамма нарсадан яхши кўрарди.

Ўлим арафасида ёзиб битирилган шоирона пьесасида “оппоқ гулга тўлган”, “навқирон”, “бахти кулган” олчазорни асосий қаҳрамонга айлантириши бежиз эмас.
Чехов янги пьесасига “Олчазор” деб ном кўйганини қувончдан яшнаб, шодон қаҳқаҳа билан Станиславскийга айтганда, Константин Сергеевич ҳайратда қолган, аммо “қандайдир нафис, юракдан чиққан нарса ҳақида ran кетаётганини” шу заҳотиёқ англаб олган эди.
“Қора роҳиб”даги боғ ҳам ниҳоятда гўзал, дилга яқин бўёқларда чизилган. У буюк боғбон Песоцкийнинг улкан бахтини ўзида мужассам этади.

Чехов бу икки асарида — пьесада ҳам, қиссада ҳам қаҳрамонлар ҳаётида юз берган фожеаларни улар бир умр меҳр қўйиб яратган боғнинг ҳалокатга учраши билан боғлиқ ҳолда тасвирлайди. Боғбон Песоцкий учун боғнинг барбод бўлиши ўлим билан тенг эди.

VI

У ерни яшнатиш, кўчат экишдан ташқари ижодий фаолиятга доир барча меҳнат турларига қайноқ эҳтирос билан муносабатда бўларди. Ниҳоятда ҳаётсевар, серҳаракат, жўшқин қалбли инсон бўлгани туфайли ҳаётни тасвирлаш билан бирга уни қайта қуришга, бунёдкорликка тинимсиз интиларди.

Гоҳ Москвада қироатхонаси, кутубхонаси, маърузахонаси, театри бўлган Халқ уйи ташкил этиш учун елиб-югуради.
Гоҳ яна шу Москвада тери касалликлари касалхонаси қуриш ташаббуси билан чиқади ва бунга эришади.
Гоҳ Қримда илк биологик станция қуриш ғоясини илгари суради.
Гоҳ Сахалиндаги барча мактаблар учун китоблар йиға бошлайди ва уларни кўп миқдорда жўнатади.
Гоҳ яна шу Москва яқинида деҳқон болалари учун бирин-кетин учта мактаб қуришга киришади, айни замонда деҳқонларга ибодатхона ва ўт ўчириш саройи қуриб беради. Кейинроқ, Қримга кўчиб боргандан кейин у ерда тўртинчи мактабни ҳам бунёд этади…

“Агар ҳар бир одам ўзининг бир парча ерида имкони борича бирон нарса қурганда эди, еримиз қанчалик гуллаб-яшнаган бўларди!” − деган эди у Горькийга. Ва ёндафтарига шундай ёзганди: “Мусулмонлар элга нафи тегсин деб қудуқ қазишади, ҳаётимиз изсиз ўтиб кетмаслиги учун ҳар биримиздан мактаб, қудуқ ёки бошқа бирон хотира қолса қани эди”.

Таганрогдаги Петр Биринчи ҳайкали Чеховнинг саъй-ҳаракати билан ўрнатилганини кўпчилик билмайди ҳам. Бунинг учун у Парижда ҳайкалтарош Антокольский билан музокаралар олиб борган ва ҳайкални шаҳарга ҳадя қилишга уни кўндирган, ҳайкал тайёр бўлгач, Марсель порти орқали Таганрогга олиб келишга муваффақ бўлган, унга энг кўримли жойни танлаган, бу улуғвор обида шаҳарга келтирилганида ҳаммадан кўра ўзи кўпроқ қувонган эди…

Бундай ишлар Чеховнинг вақтини кўп олиб қўярди. Айтайлик, у мактаб қурилаётган кезларда шахсан ўзи тоштарошлар, печка қурувчилар, ер қазувчилар, дурадгорлар билан бирма-бир гаплашар, барча материалларни ўзи сотиб олар ва қурилишни шахсан ўзи назорат қиларди. Шу йиллардаги мактубларини ўқиган киши уни моҳир қурувчи муҳандис деб ўйлаши мумкин эди: уларда тахланган тахталар, устунлар, цемент, пойдевор ва ҳоказолар ҳақида кўп марталаб ran боради. Бино ҳавасни келтирарди: голланд печкалари ўрнатилди, ҳар бир ўқитувчига каминли катта хоналар ажратилди. Ҳар қандай ишдаги каби бу қурилишга ҳам Чехов бутун куч-ғайратини аямай сарфлар ва буни ўз бурчим деб биларди. Бу ишларга, ҳасадгўй маҳаллий раҳбарлар, товламачи қурувчилар ҳамда саводсиз деҳқонларнинг лоқайд муносабатини айтмай қўя қолайлик.

Қадрдон шаҳри Таганрогда жамоат кутубхонаси қуришга киришганда ҳам кўпчилик ёқасини ушлаб қолди. Сабаби, хилват, чекка шаҳарчада шундай иш қилиш мумкинлиги одамларнинг тушига ҳам кирмаган эди. Чехов бу кутубхонага ўзининг икки мингтадан кўп ноёб шахсий китобларини ҳадя қилди. Уларнинг кўпига дастхатлар ёзилган бўлиб, катта аҳамиятга молик эди. Мазкур кутубхонада машҳур фан ва санъат арбоблари асарларининг галереясини ташкил этди, ўн тўрт йил мобайнида бу ерга мунтазам равишда ўзи сотиб олган беҳисоб китобларни юбориб турди.

Тўқсонинчи йилларнинг охирида, Ниццадан шундай мактуб йўллаган эди: “Кутубхонада чет эл бўлимини очиш учун барча француз мумтоз адибларининг асарларини сотиб олиб, шу кунларда Таганрогга жўнатдим. Жами 70 муаллиф, 319 жилд”.

Барча француз мумтоз адиблари! Уч юз ўн тўққиз жилд!
Вабо пайтида қишлоқ шифокори сифатида бажарган ишлари-чи!
Йигирма беш қишлоқ аҳолисига ёрдамчиларсиз, бир ўзи хизмат кўрсатишни тасаввур қилинг! Ҳосил битмаган йилларда оч қолган одамларга берган ёрдамлари! Аҳолини рўйхатга олиш пайтидаги хизматлари! Москва атрофидаги деҳқонларга кўп йиллар давомида беминнат тиббий хизмат кўрсатиш!
Унга ҳамширалик қилган синглиси Мария Павловнанинг гувоҳлик беришича, у: “Уз чорбоғида ҳар йили, мингтадан кўп бемор деҳқонни бепул даволар, бунинг устига, ҳар бирига текин дори-дармонлар етказиб берар эди”.

Мен унинг оқкўнгиллигини таъкидлаётганим йўқ, балки вужуди улкан эҳтиросга тўла бўлгани, одамлар аҳил ва бахтли яшасинлар деб ҳаётга катта эқтирос билан фаол аралашишни ёқтириши ҳақида гапираяпман.
У ҳали ёш йигитлигида − 1888 йилда Хоролдаги тақир хуторни қарзга олмоқчи бўлиб, Петербургга − Плешчевга хат ёзган эди:
“Агар омадим чопиб, шу жойни сотиб олсам, Хорол қирғоғига қатор уйчалар қуриб, уларни адабиёт масканига айлантирган бўлардим”.

Бундай масканни у бунёд этолмади, қанчалар орзу қилганига қарамай, бир кечалик қулай қўнимгоҳларни ҳам, бемор муаллимлар учун мевазор боғи, полмзи, асаларилари бўлган санаторияни ҳам, бу ҳакда Горький ўз эсдаликларида ёзган эди, қура олмади. Шунга қарамай, у қилишга улгурган нарсаларнинг ўзи етиб ортади. Вафотидан кейин ундан бутун дунёда ном қозонган йигирма жилдлик насрий асарлар билан бирга тўртга қишлоқ мактаби, Лопаснюгача бўлган равон йўл, бутун бир шаҳарга етарли кутубхона, Пётр шарафига ўрнатилган ҳайкал ҳамда яланг ерга экиб кўкартирилган ўрмон ва иккита ажойиб мевазор боғ қолди.

Чеховнинг номига йўлланган мактублар етти мингтага яқин… Уларнинг кўпчилигида: “Чехов юборган пуллар учун раҳмат”, “Ишга жойлашишим учун кўрсагган ёрдами учун миннатдорман”, “Паспорт олишимга кўмаклашгани учун миннатдорчилик билдираман” сингари дил сўзлари ёзилган.

Бошқача бўлиши мумкин эмасди. Чеховнинг одамларга муносабати шундай эдики, у бошқалардан жуда оз нарса олар, кўпинча ҳеч нарса олмас, ўзи эса муттасил ҳеч қандай ҳисоб-китобсиз ҳамма нарсасини бериб юбораверарди.

1884 йилда талаба қиз Юмашевага: “Сиз учун кичкина бир иш топиб қўйдим, маоши арзигулик бўлмаса ҳам, жилла қурса, маърузалар тинглашингизга етади”, − деб ёзган кунидан бошлаб, йигирма йил давомида, то сўнгги нафасигача бировларнинг ҳожатини чиқариш учун елиб-югуришини тарк этмади. Агар мен буларнинг ёнига Белоусовлар, Кругловлар, Менделевичлар, Гурляндовлар, Киселевлар, Лихачевлар, Островскийлар, Лазаревскийлар, Петровлар ёзган шеърлар, романлар, ҳикоялар ва қиссаларни чиқариш учун турли таҳририятлар билан эринмай талашиб-тортишганларини ҳам қўшсам, қулоғигача ишга ботиб кетган ёлғиз бир одам ҳақида эмас, балки бутун ишлари аъло даражада йўлга қўйилган, барча ходимлари ва адабий маслаҳатчилари тер тўкиб меҳнат қилаётган улкан бир адабий жамоани кўз олдингизга келтирган бўлардингиз.

Ҳаваскор ёзувчи Шаврова унга уч-тўртта эмас, бирваракайига тўққизта қикоясини жўнатади. Тасаввур қилинг: тўққизта ҳикоя! Уларни синчиклаб ўқийди, таҳрир қилади, таҳририятларга тарқатиб чиқади ва шундан кейин ҳаваскор ёзувчидан илтимос қилади:
“Яна йигирмата ҳикоя ёзиб жўнатинг. Уларни яйраб ўқийман”. Ижоди бамисоли “Боку қаъридаги нефть каби қайнаб-тошиб ётгани” учун у қўлёзмаларга лоқайд баҳо бериш билан кифояланиб қола олмас, ёрдам сўраб мурожаат қилган ҳар қандай муаллиф ижодига ўзига хос шиддатли эҳтирос билан аралашар, ўз топилмалари ва тимсолларини сахийларча улашиб кетаверарди.

Қўлига кимдир ёзган “Хонанда” ҳикояси тушиб қолади:
“Хонанда”нинг ўртасини бошига, бошини ўртасига кўчирдим ва хотимасини бутунлай янгидан ёздим”.
‘Гап бундай: қўлим қичишиб турибди, Зильбергрошнинг охирини қайта ишлаш учун менга бермайсизми?”.
Ёзувчи Лазарев-Грузинский ўзининг “Эски дуст” водевилини унга жўнатган эди, Чехов дастлаб уни танқид қила бошлайди, сўнг сабри чидамайди ва Лазйрев-Грузинский учун ўзи ёзишга киришиб кетади. Ёзувчини бир чеккага чиқариб қўйиб, ўзи муаллифликка ўтиб кетгани баён қилинган мактуби (1889 йил 1 ноябрь) сақланиб қолган.

“Мен шундай қилган бўлардим, − деб ёзади у Лазаревга, − “Ливорно”да қалин дўстининг хотинини кўриб қолган эркак унга маслаҳат бера бошлайди: “Онажоним, уни қаҳва билан сийлаб тур, мен бир дақиқага банкка югуриб бориб, қайтиб келаман”, саҳнада аёл билан Горшков қолади… Қайтиб келган эр синган идишларни ва стол тагига кириб олиб, қўрққанидан қалтираб ўтирган эски дўстини кўради. Ҳайратга тушган Горшковнинг хурсанд бўлиб: “Бегойим, сиздан ажойиб трагик актёр чиқади! Сиз “Медея”ни ўйнашга муносибсиз!” деган сўзлари билан воқеа тамом бўлади.

Грузинский учун бутун бир кўринишни ёзиб беради, ўз варианта яхшилигига муаллифни ишонтириш учун қаҳрамонини шундай сўзлатади:
“Илгариги актрисалар қанақа эди! Лоақал Лепоперелловани эсланг! Истеъдод, қадди-қомат, гўзаллик, олов! Бир гал, агар янглишмаган бўлсам, сенинг бўлмангга келганимда, шунда у билан бирга яшар эдинг, у роль машқ қилаётган эди…” Ва ҳоказолар.

Асосан истеъдоди йўқ кишилар ёзган ва тинимсиз оқиб келиб турадиган сонсиз-саноқсиз қўлёзмалар устида у ана шундай усулда ишлар эди. Ўзининг қанчадан-қанча ижодий қувватини ўзгалар учун сарфлаб юборарди.
Баъзан Чехов сиймосида мужассам бўлган “адабий агентлик”нинг Парижда ҳам махсус бўлими бор эдими, деб ўйлаб кетасан. Нега деганда, у 1898 йилда Мелиховодан Иван Шчегловга ёзган эди:
“Французлар ҳар йили кузда бир пардали рус пьесаларини саҳнада ўйнайдилар… Саховатли бўлиб, бечора Францияга шафқат кўрсатинг! Ўзингиз ёзган бир пардали пьесалардан 2-3 тасини, ҳатто тўрттасини танлаб олиб, мана бу манзилга жўнатинг…”

Шундай таклиф билан у В.Билибинга ва П.П.Гнедичга ҳам мурожаат қилганди.
Умуман, бу “агентлик”нинг вазифаси кўп эди. Масалан, у ёки бу ёзувчининг қитобини сотиб олинг, деб турли одамларни мажбур қиларди. “Катга билим юрти”нинг инспектори билан учрашиб, мактаб кутубхонаси учун Шчегловнинг барча асарларини сотиб олмагунча уни ҳол-жонига қўймаганди. Вокзалдаги китоб дўкони ёнида турганида Масловнинг китобини сотиб олишга ёш бир йигитни кўндирган эди. Лазарев-Грузинскийнинг янги китобини Шавровга зўрлаб олдирганди. Театр билим юртида даре берувчи А.ГТ. Ленский нотиқдик санъатининг энг яхши намуналари жамланган ўқув қўлланмасини харид қилиши учун қанчалик жон койитган эди!

VII

Бошқаларнинг пьесаларини ҳам у фавқулодда иштиёқ билан театрларга такдим этарди. Саксонинчи йилларнинг охирларида, Малий театр ва Корш билан аранг тил топишганига қарамай, дўстлари − драматургларга деярли расмий оҳангда мактублар жўнатганди:
“Агар ёзда драма ёзиб битирсангиз, − деган эди уларнинг бирида, − уни Москвада − Малий театрда қўйилишини хохдайсизми? Рози бўлсангиз, ҳамма югур-югурларни менга қўйиб беринг”.

Бошқасига ёзади:
“Масловнинг пьесаси борми? Мен уни Коршда қўйган бўлардим”. Маслов пьесасини театрда қўйдириш учун Коршнинг олдида эгилиб-букилишини кутиб ўтирмайди. Маслов бирон-бир пьеса ёзганми-йўқми, ҳали буниси номаълум. Аммо Масловнинг хоҳишини аввалдан билади, ҳатто у ёрдам сўрашни хаёлига келтирмаган бўлса ҳам, унга дўстона мадад беришга шошилади.

Учинчи мактубда учинчи муаллифга:
“Сиз пьесалар ёзасизми? Ёзинг ва уни Москвада қўйиш ваколатини менга беринг. Репетицияларда қатнашиш, гонорарини олиб бериш сингари барча ишларни ўзим бажараман…” − деб мурожаат қилади.
Суворин “Татьяна Репина”сини ёзиб тугатгач, ҳақиқатан ҳам пьесани қўйиш учун унга ваколат беради. Чехов ўзининг ўнта пьесасига қараганда, ана шу бировнинг асарини рўёбга чиқаришга кўпроқ куч сарфлаб, елиб-югуради…

Кейинроқ, бир неча йил ўтиб, ўзининг асарлари МХАТда қўйила бошлагандан кейин ҳам, у бошқаларни театрга етаклаб келиш одатини тарк этмади. Горький МХАТга атаб “Мешчанлар” ва “Тубанликда”ни ёзиб бергани учун рус драматургияси айнан Чеховга миннатдорчилик билдириши лозим. “Барча яхши ёзувчиларни Бадиий театр учун пьеса ёзишга кўндирдим, − деб ёзган эди Чехов 1901 йилда хотинига. − Горький ёзиб берди; Бальмонт, Леонид Андреев, Телешов ва бошқалар ёзишга киришди. Ҳар бир муаллиф ҳисобидан менга лоақал 1 сўмдан маош тайинланса дуруст бўларди…»

VIII

Буларнинг ҳаммаси адабиётга алоқадор ишлар. Аслида узоқ ва яқин одамларининг барча кундалик турмуш ташвишларини ечиш учун беғараз интилиш Чеховга хос юксак фазилат эди.
«Марҳамат қилиб, биронта муаммонгиз бўлса, ийманиб ўтирмасдан менга айтинг, хизматингизга тайёрман», − деб ёзган эди у Линтваревага.
Фақат ундан эмас, ўнлаб одамлардан суриштиради:
“Агар хоҳласангиз Сизга таклиф этилаётган мулкни бажонидил бориб кўраман”,
“Сиз учун балиқ овланадиган анжомлар сотиб олишимга рухсат берасизми?”

Ҳатто Лейкиндан сўрайди:
“Биронта топшириғингиз йўқми?”
“Маълум вақтдан кейин, − эслайди Сергей Шчукин, − сўраган нарсангни унутиб юборасан, у эса қўққисдан илтимосингни бажардим, фалончидан бундай жавоб бўлди, деб қолганида эсингга тушади ва уни ортиқча ташвишда қолдирганинг учун хижолат бўлиб юрасан”.
Сувориннинг қийин бир ишини битириши биланоқ яна бошқа топшириғинг бўлса, хижолат тортмасдан айтавер, деб илтимос қилади.

“Агар дўзахга бориш керак бўлса, бораман. Марҳамат қилиб, мендан тортиниб ўтирманг”.
Ҳатто оғир пайтларда ёрдам сўраган дўстларига миннатдорчилик билдиради.
“Тортинмасдан менга мурожаат қилганинг учун раҳмат, − деб ёзади Савельевга 1884 йилда. − Мени қийнаб қўяман деб ўйлаб ўтирма… Марҳамат, тортинма ва сира хижолат бўлма…”
Улар асло хижолат бўлмас ва тортиниб ўтиришмасди…

1903 йилнинг охирида, бир неча ой умри қолган, қимирлашгина эмас, ҳатто нафас олиши ҳам оғирлашган бир шароитда ялталик Варвара Харкевич ундан Москвага соатини олиб кетиб, яхши устага тузаттириб беришини илтимос қилади. Москвага келгач, у бузуқ соатни Кузнецкийдаги соатсозга олиб боради, уста соатни икки ҳафта юргизиб синаб кўради ва Чехов кейинги гал хабар олганда, у ҳеч нарсага арзимаслигини маълум қилади. Чехов бу ҳақца Варвара Харкевичга хат ёзади ва соатни сотиб, янгисини харид қилишга бажонидил тайёр эканлигини билдиради. Аёл, албатта, бунга рози бўлади. Умри тугаб бораётган оғир хаста бу соатни эринмай магазинга элтади, уни пуллаб, янгисини харид қилади. “Ажойиб соат дуч келиб қолди… Уни юз йиллик кафолати билан энг яхши уста Буредан сотиб олдим. У узоқ савдолашиб, охири кўнди”, − деб ёзади Чехов бу ҳақда…

Ялтадаги Меҳрибонлик уйига келадиган беморларга кўрсатган саховати ҳақида катта китоб ёзиш мумкин… Силга чалинган кўпгина беморлар шу кезларда чўнтагида сариқ чақаси бўлмаса ҳам Одесса, Кишинёв ёки Харьковдан Ялтада Чехов яшаётганини билгани сабабли “Чехов жойлаштириб қўяди. Чехов кўрпа-тўшак, овқат ва дори-дармон билан таъминлайди” деган илинжда ёпирилиб келаверишарди. Адиб уларнинг қуршовидан чиқа олмасди. У қийналганидан инграб юборар, ўзи ҳам оғир хасталик азобини чекса-да, эртадан-кечгача бу ночор беморларни жойлаштириш билан банд бўлар, улар орасида яҳудийлар бўлса, Ялтада туришига рухсат олиш учун жонини жабборга берар эди.

Тўла асарлар тўпламини нашриётга сотганидан хабар топиб чигирткадек ёпирилган тиланчилардан қутула олмасди. Пули кам эди. Еб тўймас ношир уни виждонсизларча чув туширганди. Қолган ушоқдек озгина пулини ўнлаб беморларга улашиб чиқарди.

“Ҳар куни сарфланаётган пулимнинг ҳисоби йўқ, ҳисоби йўқ, − деб ёзган эди у Ольга Леонардовна Книпперга ўша кунларда. − Кеча биттаси юз сўм сўраб олди, бугун бири хайрлашиш учун келди, унга ўн сўм бердим, яна бирига юз сўм берилди, бошқасига юз сўм ваъда қилдим, учинчисига эллик сўм, ҳаммасига эртага етказиш керак”.

“Бир яхши танишим “жумагача” деб 600 сўм олди. Мендан доимо жумагача деб сўрашади”.
Бундай исрофгарчилиги учун баъзан ўзини-ўзи койиса-да, имкони бор пайтда ҳеч қачон ҳеч кимнинг қўлини қуруқ қолдирмас, зеро “қайтимсиз қарз бериш” унинг азалий касбига айланиб кетганди. Буни кўпчиликдан мутлақо махфий тарзда амалга оширгани учун ҳатто баъзи яқин кишилари, жумладан Бадиий театрнинг артисти Вишневский уни “қизғанчиқликда” айблаб юрарди!

“Халатим йўқ, − хабар берган эди хотинига. − Аввалги халатимни кимгадир совға қилганман, кимгалиги эса эсимда йўқ”.
Москва яқинидаги қишлокда яшаганида, ўқитувчи қўшнисига айтган эди:
“Ўрдакларим жуда кўп. Керагидан ортиқ. Уларни олинг. Ўрдаксиз яшаб бўладими?…”
1904 йил 2 июнда, ўлим тўшагида ётган пайтида, Чехов қайсидир бир дьяконнинг ўғли, қандайдир талабани бир университетдан иккинчисига ўтказиш ташвишига тушиб қолади.

“Бугун, − деб ёзади у дьяконга, − катта бир жанобни ректор олдига жўнатдим, эртага бошқаси билан гаплашаман. Мен июлнинг охирида ёки августнинг бошларида қайтиб келаман, шунда сизнинг истагингизни − у амалга ошишига чин юракдан тилакдошман, − рўёбга чиқариш учун қўлимдан келган барча ҳаракатни қиламан”.

Чамаси, бу узрли сабаб билан Чехов ёрдам беролмаган ягона илтимос бўлса керак. Чунки у хатда кўрсатилган муддатгача ета олмади, Чехов роппа-роса бир ойдан кейин вафот этди…

IX

Россияда талабчан ва инжиқ бир танқидчи бўлган эди. У узоқ йиллар давомида Чеховнинг гениал ижодига ёмон кўз билан қараб, уни ярамас ёзувчи ҳисоблаб келди.

Ҳатто ҳозир, орадан кўп вақт ўтгандан кейин ҳам, унинг буюк санъаткор ҳақида айтган ўта кескин ва ёвуз фикрларини ўқиганда хафа бўлиб кетасан. “Латта” , “пуч ran ” , “бемаза” , “чайналган қозонсочиқ”, “сиркали ширач”, “катга ёлгон” − Чеховнинг деярли ҳар бир янги асарига у берадиган одатдаги баҳолар ана шу қабилда бўларди.

Чеховнинг “Иванов” пьесаси ҳали матбуот юзини кўрмасдан туриб, уни “Масхарабозов”, “ярамас қўшиқча” деб ҳисоблаган эди. Ҳатто Россиянинг чексиз-чегарасиз кенгликлари ҳақида Гоголдан кейин битилган ва жаҳон адабиётида тенги йўқ лирик мадҳия − “Чўл”ни ҳам у “бемаъни эрмак” деб атаганди, Чеховнинг илк дурдоналари бўлмиш “Ёвуз ниятли киши”, “Суд арафасидаги тун”, “Тез ёрдам”, “Санъат асари” каби бутун дунёга машҳур ҳикояларни ҳам у масхаромуз оҳангда “ёмон ва ярамас”га чиқарган эди. “Эрксиз ўйинчи” ҳақида эса “сохта пьесача, алмисокдан қолган маза-матрасиз ҳазил” деб ёзган эди. “Кўнгил изҳори”ни “ўтакетган аҳмоқона пьеса” деб атаганди.

Қизиғи шундаки, Чеховнинг бутун ижодини чиқитга чиқараёзган қатгиққўл, мудом тирноқ остидан кир излайдиган бу танқидчи Антон Павлович Чеховнинг ўзи эди. У ўзи ёзган пьесаларини “қўшиқча”лар деб, ҳикояларини “латта” ва “пуч ran” деб баҳолашдан ҳайиқмасди.

Бизга унинг қариндошларига, дўстлари ва танишларига йўллаган тўрт ярим мингга яқин хатлари етиб келган, ибратли жиҳати шуки, уларнинг биронтасида ўз ёзганларини ижод намунаси деб ҳисоблаган эмас. У адабий хизматларини дабдабали ва баландпарвоз баҳоларга муносиб кўрмас эди. Бир ёзувчи аёл уни мағрур санъаткор деб атаганда, дарҳол бу юксак унвонни рад этишга шошилганди:
“Нега сиз мени мағрур санъаткор деб атадингиз? Фақат куркаларгина мағрур бўлади”.

У деярли ҳамма хатларида, айниқса адабий фаолиятининг дастлабки ўн йил и давомида, юксак савияда ёзилган ҳикояларини бадииятга алоқаси йўқ деб ҳисоблаган ва уларни камситиб, ҳақоратомуз оҳангда гапиришдан тўхтамас эди:
“Бир бемаза зерикарли ва ярамасгина водевилчани… қоралаб битирдим”, “Ачимсиқ бир нарсани қоралашга ҳаракат қиляпман”, “Ёмондан ёмон ҳикояни тирнаб ўтирган пайтимда хатингизни олдим”, “Қисса тўқий бошладим”, “Бир иложини қилиб, иккита ҳикояни боплаб қўйдим”, “Бетамиз комедияни улоқтириб юбордим”.
Адабий фаолиятидаги қудратли ва мураккаб жараёнлар ҳақида гапирганда, барча дарсликлардан жой олган “Зерикарли воқеа”, “Баҳс” ёки ’’Ванька” тилга олинадими ёхуд чинакам толстойчасига ёзилган “Зиёфат” кўзда тутиладими, бундан қатьи назар, у юқоридаги ибораларни астойдил ишлатади. Кейинчалик у бундай қўпол сўзларни ишлатмайдиган бўлди, аммо ўз ижодини қаттиққўллик билан тергашда давом этди.

“Пьесани ёзиб битирдим. У “Чағалай” деб аталади. Кўнгилдагидек чиқмади. Очиғини айтганда, мен драматург дейишга арзимайман”.
“Зерикарли нарса,— деб ёзади у ўзининг “Чироқлар” ҳикояси ҳақида, − сафсатабозлик кўпайиб кетган…” “Ёзганимни ўқиганимда кўнглим айнаб кетади. Тоқат қилиб бўлмайди!”

Саксонинчи йилларнинг охирларида ўзига тенгдош барча ёзувчилар орасида биринчи ўринга чиққанига қарамай, хатларида “рус насрида мен ўттиз етгинчи, рус санъатида эса умуман, тўқсон саккизинчи қаторда тураман” деб тинимсиз таъкидлар эди. Аммо табиийки, бу рақам ҳам ўз-ўзини мақташдек туюлган шекилли, айни шу кезларда Таганрогдаги қариндошига ёзган мактубида ўзига ниҳоятда камтарона баҳо беради. Унда бастакор Чайковский ҳақида гапирар экан: “У машҳурлик жиҳатидан “Питер ва Москвада иккинчи ўринда туради, − деб ёзади Чехов. − Биринчилик Лев Толстойда, мен эса 877 қаторда тураман”.

… У ўзининг адабий фаолияти қанчалик оғир заҳматлар ичида кечаётганини ўзгалар билишини асло хоҳламасди. Фавқулодда улкан куч билан меҳнат қилар ва аҳён-аҳёндагина энг яқин одамларига ниҳоятда қийналиб ёзиши ҳақида гапириб қолар эди.

“Қисса ёзаяпман, кеча-кундуз у билан бандман, кўп тер тўкдим, зўриққанимдан телба бўлаёздим… Ёзаверганимдан тирсакларим оғриб, кўз ўнгимда ким билсин, аллақандай нарсалар айлана бошлади”. Бундай эътирофлар жуда оз, аммо у ўзининг ўтакетган ялқовлиги ҳақида жар солиб, тинимсиз гапирар эди: ‘Тениал дангасаман…”, “Мисли йўқялқовлик…” “Ёзувчилар ичидаги энгялқови мен бўламан” “Томирларимда хохолларга хос ялқовлик қони оқади…”, “Одатдагидек дангасаман…”, “Кунларни байрамона ўтказяпман… Мен хохолман, дангасаман. Ялқовлик менга шароб каби кайф беради…”, “Бутун туйғуларим устидан хохолларга хос ялқовлик ҳукмронлик қилади…”
“Имкондан ташқари” оғир меҳнати ҳақида ўзгалар хабар топмаслиги учун ўз хатларида кам насиб этадиган ҳордиқ чоғларини одатдаги доимий хушчақчақпик сифатида таърифлар эди.

1888 йилда “Қоронғилиқда” тўплами учун Фанлар академиясининг Пушкин номидаги мукофотига сазовор бўлгандан кейин ёзган бир хатида:
“Бу, чамаси, қисқичбақа овлаганим учун берилди”, − деб қайд этади.
Албатта, ниҳояси йўқ бундай биқиқлик бошқаларни ўз маънавий оламига киритишни хох^памаганлиги билан изоҳлангани маъқул. “Ёнимда менинг самимиятимга муҳтож ёки шунга муносиб одамлар йўқ”, − деб очиқчасига тан олади навбатдаги бир мактубида. Азалдан атрофини қуршаган кишилар орасига сингиб кетиш одати ижодкор сифатида шахсиятига, адабий изланишларига, режаларига ҳам тўла кўчиб ўтгани учун у юқоридагидек ҳазил-ҳузиллар воситасида ўзгаларни ўз шахсий дунёсига яқинлаштирмасликка интилар эди. Асарлари ҳақидаги беўхшов ҳазиллари, киноялари бегоналар маънавий оламига аралашмаслиги учун қалқон вазифасини бажарарди.

Аммо буларнинг ҳаммаси фақат чинакам ижодкорлардагина бўладиган “муқаддас қониқмаслик” туйғуси билан боғлиқ. Ана шундай қониқмаслик 1887 − 1889 йилларда катта шон-шуҳратга эришганини илк марта ҳис қилган чоғида бутун кучи билан намоён бўлган эди.

Ҳеч кутилмаганда катта шон-шуҳратга эришди. Кечагина у кичик матбуотнинг Попудогло, Билибин, Лазарев, “Эмилий Пунов”, Кичеев ва бошқа учинчи даражали ёзувчилари орасида кўзга кўриниб-кўринмай юрган эди. Аммо шу даврда Петербургда дастлаб битта-иккита, кейинроқ бутун бошли адабиёт билимдонлари ва заршунослари унинг ижодий заковати ҳақида завқ билан гапира бошладилар, ниҳоят у Петербургга келган чоғда, ҳеч кутилмаганда, уни шунчалик қувонч билан кутиб оладиларки, кейинчалик ўзи бу ҳакда “мақтов эшитавериб икки ойгача бошим айланиб юрдим”, − деб тан олган эди.

“Яқинда Питердан келдим. У ерда шуҳрат ичида чўмилиб, хушомад сўзларидан маст бўлдим”.
“Петербургда энг машҳур ёзувчига айландим”, − деб хабар беради у қариндошларига.
Бу хушёқар сўзлар унга ёрқин истиқбол ваъда этишдан ташқари, энг муҳими, болалигидан бери эзиб келган оғир муҳтожлик юкидан ҳам халос қиларди. Талабалик давридан бошлаб синглиси ва укасини, отаси ва онасини боқиш зиммасига тушган эди, мана ниҳоят, биринчи марта эркин нафас олиб, ўн йилларга чўзилган эрксиз мажбуриятдан қутулганди.

Бундан ташқари, кутилмаган шуҳрат уни энг атоқли рус зиёлиларининг ноёб даврасига олиб кирдики, буни “Сверчка” ёки “Будильник”даги сафдошлари тасаввур ҳам қила олмасди. Энди уни қандайдир Кичеев, Лазаревлар эмас, Григорович, Владимир Короленко, Терпигорев, Сергей Максимов, Лесков, Яков Полонский, Плешчеев, гениал Чайковский ўз даврасида қадрдон дўст сифатида кутиб оладиган бўлдилар.

“Чўл” қиссаси қўлёзмасини эндигина ўқиб чиққан Плешчеев унга шундай ёзади:
“Бу шундай мўъжиза, шундай гўзал шеъриятки, сизга бундан ортиқ ҳеч нарса дея олмайман ва телбаларча хурсанд бўлганимни айтишдан бошқа биронта эътироз билдиришга қодир эмасман. Кўпдан бери бунчалик хузурланиб бирон нарса ўқимаган эдим… Гаршин ўқиб эсидан кетаёзди… Боборикин сиздан ниҳоятда хурсанд, сизни ҳозирги ёзувчилар ичида энг истеъдодлиси деб ҳисоблайди”.

“Сизнинг оташин мухлисингизман”, − деб мактуб йўллайди унга Петр Чайковский.
Полонский унга: “Антон Павлович Чеховга истеъдодининг мухлисидан”, − деган дастхат билан китобини тақдим этади.

Баъзи журнал танқидчилари бир ёзувчини Чехов билан ёнма-ён қўймоқчи бўладилар, аммо Григорович бунга:
«У Чеховни чаққан бурганинг оёғини ўпишга ҳам арзимайди!” − деб кескин эътироз билдиради.
Омади кулган ана шу бахтиёр кунларда Чеховнинг истеъдоди фавқулодда кўлам касб этиб, гуллаб-яшнади. Шу даврга хос қайноқ муаммоларни кўтарган ва пойтахт театрида зўр муваффақият билан саҳналаштирилган “Иванов” драмасидан кейин сиёсий тузумнинг гуноҳсиз қурбонлари олдидаги шахеий айбдорлик туйғуси Гаршинга хос изтироб билан тах^шл этилган “Тутқаноқ” ҳикоясини, сўнг “Зерикарли тарих”ни эълон қилади. Ҳатго Чехов ижоди моҳиятини тўла англай олмаган ва ҳар доим рақобат кўзи билан қараб келган Михайловский бу асар ҳақида мақола ёзиб, уни шу пайтгача Чехов ёзган нарсалар ичида “энг яхшиси ва энг ёрқини“ деб атаган эди.

Айни шу кезларда “Қоронғиликда” китобининг биринчи нашри босмадан чиқади. “Менга айтишларича, − деб ёзади Питердан Плешчеев, − китобингиз ғаройиб ҳодисага айланди, унинг нусхаларини чоп этиб улгуришолмаяпти”.

Дўстлари ва ҳасадгўйлар бу муваффақиятни кўриб, уни Потемкин деб атай бошладилар. “Омади кулган дарбадар” деб такрорларди у ўзи ҳақида.
1889 йилда пойтахтда рассом Семирадский асарларининг кўргазмаси очилган ва у чизган яланғоч соҳибжамол Фрина сурати катга шов-шувга сабаб бўлган эди.

“Питерда ҳозир иккита қаҳрамон пайдо бўлди, − ёзади Чехов, − Семирадскийнинг яланғоч Фринаси ва тўкис кийинган мен”.

Аммо мухлислари шунчалик улуғлашларига қарамай (улардан бири уни барча ёзувчилар орасидаги фил деб атаган эди), у ҳамма юксак баҳолаётган ижодига нисбатан шафқатсиз муносабатини заррача ўзгартирмади. 1889 йилнинг охирида, адабий фаолиятининг энг бахтиёр кунларида, ижодини сарҳисоб қилар экан, очиқ хатларидан бирида асарларида жуда кўп хатоларга ва ножўяликларга йўл қўйгани, қанча қоғозларни исроф қилгани, академиклик мукофоти, Потёмкинча яшаш тарзи ўз йўлига, аммо жиддий адабий қимматга эга бир сатр ҳам дуруст нарса ёзолмагани ҳақида гапиради. “Узок, бир жойга яшириниб олиб, беш йил қаттиқ тер тўкиб ишлашим керак.

Кўп ўрганишим, ҳаммасини бошидан қайта ўрганишим лозим, чунки мен мутлақо саводсиз адабиётчиман”.
Бошқа хатида бундан ҳам кескин фикр юритади:
“Қилаётган ишларим ҳеч нарсага арзимаслигини ўйлаб, ўзимдан қаноат ҳосил қилолмайман… Туйғуларим вақтни беҳуда сарфлаётганимни айтиб турибди”.
Яна бир хатидан кўчирма:
“Йўқ, биз зарур нарсалар ҳақида ёзолмаяпмиз!”
“Шундай бўладики, ўзимдан ўзим тушкунликка тушиб кетаман. Кимга ва нимага ёзаяпман? Халқ учунми? Бу халқ учун мен керакманми ёки йўқми − тушуна олмайман”.
“Чеховни ўқиш меъдамга тегиб кетди”.
“Муваффақият қозонганим… ўзимга ёқмайди, қоралаганларим бемазалигидан хафа бўлиб кетаман, яхши нарсалар эса омборларда латта-путталардек қалашиб ётибди”.

Бу “омади кулган” ижодкор энг юксак шуҳратга эришган чоғларида ўзининг у ёки бу адабий асаридан ҳам, уларнинг бутун ғоявий йўналишидан ҳам қониқмаслик азобини тортиб яшади. Дастлабки муваффақиятни қўлга киритиши биланоқ у узлатга, номаълум жойларга чекинишни, у ерларда беш йил қора меҳнат билан банд бўлиб, одамларга фойдаси тегадиган бирон нарса яратишни хоҳлаб қолди. Айни шу кезларда у “замонавий беллетрйстика ҳеч кимга керак эмас” деб қайд этади. Бошқа бир ўринда фикрини шундай ойдинлаштиради: ҳатто унинг энг яхши намуналари ҳам “шиллиққурт ва эшакқуртларни кўпайтириш учун шайтонга кўмак беради”.

У ана шу йилларда ўз давридаги рус ҳаёти манзараларини тасвирлаш учун бутун қалб қўрини беллетристикага бағишлаган эди, аммо бу ҳам кўзига “бачкана”, “кераксиз”, “аҳмоқона” нарса бўлиб кўринади. Ниҳоят, мана шу “телбалик”дан қутулишга қарор қилади:
“Меъдамга те гиб кетган адабий меҳнатдан бошқа қамма ишни жон деб бажараман”.
Уста санъаткорнинг ўз севган машғулотидан воз кечиб, уни инкор этиши, чамаси фақат русларга, бунинг устига фақат буюк истеъдодларга хос хусусият бўлсак керак. Гоголь ёки Толстой сингари қудратли шахсларнинг айни ижод чўққисига кўтарилиб, шон-шуҳратга кўмилган паллада ўзи яратган буюк жавоҳирлардан нафрат билан юз ўгириши ва уларни ҳеч нарсага арзимайди деб эълон қилиши, одамларга нафи кўпроқ тегадиган бошқа иш билан шуғулланаман деб санъатни инкор этиши бошқа бирон мамлакатда қўринган эмас.

Мана энди шундай ҳолат, узоқ давом этмаса-да, Чеховда ҳам юз берди. Фақат у Гоголь билан Толстойга ўхшаб бу ҳақда намойишкорона тарзда бутун Россияга, қолаверса, бутун дунёга жар солиб ўтирмади, Чеховга хос биқиқлик, ўз туйғуларини бировга билдирмаслик одатига мувофиқ жимгина, шов-шувсиз, даранг-дурунг қилмасдан беллетристикани тарк этмоқчи бўлди.

Балки беллетристиканинг кераксизлиги ҳақидаги бундай аччиқ мулоҳазалар санъаткорда тез-тез бўлиб турадиган ва бир неча дақиқа ичида ўтиб кетадиган ўз кучига ишонмаслик, маҳоратидан қониқмаслик, умидсизлик туфайли тугилганмикин?..

Йўқ, бу узоқ давом этган, теран илдизга эга туйғу эди. Шундай бўлмаганда, Чехов замонасида айтилганидек, “аҳмоқона ҳаракат”, бугунги ибора билан таърифланганда фидокорона жасоратга журъат этмаган бўларди.
Мен бу ўринда унинг каторгага юборилган маҳбуслар турмушини ўрганиш учун Сахалин оролига қилган сафарини назарда тутмокдаман.

X

Чехов ҳақида ёзилган ҳар хил асарларнинг муаллифлари одатда бири иккинчисидан қолишмай, у 1890 йилда бундай хавфли ва толиқтирувчи йўлга нима учун отлангани сабаби тушунарли эмаслигини кўп гаъкидлайдилар.

Ҳолбуки, ўзидан ҳамда ёзган асарлари, эришган муваффақиятларидан қониқмаслик туйғуси ана шу пайтларда унинг бутун вужудини эгаллаб олганини эслаш кифоя. Айнан мана шу машаққатли, хавфли, толиқгирувчи сафарга бел боғлаб эзгулик йўлида хизмат қилиш нияти ҳар жиҳатдан иши юришиб, асарлари севиб ўқилаётган муаллифни олис йўлга чорлаган эди.

Кейинчалик синглиси Мария Павловнанинг гувоҳлик беришича, шу йилларда Сахалин оролига сургун қилинган маҳбуслар оғир аҳволда яшаётгани ҳақида кўп гап-сўзлар бўлиб турар эди. Кўпчилик ғазабланганини айтиш, ҳасрат чекишдан нарига ўтмас ва табиийки, уларнинг ҳеч қандай нафи тегмас эди… Одамлар сургунда азоб чекаётганидан хабар топган Антон Павлович хотиржам ўтириши мумкин эмасди. Шунинг учун оғир сафарга азм қилганди.

Ҳаётни тасвирлаш билангина чекланиш унинг табиатига ёт эди, у ҳаётни тубдан ўзгартиришни хоҳларди. Узини аяш нималигини билмайдиган бу одам ана шу қалтис паллада ҳам оддий дил амрини бажарди. Бошқа кўпгина ёзувчилар шуҳрат қозониб, турмуш бўйинтуруғидан халос бўлгач, Париж ёки Римда сайру тамошо қилишни қўмсаб қолишарди, Чехов эса бунинг ўрнига оғир каторга меҳнатини бўйнига олди…
Сахалин саёҳатига у узоқ муддат тайёргарлик кўрди, бу лаънати орол ҳақида кутубхоналардаги барча илмий асарлардан ташқари, газета, журналларда чоп этилган мақолалару, хабарларгача синчиклаб ўрганиб чиқди. Сахалиннинг ўсимлик ва ҳайвонот дунёси, тарихи, этнографиясига доир материалларни ҳамда оролдаги турмалар тарихи билан батафсил танишди, чунки у рус каторгасига қарши вазни енгил оддий публицист эмас, балки ҳар жиҳатдан пухта билимдон олим сифатида курашишга бел боғлаган эди.
У ўз хатларида баҳор тошқинларида аравада юриб қийналганлари, пиймаси ивиб кетгани, отларга мадад бўлсин деб ана шу ҳўл пиймада кўп марталаб сувга сакраб тушганлари ҳақида куюниб ёзади. Бу хатларни ўқиш жуда оғир. “Дарёда сузиб кетяпман, ёмғир савалайди, шамол кўз очирмайди, юклар ивиб кетди, пиймам яна музлаб қолди”.

Бунинг устига араванинг тақир-туқирига ўрганмаганидан уйқусизлик
азобидан қийналишлар.
Буларнинг қаммасига қарамасдан, у фақат олға, олға интилади; албатта, навбатдаги бир бекатда танишларидан бирига: “Саёҳат ниҳоятда кўнгилли ўтмоқда… Ҳаммага ҳам шундай кезишлар насиб этсин”, − деб мактуб йўлламаса, у Чехов бўла олмас эди.

Бу ўринда ҳам бошидан ўтаётган азоблар ва жасоратларни бошқаларга билдирмаслик истаги ҳукмрон. Ҳақиқатан ҳам ана шу саёҳат катта жасорат намунаси эди.

XI

У Сахалинга қайсидир ташкилот ёки машҳур бадавлат газетанинг йўлланмаси билан эмас, балки ўз шахсий ҳисобидан, ҳеч қандай тавсияномасиз, бирон-бир имтиёзга эга бўлмаган оддий бир фуқаро сифатида йўлга чиққан эди. У ёмғирда ивиб, ўнқир-чўнқир сўқмоқларда тиззадан сув кечиб бир неча чақирим йўл босиб, қандайдир бир генерал билан хилват ҳужрада тунаб қолса, генералга иссиқ жой солиб, кўрпа-тўшак беришар, у дарҳол ҳўл ички кийимларини алмаштириб оларди, Чехов эса жиққа ҳўл кийимлари билан полда ётишга мажбур эди!

Сахалинда бўлган ойларида шунчалик кўп ишларни зиммасига юклаб олганидан маҳбуслар эмас, у кўпроқ ихтиёрий маҳбусга айланиб қолди.
Бўлажак китобига материал тўплар экан, ақл бовар қилмайдиган оғир ишга қўл урди − Грецияга қараганда икки марта катта бўлган орол аҳолисини рўйхатга олиб чиқди. Бутун бир жамоа зўрға уддалайдиган бу улкан вазифани уйма-уй юриб, бир турма камерасидан иккинчисига ўтиб, ҳеч қандай ёрдамчисиз ёлғиз ўзи бажарди.

Қамоқхона оролга қилинган мазкур сафар туфайли соғлиғини буткул йўқотди. Бунинг устига қайгаётган вақтида шамоллаб қолди ва аввалгидан кўпроқ йўталадиган бўлди. Айни шу дамларда унда сил касали бошланган, агар жиддий даволанса тузалиб кетадиган аҳволда эди. Бунинг ўрнига у бир неча ой давом этган ўта оғир машаққатга ўзини урди, бу эса, ўз навбатида жиддий асоратларга олиб келди ва ёзувчининг бевақт ўлимини тезлаштирди.

Устига усгак, мазкур сафар уни бутунлай хонавайрон қилди, йўлда бор пулини сарфлаб битирди (баъзи киракашларга икки-уч баравар ҳақ тўлашга тўғри келди, йўлда дуч келган тасодифий ноинсоф, ҳамроҳлар бўлса уни тўнаб кетишди) ва яна қайтадан муҳгожлик кунлари бошига тушди. Ҳатто саёҳатдан тўрт йил ўтгач, у шундай ёзганди:
“Саёҳатга ва ишларимни битиришга сарфлаган беҳисоб пул ва вақтларимнинг ўрнини ўн йилда ҳам тўлдира олмайман”.

Яна кейинроқ, тасодифан хилват бир гўшада чидаб бўлмайдиган ўлимтик шароитга тушиб қолган вақтида Горькийга мактуб йўллаб кечиккан дил армонларини баён қилади:
“О, бу жуда даҳшатли, худди менинг Сибирга қилган саёҳатимга ўхшайди!”.

XII

Ким билан курашди қилмасдан шафқат?
Фақат ўзи билан, ўзи билан фақат.
Б. Пастернак

Чехов билан қай бир тарзда учрашган кишиларнинг деярли ҳаммаси ўз хотираларида ундаги теран халқчил фазилатларни алоҳида таъкидлаб кўрсатганлар: у ўзини улуғлашни ва такаббурликни асло ёқтирмас эди. Айни замонда у бутун мамлакат иззат-икром кўрсатиб турган пайтда ўзига насиб этган юксак шон-шуҳратни сезмаслиги ҳам мумкин эмасди.

Сирасини айтганда, шуҳратини сезмасди дейиш камлик қилади. Аксинча, унга қарши курашарди, уни турмуш тарзидан чиқариб ташлаганди; мутлақо оддий, камсуқум одам сифатида яшаш ҳуқуқи учун, керак бўлса, жанжаллашишга ҳам тайёр эди.

Бамисоли кўзга ташланмай юришни, хизматларини ҳеч қачон, ҳеч кимга писанда қилмасликни ўзига дастуруламал қилиб олганга ўхшарди: «Мен ҳақимда ёзишганда ноқулай аҳволга тушиб қоламан», деб очиқ тан олганди.

Истеъдоди ўзи билан ўзгаларни ажратиб турадиган тўсиққа айланишини асло хоҳламас ва ҳеч қандай имтиёзга интилмас эди. Билимдонлик қилиб бировга ақл ўргатишга, кеккайишга йўл қўймасди. «Ўзим ҳақимдаги нарсаларни ўқиш, айниқса матбуот учун бирон нарса ёзиб бериш мен учун чинакамига азобдан иборат» деб минг марталаб эътироф этганди.

Тўқсонинчи йилларда «Ҳафта» газетаси таҳририяти ундан таржимаи ҳолига доир айрим маълумотларни сўраганда муҳаррирга дангал жавоб берганди: «Бу мени ўтмас пичоқ билан бўғизлашгандек ran. Ўзим ҳақимда ҳеч нарса ёза олмайман».
«Умумжаҳон иллюстрацияси» (Петербургдаги журнал) уни «юксак истеъдодли ёзувчи» деб атаб, бу иборани пешлавҳага чиқарганда қаттиқ аччиқланган эди. Чехов муҳаррирга мактуб йўллаб, бундай сифатлашдан норозилигини билдирган ва ёзувчи учун бериладиган энг юқори баҳо камтарлик деб таъкидлаганди.
Тўла асарлар тўплами нашрга тайёрланганда, ноширга махсус мурожаат этиб, суратини ҳам, таржимай ҳолини ҳам чоп этмасликларини илтимос қилган ва сўзини ўтказганди…

«Парижда машҳур скульптор Бернштам ҳайкалимни ишламоқчи бўлди, − 1899 йилда Иордановага хабар беради у, − мен бунга кўнмадим». 1901 йилда хотинига ёзади: «С.А.Толстая Толстой билан бирга суратга туширди. Уни сенга юбораман, аммо ундан нусха кўчириш учун ҳеч кимга рухсат бера кўрма, худо сақласин».

Кўпчилик билан тушган сурагларига разм солсангиз, икки-учта истиснодан ташқари у ҳар доим орқа томонда, сояда, нари борса ён тарафда турганини кўрасиз. Қандайдир гуруҳлар орасида биринчи шахс сифатида ўртада туришга, ўзини кўз-кўз қилишга сира тоқати йўқ эди. Ёшлик йилларида кўнгли бўш укаси учун ёзиб берган қоидага ўзи ҳам бир умр қатъий амал қилиб яшади:
«Чинакам истеъдод эгаси ҳар доим одамлар орасида бўлади, ўзини намойиш қилмайди».

В.И.Немирович − Данченко хотираларида қайд этишича, у «ўз асарлари ҳақида гапиришни ёқтирмасди. Бошқа мавзуда гаплашайлик. Топган нарсангизни қаранг!.. Истеъдоди ҳақидаги мақтов сўзларга тоқат қилолмасди». Бу ҳолат мактубларида ҳам очиқ кўриниб туради, у ўзгаларнинг ижоди ҳақида кўп гапиради, аммо ўзиникини тилга олмайди ҳам.

Агар ёш ёзувчилар Чеховнинг таржимаи ҳолини мукаммал ўрганиб, уни ўзлари учун намуна қилиб олсалар ёмон бўлмасди, чунки у босиб ўтган йўл ҳар қандай ижодкор учун камтарлик дарслиги бўла олади.
1900 йилнинг январида Фанлар академияси уни фахрий аъзоликка сайлайди. Ўша давр ёзувчилари учун бу энг юксак унвон эди. Аммо бу шарафга ҳам у эътиборсиз қарайди. Фақат бир марта ҳазиллашиб уйига ёзган хатига «Академик Тото» деб имзо чеккан ва бу юксак унвонни хотинининг паспортига ёзиб юборишга сал қолган эди.
«Аввал сени фахрий академикнинг хотинига айлантирмоқчи бўлдим, сўнг ўйлаб-ўйлаб шифокорнинг хотини бўлганинг маъқул деган тўхтамга келдим».

Шифокор − кўзга ташланмайдиган, ўртамиёна унвон бўлгани учун ҳам у бу касбни ҳеч нарса билан алмаштиришни хоҳламас эди. «Ёзувчини аввалдан танимаган одамлар уни суҳбатдошлари орасида деярли сезмай қоларди», − деб гувоҳлик беради руҳоний С.Шчукин. «Қандайдир давраларда уни бошқалардан ажратиш қийин эдэди», деб эслайди Суворин у ҳақда ёзган таъзияномасида. Ҳолбуки, Чехов саксонинчи йилларда унга:
«Бизда ҳеч ким оддий одамларни ёқтирмайди… Бу жуда ярамас ҳодиса», − деб шикоят қилган эди. Оломон орасида, «оддий одамлар даврасида» кўзга ташланмаслик учун астойдил ҳаракат қилган бошқа биронта машҳур ёзувчи бормикин дунёда? У бирон марта ҳам саҳнада ёки дўстлар даврасида ўз асарларини ўқиб берган эмасди. Спектаклларга борганда ҳам доим театрнинг энг орқа ўринларида ўтирар эди.
Минглаб китобларини тақдим қилгандан кейин қутубхона ходимларига: «Марҳамат қилиб, мени кутубхонага дахдцор эканимни ҳеч кимга билдирмайсизлар», − деб шарт қўйган эди.

Ана шу кутубхона фото суратини сўраган пайтда у Альфонс Доденинг суратини юбораман деб ваъда қилганди. Станиславский, «Олчазор»нинг репетецияси пайтида Чехов режиссёр столи ёнида ўтиришга рози бўлмасдан, томоша залида, охирги қаторлардан биридан жой олганини ва кўпчилик уни пьеса муаллифи эканини ҳатто сезмай қолганини айтган эди. Буни кўпчилик яхши билади.

Қандайдир бир журнал яқин ходимларини санаб, унинг номини йирик ҳарфларда эълон қилганда ҳам у ниҳоятда дарғазаб бўлгани маълум…

У ҳамма томонидан эътироф этилиб, «Архиерей» ва «Келин»ни ёзган пайтларида ҳам ҳатто энг яқин кишиларига ижодга алоқадор ишлари ва режалари ҳақида гапирган эмас.
«Азизим» − деб ёзади у хотинига, − буларнинг ҳаммаси шунчалик жонимга тегиб кетди, чамаси булардан сен ҳам, бошқалар ҳам аллақачон безор бўлгансизлар, фақат сен азбаройи мулозамат юзасидангина булар ҳақида гапирасан…»

«Сенга ҳозир ёзаётган ҳикояларим ҳақида ҳеч нарса айтмайман, сабаби уларда бирон янгилик ёки қизиқарли нарсанинг ўзи йўқ. Ёзасан, қайта ўқийсан, кўрасанки, ҳаммаси айтилган, алмисоқдан қолган; ниҳоятда эски гаплар». Ҳамма ерда ва ҳар доим ўзининг шухрати, устунлиги бошқаларнинг ҳамиятига тегмасин деб ҳаракат қилиш унинг асосий ташвишига айланганди. Владимир Алексеевич Тихонов деган истеъдоди ўзига яраша ёзувчи билан танишлиги бор эди. Улар қиёсланса, Чеховни Эльбрус чўққисига, уни эса чоғроққина тепаликка ўхшатса бўлади. Шунга қарамай, Чехов бу ёзувчига ҳар доим яхши мулозамат кўрсатиб келган:
«Қадрдоним Владимир Алексеевич. Сизни қишлоққа таклиф қилмайман, бундан фойда йўқ. Сиз Навуходоносор каби мағрур ва димоғдор, такаббурсиз. Агар сизни шаҳзода Кобургский ёки Миср валиаҳди чорлаганда борган бўлардингиз, арзимас рус адабиётчисининг даъватномасини ўқиганда эса истеҳзо билан кулиб қўя қоласиз. Афсус. Мағрурлигингиз ҳузуримга келишингизга йўл бермайди, шунга қарамасдан бизда нақадар ажойиб қаймоқлар, бара кабоблар борлигини, май ойида қандай бодринглар, редискалар етилишини эслатиб қўяман!»

Аслида «арзимайдиган рус адиби»га юқоридан қараб, ранжитиб қўймаслик учун Чехов ўзини арзимас ёзувчи деб атайди, уни ўзига яқин ижодкор ўрнида кўриб тенгма-тенг муносабатда бўлади.
Унда яна шундай одат бор эди: қандайдир учинчи даражали ёзувчи билан гаплашиб қолса, худо кўрсатмасин, Чехов ўзини мендан катта олаяпти деб ўйламаслиги учун «Сиз билан биз» деган бирикмани кўп ишлатарди. «Суворининг қўлига ёмон пьеса тушиб қолса, − деб ёзади ана шу Тихоновга, − у муаллифни ёмон кўриб қолади, сиз билан биз эса ғазабимизни ичимизга ютишдан бошқага ярамаймиз; шундан хулоса чиқараманки, Суворин ҳакамлик ёки ҳайдовчиликка муносиб, биз (мен, Сиз, Шеглов ва бошқалар)ни
эса табиат айбдорлар ва қуёнларга айлантириб қўйган».

Вагнер уни беллетристлар орасидаги фил деб атагандан кейин Чехов Тихоновга қуйидаги мактубни йўллаганди:
«Мен Вагнердан бошқачароқ фикрдаман, бизнинг ҳаммамиз якка-якка ҳолда ҳеч қандай «фил» ёки бошқа биронта ҳайвон бўла олмаймиз… Бизни Чехов, Короленко, Шеглов, Баранцевич, Бежецкий эмас, аксинча, қандайдир артелга ўхшатиб «саксонинчи йиллар» ёки «XIX аернинг охири» деб атайдилар…»
Чамаси, Чехов дўстларидан қарзга пул олмаётгани учун узр сўраган ягона одам бўлса керак.
«У бир неча кунга» деб пул олиб, муддатида қайтаришга шошилмайдиган қарздорларга нисбатан ҳам ўта назокат билан муносабатда бўларди. Ҳатто бир гал қарздор дўсти ҳижолатда қолмаслиги учун ўзим, яъни Чехов катта ваъдабозман, деб ишонтиришга уринган эди.

У, жумладан беллетрист Ежовга шундай ёзади:
«Марҳамат қилиб мени ёвуз судхўрга чиқариб қўйманг. Мендан қарзга олган юз сўм ҳақида бош қотириб ўтирманг, аслида ўзим юз сўм қарздорман ва уни тезда қайгармоқчи эмасман. Уларни тўлаб битирганимдан кейингина сиздан ўзим талаб қиламан, унгача қарзингизни эслатиб мени безовга қилмаслигингизни сўрайман»…

1894 йилнинг апрелида чорбоғида қўққисдан кўнгли озиб, хушдан кетиб қолаёзган эди. Шунда бундай пайтларда ҳеч кимнинг хаёлига келмайдиган фикр кўнглидан ўтади:
«Бегоналар олдида йиқилиб, ўлиб қолсам нақадар кўнгилсизлик бўлади».
Ҳатто ўлаётганда ҳам атрофидагиларга озор етказмасликни хоҳлайди.
Бошқалардаги ана шундай назокатни юксак қадрларди.
«Дастурхонга қайлани тўкиб юбормаганинг эмас, − деб ёзади у, − аксинча, кимдир бехосдан шундай қилиб қўйса, б уни сездирмаганинг яхши тарбия кўрганингни билдиради».

XIII

Чехов табиатидаги майинлик, нафосат ва камтарликка маҳлиё бўлувчиларнинг кўпчилиги бу фазилатлар туғмалигидан ташқари, ўзи таърифлаганидек, «ўргатиш» маҳсули эканлигини тўла англаб, ҳис эта олмаган эдилар.

«Ўзимни ўргатишим керак», − деб ёзган эди у Сахалинга қилган қаҳрамонона саёҳати арафасида.
«Ўргатиш», ўзини тарбиялаш, ўзига нисбатан мисли йўқ маънавий талаблар қўйиш ва уларни қандай бажараётганини қатъий назорат қилиш − ҳаётининг асл мазмуни шундан иборат эди, ўзини-ўзи тарбиялаб бориш ва муросасиз ички тарбиячи туфайли шахсияти камолга етганини яхши билар ва буни ниҳоятда қадрларди. Фақат шу йўл − ўзи устида тинимсиз ишлаш, оғир меҳнат эвазига у маънавий гўзалликка эришган эди. Шахсиятидаги барча фазилатларни ўзи тарбиялаб, камолотга етказгани ҳақидаги эътирофи тасодифан бизгача етиб келган. Хотини унинг феъл-атворидаги юмшоқлик, кўнгилчанлик ҳақида 1903 йилда мактуб ёзган эди. У шундай жавоб қайтаради:
«Сенга шуни билдиришим лозимки, табиатан менинг характерим кескин, жахддорман ва ҳоказо, ва ҳоказо, аммо ўзимни қўлга олишга ўрганганман, чунки тўпорилик қилиш маданиятли одамга муносиб эмас. Илгари нима ишлар қилганимни ким билади дейсан?»

«Оиламдагиларга асабий муомалада бўлганимдан афсусланаман. Умуман, мен асабий одамман. Кўпинча қўполлик, адолатсизлик қилиб қўяман», − деб ўсмирлигида укасига кўнглини ёрганди.
Ёшлигида ўзини ўтга, сувга уриб юрганига қарамай, табиатидаги жиззакиликни енгишга қодир бўлган, замондош ёзувчиларнинг биронтасига ҳам насиб этмаган юксак назокат ва ҳалимликни тарбия туфайли ўзида шакллантира олган кучли, иродали бу инсоннинг таржимаи ҳоли ниҳоятда ибратлидир.
Ундаги афсонавий камтарлик, оддийликка интилиш, шон-шуҳратдан қочиш майли ана шу ўзини-ўзи «ўргатиш» натижасидир.

У ўзини умр бўйи, айниқса саксонинчи йилларда қаттиқ тарбиялаб борди. Айнан ўша даврдаги хатларида «тарбия кўрмаган», «одобли», «тарбия кўрган одамлар», «тарбиялаш» каби сўзлар тез-тез ишлатиладиган бўлди. У 1883 йилда ёзади:
«Биздаги жаноб актёрларда ҳамма нарса бор, фақат биргина одоб етишмайди».
Кейинроқ:
«Омма ёмон тарбияланган…»
«Тарбия кўрган ва севиб қолган одам… бунга йўл қўймайди».
«Сенда биргина камчилик бор… У ҳам бўлса — мутлақо тарбия кўрмаганингдир».
«Биз тенгсизликни мутлақо сездирмай йўқота оламиз. Бу борада тарбия ва маданиятга кўп нарса боғлиқ».
«Мен иккиюзламачи, сохта, тарбиясиз зиёлиларимизга ишонмайман…»

Қуллар даражасидаги муҳитда ўсиб-улғайган ва уни жонидан баттар ёмон кўриб қолган, келажакда унга қарши бутун ғазаб-нафратини китоблари бағрига сингдиришга муваффақ бўлган бу олижаноб инсон ҳали ўсмирлигидаёқ инсонни чиритиб юборадиган тор манфаатпарастлик туйғуларига қарши ғолибона курашиш учун энг аввало ўзини ана шу иллатлардан поклаш зарурлигини англаб етган эди. Унинг назарида манфаатпарастлик илдиз отган инсон вужудида икки иллат яшайди: бири такаббурлик қилиб ўзидан ожизларни таҳқирлаш бўлса, иккинчиси ўз қадр-қимматини ерга уриб, кучли одамлар олдида эгилиб-букилиб яшаш. У айнан ана шу иллатларни вужудидан бутунлай ситиб чиқаришга азми-қарор қилган эди. Қўполлик, такаббурлик, кибр-ҳаво, димоғдорлик, кеккайиш, манманлик, мақтанчоқлик, ўринсиз ғурур сингари турли шакл-шамойилда намоён бўладиган биринчи тоифадаги иллатларни у бамисоли қиздирилган темир билан куйдиргандек таг-томири билан йўқ қилишга эришди, иккинчисини бартараф этиш эса осон эмасди. Камбағал оилада туғилиб, ночорлиқда кун кечирган, бир пайтлар мансабдорларга қуллуқ қилиб, ҳар бир пулдорга эгилишга маҳкум этилган бу одамнинг юксак улуғворлик даражасига етишмоғи учун пўлатдек мустаҳкам ирода эгаси бўлиш лозим эди. Унинг ўзи Суворинга йўллаган машҳур хатида шундай ёзади:

«Ғўр бир йигитча (яъни Чехов − К.Ч.), қашшоқ деҳқоннинг ўғли, собиқ дўкончи, қўшиқчй, гимназиячи ва талаба, мансабдорларга эгилишга, попнинг қўлини ўпишга, ўзгаларнинг фикрига бўйсунишга, бир парча нон учун таъзим қилишга ўргатилган, неча бор маънавий жароҳат олган, дарсларга калишсиз қатнаган, уришқоқ, жониворларга кун бермайдиган, бой қариндошлариникида овқатланишни яхши кўрадиган, ҳеч қандай сабабсиз худога ва одамларга мунофиқлик қиладиган, ва ниҳоят паст табақага мансублигини англаб етиб, ўз юрагидаги қуллик туйғусини қатралаб ситиб чиқарган ана шу йигитча гўзал тонглардан бирида томирларида қулларнинг қони эмас, чинакам инсонларнинг қони оқаётганини англаб етгани ҳақида ҳикоя ёзинг».

Ҳайратда қолдирадиган эътироф! Табиийки, Чехов ҳақида ёзадиганларнинг ҳаммаси бу сўзларни завқ билан қайта-қайта такрорлашни яхши кўрадилар…

Гарчи истеъдодсиз бўлса ҳам номдор, нуфузли танқидчи 1888 йилда уни меҳмондорчиликка чорлайди. У Чехов ҳақида анчагина нарсалар ёзган эди, шу боис ёш ёзувчи ўзи билан танишиш ва келажакда Москвадаги обрўли газеталарда номи улуғланишидан умидвор бўлиб югургилаб келади деб хомчут қилган эди. Аммо ҳамма жойга ҳеч қандай такаллуфсиз бораверадиган Чехов мазкур таклифни кескин рад этади. Танқидчи хафа бўлади. Чехов эса яқин дўстларидан бирига танқидчи ўринсиз ранжиётганини айтади.

«Уникига бора олмас эдим, − деб ёзади у, − сабаби у билан таниш эмасман. Иккинчидан, ёзувчининг асарларини ўқимасдан туриб, юбилейида қатнашмаганим каби ўзим ёқтирмаган одамларникига ҳам боришни истамайман. Учинчидан, Маккани зиёрат қилишга ҳали ўзимни тайёр деб билмайман…»

Табиатидаги ҳалимлик туфайли бу хатни ёзган дейиш камлик қилади. Бу ерда жанговарлик, шиддат бор. Ёзувчилик ғурурини ҳимоя қилишга тўғри келганда бундай туйғу Чеховни доимо ҳаяжонга солар эди… Шундай пайтларда у ҳеч қандай муроса-ю мадорани тан олмасди. Ғурури йўқ ёзувчилардан бутун вужуди билан нафратланарди.

Виктор Буренин насрнавис Ясинский ҳақида «Новое время» газетасида ҳақоратомуз мақола эълон қилган эди. Ясинский эса гўё ҳеч нарса бўлмагандек, шу газета билан яна ҳамкорлик қилаверганидан дарғазаб бўлган Чехов бу ёзувчи ҳақида шунай ёзади: «У Новое время»да қатнашишни бас қилмасдан ўз юзига ўзи туфурди. Дунёдаги биронта мушук қўлига тушган сичқонни Буренин Ясенскийни мазаҳ қилганга ўхшатиб ўйнатмаган эди… Хўш, бундан нима чиқди? Ҳамма нарсанинг ўз мароми бор. Агар Ясинскийнинг ўрнида бўлсам, «Новое время» тугул бутун Малая Итальянскаяда (газета таҳририяти жойлашган бино − К.Ч.) ҳам бурнимнинг учини кўрсатмаган бўлардим».

Ёки унинг Суворин билан кўп йиллик муносабатларини эслайлик. Шу даврларда Сувориннинг олдига тушадиган одам кам эди. Россиядаги энг машҳур газетанинг ношири сифатида кўпдан-кўп нуфузли кишштар билан алоқа ўрнатган ва энг муҳими, ҳисобсиз бойлик эгаси эди у. Биз қуйида келтирадиган сабабларга кўра, Чехов билан у қалин ўртоққа апланиб кетганди. Албатта, рақиблар, сохта дўстлар ва ҳасадгўйлар Суворин билан дўстлигидан фойдаланиб, мўмай пул орттиришга ҳаракат қилади, деганга ўхшаш иғволарни тинимсиз тарқатардилар, чунки ниманидир кўзламасдан туриб Суворин билан дўстлашадиганлар шу йилларда деярли йўқ эди.

Чеховни яқиндан билмаганлар бу иғвога сўзсиз ишонардилар, зеро Суворин табиатан ҳомий бўлишни ёқтирарди. Ўзига қадрдон ёзувчилар учун ҳамёни доим очиқ эди. Маслов, Скальковский, Ясинский, Гиппиус, князь Барятинский, Мережковский, Потапенколар учуч жуда кўп пулларини совуриб юборганди. Оз фурсат ичида биргина Амфитеатровга ўн саккиз минг сўм ҳадя қилган эди. Яхши кўрган ходими ва қадрдон дўсти ҳеч шубҳасиз унинг саҳоватидан баҳраманд бўлаяпти деган гапга ҳамма ишонарди. Дарҳақиқат, улар дўстлашган дастлабки дақиқалардаёқ Чеховнинг пулга муҳтожлигини кўрган Суворин унга катта бўнак олишни таклиф қилганди, аммо Чехов Сувориннинг бундай хотамтойлигидан фойдаланишга узил-кесил чек қўйиш учун ўта назокат билан унга мактуб йўллайди:

«Сизга очиқчасига айтиб қўя қолай, «Новое время»да ишлай бошлаганимда ўзимни Калифорнияда юргандек ҳис этган ва кўп пул топиш учун узлуксиз ёзишга қарор қилган эдим, буни ҳеч қандай ёмон жойи йўқ, албатта, аммо Сиз билан яқиндан танишганимдан кейин ва Сиз менинг ўз одамим бўлиб қолганингиздан кейин менда ҳадиксираш майли ниҳоятда авж олиб кетди ва фақат қалам ҳақи учунгина газетада ишлаш истаги мени бутунлай тарк этди… Орамиздаги муносабатларимизни қандайдир манфаатдорлик туйғуси хиралаштириб қўйишидан, мен учун фақат ношир сифатидагина зарур одамга айланиб қолишингиздан қўрқа бошладим…»

Албатта, бунга одатдаги ҳолат деб қараш мумкин: мағрур камбағал ўзининг маънавий мустақиллигини бой бермаслик учун бадавлат дўстининг илтифотидан воз кечмоқаа. Аммо орадан уч йил ўтар-ўтмасдан мағрур камбағал билан пулдор бой ўртасидаги пул муносабатларида мутлақо ғалати аҳвол юзага келади. Ўша даврдаги газета-журналлар тинимсиз кўпиртираётган юқоридаги гаплар ёлғон бўлиб чиқади. Икки ўртадаги дўстона муносабатлардан Чехов эмас, аксинча бадавлат ҳомий катта пул ишлаётгани маълум бўлади.
Суворин ўн икки йил давомида Чехов асарларининг ягона ноширига айланган эди.

Албатга, унинг хатти-ҳаракатларидан фақат бойлик орттириш-у манфаатпарастликни излаш инсофдан бўлмайди. Аммо унга қарашли ноширлик фирмаси моҳият-эътибори билан кўпроқ пул орттиришни кўзлаб иш юритишга маҳкум этилганди. Шунга кўра Чехов ўз асарлари учун Суворин нашриётидан бошқаларникига қараганда икки баравар кам ҳақ оларди, айни замонда Сувориннинг доимий интизомсизлиги ва китобларни ката танаффуслар билан чиқаришини назарда тутсак, бу муаллифни талашдан бошқа нарса эмаслигини сезамиз.

Ниҳоят, Чехов бу нозик нуқтани англаб етди, аммо шунда ҳам унга ҳомий бўлиб қолаверди, чунки у Суворин ўзига х,омий бўлишини хоҳламасди. Бу дўстлик маънавий зарардан ташқари (унинг газетаси очиқдан-очиқ жаҳолатпарастлик йўлига ўтиб олганди) унга жуда оғир иқтисодий зарба берди. Суворинни қуршаб олган қулларча хушомадгўйлик, манфаатпарастлик ва маҳаллийчилик муҳитида фақат Чеховгина ўз инсоний қадр-қимматини ерга урмасдан мағрур сақлаб қола олди.

У қулларча итоатгўйликдан ўзини баланд тутди… Сахалинга қилган сафаридан кейин ўз олдига ниҳоятда қатьият билан икки вазифа қўйган эди: «Ишлаш керак, қолгани бекорчи ran. Энг муҳими − одил бўлиш керак, бошқасини эплаш қийин эмас».

XIV

1894 йилда «Русские ведомости» газетасида Чеховнинг «Ротшильднинг скрипкаси» номли гениал ҳикояси босилди. Унда баён қилинган дил ноласини на Михайловский, на Протопопов, на шу давр адабий жараёнидаги бошқа машҳур кишилар англаб етдилар.

Шу йилларда кимдир юрак ютиб мана шу ҳикоя орқали рус адабиёти жаҳон аҳамиятига молик нодир санъат асари билан бойиди, деб айтганда, бу жиддий фикрни босиб чиқаришга ҳеч қайси матбуот нашри журъат этмаган бўларди. Шунга қарамай, «Ротшильднинг скрипкаси» Чехов асарларининг энг сараси, қаймоғи ҳисобланади. Унда Чехов дунёқараши ва маҳоратига боғлиқ жуда кўп фазилатлар катта куч билан ўзаро мужассам бўлиб кетган. Бу фазилатларнинг энг биринчиси шуки, ундаги Пушкинга хос мумтоз тил ва сюжет соддалиги, ҳар бир сўзга юкланган аниқ жозиба, композициянинг гўзаллиги ва мукаммаллиги ўқувчини ҳайратда қолдиради. Айни замонда ҳикоядаги теран маъноли образларнинг моҳияти ҳамда ажойиб ички қурилмасига хос назокатни чуқур ҳис қилмаган, улар ўртасидаги нозик боғланишлар орқали сизиб чиқади гап ёзувчининг нияти, идеаллари, интилишлари, муҳаббати ва нафратини тўла-тўкис идрок этмасдан туриб фикр юритишга уринган ўқувчи асар мазмунини бирданига англай олмайди…

Энди ана шу ҳикоянинг образлар силсиласи, ички зиддиятларни Чехов яхши кўрадиган адабий усуллардан бири − антитеза даражасига қандай кўтарила бориши хусусида сўз юритамиз. Бу услубга хос хусусиятлар “Ротшильднинг скрипкаси”даги қаттиққўл ва тўпори мешчан сиймосида тўла мужассамлашган. Ҳикоя охирида бу қаҳрамон кўз ўнгимизда мутлақо бошқа одам қиёфасида кўринади.

Моҳият-эътиборига кўра ҳикоя қаҳрамони биринчи саҳифаларданоқ Чехов кўплаб яратган раҳм-шафқатсиз, қўпол одамлар орасидаги энг ёвузи ва тубани сифатида таассурот қолдиради.

Зеро, ҳар бир кишида, ҳатто энг ёвуз кимсада ҳам оталик туйғуси бўлиши табиий. Аммо ҳаётда инсонлик туйғусидан бугунлай маҳрум, зоти паст, тошбағир одамлар ҳам кўп. Ана шундай кишилардан бири ҳикоядаги Яков Иванов. Бир пайтлар унинг қизи бўлган эди, аммо у бевақт вафот этиб кетган, бу дийдаси қаттиқ одам эса уни эслаб, қайғуриш ўрнига ана шу фарзанд дунёда бўлганини ҳам унутиб юборган. Хотини бу ҳақда юраги^эзилиб гапирганда: “Сенга шундай туюлади!” деб дакки беради у. Ўлиб кетган боласини бирон марта эсламаслик, ҳатто буни хаёлига келтирмаслик учун одамнинг дийдаси нақадар тош бўлиши керак!
Унинг хотинига муомаласи фақат шафқатсизликдан иборат. “У бирон марта хотинини эркалаган эмас, бирон марта унга лоақал рўмолча ҳадя этишни ёки хайит кунларила ширинлик сотиб олишни хаёлига келтирган ҳам эмас, бунинг ўрнига ҳар доим бақириб дашном беради, исрофгарсан деб сўкади, мушт ўқталади”. Аёл қазоси етиб ўлаётган пайтида золим эридан қутулаётгани учун ўзини не чоғли бахтиёр сезиб, қувонганига ажабланмаса ҳам бўлади.

Бу ёввойи шу даражада ваҳшийки, на оила, на ватан, на дўст, на табиатни ган олади. Умри мафтункор, катта дарё ёқасида ўтса-да, уни ҳатто сезмаган ҳам. Кексайган чоғида, кам деганда эллик йил ичида бирон марта дарё бўйига бормагани ёки борган бўлса ҳам унга завқланиб тикилмаганидан ўзи таажжубга тушади.

У ташқи дунёдан бутунлай ажралиб қолган; ўз вужудига кўмилиб, зулмат қўйнида яшайди. Лоақал бирон марта бировга қараб жилмайгани ёки бир оғиз яхши суз айтганини эслолмайди. Инсоний туйғулардан бегона бу муртад атрофидаги одамлар ва қўшнилари ўлса хурсанд бўлади, ҳатто улар кам ўлаётганидан ғижиниб юради.

Тўғри, касби тобутсоз. Атрофидагиларнинг ўлими унга даромад келтириши табиий, аммо дунёда кўпроқ одам ўлганига севиниб яшаш учун нақадар Тубан бўлиш керак! Ана шу Яков Иванов ҳали хотини ўлмасдан бурун унга тобут ясаш тараддудини кўра бошлайди. Ҳали аёл тирик, ўз оёғида турибди, у эса ҳеч нарса бўлмагандек, унинг бўйини ўлчашга тушади, хаста аёл оғирлашиб, тўшакка ётиб қолганда унинг кўз ўнгида тобут созлашга киришиб кетади.

Сўнг ёндафтарига ёзиб қўяди:
“Марфа Ивановнанинг тобути − 2 сўм 40 тийин”.
Сўнг пулига ачинганидан хўрсиниб қўяди: у ўтакетган қурумсоқ, ҳар бир сарфланган тийин уни хонавайрон қилаётгандек кўринади, мисли йўқ исрофгарчиликка қўл ураётгандек титраб-қақшайди… Фойдани қўлдан чиқариб юбораётгани ҳақидаги хомхаёллар фақат ғариб кулбасидагина эмас, бемаъни ҳисоб-китобларига ҳеч қандай алоқаси бўлмаган табиат қўйнида юрганида ҳам уни тарк этмайди. Гўзал манзаралардан завқолиш ўрнига яна апжираб, кирим-чиқимлар ҳақида хомчўт қилишдан ўзини тўхтатолмайди.

“Дарёда балиқовласа бўлади, тутилган багтиғугарни чайқовчиларга, бекатдаги амалдорлар ва дўкончиларга сотиб, тушган пулларни банкка қўйиш керак; қайиқда дала ҳовлиларга сузиб бориб скрипка чалиш мумкин, одамлар пулни ёғдириб ташлайди, яна кичик кемачаларда юк ташишни ҳам ўйлаб кўриш керак, бу − тобут ясашдан кўра минг марта яхши; ғоз боқишни айтмайсизми, уларни қишда сўйиб, Москвага жўнатилса қани, биргина пати йилига ўн сўмдан даромад келгиради. Аммо у ғафлатда қолди, биронта режани ҳам амалга оширолмади. Қандай исрофгарчилик! Оҳ, қандай исрофгарчилик-а! Агар ҳаммаси бирдан қилйнса-чи? Балиқ овлаш, скрипка чалиш, кемани юргизиш, ғоз боқиш − пулни тагида қолиб кетади-ку! Аммо буларнинг биронтаси ҳатто тушига ҳам кирмади! Орқангга қарасанг, фақат исрофгарчиликни кўрасан; улар шунчалик кўпки, ўйласанг даҳшатга тушиб кетасан…”

Аммо ҳикояда бу савдойи, қурумсоқ одамнинг ўз исрофгарчиликлари ҳақидаги хаёллари ўқувчига сезилмаган ҳолда манфаатпарастлик, худбинлик доирасидан чиқиб, бора-бора бутун инсоният ҳаётидаги улкан исрофгарчиликлар ҳақида беором ўйларга уланиб кетади.

Яков ўз ғамгин мулоҳазаларини давом эттиради: “Нима учун одамзод бундай исрофгарчилик ва зарарларсиз яшай олмайди? Қайинзор ва қарағайзорлар нега беҳуда кесилиб кетяпти? Нега яйловлар бекорга топталаади? Нега одамлар вақтини кераксиз ишларга сарфлашади?.. Нима учун улар доим бир-бирига ҳалақит беришади? Булар қанчалик зиён келтиради ахир! Нақадар даҳшатли зиён! Агар хасад ва адоватсиз яшаганда, одамлар бир-бирига қанчалик ката фойда келтирган бўларди?…”

Хадсиз-ҳисобсиз исрофгарчиликлар, маънавий зарарлар ҳақида ғамгин ўйлар билан яшаган бу тўпори одамнинг мулҳазалари ўша давр Россиясида яшаган ҳар қандай инсоннинг шахсиятини топтаб, майиб-мажруҳ қилиб ташлаган даҳшатли воқеликка қарши исёнкорона (амалий ҳаракатсиз, албатта) ўй-фикрлар даражасигача кўтарилиб боради.

Шу туфайли Яков образи кўз ўнгимизда мураккаб, зиддиятларга тўла − ёвуз қурумсоқ ва айни замонда умумхалқ бахтини изловчи инсонпарвар донишманд сифатида намоён бўлади.
Дунё ҳикоячилигида бир одам шахсига бунчалик фавқулодда қарама-қаршиликлар ҳамда чинакам ҳаётбахш туйғулар сингдириб юборилган, ҳам ижобий, ҳам салбий хусусиятлари, манфий ва мусбат қутблари чатишиб кетган асарлар жуда кам. Яков образини яратиш билан Чехов ўша давр танқидчилари талаб қилганидек қаҳрамонларни зўрма-зўраки ёвузлар ёки тақводорларга ажратиш майлига қарши намойишкорона бош кўтарган эди.

XIV

Ўз асарларида юксак даражада ҳақиқатга интилиш Чеховнинг “чириган расея воқелигига” (Белинский шундай деган бўларди) қарши кураши учун буюк хизмат қилди.
1888 йилда Чехов шу давр одамларининг барча ҳаётий муносабатларига сингиб кетган катта ёлғонга қарши улуғ курашга киришган кезларида “Шимол хабарлари” журнали учун “Зиёфатлар” ҳикоясини ҳавола қилади. Уни ўқиган журнал муҳаррири ёш ёзувчига ҳикоянгиз ғоядан маҳрум деб хабар беради.

“…Ҳикоянгизда бирон-бир йўналишни кўрмаяпман”,— деб ёзади у.
Чехов дарҳол инкор қилади:
“Ҳикоянинг бошидан охиригача мен ёлғонга қарши курашаяпман-ку! Бу ғоявий йўнагтиш эмасми?”
Чеховнинг сўзлари муҳаррирни қаноатлантирмади, албатта. Кўриниб турибдики, у Чеховга хос “ёлғонга қарши айбнома”ни фақат шахсий ахлоққа алоқадор ҳодиса деб ҳисоблайди. Ҳолбуки,”Зиёфатлар”да тасвирланган оммавий ёлғончиликда Чехов Россияга хос ваҳшийликни кўради, чунки ёлғон шу давр ижтимоий ҳаётини бутунлай заҳарлаб бўлган эди. “Ғилоф бандаси”даги машҳур хотимани эслаб кўринг.

Унда мунофиқлик ва иккиюзламачиликка асосланган бутун ижтимоий тузумга нисбатан кучли айбнома баралла янграб туради: “Қандай алдаётганларини ҳам кўриб, ҳам эшитиб турасан… ва бу ёлғонга тоқат қилаётганинг учун сени аҳмоққа чиқаришади, ҳақорат ва таҳқирларга чидайсан, ҳалол, эркин одамлар тарафида турганингни очиқ айтолмайсан, ўзинг ҳам бир бурда нон, иссиқ жой, сариқ чақага қиммат қандайдир мансаб учун ёлғон гапиришга, қуллуқ қилишга мажбур этилгансан, − йўқ, энди бу аҳволда яшаб бўлмайди!”

Ёлғонни чеховчасига фош этилишида ана шундай улкан сиёсий маъно яширин. Чехов бундай айбномаларни ўз асарларининг “асосий ғоявий йўналиши” деб ҳисоблашга мутлақо ҳақди эди. “Ижтимоий ахлоқ, − деб таъкидлайди у, − ҳар бир киши юксак ақидаларга таянгандагина кучли бўлади”.

Чехов ҳеч қачон шахсий ахлоқни ижтимоий ахлокдан ажратиб қараган эмас. Шахсий ҳаётда бахтсиз бўлган одамлар Чеховнинг эътиқодига кўра, ижтимоий адолат учун оташин курашчи бўла олмайдилар.
Шу туфайли у либерал маҳмадоналарнинг ресторанларда ўтириб, маст ҳолда халққа нисбатан оташин муҳаббат ҳақида нутқ сўзлашларидан қаттиқ нафратланар эди.

Чехов ўз кундалигига шундай ёзади:
“Тушлик пайтида шароб ичиб валдирашади, халқ онгини ошириш, виждон, эркинлик ва ҳоказолар қақида ran сотишади, стол атрофида эса фрак кийган кечаги крепостной қуллар хизмат қилишади, кучерлар совукда қотиб кўчада уларни кутиб ўтиришади − шунинг ўзи муқаддас руҳга хиёнат эмасми?”
Умумроссияга хос ёлғон ҳаммадан кўра қора халқ онгига чуқур сингиб кетган эди. Шундай бўлса ҳам жаҳолат ва нодонлик ичида қолган ана шу ягона ижтимоий куч, Чеховнинг назарида, ҳақиқатга интилувчи ва унга теран садоқат сақловчи одамлар сифатида гавдаланади.

“Менинг ҳаётим” ҳикоясидаги бўёқчи Мисаил шундай дейди:
“Унга (яъни мужикка − К.Ч.) қараганингда барибир юрагида Машада ҳам, докторда ҳам етишмаётган энг зарур ва ноёб нимадир борлигини ҳис қиласан. Жумладан, у ер юзидаги асосий нарса ҳақиқат деб билади ва ўзини ҳам, халқни ҳам қутқарадиган нажот фақат ҳақиқатда деб ишонади, шунинг учун у жаҳонда ҳамма нарсадан кўра адолатни яхши кўради”.

Чехов “Хизмат ишлари билан” ҳикоясида маънисиз ва маърифатсиз ишлардан безиб кетса-да, “бу дунёда ёлғон билан яшаб бўлмайди” деб ҳисоблайдиган эътиқоди баланд кекса деҳқон образини тасвирлайди.
Шундай экан, Чехов асарларидаги ҳақиқатпарастлик заминига муаллиф шахсиятига хос бўлган чуқур халқона миллий хусусиятлар сингиб кетганлигини сезиш қийин эмас.

Агар Чехов ҳақиқатнинг кучига қаттиқ ишонмаганда ва ҳар қандай ёлғонга қарши муросасиз курашмаганда ҳеч қачон бу қадар дадил, шафқатсиз даражада ҳаққоний асарларини яратолмас ва ўз даврининг энг буюк реалист ёзувчиси бўла олмас эди…

Таржимон ҳақида: Ортиқбой Абдуллаев 1943 йили Тошкент вилояти Бўстонлиқ туманида туғилган. 1966 йилда Тошкент давлат университети(ҳозирги Миллий университет)нинг ўзбек филологияси факультетини тамомлаган. Узоқ йиллар турли нашрларда, жумладан, «Шарқ юлдузи», «Жаҳон адабиёти» журналларида ишлаган.
Ортиқбой Абдуллаев  «Шеъриятнинг тиниқ осмони», «Ижоднинг қўш қаноти», «Қалбга очилган йўл» ва бошқа бир неча адабий-танқидий тўпламлар муаллифи.  Шунингдек, Лев Толстой, Иван Бунин, Нагиб Маҳфуз, Василий Ян, Мигель Анхель Астуриас, Мак Гахан, Сергей Довлатов каби ёзувчиларнинг бир қатор асарларини она тилимизга таржима қилган.

 

Korney Chukovskiyning mazkur badiasini Ortiqboy Abdullayev tarjimasida 8 yilcha avval saytimizda e’lon qilgan edik. Uni yana qayta yangilashga esa “Jahon adabiyoti” jurnalining aprel sonida bosilgan Ahmadjon Meliboyevning “Chexovni anglash” maqolasi sabab bo‘ldi. Bu sabab shundaki, A. Meliboyev butun maqola davomida Korney Chukovskiy xotiralaridan bir necha o‘rinda foydalanadi-yu, ammo biron bir joyda manbani va tarjimonni qayd etmaydi. Bu esa ilmu adabiyotda mavjud aqidalarga mutlaqo zid holatdir. Shuningdek, bu holatda “Jahon adabiyoti” jurnal tahririyati, uning rahbari va, albatta, Ahmadjon Meliboyev maqolasini nashrga tayyorlagan muharrirning noshirlik va mualliflik huquqlarini bilmasligi ayon ko‘rinadi...

Korney Chukovskiy
CHЕXOV
Ortiqboy Abdullayev tarjimasi

Korney Chukovskiy (haqiqiy ismi sharifi Nikolay Vasilyevich Korneychukov (1882-1969) rus yozuvchisi, bolalar shoiri, adabiyotshunos, tarjimon, filologiya fanlari doktori.
Bolalarga bag‘ishlab yozilgan «Vanya va timsoh», «Tozalab yuv», «Suvarakboy», «Pashsha — serxarxasha», «Barmaley», «Doktor Aybolit» kabi asarlari butun dunyoga mashhur. Uning N.A.Nekrasov, A.P.Chexov, V.Korolenko, L.Andreyev, V.Bryusov, A.Blok, A.Kuprin, I.Repin va boshqa ulug‘ ijodkorlar haqida yaratgan adabiy ocherklari, badialari juda ko‘p tillarga tarjima qilingan.

 

I

U saxovatli boylar singari mehmondo‘st edi. Ziyofat berishni joni dilidan yaxshi ko‘rardi. Qishloqqa borib joylashishi bilanoq bir dunyo mehmonlarni huzuriga chorlardi. Kimlargadir bu telbalikdek tuyulishi mumkin: axir u ko‘p yillik qashshoqlik changalidan endigina qutulgan, oilasini — onasi, ukasi, singlisi, otasini boqish tashvishida ne ko‘ylarga tushmagandi deysiz, ertangi kun uchun hozir ham sariq chaqa g‘amlab qo‘ymaganiga qaramay, uyini boshdan-oyoq mehmonlarga to‘ldiradi, ularni to‘ydiradi, ko‘nglini oladi va yana tekin davolaydi!

Bir gal xilvat ukrain qishlog‘idan dalahovli olgan edi, hali uni borib ko‘rmasdan, sharoitini bilmasdan turib, Moskvadan Peterburgdan, Nijniydan har xil odamlarni u yerga taklif qila boshlagandi.
Moskva atrofidagi dalahovliga joylashishi bilanoq uyi mehmonxonaga aylanib ketardi. “Barcha xonalarda bir necha kishidan bo‘lib divanda uxlardik, − deb eslaydi ukasi Mixail, − hatto pichan ichida yotardik. Iste’dodining muxlislari bo‘lgan yozuvchilar, qizlar, qishloq oqsoqollari, mahalliy tabiblar, qandaydir uzoq qarindoshlar”, taklif etilgan yoki o‘zicha kelgan kishilar uning uyida haftalab uymalashib yotishardi.
Ammo unga bu ham kamlik qilardi.

“Ivanenkoni kutyapmiz. Suvorin keladi, Baransevichni ham taklif etaman”, − deb to‘qson ikkinchi yilda Natalya Lintvarevaga Melixovodan xabar beradi.
Ayni zamonda uni ham kelishga da’vat etadi. Keyingi xatlariga qaraganda, bu uch kishidan boshqa yana Lazarev-Gruzinskiyni, Yejovni, Leykinni ham taklif qiladi, Levitan esa ayni shu kunlarda uning uyida mehmon edi!

Sakkiz kishi, ammo bu ham hammasi emas: uning uyida “munajjim” Olga Kundasova, sozanda Marian Semashko, Lika Mizinova, Musina-Pushkina (uni ba’zan Drishka, ba’zan Chirildoq deb ham atashardi), torjkalik qandaydyr Lesova bilan Klara Mamuna, oilasining do‘stlari, tag‘in qanchadan-qancha kunda-shundalar va juda ko‘plab kimligi noma’lum tasodifiy qo‘noqlar har doim uymalashib yurishardi.
Bunday sanog‘i yo‘q odamlar, albatta, uni toliqtirib qo‘yishardi ham. “Pasxa arafasidagi jumadan boshlab bugungacha uydan mehmon uzilmaydi… loaqal biron satr yozolmadim”. Ammo bu holat uning tiyiqsiz mehmondo‘stligiga xalal berolmaydi. Ana shu arzi hol bitilgan xatning o‘zida u Kundasovani huzuriga taklif qiladi, keyingi kuni Vladimir Tixonovni, undan keyin Leykinni , keyin Yasinskiyni chorlaydi, keyingi kunlarda unikida Suvorin, Shchepkin-Kupernik, taganroglik Selivanov-Krauzelar mehmon bo‘lganini maktublar orqali bilib olamiz.

Bu da’vatnomalarda xushchaqchaqlik, hazil-huzil, sho‘xchan kayfiyat hukmron, u maktublarning mag‘iz-mag‘iziga o‘z atrofida ufurib turgan shodlik, quvnoqlik, yoshlik ruhini singdirib yuboradi.
“Xo‘sh-sh, janob, − deb yozgan edi u “Shimol” muharririga. − Siz suratimni ham bosib chiqarib, nomim mashhur bo‘lishiga hissa qo‘shdingiz, minnatdorchilik uchun Sizga o‘z issiqxonamda yetishtirilgan rediskalardan besh bog‘lamini sovg‘a qilaman. Tezlik bilan huzurimga (Peterburgdan! Olti yuz chaqirim yo‘l bosib! − K.Ch.) kelishingiz va bu rediskalarni yeyishingiz zarur”.

Me’mor Shextelni qanday chaqirganini ko‘ring: “Agar kelmasangiz, cholvoringizning bog‘ichi ko‘chada, odamlar o‘rtasida yechilib ketsin deb tavallo qilaman…”
Vodevillar yozuvchi Bilibinga ham shunday ohangda maktub yo‘llagan:
“Zudlik bilan uylanishingiz va xotiningizni olib huzurimga, ikki haftaga dalahovliga kelishingiz zarur… Tiniqib dam olishingiz va g‘aroyib tentakka aylanishingizga kafolat beraman…”
Chexov ana shunday samimiy, ulkan hayotsevar, quvnoq kishi edi. Vujudida odamlarga ulkan muhabbat qao‘nab-toshib yotardi.

Do‘stlari va tanishlarini huzuriga chorlar ekan, xuddi kurort reklamalariga taqlid qilgandek, ularni kutayotgan huzur-halovat haqida ko‘tarinki ohangda to‘lib-toshib yozar edi:
“Nihoyatda tengi yo‘q joy, quvnoqlik, farovonlik hukmron, odamlar ko‘p…”, “Qrimga qaraganda yuz baravar issiq va go‘zal…”, “Rohatijon izvosh, chidamli otlar, afsonaviy yo‘llar, har jihatdan ajoyib odamlar”, “Tengi yo‘q qumloq”.

U do‘stlarini huzuriga astoydil taklif qilar ekan, kelmay qolsa-chi, degan fikrni o‘ylab ham o‘tirmasdi. “Men Sizni arqonga bog‘lab sudrab olib kelaman”, − deb yozgan edi u nasrnavis Shcheglovga. Darhaqiqat, aksari da’vatnomalari rostakamiga arqonga aylanib ketar, ularning bag‘riga cheksiz-chegarasiz xohish-istaklar singdirilgan bo‘lardi.

“Muvaffaqiyatlardan boshingiz aylanib, kelmayotganingiz uchun Sizni ko‘rishga toqatim yo‘q”, − deb yozgan edi tanishlaridan biriga.
Boshqasiga:
“Kelmay qolsangiz, shunday dilsiyohlik bo‘ladiki, Sizni jazolash uchun barcha do‘zax azoblari kamlik qiladi”. Uchinchi maktubda Lika Mizinovadan shunday so‘raydi: “Biznikiga kelmasangiz Siz uchun qanday og‘ir jazolar o‘ylab topishimizni bilasizmi?” Va ustingizdan qaynoq temir eritmasini quyib yuboramiz, deb po‘pisa qiladi.

Sumsklik tanishlaridan birining singlisiga yozadi:
“Agar u kelmay qolsa, tegirmonga solib maydalayman”. Bunday favqulodda shiddatli taklifnoma va iltimoslarni u chuqur o‘ylab o‘tirmasdan yozib yuboraverardi. Go‘yo ular bo‘lmasa kuni o‘tmaydigandek, turli-tuman odamlarni − u to‘pori, janjalkash Gilyarovskiy yoki mayda ran, ko‘ngli bo‘sh Yejov bo‘ladimi, − surishtirib o‘tirmasdan, taklif qilaverar edi…

II

Ulkan mehmondo‘stlik odatini Chexov umrining oxirigacha saqlab qoldi. O‘pka sili vujudini yeb bitirgan, bir oyog‘i to‘rda, bir oyog‘i go‘rda bo‘lib yurganda ham Moskvaga qisqa muddatga kelgan paytida xonadoni shu zahotiyoq odamlarga to‘lib ketar, ertalabdan kechga qadar bir daqiqa xoli qolmas edi. “Butun kun bo‘yi oldidan odam uzilmasdi”, − deb eslaydi V. Nemirovich-Danchenko va shu zahotiyoq uning tasavvurga sig‘maydigan ehtiroslarini ta’kidlaydi: “Bu holat uni toliqtirmas edi, chamasi bunday toliqish azoblari unga huzur bag‘ishlardi…”

Odamlar bilan nihoyatda tez tanishib, do‘stlashib ketish odati tufayli u Moskvaga ko‘chib kelgandan keyingi bir-ikki yil ichida deyarli butun Moskva ax,li va shahardagi barcha jamoa vakillari bilan tanishib ulgurdi, bundan tashqari Babkino va Chikino, Voskresensk va Zvenigorodni, xullas atrofini o‘rab turgan jo‘shqin hayot manzaralarini juda katta hafsala bilan qisqa fursatda o‘rganib chiqdi.
Shuning uchun ham yoshlikaagi maktublarida mana bunday satrlarni ketma-ket o‘qishimiz mumkin:
“Hozir poygada bo‘ldim…”, “Zobitlar bilan edim, ichdim va uxladim…”, “Rohiblar huzurida mehmon bo‘ldim”, “Oyna zavodiga boraman…”, “Butun yoz bo‘yi Nozdrevga o‘xshab, yarmarkalarni kezib yuraman”, “Jamoat hakamining qamoqxonasini ko‘rdim”.

U nihoyatda dilkash kishi edi, har qanday odam bilan bir lahzada til topishib keta olardi. Yuzlab va minglab kishilarning tarjimai holi, turish-turmushi, gap-so‘zlari, kasbu koriga astoydil qiziqib yashamaganda saksoninchi va to‘qsoninchi yillardagi rus hayotining ulkan qomusiga aylangan, Chexovning mayda hikoyalari deb ataladigan tengi yo‘q asarlarni yarata olarmidi?

Birdan mo‘’jiza yuz berib, ko‘p jildli asarlaridan joy olgan mayda hikoyalaridagi qahramonlarning hammasi − politsiyachilar, doyalar, aktyorlar, tikuvchilar, mahbuslar, oshpazlar, taqvodorlar, tarbiyachilar, zamindorlar, ruhoniylar, sirk xodimlari (o‘sha davr ta’biri bilan aytganda sirkchilar), barcha idoralardagi turfa amaldorlar, shimoliy va janubiy guberniyalarning dehqonlari, generallar, hammomchilar, muhandislar, ot o‘g‘rilari, monastir xizmatchilari, savdogarlar, hofizlar, askarlar, sovchilar, fortepyano sozlovchilar, o‘t o‘chiruvchilar, sud tergovchilari, dyakonlar, professorlar, podachilar, advokatlar Moskva ko‘chalariga chiqib kelishsa bormi, bunday rang-barang odamlar to‘dasi shahardagi eng katta maydonga ham sig‘magan bo‘lardi. Boshqa kitoblar, masalan, Goncharov asarlari Chexovniki bilan qiyoslansa, xuddi sahroga o‘xshab ko‘rinadi — ularning har yuz betiga bittadan odam to‘g‘ri keladi…

Chexov hikoyalarida to‘lib-toshib yotgan odamlar qiyofasini bir kishi yaratganiga hatto ishonging ham kelmaydi, ko‘pdan-ko‘p shuncha odamni ko‘rish, eslab qolish va turli-tuman qiliqlari, xatti-harakatlari, kulishi, yuz tuzilishi, kiyim-boshi, qayg‘u va quvonchlarini yurakka jo qilib, mangulikka muhrlab qoldirish uchun ikkita emas, balki minglab favqulodda o‘tkir ko‘z kerak bo‘lar edi.

Bu odamlar orasida u naqadar xurram yurardi! Ularni naqadar yurakdan sevardi! U o‘ta hazilkash, quvnoq edi, birinchi suhbatdayoq har qanday odamni miridan-sirigacha bilib olar va darrov yoqtirib qolardi, hammaga ishonch bilan munosabatda bo‘lardi, yuragi saxovatga to‘la edi, o‘zidagi yuksak ma’naviy boyliklarni jon deb boshqalarga ulashib bergisi kelardi…

Aytaylik, Siz qisqa yoz oylarida dalahovlida ijarada turdingiz, yoz mavsumi o‘tib, shaharga qaytganingizdan keyin hovli egasini batamom unutib yuborasiz. Chexov esa janubdagi notanish Lintarevlarning dalahovlisiga borishi bilanoq hali durustroq tanishmasdan turib olti kishidan iborat oila a’zolarining hammasini qasrdon odamlarim deb Aytaylik, Siz qisqa yoz oylarida dalahovlida ijarada turdingiz, yoz mavsumi o‘tib, shaharga qaytganingizdan keyin hovli egasini batamom unutib yuborasiz. Chexov esa janubdagi notanish Lintarevlarning dalahovlisiga borishi bilanoq hali durustroq tanishmasdan turib olti kishidan iborat oila a’zolarining hammasini qasrdon odamlarim deb ta’rifladi, uzoq yillargacha ularni eng yaqin do‘stlari davrasiga qo‘shib yurdi, o‘z ta’biri bilan aytganda, bu oilada “so‘nmaydigan chiroqyondirdi”.

Salgina oldin, Moskva atrofida, uch yil davomida dalahovlida turgan paytida Kiselevlar oilasi bilan ham shunday bo‘lgan edi. Ularning bolalari, hatto mehmonlari, qarindoshlarigacha, yaqin do‘stlariga aylantirib olgandi.
Asarlarini chop etuvchi noshirlarning hammasi bilan, hatto Vukol Lavrov va Sablinlar bilan do‘stona munosabat o‘rnatgandi. Aleksey Suvorin haqida-ku gapirmay qo‘yaqolaylik.

U ko‘pchilik ichida rohatlanib yurar, hatto bir necha kishi bilan birgalikda asar yozishni orzu qilar, buning uchun mutlaqo noqulay odamlarni hammualliflikka taklif qilishga ikkilantirib o‘tirmas edi.
“ Gap bunday, Korolenko… Birgalikda ishlaymiz. Drama yozamiz. To‘rt ko‘rinishli. Ikki haftada”.
Holbuki, Korolenko umrida bironta drama yozmagan, teatrga hech qanday aloqasi yo‘q ijodkor edi.

Bilibinga: “Keling, birgalashib ikki qismli vodevil. yozamiz! Birinchi ko‘rinishni Siz yozasiz! Ikkinchisini men…Gonorar o‘rtada”.

Suvoringa: “Keling, “Yudif” operasi ohangida “Olofern” tragediyasini yozamiz… Yudif Oloferni sevib qoladi. Uni shunga majbur qilamiz… Syujet to‘lib yotibdi. “Sulaymon”ni yozsak ham bo‘ladi, Napoleon III bilan Yevgeniyni yoki Elbadagi Napoleonni olish mumkin”.
Bir necha yildan keyin yana unga:
“Birgalashib ikki-uchta hikoya yozamiz… Siz boshini, men esa oxirini…”

Hatto u kasbi huquqshunos, badiiy ijodga mutlaqo layoqati yo‘q Golsev bilan birgalikda drama yozishga $am rozi: “Agar sen xohlasang bas, yozib tashlaymiz. Men xohlayapman. Uylab ko‘rgin-chi”.
Buyuk san’atkorning yaqin do‘stlari, ayniqsa yosh mualliflar bilan hamkorlik qilish haqidagi orzulari chin yurakdan aytilgan bo‘lib, birinchi imkoniyat tug‘ildi deguncha bu goya amalga oshishi mumkin edi.

Shepkina-Kupernik xotirlaydi:
“Bir paytlar Anton Pavlovich men bilan sherikchilikda bir pardali pyesa yozmoqchi bo‘ldi, hatto katta bir monologni yozib chiqdi ham”.
A.S.Suvorin Chexovning birgalikda drama yozish haqidagi taklifiga rozi bo‘lganda esa, o‘z ta’biricha, qo‘l qovushtirib o‘tirmasdan katta g‘ayrat-shijoat bilan ishga kirishib, uzundan-uzoq xatida bo‘lajak pyesada ishtirok etadigan unta xarakterni batafsil tavsiflab chiqdi, reja amalga oshmadi, albatta, ammo bu masalada uning aybi yo‘q.

U ko‘pchilik bo‘lib sayohat qilishni yoqtirardi. Eronga Suvorinning o‘g‘li bilan, Afrikaga Maksim Kovalevskiy bilan, Volgaga Potapenko bilan, Donesk cho‘llariga Pleshcheyev bilan jo‘nashni rejalashtirgandi.
“Bahor bayrami arafasida Babkinoga borish masalasida men boshliq qaroqchilar to‘dasi shunday qarorga keldik: boramiz!” deb yozgan edi u Aleksey Kiselevga.
“Ba’zan shunday xayolga boraman: bir guruh bo‘lib chet elga ketsak bo‘lmaydimi? Bu ham arzon, ham juda ko‘ngilli ish bo‘lar edi-da”,— deb yozgan edi 1894 yilda Lintvarevaga.
Ko‘pchilik bilan birga bo‘lish va xilma-xil ermaklarni o‘ylab topish, dilxushlik qilish, xushchaqchaqlikda vaqt o‘tkazishni u nihoyatda sevar edi…

Qog‘ozga o‘ralgan kattakon tarvuzni shahar mirshabining qo‘liga tutqazib, o‘ta jiddiy qiyofada: “Bomba!… tez uchastkaga olib bor, ko‘zingga qara, ehtiyot bo‘l” deyish yoki patlari qahva rangli kaptarlarini hovlidagi xuddi shunday rangli mushukdan tarqagan deb farishtadek beg‘ubor, sodda yosh yozuvchi qizni ishontirish yoki Mixailning xotinini bezorilarga o‘xshatib kiyintirib, unga “chuvalchang tashish kasali bilan og‘riydi” deb tibbiy tashxis qog‘ozi yozib berish kabi bolalarcha beg‘ubor hazillarni o‘ylab topishdan sira erinmasdi.

Bir mast shoir boshini yorib olgan edi. Chexov yosh yozuvchini ergashtirib, uni davolashga boradi. “Bu kishi kim bo‘ladi?” − “Feldsher”. “Unga ham to‘lanadimi?” “Atbatga”. “Qancha?” “O‘ttiz tiyin”.

Yosh yozuvchiga ehtirom bilan uchta tanga uzatishadi.
Mana shunday bolalarcha beg‘ubor quvnoq hazil-huzillari, masxarabozligi, hozirjavobligi bilan Chexov yana bir kulgisevar, xushchaqchaq buyuk yozuvchy Dikkensga juda o‘xshab ketadi.

Kunlardan birida Chexov artist Svobodin va boshqa do‘stlari bilan kichkina Axtirka shaharchasiga boradi. Mehmonxonaga joylashadilar. Iste’dodli, jo‘shqin tabiatli Svobodin mansabdor graf qiyofasiga kirib, butun mehmonxonani ag‘dar-to‘ntar qilib yuboradi. Chexov esa malay rolini o‘z zimmasiga olib, grafning tantiq yugurdagi obrazini shunday qotirib ijro etadiki, bu o‘yinga bevosita guvoh bo‘lgan odamlar hatto oradan qirq yil o‘tgandan keyin ham zavqlanib, maroq bilan eslashar va kulgidan o‘zlarini to‘xtata olmas edilar.

Yoki u poyezdda onasi, singlisi va violonchelchi Semashko bilan ketyapti. Vagonda moskvalik mashhur shekspirshunos Storojenko ham bor edi. Yaqinginada o‘quv yurtini tamomlagan Chexovning singlisi sevimli professorga xushomad qila boshlaydi. “Masha, − deb yozadi Chexov maktubida, − butun yo‘l davomida o‘zini men bilan Semashkoga begona, notanish odamdek tutdi… Ana shu maydakashligini jazolash uchun men grafinya Kellerlarnikida oshpazlik qilganman, qanchadan-qancha marhamatli janoblarni ko‘rganman deb baland ovozda gapira boshladim, har gal biron narsa ichishdan oldin onamni duo qilib, menga Moskvadan tezroq boshqa yaxshi bir joy (xizmatkorlik − K.Ch.) topib bergin deb iltijo qilar edim. Semashko kamerdiner rolini qotirib bajardi”.

Bunday maynavozchiliklarga Chexov boshqalarni jon deb qo‘shardi. Tish doktori rolini bajarganda, ukasi Mixail ayol ko‘ylagini kiyib, mehribon hamshira qiyofasiga kirar va mijozlarni xonaga navbatma-navbat chorlab turardi, mijozlar o‘rnida babkinolik besh-olti kishi ishtirok etardi. Shu paytgacha bu kishilar o‘zlarida aktyorlik layoqati borligini xayoliga ham keltirishmagan, albatta, ammo Chexov o‘z hozirjavobligi, yoqimtoyligi bilan ularni shu darajada rom qilib olgan ediki, o‘yinga qo‘shilib ketishganini o‘zlari ham sezmay qolishardi. Mijozlar orasiga ukasi Aleksandr ham qo‘shilgach, Chexov uning og‘ziga ko‘mir maydalaydigan kattakon qisqichni solar va “jarrohlik”ni boshlab yuborardi, Sergeyenkoning so‘zlariga qaraganda, tomoshabin bo‘lib o‘tirganlar kulaverib yumalab qolishardi. “Nihoyat, tomosha avj nuqtasiga chiqadi. Ilm tantana qiladi. Anton so‘kinib, “bemor”ning og‘zidan og‘rigan katta tish (po‘kak tiqin)ni sug‘urib oladi va o‘tirganlarga ko‘rsatadi”.

Bunday paytlarda bu baland bo‘yli, kelishgan, nozik, serharakat, qo‘y ko‘zlari chaqnab turgan quvnoq kishi hammani ohanrabodek o‘ziga tortib olardi… Shunday hazil o‘yinlarda u yakkaxon bo‘lishni xohlamasdi. Butun ermaklari ko‘pchilik qatnashgandagina kutilgan samarani berardi..

Hatto keksa va toliqqan qariyalarni ham bunday g‘ayritabiiy hazillarga tortishdan tiyilmas edi. Chexovning Moskvadagi xonadonida mehmonlari doirasida bo‘lib o‘tgan to‘s-to‘polonga tasodifan guvoh bo‘lgan qariya Grigorovich uzoq vaqtlargacha bu g‘alati shodiyonani unutolmay yurgan. Yoshlarning misli ko‘rilmagan beboshliklariga beixtiyor sherik bo‘lib qolgan oqsoqol yozuvchi − “Anton Goremika”ning muallifi keyinchalik kulgili bir tarzda qo‘llarini yuqori ko‘tarib: «Chexovlarnikida nimalar bo‘layotganini tasavvur ham qila olmaysiz! Vakxanaliya, chinakam vakxanaliya!” − deb xitob qilgan edi.

Uning qarindoshlari va yaqin kushilariga yozgan maktublariga ko‘z yugurtiring… Qandaydir qofiyaboz o‘z she’rida uni «veterinariya vrachi» deb ta’riflagan ekan, “bu muallifni hech qachon davolashga musharraf bo‘lgan emasman”, − deb qayd qiladi Chexov…

Xatlarida u o‘zini goho Guniyada Yanos, goh Bokl, goh graf Chernomordik, goh Povsekakiy, goh Arkadiy Tarantulov, goh Don Antonio, goh akademik Toto, goh Shiller Shekspirovich Gyote kabi nomlar bilan atar edi. Bu yerda ran faqat laqablarda emas, ularni tug‘dirgan quvnoq “vakxanaliya”lar muhim.

III

Chexovning shu yillardagi hikoyalarida quvnoq vakxanaliya xukmron. “Boku qa’ridan chiqayotgan neft kabi menda vodevilga mos syujetlar to‘lib-toshib yotibdi”, − deb tan olgan edi Anton Pavlovich saksoninchi yillarning oxirida.

Unda qaynab yotgan ijodiy kuchlar har qanday odamni hayratda qoldirardi. “Obrazlar quvnoq olomonga o‘xshab vujudiga yopirilib keladi, − eslaydi Vladimir Korolenko. − Go‘yo uning ko‘zidan o‘tkir zakovat va quvnok,lik quyulib turgandek tuyuladi”.

U Korolenko bilan tanishgan zahotiyoq:
− Kichik hikoyalarni qanday yozishimni bilasizmi? − deb so‘ragan edi, − Mana bunday.
U stolga qaradi va birinchi duch kelgan narsani qo‘liga oldi − bu kuldon edi, uni oldimga qo‘ydi va gapini davom ettirdi:
− Xohlasangiz − ertaga hikoya tayyor bo‘ladi… Sarlavhasi − “Kuldon”.

Shunda Korolenkoga kuldon atrofida “hali aniq shaklga kirmagan, ammo yumor bilan tirik qandaydir noaniq obrazlar, holatlar, sarguzashtlar” aylanib yurgandek tuyulgan edi. Uning o‘sha davrlarda yozilgan sonsiz-sanoqsiz, ammo muglaqo rang-barang hikoyalariga jo bo‘lgan qudratli iste’dod mavjlari juda erkin va yengil yozilgani hammani hayratga solardi. Ilk yoshligida, o‘n-o‘n ikki yil davomida Chexov xuddi kechayu kunduz to‘xtamasdan mahsulot chiqaradigan fabrikaga o‘xshab tinimsiz ishlagan edi, albatta, dastlabki paytlarda juda yuzaki hikoyalar yozilgandi, oradan ko‘p vaqt o‘tmay, u ana shu sur’atni bir lahza bo‘shashtirmagan holda xuddi konveyer kabi uzluksiz birin-ketin o‘nlab tengsiz mahorat bilan bitilgan nodir xikoyalar yaratdiki, boshqa yirik iste’dod egalari, aytaylik, Vasiliy Slepsov bu asarlardan bittasini yozish uchun kam deganda yarim yillab vaqt sarflagan bo‘lardi. Chexov esa ularni hech qanday qiynalmasdan, deyarli har kuni, birin-ketin yozib bitirgan edi. “Orden” ham, “Jarrohlik”, “Yilqibop
familiya”, “Albion qizi”, “Qopdagi bigiz”, “Tirik solnoma” ham, “Dorixonachi ayol”, “Ayollik baxti” va yana boshqa yuzlab xikoyalari ham yaratilganidan beri odamlarni tinimsiz kuldirib kelmoqda.
“Ilovalar ichida Chexovning ikki kitobchasini ham o‘qidim, − deb yozadi bir dehqon Maksim Gorkiyga. − Xotinim onasi bilan o‘qidi: natija bir xil − yig‘lashadi, xoxolab kulishadi. Ham kulgili, ham yurakka yaqin!”

… Yaqinda, Moskvada, tibbiyot institutining talabasi kechki navbatchilikda o‘qish uchun mendan Chexovning qaysidir bir jildini so‘rab oldi. Menga aytishicha, uni o‘qib, kechasi bilan kulaverib, hiqichoq tutib qolibdi. “Navbatchilik tugadi, uyga ketish kerak, biz esa bosh ko‘tarmay o‘qiymiz va tentaklarga o‘xshab kulamiz”.

Chexovning kulgili asarlari qanchadan-qancha jahoniy falokatlardan, uchta urushdan, uchta inqilobdan eson-omon o‘tdi. Yon-atrofimizda qancha saltanatlar tanazzulga uchradi, qancha hashamdor ismlar unutilib ketdi, qancha shuxrat qozongan kitoblar esdan chiqdi, qancha adabiy oqimlar va qoidalar o‘zgardi, ammo Chexovning bir kunda yozilgan hikoyalari hamon hech narsa bo‘lmagandek navqiron umr kechirib kelmoqda, nabiralarimiz ham ularni o‘qib, xuddi bobolari va otalari kabi yayrab xandon tashlab kulmoqdalar. To‘g‘ri, bu hikoyalarga burnini jiyirib, nafrat bilan yuqoridan qaraganlar ham bo‘ldi. Ammo ular shunchaki ermak deb hisoblagan narsalar zanglamaydigan po‘lat bo‘lib chiqdi…

IV

Rossiyadagi buyuk iste’dod sohiblarining eng baxtlilaridan biri, faqat zamondoshlarinigina emas, balki bo‘lajak millionlab avlodlarni ham mangu tirik quvnoq asarlari bilan zavqlantira olgan adib “la’nati
raseyya voqeligi” tug‘dirgan mung to‘la g‘azab ichra yig‘laganda ham odamlar ustidan qudratli xukmronligini o‘rnata olgan edi.

Hatto shu yillarda hech qanday yig‘i-sig‘ini tan olmaydigan yosh Maksim Gorkiy ham bu saltanatga asir tushganini tan oladi. Chexovning “Jarlikda” hikoyasi matbuotda paydo bo‘lgandan keyin u Poltava gubernasidan maktub jo‘natadi: “Mujiklarga “Jarlikda”ni o‘qib berdim. Bu qanday ajoyib chiqqanini bir ko‘rganingizda edi. Xoxollar yig‘lashdi, men ham qo‘shilib yig‘ladim”.

Chexovga hamdard bo‘lib yig‘laganini Gorkiy necha martalab ta’kidlagan edi.
“Kitoblaringizni o‘qib qanchalik g‘alati holatlarni boshdan kechirdim, necha martalab yig‘ladim”,—deb yozgan edi u Chexovga yo‘llagan ilk maktubida.
Yana bir necha yildan keyin:
“Yaqinda “Vanya tog‘a”ni ko‘rdim, asablarim mustahkam bo‘lsa-da, ko‘rdim-u, xuddi ayol kishiga o‘xshab yig‘ladim”.

Gorkiy “Vanya tog‘a”ni juda yoqtirardi, uni ko‘rgani bir necha marta borgan edi; dramaning o‘ttiz to‘qqizinchi qo‘yilishi munosabati bilan u Chexovga Moskvadan shunday yozadi: “Tomoshabinlar yig‘ladi, aktyorlar ham yig‘ladi”.

Chexovga xos hasrat tuyg‘usi shu darajada kuchli ediki, hatto ellik martalab mashq qilgan mohir aktyorlar ham pyesa voqealari butunlay yod bo‘lib ketganiga qaramay, o‘ttiz to‘qqizinchi marta qo‘yilganda tomoshabinlarga qo‘shilib ko‘z yoshi to‘kadilar!

O‘sha davr odamlari Chexovning hasratlariga naqadar hamdard edilar!
Ular uchun naqadar go‘zal, hayotbaxsh, shoirona, yuksak edi bu tuyg‘ular! Va eng muhimi, ta’kidlayman, ular favqulodda qudratga ega edi: Har xil boshqotirg‘ich dahshatli voqealarsiz, faqat sokin va bosiq lirikaning o‘zi bilangina odamlarni shunchalik yig‘lata oladigan boshqa shoirni butun dunyo adabiyotidan topib bo‘lmaydi!..

Bir so‘z bilan aytganda u hasratni ifodalashda ham quvonch haqida yozganidek qudratli edi! Inson tuyg‘ularining bunday qarama-qarshi qutblarini tasvirlaganda yuraklar ustidan ulug‘vorlik bilan hukm yurita olardi. Loqaydlikni butun vujudi bilan yomon ko‘rmaganda u buyuk san’atkor darajasiga ko‘tarila olmas edi; faqat bir marta, to‘qsoninchi yillarning boshlarida hayotida qisqa muddatli loqaydlik mayli sezildi, u ham aslida loqaydlik emas, mayda-chuyda tashvishlardan tug‘ilgan toliqish tuyg‘usi edi, shunda xuddi tuzalmaydigan og‘ir kasalga chalingandek, o‘zidan nafratlanib ketgandi…

Hayotga muhabbat, borliqdagi barcha hodisalarni ikir-chikirlarigacha bilishga tuganmas ishtiyoq ulkan ehtirosga aylanib, har doim dilida jo‘sh urib turardi. O‘zining eng qayg‘uli qahramonlaridan biri aytganidek: “Men qisqa umrim davomida insonga xos barcha fazilatlarni egallashga tayyorman. Men gapirishni, o‘qishni, zavodda bolg‘a urishni, vaxtada turishni, yer haydashni xohlayman. Neva bo‘ylari, dalalar, dengizlar, tasavvurimga sig‘adigan butun borliq meni o‘ziga chorlaydi”, − deyishga haqli edi.
Bu shunchaki xomxayol emas, butun umr davom etgan beg‘ubor nodir hissiyot edi.

“Ochig‘ini aytsam, ko‘nglim qar xil narsalarga tinimsiz talpinadi, − deb yozgan edi u 1894 yidda Suvoringa, − oxiri ko‘rinib qolyaptimi deyman…
Qandaydir kuch, to‘g‘rirog‘i, oldindan his qilish tuyg‘usi meni shoshiltirayotganga o‘xshaydi…” “Yashagim keladi, qandaydir kuch meni o‘ziga tortadi. Ispaniya yoki Afrikaga ketgim keladi”.
Keyinroq, 1900 yilda, o‘lim to‘shagida yotganda, yosh yozuvchiga shunday degandi:
“Sizning o‘rningizda bo‘lib qolsam, Hindistongami, yana kim bilsin, qayoqqadir jo‘nar edim, yana ikkita fakultetni bitirgan bo‘lardim”.

Tolstoy “Insonga qancha yer kerak?” rivoyatida odam bepoyon hududlarni egallashni xohlasa ham aslida unga dafn uchun ajratiladigan uch arshin yer yetadi, deb isbotlagani ma’lum. Ammo Chexov bu shafqatsiz mulohazani katta ehtiros bilan rad etadi.

“Uch arshin tirikka emas, o‘likka kerak, − deb yozgan edi u “Malinazor”da. − Odamga uch arshin yer, chorbog‘ emas, butun yer shari, borlik, tabiat kerak, toki u ana shu kengliklarda o‘zining kimligini, o‘z ruhiy erkinligini to‘la namoyon eta olein”. Zero, «quyosh bir kunda ikki marta chiqmaydi, hayot ham ikki marta berilmaydi».

To‘rt devor ichidan chiqmaydigan, hayotni faqat Tuchkov ko‘prigidan turib kuzatadigan, mehmonxona bo‘lmasidan joy olib, o‘ng tomonidagi qo‘shni xonada qandaydir nemis ayoli kerosin o‘choqda kotlet pishirishini, chap tomonida qizlar pivo shishasini stolga taraqlatib urishini eshitib divanda yotadigan yozuvchilarni u qanchalik masxara qilgan edi. Bora-bora bu yozuvchi hamma narsaga “mebelli xonalar” nuqtai nazaridan qaraydigan va “faqat nemis ayollari, qizlar va iflos salfetkalar” haqida yozadigan bo‘lib qoladi.

Chexovning o‘zi o‘ttiz yoshida Vladivostokda, Gonkongda, Seylonda, Singapurda, Hindistonda, Arxipelagda, Istambulda bo‘lgan, bu sayohatlardan keyin hordiq chiqarib ulgurmasdan turib Venaga, Venetsiyaga, Rimga, Neapolga, Monte-Karloga, Parijga qarab yo‘l olgan edi.
“Dam olib ulgurmadim, qandaydir ko‘rinmas kuch meni yana sirli diyorlarga chorlamokda”.
Loaqal yarim yil bir joyda turib qolsa, xatlari yangi safarlarga mushtoq orzularga to‘lib ketardi.
“Ko‘nglim kengliklar va balandliklarni qo‘msaydi”.
“Men kemada sayr etishni, umuman erkinlikni juda, juda, juda xohlayman”.
“Chamamda, bu yil ham palubani hidlamasam, chorbog‘imni yomon ko‘rib qolaman”.
Bu borada minglab rejalar tuzadi:
“Huzurimda Lev Lvovich Tolstoy bo‘ldi, Amerikaga birga borishga ahdlashdik”.
“Kovalevskiyni orziqib kutyapman, birga Afrikaga boramiz”, “Shahzodalar oroliga, Istambulga, yana Hindiston va Saxalinga borolsam qaniydi”.
“Hozir Shimoliy Qutbga, Yangi Yer tomonlarga jon deb yo‘l olgan bo‘lardim”.
U bunday kezishlardan qanchalik rohatlanganini o‘ziga xos qaynoq ehtiros bilan bayon etgandi:
“Amur bo‘ylab minglab chaqirim suzib bordim, million manzaralarni kuzatdim… To‘g‘risi, shunchalik ko‘p boyliklarni ko‘rib, shu qadar rohat oldimki, endi o‘lim ham qo‘rqinchli tuyulmaydi”.

V

Uning tabiatga munosabati zamin “boyliyutari” va “chiroyi”dan shunchaki foydalanishdangina iborat emas edi. Faqat san’atkor ko‘zi bilan qarab, manzaralardan zavq olishning o‘zi uni qanoatlantira olmasdi, u vujudida qaynab yotgan bunyodkorlik, yaratish ishtiyoqi bilan tabiatni sevar edi. Yon-atrofidagi yerlar qarovsiz qolishiga toqat qilolmas va uni gullab-yashnatish uchun shunchalik shavq bilan mehnat qilardiki, unga qarab, o‘z kitoblarida mehr bilan tasvirlangan o‘rmonchilar yoki bog‘bonlarning qiyofasini aynan ko‘rish mumkin edi. “Vanya tog‘a”dagi ko‘chat ekish ishqibozi Astrov obrazini yaratar ekan, Chexov, aslini olganda o‘z shaxsiy portretini chizgan edi.

Daraxtlarni jonidan sevgan xayolparast o‘rmonchi obrazi Chexovga nihoyatda yoqib qolganidan bir necha yil ichida bu obrazga uch marta qayta murojaat qilgandi. Dastlab Suvoringa yozilgan xatda bu o‘rmonchi bolaligida o‘z hovlisiga yosh qayin ko‘chatini ekib parvarish qilgan “manzarachi” Korovin qiyofasida paydo bo‘ladi. “Daraxt qulf urib o‘sib, shamolda chayqaladigan va yerga ozgina soya sola boshlaganda Korovinning qalbi g‘ururga to‘ldi: bitta daraxt yaratish uchun u xudoga ko‘mak bergan, yer yuzida bitta daraxt ko‘payishi uchun o‘z hissasini qo‘shgan edi!”

Keyinroq Korovin zamindor Mixail Xrushchovga aylandi. U ham o‘rmonni jon-dilidan yaxshi ko‘radi, har bir daraxtni avaylab asrash uchun yelib yuguradi, shu tufayli qo‘shnilari unga sehrgar deb laqab qo‘yishadi. Chexov bu o‘rmon himoyachisi va daraxtlar do‘sti obrazini katta bir pyesaning markaziy qahramoniga aylantiradi va aynan sehrgarga o‘xshab shunday xitob qiladi: “O‘z qo‘lim bilan ekilgan ko‘chatlar o‘rmonga aylanib, guvillab turganini eshitsam… agar ming yildan keyin odamlar farovon yashasalar-u, shunga ozgina hissam qo‘shilsa, nihoyatda baxtiyor bo‘lardim”.

Bularning hammasini Chexov bemalol o‘zi haqida aytishi mumkin edi, chunki u har bir ishda bo‘lgani kabi yerga ishlov berishga mohir edi. Hali gimnaziyadaligidayoq Taganrogdagi hovlisida bir necha tup uzum ko‘kartirgandi, uning soyasida o‘tirib dam olishni juda yaxshi ko‘rardi. Vayrona bo‘lib yotgan shipshiydam Melexovoga ko‘chib borganidan keyin bu yerga ming tupdan ko‘p olcha ko‘chati ekdi, kesilib ketgan o‘rmonzor o‘rnini archa, chetan, arg‘uvon, qayrag‘och, qarag‘ay, dub va zarang daraxtlari bilan to‘ldirib tashladi. Oz fursatda Melexovo qulf urib yashnab ketdi.

Bir necha yildan keyin Qrimga kelgach, bo‘m-bo‘sh taqir maydonchani bog‘-bo‘stonga aylantirib qo‘ydi, katta ishtiyoq bilan gilos, tut, xurmo, sarv, nastarin, malina, olcha ekib, o‘zining ta’biri bilan aytganda, bog‘ni gullatib yubordi: “Qanchalik yaxshi, qanchalik rohatbaxsh va shoirona. Quvonib ketasan!”.
U albatta, o‘z xursandchiligini boshqalar bilan baham ko‘rishni yoqtirardi. Bog‘ yaratsinlar degan umidda Taganrogdagi qarindoshlariga turli o‘simliklarning urug‘ini muttasil jo‘natib turardi. Qo‘shnim ham menikidek bog‘ yaratsin deb unga ko‘chatlar sovg‘a qilishni tark etmasdi.

“Duel” asarida tekinxo‘r Layevskiyning tubanligini ko‘rsatar ekan, birinchi navbatda uni o‘z bog‘iga “loaqal bironta ko‘chat ekmagani va bironta maysani undirmagani” uchun qattiq qoralaydi…
Undagi ekish, o‘tkazish, o‘stirishga bo‘lgan ishtiyoq umri bo‘yi susaymadi. Xotinining aytishiga qaraganda, u o‘z xuzurida gullarni uzgan yoki sindirsan odamlarni yoqtirmas ekan. O‘z xatlarida bog‘bonlik − eng sevimli mashg‘ulotim” deb tinimsiz ta’kidlashni yaxshi ko‘rardi. 1900 yilda Menshikovga yozgan xatida: “Agar yozuvchi bo‘lmaganimda, bog‘bonlik qilishim mumkin edi”, deb tan olgandi.

Bir yildan keyin xotiniga:
“Jonginam, hozir ham adabiyotni tashlab, bog‘bonlikka o‘tib ketsam
juda yaxshi ish qilgan bo‘lardim, bu umrimni o‘n yilga uzaytirardi”, deb yozadi. U Taganrog shahridagi boshqarma boshliqyaaridan biri bilan: “Meni shahar bog‘iga bog‘bon qilib ishga olmaysizmi?” − deb nihoyatda jiddiy ohangda hazillashgan edi.

Do‘stlari va qarindoshlariga o‘ta muhim narsa haqida xabar berayotgandek “sumbulgullar va lolalar yerni yorib chiqayapti”, − deb yozadi.
“Pechakgullar, chirmovuqlar, kungaboqarlar osmonga bo‘y cho‘zdi”.
“Atirgullarim biram ajoyib ochiladiki… Atirgullarimning bahosi yo‘q”.
Yaltaga ekilgan kameliya ochilgan kuni bu haqda xotiniga telegramma jo‘natishga shoshiladi.
U har bir gul, har bir jonli mavjudotdagi fazilat, alohida sifatlarni nozik his qilar edi. Ayrim gul-chechaklarni jondan sevishi, ba’zilarini esa mutlaqo yok^irmasligi buni ochiq ko‘rsatadi.

Faqat odamlarga emas, hatto gullarga ham u befarq munosabatda bo‘la olmasdi.
“Sizning olti yuz dona kartoshkagulingiz bor, − deb yozgan edi u 1884 yqlda Leykinga. − Turqi sovuq, ilhom baxsh etolmaydigan shuncha gulni nima qilasiz? Bu gul zodagonlarga, to‘ralarga o‘xshab ko‘ringani bilan ichki mazmunga ega emas. Mag‘rur, ammo ko‘rimsiz boshlarini tayoq bilan urib tushirgim keladi”.
Chaman bo‘lib ochilgan olchazorlarni hamma narsadan yaxshi ko‘rardi.

O‘lim arafasida yozib bitirilgan shoirona pyesasida “oppoq gulga to‘lgan”, “navqiron”, “baxti kulgan” olchazorni asosiy qahramonga aylantirishi bejiz emas.
Chexov yangi pyesasiga “Olchazor” deb nom ko‘yganini quvonchdan yashnab, shodon qahqaha bilan Stanislavskiyga aytganda, Konstantin Sergeyevich hayratda qolgan, ammo “qandaydir nafis, yurakdan chiqqan narsa haqida ran ketayotganini” shu zahotiyoq anglab olgan edi.
“Qora rohib”dagi bog‘ ham nihoyatda go‘zal, dilga yaqin bo‘yoqlarda chizilgan. U buyuk bog‘bon Pesoskiyning ulkan baxtini o‘zida mujassam etadi.

Chexov bu ikki asarida — pyesada ham, qissada ham qahramonlar hayotida yuz bergan fojealarni ular bir umr mehr qo‘yib yaratgan bog‘ning halokatga uchrashi bilan bog‘liq holda tasvirlaydi. Bog‘bon Pesoskiy uchun bog‘ning barbod bo‘lishi o‘lim bilan teng edi.

VI

U yerni yashnatish, ko‘chat ekishdan tashqari ijodiy faoliyatga doir barcha mehnat turlariga qaynoq ehtiros bilan munosabatda bo‘lardi. Nihoyatda hayotsevar, serharakat, jo‘shqin qalbli inson bo‘lgani tufayli hayotni tasvirlash bilan birga uni qayta qurishga, bunyodkorlikka tinimsiz intilardi.

Goh Moskvada qiroatxonasi, kutubxonasi, ma’ruzaxonasi, teatri bo‘lgan Xalq uyi tashkil etish uchun yelib-yuguradi.
Goh yana shu Moskvada teri kasalliklari kasalxonasi qurish tashabbusi bilan chiqadi va bunga erishadi.
Goh Qrimda ilk biologik stansiya qurish g‘oyasini ilgari suradi.
Goh Saxalindagi barcha maktablar uchun kitoblar yig‘a boshlaydi va ularni ko‘p miqdorda jo‘natadi.
Goh yana shu Moskva yaqinida dehqon bolalari uchun birin-ketin uchta maktab qurishga kirishadi, ayni zamonda dehqonlarga ibodatxona va o‘t o‘chirish saroyi qurib beradi. Keyinroq, Qrimga ko‘chib borgandan keyin u yerda to‘rtinchi maktabni ham bunyod etadi…

“Agar har bir odam o‘zining bir parcha yerida imkoni boricha biron narsa qurganda edi, yerimiz qanchalik gullab-yashnagan bo‘lardi!” − degan edi u Gorkiyga. Va yondaftariga shunday yozgandi: “Musulmonlar elga nafi tegsin deb quduq qazishadi, hayotimiz izsiz o‘tib ketmasligi uchun har birimizdan maktab, quduq yoki boshqa biron xotira qolsa qani edi”.

Taganrogdagi Petr Birinchi haykali Chexovning sa’y-harakati bilan o‘rnatilganini ko‘pchilik bilmaydi ham. Buning uchun u Parijda haykaltarosh Antokolskiy bilan muzokaralar olib borgan va haykalni shaharga hadya qilishga uni ko‘ndirgan, haykal tayyor bo‘lgach, Marsel porti orqali Taganrogga olib kelishga muvaffaq bo‘lgan, unga eng ko‘rimli joyni tanlagan, bu ulug‘vor obida shaharga keltirilganida hammadan ko‘ra o‘zi ko‘proq quvongan edi…

Bunday ishlar Chexovning vaqtini ko‘p olib qo‘yardi. Aytaylik, u maktab qurilayotgan kezlarda shaxsan o‘zi toshtaroshlar, pechka quruvchilar, yer qazuvchilar, duradgorlar bilan birma-bir gaplashar, barcha materiallarni o‘zi sotib olar va qurilishni shaxsan o‘zi nazorat qilardi. Shu yillardagi maktublarini o‘qigan kishi uni mohir quruvchi muhandis deb o‘ylashi mumkin edi: ularda taxlangan taxtalar, ustunlar, sement, poydevor va hokazolar haqida ko‘p martalab ran boradi. Bino havasni keltirardi: golland pechkalari o‘rnatildi, har bir o‘qituvchiga kaminli katta xonalar ajratildi. Har qanday ishdagi kabi bu qurilishga ham Chexov butun kuch-g‘ayratini ayamay sarflar va buni o‘z burchim deb bilardi. Bu ishlarga, hasadgo‘y mahalliy rahbarlar, tovlamachi quruvchilar hamda savodsiz dehqonlarning loqayd munosabatini aytmay qo‘ya qolaylik.

Qadrdon shahri Taganrogda jamoat kutubxonasi qurishga kirishganda ham ko‘pchilik yoqasini ushlab qoldi. Sababi, xilvat, chekka shaharchada shunday ish qilish mumkinligi odamlarning tushiga ham kirmagan edi. Chexov bu kutubxonaga o‘zining ikki mingtadan ko‘p noyob shaxsiy kitoblarini hadya qildi. Ularning ko‘piga dastxatlar yozilgan bo‘lib, katta ahamiyatga molik edi. Mazkur kutubxonada mashhur fan va san’at arboblari asarlarining galereyasini tashkil etdi, o‘n to‘rt yil mobaynida bu yerga muntazam ravishda o‘zi sotib olgan behisob kitoblarni yuborib turdi.

To‘qsoninchi yillarning oxirida, Nissadan shunday maktub yo‘llagan edi: “Kutubxonada chet el bo‘limini ochish uchun barcha fransuz mumtoz adiblarining asarlarini sotib olib, shu kunlarda Taganrogga jo‘natdim. Jami 70 muallif, 319 jild”.

Barcha fransuz mumtoz adiblari! Uch yuz o‘n to‘qqiz jild!
Vabo paytida qishloq shifokori sifatida bajargan ishlari-chi!
Yigirma besh qishloq aholisiga yordamchilarsiz, bir o‘zi xizmat ko‘rsatishni tasavvur qiling! Hosil bitmagan yillarda och qolgan odamlarga bergan yordamlari! Aholini ro‘yxatga olish paytidagi xizmatlari! Moskva atrofidagi dehqonlarga ko‘p yillar davomida beminnat tibbiy xizmat ko‘rsatish!
Unga hamshiralik qilgan singlisi Mariya Pavlovnaning guvohlik berishicha, u: “Uz chorbog‘ida har yili, mingtadan ko‘p bemor dehqonni bepul davolar, buning ustiga, har biriga tekin dori-darmonlar yetkazib berar edi”.

Men uning oqko‘ngilligini ta’kidlayotganim yo‘q, balki vujudi ulkan ehtirosga to‘la bo‘lgani, odamlar ahil va baxtli yashasinlar deb hayotga katta eqtiros bilan faol aralashishni yoqtirishi haqida gapirayapman.
U hali yosh yigitligida − 1888 yilda Xoroldagi taqir xutorni qarzga olmoqchi bo‘lib, Peterburgga − Pleshchevga xat yozgan edi:
“Agar omadim chopib, shu joyni sotib olsam, Xorol qirg‘og‘iga qator uychalar qurib, ularni adabiyot maskaniga aylantirgan bo‘lardim”.

Bunday maskanni u bunyod etolmadi, qanchalar orzu qilganiga qaramay, bir kechalik qulay qo‘nimgohlarni ham, bemor muallimlar uchun mevazor bog‘i, polmzi, asalarilari bo‘lgan sanatoriyani ham, bu hakda Gorkiy o‘z esdaliklarida yozgan edi, qura olmadi. Shunga qaramay, u qilishga ulgurgan narsalarning o‘zi yetib ortadi. Vafotidan keyin undan butun dunyoda nom qozongan yigirma jildlik nasriy asarlar bilan birga to‘rtga qishloq maktabi, Lopasnyugacha bo‘lgan ravon yo‘l, butun bir shaharga yetarli kutubxona, Pyotr sharafiga o‘rnatilgan haykal hamda yalang yerga ekib ko‘kartirilgan o‘rmon va ikkita ajoyib mevazor bog‘ qoldi.

Chexovning nomiga yo‘llangan maktublar yetti mingtaga yaqin… Ularning ko‘pchiligida: “Chexov yuborgan pullar uchun rahmat”, “Ishga joylashishim uchun ko‘rsaggan yordami uchun minnatdorman”, “Pasport olishimga ko‘maklashgani uchun minnatdorchilik bildiraman” singari dil so‘zlari yozilgan.

Boshqacha bo‘lishi mumkin emasdi. Chexovning odamlarga munosabati shunday ediki, u boshqalardan juda oz narsa olar, ko‘pincha hech narsa olmas, o‘zi esa muttasil hech qanday hisob-kitobsiz hamma narsasini berib yuboraverardi.

1884 yilda talaba qiz Yumashevaga: “Siz uchun kichkina bir ish topib qo‘ydim, maoshi arzigulik bo‘lmasa ham, jilla qursa, ma’ruzalar tinglashingizga yetadi”, − deb yozgan kunidan boshlab, yigirma yil davomida, to so‘nggi nafasigacha birovlarning hojatini chiqarish uchun yelib-yugurishini tark etmadi. Agar men bularning yoniga Belousovlar, Kruglovlar, Mendelevichlar, Gurlyandovlar, Kiselevlar, Lixachevlar, Ostrovskiylar, Lazarevskiylar, Petrovlar yozgan she’rlar, romanlar, hikoyalar va qissalarni chiqarish uchun turli tahririyatlar bilan erinmay talashib-tortishganlarini ham qo‘shsam, qulog‘igacha ishga botib ketgan yolg‘iz bir odam haqida emas, balki butun ishlari a’lo darajada yo‘lga qo‘yilgan, barcha xodimlari va adabiy maslahatchilari ter to‘kib mehnat qilayotgan ulkan bir adabiy jamoani ko‘z oldingizga keltirgan bo‘lardingiz.

Havaskor yozuvchi Shavrova unga uch-to‘rtta emas, birvarakayiga to‘qqizta qikoyasini jo‘natadi. Tasavvur qiling: to‘qqizta hikoya! Ularni sinchiklab o‘qiydi, tahrir qiladi, tahririyatlarga tarqatib chiqadi va shundan keyin havaskor yozuvchidan iltimos qiladi:
“Yana yigirmata hikoya yozib jo‘nating. Ularni yayrab o‘qiyman”. Ijodi bamisoli “Boku qa’ridagi neft kabi qaynab-toshib yotgani” uchun u qo‘lyozmalarga loqayd baho berish bilan kifoyalanib qola olmas, yordam so‘rab murojaat qilgan har qanday muallif ijodiga o‘ziga xos shiddatli ehtiros bilan aralashar, o‘z topilmalari va timsollarini saxiylarcha ulashib ketaverardi.

Qo‘liga kimdir yozgan “Xonanda” hikoyasi tushib qoladi:
“Xonanda”ning o‘rtasini boshiga, boshini o‘rtasiga ko‘chirdim va xotimasini butunlay yangidan yozdim”.
‘Gap bunday: qo‘lim qichishib turibdi, Zilbergroshning oxirini qayta ishlash uchun menga bermaysizmi?”.
Yozuvchi Lazarev-Gruzinskiy o‘zining “Eski dust” vodevilini unga jo‘natgan edi, Chexov dastlab uni tanqid qila boshlaydi, so‘ng sabri chidamaydi va Lazyrev-Gruzinskiy uchun o‘zi yozishga kirishib ketadi. Yozuvchini bir chekkaga chiqarib qo‘yib, o‘zi mualliflikka o‘tib ketgani bayon qilingan maktubi (1889 yil 1 noyabr) saqlanib qolgan.

“Men shunday qilgan bo‘lardim, − deb yozadi u Lazarevga, − “Livorno”da qalin do‘stining xotinini ko‘rib qolgan erkak unga maslahat bera boshlaydi: “Onajonim, uni qahva bilan siylab tur, men bir daqiqaga bankka yugurib borib, qaytib kelaman”, sahnada ayol bilan Gorshkov qoladi… Qaytib kelgan er singan idishlarni va stol tagiga kirib olib, qo‘rqqanidan qaltirab o‘tirgan eski do‘stini ko‘radi. Hayratga tushgan Gorshkovning xursand bo‘lib: “Begoyim, sizdan ajoyib tragik aktyor chiqadi! Siz “Medeya”ni o‘ynashga munosibsiz!” degan so‘zlari bilan voqea tamom bo‘ladi.

Gruzinskiy uchun butun bir ko‘rinishni yozib beradi, o‘z varianta yaxshiligiga muallifni ishontirish uchun qahramonini shunday so‘zlatadi:
“Ilgarigi aktrisalar qanaqa edi! Loaqal Lepoperellovani eslang! Iste’dod, qaddi-qomat, go‘zallik, olov! Bir gal, agar yanglishmagan bo‘lsam, sening bo‘lmangga kelganimda, shunda u bilan birga yashar eding, u rol mashq qilayotgan edi…” Va hokazolar.

Asosan iste’dodi yo‘q kishilar yozgan va tinimsiz oqib kelib turadigan sonsiz-sanoqsiz qo‘lyozmalar ustida u ana shunday usulda ishlar edi. O‘zining qanchadan-qancha ijodiy quvvatini o‘zgalar uchun sarflab yuborardi.
Ba’zan Chexov siymosida mujassam bo‘lgan “adabiy agentlik”ning Parijda ham maxsus bo‘limi bor edimi, deb o‘ylab ketasan. Nega deganda, u 1898 yilda Melixovodan Ivan Shcheglovga yozgan edi:
“Fransuzlar har yili kuzda bir pardali rus pyesalarini sahnada o‘ynaydilar… Saxovatli bo‘lib, bechora Fransiyaga shafqat ko‘rsating! O‘zingiz yozgan bir pardali pyesalardan 2-3 tasini, hatto to‘rttasini tanlab olib, mana bu manzilga jo‘nating…”

Shunday taklif bilan u V.Bilibinga va P.P.Gnedichga ham murojaat qilgandi.
Umuman, bu “agentlik”ning vazifasi ko‘p edi. Masalan, u yoki bu yozuvchining qitobini sotib oling, deb turli odamlarni majbur qilardi. “Katga bilim yurti”ning inspektori bilan uchrashib, maktab kutubxonasi uchun Shcheglovning barcha asarlarini sotib olmaguncha uni hol-joniga qo‘ymagandi. Vokzaldagi kitob do‘koni yonida turganida Maslovning kitobini sotib olishga yosh bir yigitni ko‘ndirgan edi. Lazarev-Gruzinskiyning yangi kitobini Shavrovga zo‘rlab oldirgandi. Teatr bilim yurtida dare beruvchi A.GT. Lenskiy notiqdik san’atining eng yaxshi namunalari jamlangan o‘quv qo‘llanmasini xarid qilishi uchun qanchalik jon koyitgan edi!

VII

Boshqalarning pyesalarini ham u favqulodda ishtiyoq bilan teatrlarga takdim etardi. Saksoninchi yillarning oxirlarida, Maliy teatr va Korsh bilan arang til topishganiga qaramay, do‘stlari − dramaturglarga deyarli rasmiy ohangda maktublar jo‘natgandi:
“Agar yozda drama yozib bitirsangiz, − degan edi ularning birida, − uni Moskvada − Maliy teatrda qo‘yilishini xoxdaysizmi? Rozi bo‘lsangiz, hamma yugur-yugurlarni menga qo‘yib bering”.

Boshqasiga yozadi:
“Maslovning pyesasi bormi? Men uni Korshda qo‘ygan bo‘lardim”. Maslov pyesasini teatrda qo‘ydirish uchun Korshning oldida egilib-bukilishini kutib o‘tirmaydi. Maslov biron-bir pyesa yozganmi-yo‘qmi, hali bunisi noma’lum. Ammo Maslovning xohishini avvaldan biladi, hatto u yordam so‘rashni xayoliga keltirmagan bo‘lsa ham, unga do‘stona madad berishga shoshiladi.

Uchinchi maktubda uchinchi muallifga:
“Siz pyesalar yozasizmi? Yozing va uni Moskvada qo‘yish vakolatini menga bering. Repetitsiyalarda qatnashish, gonorarini olib berish singari barcha ishlarni o‘zim bajaraman…” − deb murojaat qiladi.
Suvorin “Tatyana Repina”sini yozib tugatgach, haqiqatan ham pyesani qo‘yish uchun unga vakolat beradi. Chexov o‘zining o‘nta pyesasiga qaraganda, ana shu birovning asarini ro‘yobga chiqarishga ko‘proq kuch sarflab, yelib-yuguradi…

Keyinroq, bir necha yil o‘tib, o‘zining asarlari MXATda qo‘yila boshlagandan keyin ham, u boshqalarni teatrga yetaklab kelish odatini tark etmadi. Gorkiy MXATga atab “Meshchanlar” va “Tubanlikda”ni yozib bergani uchun rus dramaturgiyasi aynan Chexovga minnatdorchilik bildirishi lozim. “Barcha yaxshi yozuvchilarni Badiiy teatr uchun pyesa yozishga ko‘ndirdim, − deb yozgan edi Chexov 1901 yilda xotiniga. − Gorkiy yozib berdi; Balmont, Leonid Andreyev, Teleshov va boshqalar yozishga kirishdi. Har bir muallif hisobidan menga loaqal 1 so‘mdan maosh tayinlansa durust bo‘lardi…»

VIII

Bularning hammasi adabiyotga aloqador ishlar. Aslida uzoq va yaqin odamlarining barcha kundalik turmush tashvishlarini yechish uchun beg‘araz intilish Chexovga xos yuksak fazilat edi.
«Marhamat qilib, bironta muammongiz bo‘lsa, iymanib o‘tirmasdan menga ayting, xizmatingizga tayyorman», − deb yozgan edi u Lintvarevaga.
Faqat undan emas, o‘nlab odamlardan surishtiradi:
“Agar xohlasangiz Sizga taklif etilayotgan mulkni bajonidil borib ko‘raman”,
“Siz uchun baliq ovlanadigan anjomlar sotib olishimga ruxsat berasizmi?”

Hatto Leykindan so‘raydi:
“Bironta topshirig‘ingiz yo‘qmi?”
“Ma’lum vaqtdan keyin, − eslaydi Sergey Shchukin, − so‘ragan narsangni unutib yuborasan, u esa qo‘qqisdan iltimosingni bajardim, falonchidan bunday javob bo‘ldi, deb qolganida esingga tushadi va uni ortiqcha tashvishda qoldirganing uchun xijolat bo‘lib yurasan”.
Suvorinning qiyin bir ishini bitirishi bilanoq yana boshqa topshirig‘ing bo‘lsa, xijolat tortmasdan aytaver, deb iltimos qiladi.

“Agar do‘zaxga borish kerak bo‘lsa, boraman. Marhamat qilib, mendan tortinib o‘tirmang”.
Hatto og‘ir paytlarda yordam so‘ragan do‘stlariga minnatdorchilik bildiradi.
“Tortinmasdan menga murojaat qilganing uchun rahmat, − deb yozadi Savelyevga 1884 yilda. − Meni qiynab qo‘yaman deb o‘ylab o‘tirma… Marhamat, tortinma va sira xijolat bo‘lma…”
Ular aslo xijolat bo‘lmas va tortinib o‘tirishmasdi…

1903 yilning oxirida, bir necha oy umri qolgan, qimirlashgina emas, hatto nafas olishi ham og‘irlashgan bir sharoitda yaltalik Varvara Xarkevich undan Moskvaga soatini olib ketib, yaxshi ustaga tuzattirib berishini iltimos qiladi. Moskvaga kelgach, u buzuq soatni Kuzneskiydagi soatsozga olib boradi, usta soatni ikki hafta yurgizib sinab ko‘radi va Chexov keyingi gal xabar olganda, u hech narsaga arzimasligini ma’lum qiladi. Chexov bu haqsa Varvara Xarkevichga xat yozadi va soatni sotib, yangisini xarid qilishga bajonidil tayyor ekanligini bildiradi. Ayol, albatta, bunga rozi bo‘ladi. Umri tugab borayotgan og‘ir xasta bu soatni erinmay magazinga eltadi, uni pullab, yangisini xarid qiladi. “Ajoyib soat duch kelib qoldi… Uni yuz yillik kafolati bilan eng yaxshi usta Buredan sotib oldim. U uzoq savdolashib, oxiri ko‘ndi”, − deb yozadi Chexov bu haqda…

Yaltadagi Mehribonlik uyiga keladigan bemorlarga ko‘rsatgan saxovati haqida katta kitob yozish mumkin… Silga chalingan ko‘pgina bemorlar shu kezlarda cho‘ntagida sariq chaqasi bo‘lmasa ham Odessa, Kishinyov yoki Xarkovdan Yaltada Chexov yashayotganini bilgani sababli “Chexov joylashtirib qo‘yadi. Chexov ko‘rpa-to‘shak, ovqat va dori-darmon bilan ta’minlaydi” degan ilinjda yopirilib kelaverishardi. Adib ularning qurshovidan chiqa olmasdi. U qiynalganidan ingrab yuborar, o‘zi ham og‘ir xastalik azobini cheksa-da, ertadan-kechgacha bu nochor bemorlarni joylashtirish bilan band bo‘lar, ular orasida yahudiylar bo‘lsa, Yaltada turishiga ruxsat olish uchun jonini jabborga berar edi.

To‘la asarlar to‘plamini nashriyotga sotganidan xabar topib chigirtkadek yopirilgan tilanchilardan qutula olmasdi. Puli kam edi. Yeb to‘ymas noshir uni vijdonsizlarcha chuv tushirgandi. Qolgan ushoqdek ozgina pulini o‘nlab bemorlarga ulashib chiqardi.

“Har kuni sarflanayotgan pulimning hisobi yo‘q, hisobi yo‘q, − deb yozgan edi u Olga Leonardovna Knipperga o‘sha kunlarda. − Kecha bittasi yuz so‘m so‘rab oldi, bugun biri xayrlashish uchun keldi, unga o‘n so‘m berdim, yana biriga yuz so‘m berildi, boshqasiga yuz so‘m va’da qildim, uchinchisiga ellik so‘m, hammasiga ertaga yetkazish kerak”.

“Bir yaxshi tanishim “jumagacha” deb 600 so‘m oldi. Mendan doimo jumagacha deb so‘rashadi”.
Bunday isrofgarchiligi uchun ba’zan o‘zini-o‘zi koyisa-da, imkoni bor paytda hech qachon hech kimning qo‘lini quruq qoldirmas, zero “qaytimsiz qarz berish” uning azaliy kasbiga aylanib ketgandi. Buni ko‘pchilikdan mutlaqo maxfiy tarzda amalga oshirgani uchun hatto ba’zi yaqin kishilari, jumladan Badiiy teatrning artisti Vishnevskiy uni “qizg‘anchiqlikda” ayblab yurardi!

“Xalatim yo‘q, − xabar bergan edi xotiniga. − Avvalgi xalatimni kimgadir sovg‘a qilganman, kimgaligi esa esimda yo‘q”.
Moskva yaqinidagi qishlokda yashaganida, o‘qituvchi qo‘shnisiga aytgan edi:
“O‘rdaklarim juda ko‘p. Keragidan ortiq. Ularni oling. O‘rdaksiz yashab bo‘ladimi?…”
1904 yil 2 iyunda, o‘lim to‘shagida yotgan paytida, Chexov qaysidir bir dyakonning o‘g‘li, qandaydir talabani bir universitetdan ikkinchisiga o‘tkazish tashvishiga tushib qoladi.

“Bugun, − deb yozadi u dyakonga, − katta bir janobni rektor oldiga jo‘natdim, ertaga boshqasi bilan gaplashaman. Men iyulning oxirida yoki avgustning boshlarida qaytib kelaman, shunda sizning istagingizni − u amalga oshishiga chin yurakdan tilakdoshman, − ro‘yobga chiqarish uchun qo‘limdan kelgan barcha harakatni qilaman”.

Chamasi, bu uzrli sabab bilan Chexov yordam berolmagan yagona iltimos bo‘lsa kerak. Chunki u xatda ko‘rsatilgan muddatgacha yeta olmadi, Chexov roppa-rosa bir oydan keyin vafot etdi…

IX

Rossiyada talabchan va injiq bir tanqidchi bo‘lgan edi. U uzoq yillar davomida Chexovning genial ijodiga yomon ko‘z bilan qarab, uni yaramas yozuvchi hisoblab keldi.

Hatto hozir, oradan ko‘p vaqt o‘tgandan keyin ham, uning buyuk san’atkor haqida aytgan o‘ta keskin va yovuz fikrlarini o‘qiganda xafa bo‘lib ketasan. “Latta” , “puch ran ” , “bemaza” , “chaynalgan qozonsochiq”, “sirkali shirach”, “katga yolgon” − Chexovning deyarli har bir yangi asariga u beradigan odatdagi baholar ana shu qabilda bo‘lardi.

Chexovning “Ivanov” pyesasi hali matbuot yuzini ko‘rmasdan turib, uni “Masxarabozov”, “yaramas qo‘shiqcha” deb hisoblagan edi. Hatto Rossiyaning cheksiz-chegarasiz kengliklari haqida Gogoldan keyin bitilgan va jahon adabiyotida tengi yo‘q lirik madhiya − “Cho‘l”ni ham u “bema’ni ermak” deb atagandi, Chexovning ilk durdonalari bo‘lmish “Yovuz niyatli kishi”, “Sud arafasidagi tun”, “Tez yordam”, “San’at asari” kabi butun dunyoga mashhur hikoyalarni ham u masxaromuz ohangda “yomon va yaramas”ga chiqargan edi. “Erksiz o‘yinchi” haqida esa “soxta pyesacha, almisokdan qolgan maza-matrasiz hazil” deb yozgan edi. “Ko‘ngil izhori”ni “o‘taketgan ahmoqona pyesa” deb atagandi.

Qizig‘i shundaki, Chexovning butun ijodini chiqitga chiqarayozgan qatgiqqo‘l, mudom tirnoq ostidan kir izlaydigan bu tanqidchi Anton Pavlovich Chexovning o‘zi edi. U o‘zi yozgan pyesalarini “qo‘shiqcha”lar deb, hikoyalarini “latta” va “puch ran” deb baholashdan hayiqmasdi.

Bizga uning qarindoshlariga, do‘stlari va tanishlariga yo‘llagan to‘rt yarim mingga yaqin xatlari yetib kelgan, ibratli jihati shuki, ularning birontasida o‘z yozganlarini ijod namunasi deb hisoblagan emas. U adabiy xizmatlarini dabdabali va balandparvoz baholarga munosib ko‘rmas edi. Bir yozuvchi ayol uni mag‘rur san’atkor deb ataganda, darhol bu yuksak unvonni rad etishga shoshilgandi:
“Nega siz meni mag‘rur san’atkor deb atadingiz? Faqat kurkalargina mag‘rur bo‘ladi”.

U deyarli hamma xatlarida, ayniqsa adabiy faoliyatining dastlabki o‘n yil i davomida, yuksak saviyada yozilgan hikoyalarini badiiyatga aloqasi yo‘q deb hisoblagan va ularni kamsitib, haqoratomuz ohangda gapirishdan to‘xtamas edi:
“Bir bemaza zerikarli va yaramasgina vodevilchani… qoralab bitirdim”, “Achimsiq bir narsani qoralashga harakat qilyapman”, “Yomondan yomon hikoyani tirnab o‘tirgan paytimda xatingizni oldim”, “Qissa to‘qiy boshladim”, “Bir ilojini qilib, ikkita hikoyani boplab qo‘ydim”, “Betamiz komediyani uloqtirib yubordim”.
Adabiy faoliyatidagi qudratli va murakkab jarayonlar haqida gapirganda, barcha darsliklardan joy olgan “Zerikarli voqea”, “Bahs” yoki ’’Vanka” tilga olinadimi yoxud chinakam tolstoychasiga yozilgan “Ziyofat” ko‘zda tutiladimi, bundan qati nazar, u yuqoridagi iboralarni astoydil ishlatadi. Keyinchalik u bunday qo‘pol so‘zlarni ishlatmaydigan bo‘ldi, ammo o‘z ijodini qattiqqo‘llik bilan tergashda davom etdi.

“Pyesani yozib bitirdim. U “Chag‘alay” deb ataladi. Ko‘ngildagidek chiqmadi. Ochig‘ini aytganda, men dramaturg deyishga arzimayman”.
“Zerikarli narsa,— deb yozadi u o‘zining “Chiroqlar” hikoyasi haqida, − safsatabozlik ko‘payib ketgan…” “Yozganimni o‘qiganimda ko‘nglim aynab ketadi. Toqat qilib bo‘lmaydi!”

Saksoninchi yillarning oxirlarida o‘ziga tengdosh barcha yozuvchilar orasida birinchi o‘ringa chiqqaniga qaramay, xatlarida “rus nasrida men o‘ttiz yetginchi, rus san’atida esa umuman, to‘qson sakkizinchi qatorda turaman” deb tinimsiz ta’kidlar edi. Ammo tabiiyki, bu raqam ham o‘z-o‘zini maqtashdek tuyulgan shekilli, ayni shu kezlarda Taganrogdagi qarindoshiga yozgan maktubida o‘ziga nihoyatda kamtarona baho beradi. Unda bastakor Chaykovskiy haqida gapirar ekan: “U mashhurlik jihatidan “Piter va Moskvada ikkinchi o‘rinda turadi, − deb yozadi Chexov. − Birinchilik Lev Tolstoyda, men esa 877 qatorda turaman”.

… U o‘zining adabiy faoliyati qanchalik og‘ir zahmatlar ichida kechayotganini o‘zgalar bilishini aslo xohlamasdi. Favqulodda ulkan kuch bilan mehnat qilar va ahyon-ahyondagina eng yaqin odamlariga nihoyatda qiynalib yozishi haqida gapirib qolar edi.

“Qissa yozayapman, kecha-kunduz u bilan bandman, ko‘p ter to‘kdim, zo‘riqqanimdan telba bo‘layozdim… Yozaverganimdan tirsaklarim og‘rib, ko‘z o‘ngimda kim bilsin, allaqanday narsalar aylana boshladi”. Bunday e’tiroflar juda oz, ammo u o‘zining o‘taketgan yalqovligi haqida jar solib, tinimsiz gapirar edi: ‘Tenial dangasaman…”, “Misli yo‘qyalqovlik…” “Yozuvchilar ichidagi engyalqovi men bo‘laman” “Tomirlarimda xoxollarga xos yalqovlik qoni oqadi…”, “Odatdagidek dangasaman…”, “Kunlarni bayramona o‘tkazyapman… Men xoxolman, dangasaman. Yalqovlik menga sharob kabi kayf beradi…”, “Butun tuyg‘ularim ustidan xoxollarga xos yalqovlik hukmronlik qiladi…”
“Imkondan tashqari” og‘ir mehnati haqida o‘zgalar xabar topmasligi uchun o‘z xatlarida kam nasib etadigan hordiq chog‘larini odatdagi doimiy xushchaqchaqpik sifatida ta’riflar edi.

1888 yilda “Qorong‘iliqda” to‘plami uchun Fanlar akademiyasining Pushkin nomidagi mukofotiga sazovor bo‘lgandan keyin yozgan bir xatida:
“Bu, chamasi, qisqichbaqa ovlaganim uchun berildi”, − deb qayd etadi.
Albatta, nihoyasi yo‘q bunday biqiqlik boshqalarni o‘z ma’naviy olamiga kiritishni xox^pamaganligi bilan izohlangani ma’qul. “Yonimda mening samimiyatimga muhtoj yoki shunga munosib odamlar yo‘q”, − deb ochiqchasiga tan oladi navbatdagi bir maktubida. Azaldan atrofini qurshagan kishilar orasiga singib ketish odati ijodkor sifatida shaxsiyatiga, adabiy izlanishlariga, rejalariga ham to‘la ko‘chib o‘tgani uchun u yuqoridagidek hazil-huzillar vositasida o‘zgalarni o‘z shaxsiy dunyosiga yaqinlashtirmaslikka intilar edi. Asarlari haqidagi beo‘xshov hazillari, kinoyalari begonalar ma’naviy olamiga aralashmasligi uchun qalqon vazifasini bajarardi.

Ammo bularning hammasi faqat chinakam ijodkorlardagina bo‘ladigan “muqaddas qoniqmaslik” tuyg‘usi bilan bog‘liq. Ana shunday qoniqmaslik 1887 − 1889 yillarda katta shon-shuhratga erishganini ilk marta his qilgan chog‘ida butun kuchi bilan namoyon bo‘lgan edi.

Hech kutilmaganda katta shon-shuhratga erishdi. Kechagina u kichik matbuotning Popudoglo, Bilibin, Lazarev, “Emiliy Punov”, Kicheyev va boshqa uchinchi darajali yozuvchilari orasida ko‘zga ko‘rinib-ko‘rinmay yurgan edi. Ammo shu davrda Peterburgda dastlab bitta-ikkita, keyinroq butun boshli adabiyot bilimdonlari va zarshunoslari uning ijodiy zakovati haqida zavq bilan gapira boshladilar, nihoyat u Peterburgga kelgan chog‘da, hech kutilmaganda, uni shunchalik quvonch bilan kutib oladilarki, keyinchalik o‘zi bu hakda “maqtov eshitaverib ikki oygacha boshim aylanib yurdim”, − deb tan olgan edi.

“Yaqinda Piterdan keldim. U yerda shuhrat ichida cho‘milib, xushomad so‘zlaridan mast bo‘ldim”.
“Peterburgda eng mashhur yozuvchiga aylandim”, − deb xabar beradi u qarindoshlariga.
Bu xushyoqar so‘zlar unga yorqin istiqbol va’da etishdan tashqari, eng muhimi, bolaligidan beri ezib kelgan og‘ir muhtojlik yukidan ham xalos qilardi. Talabalik davridan boshlab singlisi va ukasini, otasi va onasini boqish zimmasiga tushgan edi, mana nihoyat, birinchi marta erkin nafas olib, o‘n yillarga cho‘zilgan erksiz majburiyatdan qutulgandi.

Bundan tashqari, kutilmagan shuhrat uni eng atoqli rus ziyolilarining noyob davrasiga olib kirdiki, buni “Sverchka” yoki “Budilnik”dagi safdoshlari tasavvur ham qila olmasdi. Endi uni qandaydir Kicheyev, Lazarevlar emas, Grigorovich, Vladimir Korolenko, Terpigorev, Sergey Maksimov, Leskov, Yakov Polonskiy, Pleshcheyev, genial Chaykovskiy o‘z davrasida qadrdon do‘st sifatida kutib oladigan bo‘ldilar.

“Cho‘l” qissasi qo‘lyozmasini endigina o‘qib chiqqan Pleshcheyev unga shunday yozadi:
“Bu shunday mo‘’jiza, shunday go‘zal she’riyatki, sizga bundan ortiq hech narsa deya olmayman va telbalarcha xursand bo‘lganimni aytishdan boshqa bironta e’tiroz bildirishga qodir emasman. Ko‘pdan beri bunchalik xuzurlanib biron narsa o‘qimagan edim… Garshin o‘qib esidan ketayozdi… Boborikin sizdan nihoyatda xursand, sizni hozirgi yozuvchilar ichida eng iste’dodlisi deb hisoblaydi”.

“Sizning otashin muxlisingizman”, − deb maktub yo‘llaydi unga Petr Chaykovskiy.
Polonskiy unga: “Anton Pavlovich Chexovga iste’dodining muxlisidan”, − degan dastxat bilan kitobini taqdim etadi.

Ba’zi jurnal tanqidchilari bir yozuvchini Chexov bilan yonma-yon qo‘ymoqchi bo‘ladilar, ammo Grigorovich bunga:
«U Chexovni chaqqan burganing oyog‘ini o‘pishga ham arzimaydi!” − deb keskin e’tiroz bildiradi.
Omadi kulgan ana shu baxtiyor kunlarda Chexovning iste’dodi favqulodda ko‘lam kasb etib, gullab-yashnadi. Shu davrga xos qaynoq muammolarni ko‘targan va poytaxt teatrida zo‘r muvaffaqiyat bilan sahnalashtirilgan “Ivanov” dramasidan keyin siyosiy tuzumning gunohsiz qurbonlari oldidagi shaxeiy aybdorlik tuyg‘usi Garshinga xos iztirob bilan tax^shl etilgan “Tutqanoq” hikoyasini, so‘ng “Zerikarli tarix”ni e’lon qiladi. Hatgo Chexov ijodi mohiyatini to‘la anglay olmagan va har doim raqobat ko‘zi bilan qarab kelgan Mixaylovskiy bu asar haqida maqola yozib, uni shu paytgacha Chexov yozgan narsalar ichida “eng yaxshisi va eng yorqini“ deb atagan edi.

Ayni shu kezlarda “Qorong‘ilikda” kitobining birinchi nashri bosmadan chiqadi. “Menga aytishlaricha, − deb yozadi Piterdan Pleshcheyev, − kitobingiz g‘aroyib hodisaga aylandi, uning nusxalarini chop etib ulgurisholmayapti”.

Do‘stlari va hasadgo‘ylar bu muvaffaqiyatni ko‘rib, uni Potemkin deb atay boshladilar. “Omadi kulgan darbadar” deb takrorlardi u o‘zi haqida.
1889 yilda poytaxtda rassom Semiradskiy asarlarining ko‘rgazmasi ochilgan va u chizgan yalang‘och sohibjamol Frina surati katga shov-shuvga sabab bo‘lgan edi.

“Piterda hozir ikkita qahramon paydo bo‘ldi, − yozadi Chexov, − Semiradskiyning yalang‘och Frinasi va to‘kis kiyingan men”.

Ammo muxlislari shunchalik ulug‘lashlariga qaramay (ulardan biri uni barcha yozuvchilar orasidagi fil deb atagan edi), u hamma yuksak baholayotgan ijodiga nisbatan shafqatsiz munosabatini zarracha o‘zgartirmadi. 1889 yilning oxirida, adabiy faoliyatining eng baxtiyor kunlarida, ijodini sarhisob qilar ekan, ochiq xatlaridan birida asarlarida juda ko‘p xatolarga va nojo‘yaliklarga yo‘l qo‘ygani, qancha qog‘ozlarni isrof qilgani, akademiklik mukofoti, Potyomkincha yashash tarzi o‘z yo‘liga, ammo jiddiy adabiy qimmatga ega bir satr ham durust narsa yozolmagani haqida gapiradi. “Uzok, bir joyga yashirinib olib, besh yil qattiq ter to‘kib ishlashim kerak.

Ko‘p o‘rganishim, hammasini boshidan qayta o‘rganishim lozim, chunki men mutlaqo savodsiz adabiyotchiman”.
Boshqa xatida bundan ham keskin fikr yuritadi:
“Qilayotgan ishlarim hech narsaga arzimasligini o‘ylab, o‘zimdan qanoat hosil qilolmayman… Tuyg‘ularim vaqtni behuda sarflayotganimni aytib turibdi”.
Yana bir xatidan ko‘chirma:
“Yo‘q, biz zarur narsalar haqida yozolmayapmiz!”
“Shunday bo‘ladiki, o‘zimdan o‘zim tushkunlikka tushib ketaman. Kimga va nimaga yozayapman? Xalq uchunmi? Bu xalq uchun men kerakmanmi yoki yo‘qmi − tushuna olmayman”.
“Chexovni o‘qish me’damga tegib ketdi”.
“Muvaffaqiyat qozonganim… o‘zimga yoqmaydi, qoralaganlarim bemazaligidan xafa bo‘lib ketaman, yaxshi narsalar esa omborlarda latta-puttalardek qalashib yotibdi”.

Bu “omadi kulgan” ijodkor eng yuksak shuhratga erishgan chog‘larida o‘zining u yoki bu adabiy asaridan ham, ularning butun g‘oyaviy yo‘nalishidan ham qoniqmaslik azobini tortib yashadi. Dastlabki muvaffaqiyatni qo‘lga kiritishi bilanoq u uzlatga, noma’lum joylarga chekinishni, u yerlarda besh yil qora mehnat bilan band bo‘lib, odamlarga foydasi tegadigan biron narsa yaratishni xohlab qoldi. Ayni shu kezlarda u “zamonaviy belletrystika hech kimga kerak emas” deb qayd etadi. Boshqa bir o‘rinda fikrini shunday oydinlashtiradi: hatto uning eng yaxshi namunalari ham “shilliqqurt va eshakqurtlarni ko‘paytirish uchun shaytonga ko‘mak beradi”.

U ana shu yillarda o‘z davridagi rus hayoti manzaralarini tasvirlash uchun butun qalb qo‘rini belletristikaga bag‘ishlagan edi, ammo bu ham ko‘ziga “bachkana”, “keraksiz”, “ahmoqona” narsa bo‘lib ko‘rinadi. Nihoyat, mana shu “telbalik”dan qutulishga qaror qiladi:
“Me’damga te gib ketgan adabiy mehnatdan boshqa qamma ishni jon deb bajaraman”.
Usta san’atkorning o‘z sevgan mashg‘ulotidan voz kechib, uni inkor etishi, chamasi faqat ruslarga, buning ustiga faqat buyuk iste’dodlarga xos xususiyat bo‘lsak kerak. Gogol yoki Tolstoy singari qudratli shaxslarning ayni ijod cho‘qqisiga ko‘tarilib, shon-shuhratga ko‘milgan pallada o‘zi yaratgan buyuk javohirlardan nafrat bilan yuz o‘girishi va ularni hech narsaga arzimaydi deb e’lon qilishi, odamlarga nafi ko‘proq tegadigan boshqa ish bilan shug‘ullanaman deb san’atni inkor etishi boshqa biron mamlakatda qo‘ringan emas.

Mana endi shunday holat, uzoq davom etmasa-da, Chexovda ham yuz berdi. Faqat u Gogol bilan Tolstoyga o‘xshab bu haqda namoyishkorona tarzda butun Rossiyaga, qolaversa, butun dunyoga jar solib o‘tirmadi, Chexovga xos biqiqlik, o‘z tuyg‘ularini birovga bildirmaslik odatiga muvofiq jimgina, shov-shuvsiz, darang-durung qilmasdan belletristikani tark etmoqchi bo‘ldi.

Balki belletristikaning keraksizligi haqidagi bunday achchiq mulohazalar san’atkorda tez-tez bo‘lib turadigan va bir necha daqiqa ichida o‘tib ketadigan o‘z kuchiga ishonmaslik, mahoratidan qoniqmaslik, umidsizlik tufayli tugilganmikin?..

Yo‘q, bu uzoq davom etgan, teran ildizga ega tuyg‘u edi. Shunday bo‘lmaganda, Chexov zamonasida aytilganidek, “ahmoqona harakat”, bugungi ibora bilan ta’riflanganda fidokorona jasoratga jur’at etmagan bo‘lardi.
Men bu o‘rinda uning katorgaga yuborilgan mahbuslar turmushini o‘rganish uchun Saxalin oroliga qilgan safarini nazarda tutmokdaman.

X

Chexov haqida yozilgan har xil asarlarning mualliflari odatda biri ikkinchisidan qolishmay, u 1890 yilda bunday xavfli va toliqtiruvchi yo‘lga nima uchun otlangani sababi tushunarli emasligini ko‘p ga’kidlaydilar.

Holbuki, o‘zidan hamda yozgan asarlari, erishgan muvaffaqiyatlaridan qoniqmaslik tuyg‘usi ana shu paytlarda uning butun vujudini egallab olganini eslash kifoya. Aynan mana shu mashaqqatli, xavfli, toliqgiruvchi safarga bel bog‘lab ezgulik yo‘lida xizmat qilish niyati har jihatdan ishi yurishib, asarlari sevib o‘qilayotgan muallifni olis yo‘lga chorlagan edi.

Keyinchalik singlisi Mariya Pavlovnaning guvohlik berishicha, shu yillarda Saxalin oroliga surgun qilingan mahbuslar og‘ir ahvolda yashayotgani haqida ko‘p gap-so‘zlar bo‘lib turar edi. Ko‘pchilik g‘azablanganini aytish, hasrat chekishdan nariga o‘tmas va tabiiyki, ularning hech qanday nafi tegmas edi… Odamlar surgunda azob chekayotganidan xabar topgan Anton Pavlovich xotirjam o‘tirishi mumkin emasdi. Shuning uchun og‘ir safarga azm qilgandi.

Hayotni tasvirlash bilangina cheklanish uning tabiatiga yot edi, u hayotni tubdan o‘zgartirishni xohlardi. Uzini ayash nimaligini bilmaydigan bu odam ana shu qaltis pallada ham oddiy dil amrini bajardi. Boshqa ko‘pgina yozuvchilar shuhrat qozonib, turmush bo‘yinturug‘idan xalos bo‘lgach, Parij yoki Rimda sayru tamosho qilishni qo‘msab qolishardi, Chexov esa buning o‘rniga og‘ir katorga mehnatini bo‘yniga oldi…
Saxalin sayohatiga u uzoq muddat tayyorgarlik ko‘rdi, bu la’nati orol haqida kutubxonalardagi barcha ilmiy asarlardan tashqari, gazeta, jurnallarda chop etilgan maqolalaru, xabarlargacha sinchiklab o‘rganib chiqdi. Saxalinning o‘simlik va hayvonot dunyosi, tarixi, etnografiyasiga doir materiallarni hamda oroldagi turmalar tarixi bilan batafsil tanishdi, chunki u rus katorgasiga qarshi vazni yengil oddiy publitsist emas, balki har jihatdan puxta bilimdon olim sifatida kurashishga bel bog‘lagan edi.
U o‘z xatlarida bahor toshqinlarida aravada yurib qiynalganlari, piymasi ivib ketgani, otlarga madad bo‘lsin deb ana shu ho‘l piymada ko‘p martalab suvga sakrab tushganlari haqida kuyunib yozadi. Bu xatlarni o‘qish juda og‘ir. “Daryoda suzib ketyapman, yomg‘ir savalaydi, shamol ko‘z ochirmaydi, yuklar ivib ketdi, piymam yana muzlab qoldi”.

Buning ustiga aravaning taqir-tuqiriga o‘rganmaganidan uyqusizlik
azobidan qiynalishlar.
Bularning qammasiga qaramasdan, u faqat olg‘a, olg‘a intiladi; albatta, navbatdagi bir bekatda tanishlaridan biriga: “Sayohat nihoyatda ko‘ngilli o‘tmoqda… Hammaga ham shunday kezishlar nasib etsin”, − deb maktub yo‘llamasa, u Chexov bo‘la olmas edi.

Bu o‘rinda ham boshidan o‘tayotgan azoblar va jasoratlarni boshqalarga bildirmaslik istagi hukmron. Haqiqatan ham ana shu sayohat katta jasorat namunasi edi.

XI

U Saxalinga qaysidir tashkilot yoki mashhur badavlat gazetaning yo‘llanmasi bilan emas, balki o‘z shaxsiy hisobidan, hech qanday tavsiyanomasiz, biron-bir imtiyozga ega bo‘lmagan oddiy bir fuqaro sifatida yo‘lga chiqqan edi. U yomg‘irda ivib, o‘nqir-cho‘nqir so‘qmoqlarda tizzadan suv kechib bir necha chaqirim yo‘l bosib, qandaydir bir general bilan xilvat hujrada tunab qolsa, generalga issiq joy solib, ko‘rpa-to‘shak berishar, u darhol ho‘l ichki kiyimlarini almashtirib olardi, Chexov esa jiqqa ho‘l kiyimlari bilan polda yotishga majbur edi!

Saxalinda bo‘lgan oylarida shunchalik ko‘p ishlarni zimmasiga yuklab olganidan mahbuslar emas, u ko‘proq ixtiyoriy mahbusga aylanib qoldi.
Bo‘lajak kitobiga material to‘plar ekan, aql bovar qilmaydigan og‘ir ishga qo‘l urdi − Gretsiyaga qaraganda ikki marta katta bo‘lgan orol aholisini ro‘yxatga olib chiqdi. Butun bir jamoa zo‘rg‘a uddalaydigan bu ulkan vazifani uyma-uy yurib, bir turma kamerasidan ikkinchisiga o‘tib, hech qanday yordamchisiz yolg‘iz o‘zi bajardi.

Qamoqxona orolga qilingan mazkur safar tufayli sog‘lig‘ini butkul yo‘qotdi. Buning ustiga qaygayotgan vaqtida shamollab qoldi va avvalgidan ko‘proq yo‘taladigan bo‘ldi. Ayni shu damlarda unda sil kasali boshlangan, agar jiddiy davolansa tuzalib ketadigan ahvolda edi. Buning o‘rniga u bir necha oy davom etgan o‘ta og‘ir mashaqqatga o‘zini urdi, bu esa, o‘z navbatida jiddiy asoratlarga olib keldi va yozuvchining bevaqt o‘limini tezlashtirdi.

Ustiga usgak, mazkur safar uni butunlay xonavayron qildi, yo‘lda bor pulini sarflab bitirdi (ba’zi kirakashlarga ikki-uch baravar haq to‘lashga to‘g‘ri keldi, yo‘lda duch kelgan tasodifiy noinsof, hamrohlar bo‘lsa uni to‘nab ketishdi) va yana qaytadan muhgojlik kunlari boshiga tushdi. Hatto sayohatdan to‘rt yil o‘tgach, u shunday yozgandi:
“Sayohatga va ishlarimni bitirishga sarflagan behisob pul va vaqtlarimning o‘rnini o‘n yilda ham to‘ldira olmayman”.

Yana keyinroq, tasodifan xilvat bir go‘shada chidab bo‘lmaydigan o‘limtik sharoitga tushib qolgan vaqtida Gorkiyga maktub yo‘llab kechikkan dil armonlarini bayon qiladi:
“O, bu juda dahshatli, xuddi mening Sibirga qilgan sayohatimga o‘xshaydi!”.

XII

Kim bilan kurashdi qilmasdan shafqat?
Faqat o‘zi bilan, o‘zi bilan faqat.
B. Pasternak

Chexov bilan qay bir tarzda uchrashgan kishilarning deyarli hammasi o‘z xotiralarida undagi teran xalqchil fazilatlarni alohida ta’kidlab ko‘rsatganlar: u o‘zini ulug‘lashni va takabburlikni aslo yoqtirmas edi. Ayni zamonda u butun mamlakat izzat-ikrom ko‘rsatib turgan paytda o‘ziga nasib etgan yuksak shon-shuhratni sezmasligi ham mumkin emasdi.

Sirasini aytganda, shuhratini sezmasdi deyish kamlik qiladi. Aksincha, unga qarshi kurashardi, uni turmush tarzidan chiqarib tashlagandi; mutlaqo oddiy, kamsuqum odam sifatida yashash huquqi uchun, kerak bo‘lsa, janjallashishga ham tayyor edi.

Bamisoli ko‘zga tashlanmay yurishni, xizmatlarini hech qachon, hech kimga pisanda qilmaslikni o‘ziga dasturulamal qilib olganga o‘xshardi: «Men haqimda yozishganda noqulay ahvolga tushib qolaman», deb ochiq tan olgandi.

Iste’dodi o‘zi bilan o‘zgalarni ajratib turadigan to‘siqqa aylanishini aslo xohlamas va hech qanday imtiyozga intilmas edi. Bilimdonlik qilib birovga aql o‘rgatishga, kekkayishga yo‘l qo‘ymasdi. «O‘zim haqimdagi narsalarni o‘qish, ayniqsa matbuot uchun biron narsa yozib berish men uchun chinakamiga azobdan iborat» deb ming martalab e’tirof etgandi.

To‘qsoninchi yillarda «Hafta» gazetasi tahririyati undan tarjimai holiga doir ayrim ma’lumotlarni so‘raganda muharrirga dangal javob bergandi: «Bu meni o‘tmas pichoq bilan bo‘g‘izlashgandek ran. O‘zim haqimda hech narsa yoza olmayman».
«Umumjahon illyustratsiyasi» (Peterburgdagi jurnal) uni «yuksak iste’dodli yozuvchi» deb atab, bu iborani peshlavhaga chiqarganda qattiq achchiqlangan edi. Chexov muharrirga maktub yo‘llab, bunday sifatlashdan noroziligini bildirgan va yozuvchi uchun beriladigan eng yuqori baho kamtarlik deb ta’kidlagandi.
To‘la asarlar to‘plami nashrga tayyorlanganda, noshirga maxsus murojaat etib, suratini ham, tarjimay holini ham chop etmasliklarini iltimos qilgan va so‘zini o‘tkazgandi…

«Parijda mashhur skulptor Bernshtam haykalimni ishlamoqchi bo‘ldi, − 1899 yilda Iordanovaga xabar beradi u, − men bunga ko‘nmadim». 1901 yilda xotiniga yozadi: «S.A.Tolstaya Tolstoy bilan birga suratga tushirdi. Uni senga yuboraman, ammo undan nusxa ko‘chirish uchun hech kimga ruxsat bera ko‘rma, xudo saqlasin».

Ko‘pchilik bilan tushgan suraglariga razm solsangiz, ikki-uchta istisnodan tashqari u har doim orqa tomonda, soyada, nari borsa yon tarafda turganini ko‘rasiz. Qandaydir guruhlar orasida birinchi shaxs sifatida o‘rtada turishga, o‘zini ko‘z-ko‘z qilishga sira toqati yo‘q edi. Yoshlik yillarida ko‘ngli bo‘sh ukasi uchun yozib bergan qoidaga o‘zi ham bir umr qat’iy amal qilib yashadi:
«Chinakam iste’dod egasi har doim odamlar orasida bo‘ladi, o‘zini namoyish qilmaydi».

V.I.Nemirovich − Danchenko xotiralarida qayd etishicha, u «o‘z asarlari haqida gapirishni yoqtirmasdi. Boshqa mavzuda gaplashaylik. Topgan narsangizni qarang!.. Iste’dodi haqidagi maqtov so‘zlarga toqat qilolmasdi». Bu holat maktublarida ham ochiq ko‘rinib turadi, u o‘zgalarning ijodi haqida ko‘p gapiradi, ammo o‘zinikini tilga olmaydi ham.

Agar yosh yozuvchilar Chexovning tarjimai holini mukammal o‘rganib, uni o‘zlari uchun namuna qilib olsalar yomon bo‘lmasdi, chunki u bosib o‘tgan yo‘l har qanday ijodkor uchun kamtarlik darsligi bo‘la oladi.
1900 yilning yanvarida Fanlar akademiyasi uni faxriy a’zolikka saylaydi. O‘sha davr yozuvchilari uchun bu eng yuksak unvon edi. Ammo bu sharafga ham u e’tiborsiz qaraydi. Faqat bir marta hazillashib uyiga yozgan xatiga «Akademik Toto» deb imzo chekkan va bu yuksak unvonni xotinining pasportiga yozib yuborishga sal qolgan edi.
«Avval seni faxriy akademikning xotiniga aylantirmoqchi bo‘ldim, so‘ng o‘ylab-o‘ylab shifokorning xotini bo‘lganing ma’qul degan to‘xtamga keldim».

Shifokor − ko‘zga tashlanmaydigan, o‘rtamiyona unvon bo‘lgani uchun ham u bu kasbni hech narsa bilan almashtirishni xohlamas edi. «Yozuvchini avvaldan tanimagan odamlar uni suhbatdoshlari orasida deyarli sezmay qolardi», − deb guvohlik beradi ruhoniy S.Shchukin. «Qandaydir davralarda uni boshqalardan ajratish qiyin ededi», deb eslaydi Suvorin u haqda yozgan ta’ziyanomasida. Holbuki, Chexov saksoninchi yillarda unga:
«Bizda hech kim oddiy odamlarni yoqtirmaydi… Bu juda yaramas hodisa», − deb shikoyat qilgan edi. Olomon orasida, «oddiy odamlar davrasida» ko‘zga tashlanmaslik uchun astoydil harakat qilgan boshqa bironta mashhur yozuvchi bormikin dunyoda? U biron marta ham sahnada yoki do‘stlar davrasida o‘z asarlarini o‘qib bergan emasdi. Spektakllarga borganda ham doim teatrning eng orqa o‘rinlarida o‘tirar edi.
Minglab kitoblarini taqdim qilgandan keyin qutubxona xodimlariga: «Marhamat qilib, meni kutubxonaga daxdsor ekanimni hech kimga bildirmaysizlar», − deb shart qo‘ygan edi.

Ana shu kutubxona foto suratini so‘ragan paytda u Alfons Dodening suratini yuboraman deb va’da qilgandi. Stanislavskiy, «Olchazor»ning repetetsiyasi paytida Chexov rejissyor stoli yonida o‘tirishga rozi bo‘lmasdan, tomosha zalida, oxirgi qatorlardan biridan joy olganini va ko‘pchilik uni pyesa muallifi ekanini hatto sezmay qolganini aytgan edi. Buni ko‘pchilik yaxshi biladi.

Qandaydir bir jurnal yaqin xodimlarini sanab, uning nomini yirik harflarda e’lon qilganda ham u nihoyatda darg‘azab bo‘lgani ma’lum…

U hamma tomonidan e’tirof etilib, «Arxiyerey» va «Kelin»ni yozgan paytlarida ham hatto eng yaqin kishilariga ijodga aloqador ishlari va rejalari haqida gapirgan emas.
«Azizim» − deb yozadi u xotiniga, − bularning hammasi shunchalik jonimga tegib ketdi, chamasi bulardan sen ham, boshqalar ham allaqachon bezor bo‘lgansizlar, faqat sen azbaroyi mulozamat yuzasidangina bular haqida gapirasan…»

«Senga hozir yozayotgan hikoyalarim haqida hech narsa aytmayman, sababi ularda biron yangilik yoki qiziqarli narsaning o‘zi yo‘q. Yozasan, qayta o‘qiysan, ko‘rasanki, hammasi aytilgan, almisoqdan qolgan; nihoyatda eski gaplar». Hamma yerda va har doim o‘zining shuxrati, ustunligi boshqalarning hamiyatiga tegmasin deb harakat qilish uning asosiy tashvishiga aylangandi. Vladimir Alekseyevich Tixonov degan iste’dodi o‘ziga yarasha yozuvchi bilan tanishligi bor edi. Ular qiyoslansa, Chexovni Elbrus cho‘qqisiga, uni esa chog‘roqqina tepalikka o‘xshatsa bo‘ladi. Shunga qaramay, Chexov bu yozuvchiga har doim yaxshi mulozamat ko‘rsatib kelgan:
«Qadrdonim Vladimir Alekseyevich. Sizni qishloqqa taklif qilmayman, bundan foyda yo‘q. Siz Navuxodonosor kabi mag‘rur va dimog‘dor, takabbursiz. Agar sizni shahzoda Koburgskiy yoki Misr valiahdi chorlaganda borgan bo‘lardingiz, arzimas rus adabiyotchisining da’vatnomasini o‘qiganda esa istehzo bilan kulib qo‘ya qolasiz. Afsus. Mag‘rurligingiz huzurimga kelishingizga yo‘l bermaydi, shunga qaramasdan bizda naqadar ajoyib qaymoqlar, bara kaboblar borligini, may oyida qanday bodringlar, rediskalar yetilishini eslatib qo‘yaman!»

Aslida «arzimaydigan rus adibi»ga yuqoridan qarab, ranjitib qo‘ymaslik uchun Chexov o‘zini arzimas yozuvchi deb ataydi, uni o‘ziga yaqin ijodkor o‘rnida ko‘rib tengma-teng munosabatda bo‘ladi.
Unda yana shunday odat bor edi: qandaydir uchinchi darajali yozuvchi bilan gaplashib qolsa, xudo ko‘rsatmasin, Chexov o‘zini mendan katta olayapti deb o‘ylamasligi uchun «Siz bilan biz» degan birikmani ko‘p ishlatardi. «Suvorining qo‘liga yomon pyesa tushib qolsa, − deb yozadi ana shu Tixonovga, − u muallifni yomon ko‘rib qoladi, siz bilan biz esa g‘azabimizni ichimizga yutishdan boshqaga yaramaymiz; shundan xulosa chiqaramanki, Suvorin hakamlik yoki haydovchilikka munosib, biz (men, Siz, Sheglov va boshqalar)ni
esa tabiat aybdorlar va quyonlarga aylantirib qo‘ygan».

Vagner uni belletristlar orasidagi fil deb atagandan keyin Chexov Tixonovga quyidagi maktubni yo‘llagandi:
«Men Vagnerdan boshqacharoq fikrdaman, bizning hammamiz yakka-yakka holda hech qanday «fil» yoki boshqa bironta hayvon bo‘la olmaymiz… Bizni Chexov, Korolenko, Sheglov, Baransevich, Bejeskiy emas, aksincha, qandaydir artelga o‘xshatib «saksoninchi yillar» yoki «XIX ayerning oxiri» deb ataydilar…»
Chamasi, Chexov do‘stlaridan qarzga pul olmayotgani uchun uzr so‘ragan yagona odam bo‘lsa kerak.
«U bir necha kunga» deb pul olib, muddatida qaytarishga shoshilmaydigan qarzdorlarga nisbatan ham o‘ta nazokat bilan munosabatda bo‘lardi. Hatto bir gal qarzdor do‘sti hijolatda qolmasligi uchun o‘zim, ya’ni Chexov katta va’dabozman, deb ishontirishga uringan edi.

U, jumladan belletrist Yejovga shunday yozadi:
«Marhamat qilib meni yovuz sudxo‘rga chiqarib qo‘ymang. Mendan qarzga olgan yuz so‘m haqida bosh qotirib o‘tirmang, aslida o‘zim yuz so‘m qarzdorman va uni tezda qaygarmoqchi emasman. Ularni to‘lab bitirganimdan keyingina sizdan o‘zim talab qilaman, ungacha qarzingizni eslatib meni bezovga qilmasligingizni so‘rayman»…

1894 yilning aprelida chorbog‘ida qo‘qqisdan ko‘ngli ozib, xushdan ketib qolayozgan edi. Shunda bunday paytlarda hech kimning xayoliga kelmaydigan fikr ko‘nglidan o‘tadi:
«Begonalar oldida yiqilib, o‘lib qolsam naqadar ko‘ngilsizlik bo‘ladi».
Hatto o‘layotganda ham atrofidagilarga ozor yetkazmaslikni xohlaydi.
Boshqalardagi ana shunday nazokatni yuksak qadrlardi.
«Dasturxonga qaylani to‘kib yubormaganing emas, − deb yozadi u, − aksincha, kimdir bexosdan shunday qilib qo‘ysa, b uni sezdirmaganing yaxshi tarbiya ko‘rganingni bildiradi».

XIII

Chexov tabiatidagi mayinlik, nafosat va kamtarlikka mahliyo bo‘luvchilarning ko‘pchiligi bu fazilatlar tug‘maligidan tashqari, o‘zi ta’riflaganidek, «o‘rgatish» mahsuli ekanligini to‘la anglab, his eta olmagan edilar.

«O‘zimni o‘rgatishim kerak», − deb yozgan edi u Saxalinga qilgan qahramonona sayohati arafasida.
«O‘rgatish», o‘zini tarbiyalash, o‘ziga nisbatan misli yo‘q ma’naviy talablar qo‘yish va ularni qanday bajarayotganini qat’iy nazorat qilish − hayotining asl mazmuni shundan iborat edi, o‘zini-o‘zi tarbiyalab borish va murosasiz ichki tarbiyachi tufayli shaxsiyati kamolga yetganini yaxshi bilar va buni nihoyatda qadrlardi. Faqat shu yo‘l − o‘zi ustida tinimsiz ishlash, og‘ir mehnat evaziga u ma’naviy go‘zallikka erishgan edi. Shaxsiyatidagi barcha fazilatlarni o‘zi tarbiyalab, kamolotga yetkazgani haqidagi e’tirofi tasodifan bizgacha yetib kelgan. Xotini uning fe’l-atvoridagi yumshoqlik, ko‘ngilchanlik haqida 1903 yilda maktub yozgan edi. U shunday javob qaytaradi:
«Senga shuni bildirishim lozimki, tabiatan mening xarakterim keskin, jaxddorman va hokazo, va hokazo, ammo o‘zimni qo‘lga olishga o‘rganganman, chunki to‘porilik qilish madaniyatli odamga munosib emas. Ilgari nima ishlar qilganimni kim biladi deysan?»

«Oilamdagilarga asabiy muomalada bo‘lganimdan afsuslanaman. Umuman, men asabiy odamman. Ko‘pincha qo‘pollik, adolatsizlik qilib qo‘yaman», − deb o‘smirligida ukasiga ko‘nglini yorgandi.
Yoshligida o‘zini o‘tga, suvga urib yurganiga qaramay, tabiatidagi jizzakilikni yengishga qodir bo‘lgan, zamondosh yozuvchilarning birontasiga ham nasib etmagan yuksak nazokat va halimlikni tarbiya tufayli o‘zida shakllantira olgan kuchli, irodali bu insonning tarjimai holi nihoyatda ibratlidir.
Undagi afsonaviy kamtarlik, oddiylikka intilish, shon-shuhratdan qochish mayli ana shu o‘zini-o‘zi «o‘rgatish» natijasidir.

U o‘zini umr bo‘yi, ayniqsa saksoninchi yillarda qattiq tarbiyalab bordi. Aynan o‘sha davrdagi xatlarida «tarbiya ko‘rmagan», «odobli», «tarbiya ko‘rgan odamlar», «tarbiyalash» kabi so‘zlar tez-tez ishlatiladigan bo‘ldi. U 1883 yilda yozadi:
«Bizdagi janob aktyorlarda hamma narsa bor, faqat birgina odob yetishmaydi».
Keyinroq:
«Omma yomon tarbiyalangan…»
«Tarbiya ko‘rgan va sevib qolgan odam… bunga yo‘l qo‘ymaydi».
«Senda birgina kamchilik bor… U ham bo‘lsa — mutlaqo tarbiya ko‘rmaganingdir».
«Biz tengsizlikni mutlaqo sezdirmay yo‘qota olamiz. Bu borada tarbiya va madaniyatga ko‘p narsa bog‘liq».
«Men ikkiyuzlamachi, soxta, tarbiyasiz ziyolilarimizga ishonmayman…»

Qullar darajasidagi muhitda o‘sib-ulg‘aygan va uni jonidan battar yomon ko‘rib qolgan, kelajakda unga qarshi butun g‘azab-nafratini kitoblari bag‘riga singdirishga muvaffaq bo‘lgan bu olijanob inson hali o‘smirligidayoq insonni chiritib yuboradigan tor manfaatparastlik tuyg‘ulariga qarshi g‘olibona kurashish uchun eng avvalo o‘zini ana shu illatlardan poklash zarurligini anglab yetgan edi. Uning nazarida manfaatparastlik ildiz otgan inson vujudida ikki illat yashaydi: biri takabburlik qilib o‘zidan ojizlarni tahqirlash bo‘lsa, ikkinchisi o‘z qadr-qimmatini yerga urib, kuchli odamlar oldida egilib-bukilib yashash. U aynan ana shu illatlarni vujudidan butunlay sitib chiqarishga azmi-qaror qilgan edi. Qo‘pollik, takabburlik, kibr-havo, dimog‘dorlik, kekkayish, manmanlik, maqtanchoqlik, o‘rinsiz g‘urur singari turli shakl-shamoyilda namoyon bo‘ladigan birinchi toifadagi illatlarni u bamisoli qizdirilgan temir bilan kuydirgandek tag-tomiri bilan yo‘q qilishga erishdi, ikkinchisini bartaraf etish esa oson emasdi. Kambag‘al oilada tug‘ilib, nochorliqda kun kechirgan, bir paytlar mansabdorlarga qulluq qilib, har bir puldorga egilishga mahkum etilgan bu odamning yuksak ulug‘vorlik darajasiga yetishmog‘i uchun po‘latdek mustahkam iroda egasi bo‘lish lozim edi. Uning o‘zi Suvoringa yo‘llagan mashhur xatida shunday yozadi:

«G‘o‘r bir yigitcha (ya’ni Chexov − K.Ch.), qashshoq dehqonning o‘g‘li, sobiq do‘konchi, qo‘shiqchy, gimnaziyachi va talaba, mansabdorlarga egilishga, popning qo‘lini o‘pishga, o‘zgalarning fikriga bo‘ysunishga, bir parcha non uchun ta’zim qilishga o‘rgatilgan, necha bor ma’naviy jarohat olgan, darslarga kalishsiz qatnagan, urishqoq, jonivorlarga kun bermaydigan, boy qarindoshlarinikida ovqatlanishni yaxshi ko‘radigan, hech qanday sababsiz xudoga va odamlarga munofiqlik qiladigan, va nihoyat past tabaqaga mansubligini anglab yetib, o‘z yuragidagi qullik tuyg‘usini qatralab sitib chiqargan ana shu yigitcha go‘zal tonglardan birida tomirlarida qullarning qoni emas, chinakam insonlarning qoni oqayotganini anglab yetgani haqida hikoya yozing».

Hayratda qoldiradigan e’tirof! Tabiiyki, Chexov haqida yozadiganlarning hammasi bu so‘zlarni zavq bilan qayta-qayta takrorlashni yaxshi ko‘radilar…

Garchi iste’dodsiz bo‘lsa ham nomdor, nufuzli tanqidchi 1888 yilda uni mehmondorchilikka chorlaydi. U Chexov haqida anchagina narsalar yozgan edi, shu bois yosh yozuvchi o‘zi bilan tanishish va kelajakda Moskvadagi obro‘li gazetalarda nomi ulug‘lanishidan umidvor bo‘lib yugurgilab keladi deb xomchut qilgan edi. Ammo hamma joyga hech qanday takallufsiz boraveradigan Chexov mazkur taklifni keskin rad etadi. Tanqidchi xafa bo‘ladi. Chexov esa yaqin do‘stlaridan biriga tanqidchi o‘rinsiz ranjiyotganini aytadi.

«Unikiga bora olmas edim, − deb yozadi u, − sababi u bilan tanish emasman. Ikkinchidan, yozuvchining asarlarini o‘qimasdan turib, yubileyida qatnashmaganim kabi o‘zim yoqtirmagan odamlarnikiga ham borishni istamayman. Uchinchidan, Makkani ziyorat qilishga hali o‘zimni tayyor deb bilmayman…»

Tabiatidagi halimlik tufayli bu xatni yozgan deyish kamlik qiladi. Bu yerda jangovarlik, shiddat bor. Yozuvchilik g‘ururini himoya qilishga to‘g‘ri kelganda bunday tuyg‘u Chexovni doimo hayajonga solar edi… Shunday paytlarda u hech qanday murosa-yu madorani tan olmasdi. G‘ururi yo‘q yozuvchilardan butun vujudi bilan nafratlanardi.

Viktor Burenin nasrnavis Yasinskiy haqida «Novoye vremya» gazetasida haqoratomuz maqola e’lon qilgan edi. Yasinskiy esa go‘yo hech narsa bo‘lmagandek, shu gazeta bilan yana hamkorlik qilaverganidan darg‘azab bo‘lgan Chexov bu yozuvchi haqida shunay yozadi: «U Novoye vremya»da qatnashishni bas qilmasdan o‘z yuziga o‘zi tufurdi. Dunyodagi bironta mushuk qo‘liga tushgan sichqonni Burenin Yasenskiyni mazah qilganga o‘xshatib o‘ynatmagan edi… Xo‘sh, bundan nima chiqdi? Hamma narsaning o‘z maromi bor. Agar Yasinskiyning o‘rnida bo‘lsam, «Novoye vremya» tugul butun Malaya Italyanskayada (gazeta tahririyati joylashgan bino − K.Ch.) ham burnimning uchini ko‘rsatmagan bo‘lardim».

Yoki uning Suvorin bilan ko‘p yillik munosabatlarini eslaylik. Shu davrlarda Suvorinning oldiga tushadigan odam kam edi. Rossiyadagi eng mashhur gazetaning noshiri sifatida ko‘pdan-ko‘p nufuzli kishshtar bilan aloqa o‘rnatgan va eng muhimi, hisobsiz boylik egasi edi u. Biz quyida keltiradigan sabablarga ko‘ra, Chexov bilan u qalin o‘rtoqqa aplanib ketgandi. Albatta, raqiblar, soxta do‘stlar va hasadgo‘ylar Suvorin bilan do‘stligidan foydalanib, mo‘may pul orttirishga harakat qiladi, deganga o‘xshash ig‘volarni tinimsiz tarqatardilar, chunki nimanidir ko‘zlamasdan turib Suvorin bilan do‘stlashadiganlar shu yillarda deyarli yo‘q edi.

Chexovni yaqindan bilmaganlar bu ig‘voga so‘zsiz ishonardilar, zero Suvorin tabiatan homiy bo‘lishni yoqtirardi. O‘ziga qadrdon yozuvchilar uchun hamyoni doim ochiq edi. Maslov, Skalkovskiy, Yasinskiy, Gippius, knyaz Baryatinskiy, Merejkovskiy, Potapenkolar uchuch juda ko‘p pullarini sovurib yuborgandi. Oz fursat ichida birgina Amfiteatrovga o‘n sakkiz ming so‘m hadya qilgan edi. Yaxshi ko‘rgan xodimi va qadrdon do‘sti hech shubhasiz uning sahovatidan bahramand bo‘layapti degan gapga hamma ishonardi. Darhaqiqat, ular do‘stlashgan dastlabki daqiqalardayoq Chexovning pulga muhtojligini ko‘rgan Suvorin unga katta bo‘nak olishni taklif qilgandi, ammo Chexov Suvorinning bunday xotamtoyligidan foydalanishga uzil-kesil chek qo‘yish uchun o‘ta nazokat bilan unga maktub yo‘llaydi:

«Sizga ochiqchasiga aytib qo‘ya qolay, «Novoye vremya»da ishlay boshlaganimda o‘zimni Kaliforniyada yurgandek his etgan va ko‘p pul topish uchun uzluksiz yozishga qaror qilgan edim, buni hech qanday yomon joyi yo‘q, albatta, ammo Siz bilan yaqindan tanishganimdan keyin va Siz mening o‘z odamim bo‘lib qolganingizdan keyin menda hadiksirash mayli nihoyatda avj olib ketdi va faqat qalam haqi uchungina gazetada ishlash istagi meni butunlay tark etdi… Oramizdagi munosabatlarimizni qandaydir manfaatdorlik tuyg‘usi xiralashtirib qo‘yishidan, men uchun faqat noshir sifatidagina zarur odamga aylanib qolishingizdan qo‘rqa boshladim…»

Albatta, bunga odatdagi holat deb qarash mumkin: mag‘rur kambag‘al o‘zining ma’naviy mustaqilligini boy bermaslik uchun badavlat do‘stining iltifotidan voz kechmoqaa. Ammo oradan uch yil o‘tar-o‘tmasdan mag‘rur kambag‘al bilan puldor boy o‘rtasidagi pul munosabatlarida mutlaqo g‘alati ahvol yuzaga keladi. O‘sha davrdagi gazeta-jurnallar tinimsiz ko‘pirtirayotgan yuqoridagi gaplar yolg‘on bo‘lib chiqadi. Ikki o‘rtadagi do‘stona munosabatlardan Chexov emas, aksincha badavlat homiy katta pul ishlayotgani ma’lum bo‘ladi.
Suvorin o‘n ikki yil davomida Chexov asarlarining yagona noshiriga aylangan edi.

Albatga, uning xatti-harakatlaridan faqat boylik orttirish-u manfaatparastlikni izlash insofdan bo‘lmaydi. Ammo unga qarashli noshirlik firmasi mohiyat-e’tibori bilan ko‘proq pul orttirishni ko‘zlab ish yuritishga mahkum etilgandi. Shunga ko‘ra Chexov o‘z asarlari uchun Suvorin nashriyotidan boshqalarnikiga qaraganda ikki baravar kam haq olardi, ayni zamonda Suvorinning doimiy intizomsizligi va kitoblarni kata tanaffuslar bilan chiqarishini nazarda tutsak, bu muallifni talashdan boshqa narsa emasligini sezamiz.

Nihoyat, Chexov bu nozik nuqtani anglab yetdi, ammo shunda ham unga homiy bo‘lib qolaverdi, chunki u Suvorin o‘ziga x,omiy bo‘lishini xohlamasdi. Bu do‘stlik ma’naviy zarardan tashqari (uning gazetasi ochiqdan-ochiq jaholatparastlik yo‘liga o‘tib olgandi) unga juda og‘ir iqtisodiy zarba berdi. Suvorinni qurshab olgan qullarcha xushomadgo‘ylik, manfaatparastlik va mahalliychilik muhitida faqat Chexovgina o‘z insoniy qadr-qimmatini yerga urmasdan mag‘rur saqlab qola oldi.

U qullarcha itoatgo‘ylikdan o‘zini baland tutdi… Saxalinga qilgan safaridan keyin o‘z oldiga nihoyatda qatiyat bilan ikki vazifa qo‘ygan edi: «Ishlash kerak, qolgani bekorchi ran. Eng muhimi − odil bo‘lish kerak, boshqasini eplash qiyin emas».

XIV

1894 yilda «Russkiye vedomosti» gazetasida Chexovning «Rotshildning skripkasi» nomli genial hikoyasi bosildi. Unda bayon qilingan dil nolasini na Mixaylovskiy, na Protopopov, na shu davr adabiy jarayonidagi boshqa mashhur kishilar anglab yetdilar.

Shu yillarda kimdir yurak yutib mana shu hikoya orqali rus adabiyoti jahon ahamiyatiga molik nodir san’at asari bilan boyidi, deb aytganda, bu jiddiy fikrni bosib chiqarishga hech qaysi matbuot nashri jur’at etmagan bo‘lardi. Shunga qaramay, «Rotshildning skripkasi» Chexov asarlarining eng sarasi, qaymog‘i hisoblanadi. Unda Chexov dunyoqarashi va mahoratiga bog‘liq juda ko‘p fazilatlar katta kuch bilan o‘zaro mujassam bo‘lib ketgan. Bu fazilatlarning eng birinchisi shuki, undagi Pushkinga xos mumtoz til va syujet soddaligi, har bir so‘zga yuklangan aniq joziba, kompozitsiyaning go‘zalligi va mukammalligi o‘quvchini hayratda qoldiradi. Ayni zamonda hikoyadagi teran ma’noli obrazlarning mohiyati hamda ajoyib ichki qurilmasiga xos nazokatni chuqur his qilmagan, ular o‘rtasidagi nozik bog‘lanishlar orqali sizib chiqadi gap yozuvchining niyati, ideallari, intilishlari, muhabbati va nafratini to‘la-to‘kis idrok etmasdan turib fikr yuritishga uringan o‘quvchi asar mazmunini birdaniga anglay olmaydi…

Endi ana shu hikoyaning obrazlar silsilasi, ichki ziddiyatlarni Chexov yaxshi ko‘radigan adabiy usullardan biri − antiteza darajasiga qanday ko‘tarila borishi xususida so‘z yuritamiz. Bu uslubga xos xususiyatlar “Rotshildning skripkasi”dagi qattiqqo‘l va to‘pori meshchan siymosida to‘la mujassamlashgan. Hikoya oxirida bu qahramon ko‘z o‘ngimizda mutlaqo boshqa odam qiyofasida ko‘rinadi.

Mohiyat-e’tiboriga ko‘ra hikoya qahramoni birinchi sahifalardanoq Chexov ko‘plab yaratgan rahm-shafqatsiz, qo‘pol odamlar orasidagi eng yovuzi va tubani sifatida taassurot qoldiradi.

Zero, har bir kishida, hatto eng yovuz kimsada ham otalik tuyg‘usi bo‘lishi tabiiy. Ammo hayotda insonlik tuyg‘usidan bugunlay mahrum, zoti past, toshbag‘ir odamlar ham ko‘p. Ana shunday kishilardan biri hikoyadagi Yakov Ivanov. Bir paytlar uning qizi bo‘lgan edi, ammo u bevaqt vafot etib ketgan, bu diydasi qattiq odam esa uni eslab, qayg‘urish o‘rniga ana shu farzand dunyoda bo‘lganini ham unutib yuborgan. Xotini bu haqda yuragi^ezilib gapirganda: “Senga shunday tuyuladi!” deb dakki beradi u. O‘lib ketgan bolasini biron marta eslamaslik, hatto buni xayoliga keltirmaslik uchun odamning diydasi naqadar tosh bo‘lishi kerak!
Uning xotiniga muomalasi faqat shafqatsizlikdan iborat. “U biron marta xotinini erkalagan emas, biron marta unga loaqal ro‘molcha hadya etishni yoki xayit kunlarila shirinlik sotib olishni xayoliga keltirgan ham emas, buning o‘rniga har doim baqirib dashnom beradi, isrofgarsan deb so‘kadi, musht o‘qtaladi”. Ayol qazosi yetib o‘layotgan paytida zolim eridan qutulayotgani uchun o‘zini ne chog‘li baxtiyor sezib, quvonganiga ajablanmasa ham bo‘ladi.

Bu yovvoyi shu darajada vahshiyki, na oila, na vatan, na do‘st, na tabiatni gan oladi. Umri maftunkor, katta daryo yoqasida o‘tsa-da, uni hatto sezmagan ham. Keksaygan chog‘ida, kam deganda ellik yil ichida biron marta daryo bo‘yiga bormagani yoki borgan bo‘lsa ham unga zavqlanib tikilmaganidan o‘zi taajjubga tushadi.

U tashqi dunyodan butunlay ajralib qolgan; o‘z vujudiga ko‘milib, zulmat qo‘ynida yashaydi. Loaqal biron marta birovga qarab jilmaygani yoki bir og‘iz yaxshi suz aytganini eslolmaydi. Insoniy tuyg‘ulardan begona bu murtad atrofidagi odamlar va qo‘shnilari o‘lsa xursand bo‘ladi, hatto ular kam o‘layotganidan g‘ijinib yuradi.

To‘g‘ri, kasbi tobutsoz. Atrofidagilarning o‘limi unga daromad keltirishi tabiiy, ammo dunyoda ko‘proq odam o‘lganiga sevinib yashash uchun naqadar Tuban bo‘lish kerak! Ana shu Yakov Ivanov hali xotini o‘lmasdan burun unga tobut yasash taraddudini ko‘ra boshlaydi. Hali ayol tirik, o‘z oyog‘ida turibdi, u esa hech narsa bo‘lmagandek, uning bo‘yini o‘lchashga tushadi, xasta ayol og‘irlashib, to‘shakka yotib qolganda uning ko‘z o‘ngida tobut sozlashga kirishib ketadi.

So‘ng yondaftariga yozib qo‘yadi:
“Marfa Ivanovnaning tobuti − 2 so‘m 40 tiyin”.
So‘ng puliga achinganidan xo‘rsinib qo‘yadi: u o‘taketgan qurumsoq, har bir sarflangan tiyin uni xonavayron qilayotgandek ko‘rinadi, misli yo‘q isrofgarchilikka qo‘l urayotgandek titrab-qaqshaydi… Foydani qo‘ldan chiqarib yuborayotgani haqidagi xomxayollar faqat g‘arib kulbasidagina emas, bema’ni hisob-kitoblariga hech qanday aloqasi bo‘lmagan tabiat qo‘ynida yurganida ham uni tark etmaydi. Go‘zal manzaralardan zavqolish o‘rniga yana apjirab, kirim-chiqimlar haqida xomcho‘t qilishdan o‘zini to‘xtatolmaydi.

“Daryoda baliqovlasa bo‘ladi, tutilgan bagtig‘ugarni chayqovchilarga, bekatdagi amaldorlar va do‘konchilarga sotib, tushgan pullarni bankka qo‘yish kerak; qayiqda dala hovlilarga suzib borib skripka chalish mumkin, odamlar pulni yog‘dirib tashlaydi, yana kichik kemachalarda yuk tashishni ham o‘ylab ko‘rish kerak, bu − tobut yasashdan ko‘ra ming marta yaxshi; g‘oz boqishni aytmaysizmi, ularni qishda so‘yib, Moskvaga jo‘natilsa qani, birgina pati yiliga o‘n so‘mdan daromad kelgiradi. Ammo u g‘aflatda qoldi, bironta rejani ham amalga oshirolmadi. Qanday isrofgarchilik! Oh, qanday isrofgarchilik-a! Agar hammasi birdan qilynsa-chi? Baliq ovlash, skripka chalish, kemani yurgizish, g‘oz boqish − pulni tagida qolib ketadi-ku! Ammo bularning birontasi hatto tushiga ham kirmadi! Orqangga qarasang, faqat isrofgarchilikni ko‘rasan; ular shunchalik ko‘pki, o‘ylasang dahshatga tushib ketasan…”

Ammo hikoyada bu savdoyi, qurumsoq odamning o‘z isrofgarchiliklari haqidagi xayollari o‘quvchiga sezilmagan holda manfaatparastlik, xudbinlik doirasidan chiqib, bora-bora butun insoniyat hayotidagi ulkan isrofgarchiliklar haqida beorom o‘ylarga ulanib ketadi.

Yakov o‘z g‘amgin mulohazalarini davom ettiradi: “Nima uchun odamzod bunday isrofgarchilik va zararlarsiz yashay olmaydi? Qayinzor va qarag‘ayzorlar nega behuda kesilib ketyapti? Nega yaylovlar bekorga toptalaadi? Nega odamlar vaqtini keraksiz ishlarga sarflashadi?.. Nima uchun ular doim bir-biriga halaqit berishadi? Bular qanchalik ziyon keltiradi axir! Naqadar dahshatli ziyon! Agar xasad va adovatsiz yashaganda, odamlar bir-biriga qanchalik kata foyda keltirgan bo‘lardi?…”

Xadsiz-hisobsiz isrofgarchiliklar, ma’naviy zararlar haqida g‘amgin o‘ylar bilan yashagan bu to‘pori odamning mulhazalari o‘sha davr Rossiyasida yashagan har qanday insonning shaxsiyatini toptab, mayib-majruh qilib tashlagan dahshatli voqelikka qarshi isyonkorona (amaliy harakatsiz, albatta) o‘y-fikrlar darajasigacha ko‘tarilib boradi.

Shu tufayli Yakov obrazi ko‘z o‘ngimizda murakkab, ziddiyatlarga to‘la − yovuz qurumsoq va ayni zamonda umumxalq baxtini izlovchi insonparvar donishmand sifatida namoyon bo‘ladi.
Dunyo hikoyachiligida bir odam shaxsiga bunchalik favqulodda qarama-qarshiliklar hamda chinakam hayotbaxsh tuyg‘ular singdirib yuborilgan, ham ijobiy, ham salbiy xususiyatlari, manfiy va musbat qutblari chatishib ketgan asarlar juda kam. Yakov obrazini yaratish bilan Chexov o‘sha davr tanqidchilari talab qilganidek qahramonlarni zo‘rma-zo‘raki yovuzlar yoki taqvodorlarga ajratish mayliga qarshi namoyishkorona bosh ko‘targan edi.

XIV

O‘z asarlarida yuksak darajada haqiqatga intilish Chexovning “chirigan raseya voqeligiga” (Belinskiy shunday degan bo‘lardi) qarshi kurashi uchun buyuk xizmat qildi.
1888 yilda Chexov shu davr odamlarining barcha hayotiy munosabatlariga singib ketgan katta yolg‘onga qarshi ulug‘ kurashga kirishgan kezlarida “Shimol xabarlari” jurnali uchun “Ziyofatlar” hikoyasini havola qiladi. Uni o‘qigan jurnal muharriri yosh yozuvchiga hikoyangiz g‘oyadan mahrum deb xabar beradi.

“…Hikoyangizda biron-bir yo‘nalishni ko‘rmayapman”,— deb yozadi u.
Chexov darhol inkor qiladi:
“Hikoyaning boshidan oxirigacha men yolg‘onga qarshi kurashayapman-ku! Bu g‘oyaviy yo‘nagtish emasmi?”
Chexovning so‘zlari muharrirni qanoatlantirmadi, albatta. Ko‘rinib turibdiki, u Chexovga xos “yolg‘onga qarshi aybnoma”ni faqat shaxsiy axloqqa aloqador hodisa deb hisoblaydi. Holbuki,”Ziyofatlar”da tasvirlangan ommaviy yolg‘onchilikda Chexov Rossiyaga xos vahshiylikni ko‘radi, chunki yolg‘on shu davr ijtimoiy hayotini butunlay zaharlab bo‘lgan edi. “G‘ilof bandasi”dagi mashhur xotimani eslab ko‘ring.

Unda munofiqlik va ikkiyuzlamachilikka asoslangan butun ijtimoiy tuzumga nisbatan kuchli aybnoma baralla yangrab turadi: “Qanday aldayotganlarini ham ko‘rib, ham eshitib turasan… va bu yolg‘onga toqat qilayotganing uchun seni ahmoqqa chiqarishadi, haqorat va tahqirlarga chidaysan, halol, erkin odamlar tarafida turganingni ochiq aytolmaysan, o‘zing ham bir burda non, issiq joy, sariq chaqaga qimmat qandaydir mansab uchun yolg‘on gapirishga, qulluq qilishga majbur etilgansan, − yo‘q, endi bu ahvolda yashab bo‘lmaydi!”

Yolg‘onni chexovchasiga fosh etilishida ana shunday ulkan siyosiy ma’no yashirin. Chexov bunday aybnomalarni o‘z asarlarining “asosiy g‘oyaviy yo‘nalishi” deb hisoblashga mutlaqo haqdi edi. “Ijtimoiy axloq, − deb ta’kidlaydi u, − har bir kishi yuksak aqidalarga tayangandagina kuchli bo‘ladi”.

Chexov hech qachon shaxsiy axloqni ijtimoiy axlokdan ajratib qaragan emas. Shaxsiy hayotda baxtsiz bo‘lgan odamlar Chexovning e’tiqodiga ko‘ra, ijtimoiy adolat uchun otashin kurashchi bo‘la olmaydilar.
Shu tufayli u liberal mahmadonalarning restoranlarda o‘tirib, mast holda xalqqa nisbatan otashin muhabbat haqida nutq so‘zlashlaridan qattiq nafratlanar edi.

Chexov o‘z kundaligiga shunday yozadi:
“Tushlik paytida sharob ichib valdirashadi, xalq ongini oshirish, vijdon, erkinlik va hokazolar qaqida ran sotishadi, stol atrofida esa frak kiygan kechagi krepostnoy qullar xizmat qilishadi, kucherlar sovukda qotib ko‘chada ularni kutib o‘tirishadi − shuning o‘zi muqaddas ruhga xiyonat emasmi?”
Umumrossiyaga xos yolg‘on hammadan ko‘ra qora xalq ongiga chuqur singib ketgan edi. Shunday bo‘lsa ham jaholat va nodonlik ichida qolgan ana shu yagona ijtimoiy kuch, Chexovning nazarida, haqiqatga intiluvchi va unga teran sadoqat saqlovchi odamlar sifatida gavdalanadi.

“Mening hayotim” hikoyasidagi bo‘yoqchi Misail shunday deydi:
“Unga (ya’ni mujikka − K.Ch.) qaraganingda baribir yuragida Mashada ham, doktorda ham yetishmayotgan eng zarur va noyob nimadir borligini his qilasan. Jumladan, u yer yuzidagi asosiy narsa haqiqat deb biladi va o‘zini ham, xalqni ham qutqaradigan najot faqat haqiqatda deb ishonadi, shuning uchun u jahonda hamma narsadan ko‘ra adolatni yaxshi ko‘radi”.

Chexov “Xizmat ishlari bilan” hikoyasida ma’nisiz va ma’rifatsiz ishlardan bezib ketsa-da, “bu dunyoda yolg‘on bilan yashab bo‘lmaydi” deb hisoblaydigan e’tiqodi baland keksa dehqon obrazini tasvirlaydi.
Shunday ekan, Chexov asarlaridagi haqiqatparastlik zaminiga muallif shaxsiyatiga xos bo‘lgan chuqur xalqona milliy xususiyatlar singib ketganligini sezish qiyin emas.

Agar Chexov haqiqatning kuchiga qattiq ishonmaganda va har qanday yolg‘onga qarshi murosasiz kurashmaganda hech qachon bu qadar dadil, shafqatsiz darajada haqqoniy asarlarini yaratolmas va o‘z davrining eng buyuk realist yozuvchisi bo‘la olmas edi…

Tarjimon haqida: Ortiqboy Abdullayev 1943 yili Toshkent viloyati Bo‘stonliq tumanida tug‘ilgan. 1966 yilda Toshkent davlat universiteti(hozirgi Milliy universitet)ning o‘zbek filologiyasi fakultetini tamomlagan. Uzoq yillar turli nashrlarda, jumladan, “Sharq yulduzi”, “Jahon adabiyoti” jurnallarida ishlagan.
Ortiqboy Abdullayev “She’riyatning tiniq osmoni”, “Ijodning qo‘sh qanoti”, “Qalbga ochilgan yo‘l” va boshqa bir necha adabiy-tanqidiy to‘plamlar muallifi.  Shuningdek, Lev Tolstoy, Ivan Bunin, Nagib Mahfuz, Vasiliy Yan, Migel Anxel Asturias, Mak Gaxan, Sergey Dovlatov kabi yozuvchilarning bir qator asarlarini ona tilimizga tarjima qilgan.