Тетсуо Миуранинг бу ҳикоясини 40 йилча аввал ўқиганимдан кейин унинг рус тилига таржима қилинган барча асарларини қидириб, топиб ўқиб чиққанман. Рус тилида «Родина в горшке овальной формы» деб аталоган мазкур ҳикоя умрим давомида менга ҳамроҳ бўлиб келаётган асарлардан бири бўлиб қолди (Хуршид Даврон)…

Тетсуо МИУРА
ИДИШДАГИ ВАТАН*

Тетсуо Миура (浦 哲郎) 1931 йилда Япониянинг Хатинохе шаҳарчасида туғилган. Токиодаги Васеда университетининг француз адабиёти факультетини тамомлаган. Дастлабки ҳикояси “Ўн беш ёшга тўлганимда” деб номланиб, у 1955 йилда эълон қилинган.  “Сабр дарёси”, “Юта ва унинг дўстлари” номли ҳикоялари адибга машҳурлик олиб келди. “Пистолет ва ўн беш ҳикоя”, “Адашган шуълалар” номли ҳикоялар тўплами япон насри тараққиётида ўзига хос ўрин эгаллади.
Адиб 2010 йилда вафот этди.

I

Дам олиш кунлари у шаҳарда сандироқлаб юрарди. Ҳаво очиқ бўлса кедасини олиб, ёмғир ёғаётган булутли кунларда резина этикда, ранги ўчиб кетган соябонда ташқарига чиқар, трамвай ёки автобусга тушиб, боши оққан ёққа қараб кетаверар эди.

Ўзи чекмаса ҳам тамаки дўконидан бир қути сигарета сотиб олгач, “яқин атрофда кўп қаватли уйлар борми?”, деб сўрарди. Кутилган жавобини олгач, уйга қандай борилишини суриштирар, уни топгандан кейин яна сўроқни давом эттирарди:

– Бу ерда Митобэ Миса исмли қиз яшамайдими?

Исмини нотўғри айтмадиммикин, деган хавотирда қизнинг қиёфасини икки-уч сўз билан таърифлар ва яна қўшиб қўярди:

– Ёши ўн саккизда. Қора мушук кўтариб юради.

Кўп қаватли уйда қора мушук кўтариб юрадиган қизлар кам учраса керак, кўпчилик йигитнинг таралмаган қўнғирсимон сочлари, кир босган тик ёқали кўйлагини кўриши биланоқ, “бундай қиз бу ерда йўқ” деб қўяқолишар эди. Баъзилари эҳтиёткорлик ила:

– Ўзингиз кимсиз? – деб қизиқсиниб сўрарди.

Йигит: – Айда Кохэй, – деб уларни алдамас, аммо Мисага ким бўлишини айтишга ҳар гал қийналиб қоларди. – Биз бир қишлоқданмиз… – ғўлдирарди у, сўнгра кўчага чиқиб, йўлда давом этарди.

Кўпинча, у нима қилаётганию, кўчаларда, устига-устак, якшанбада нега дайдиб юрганини ўзи ҳам билмасди.

Шаҳарда қош қорайгунча санғир, бу вақт ичида чўнтагида уч-тўрт қути сигарета йиғилиб қолган бўларди. Уйга келганда уларни кекса эшик оғасига берар, у эса патинко[2] ўйнаб ютиб олган деган хаёлда: “Совғангиз учун раҳмат. Қўлингиз енгил келибди-да”, дея хушомад қиларди.

II

Шаҳарда дайдиб юриш жонига теккандан кейин Айда якшанба кунлари Фукагава кўчаларидан бирида кичкина боғчада узлуксиз арғимчоқ учишга одатланди.

У болаларга ўхшаб, ҳамиша тахта устида тик туриб учмасди. У ўн саккиз ёшга тўлган, баланд кўтарилиб учишни хоҳлаганда ҳам шундай қилолмасди, сабаби ўнг қўлида бош ва кўрсаткич бармоқлари йўқ, арқонни сиқиб ушлай олмасди.

Болалар оёғини қўядиган тахтача устига ўтиради-да, олдинга-орқага секин бориб келаверади. Арғимчоқда ўтириб, бу ўйинчоқ қишлоқ мактабида ўқитувчилар хонаси рўпарасида осилиб турадиган катта девор соати кафгирининг тебранишига ўхшайди, деб ўйлайди. Баъзан очиқиб, ҳолдан тояй деганда қишлоқ ёнидан оқадиган ирмоқда қайиқда сузганини эслайди. Арғимчоқ ҳам қайиққа ўхшаб тебранади.

Очликдан кўнгли айний бошлаганда боғ бурчагидаги қари ҳимолай кед­ри тагида жойлашган қаҳвахонага кириб, одэн[3] олиб ейди. У чап қўлида овқатланади, иккинчисини чўнтагидан олмайди, аммо қаҳвахона хўжайини ўнг қўлида икки бармоғи йўқлигини билади. Бир куни Айда қаҳвахонага кирганда одэн жуда ширин кўриниб, яна буюртма берди. Ниҳоят, у “Мана шунисидан бошқа емайман”, деб сихга қўл узатганда хўжайин луқма ташлади:

– Икки юз қирқ иен.

Айда беихтиёр қўлини чўнтагидан чиқариб, ҳамёнини излашга тушди.

– Бемалол еяверинг, пулингиз бўлса бас, – хўжайин кулимсиради. – Қўлингизга ачинаман. Нима бўлган ўзи?

Сезгир бўлса, айтишга тўғри келади. – Тўшак жилдлари чиқарадиган фабрикада ишлар эдим. Машина кесиб кетди, – деди йигитча соддалик билан.

– Тўшак жилди дейсизми?

– Худди шундай. Соч, жун, нейлон чиқиндилари суюқ резинкага аралаштирилади, йўғон-йўғон бўлакларга айлантирилиб, механик аррада бўлак-бўлак қилиб кесилади.

– Арра кесиб кетдими?

– Паришонхотирлигим туфайли.

Аслида бундай маълумотни Айдага ҳушига келганида фабрика эгаси ва уста айтган. Ўзи эса ҳеч нарсани сезмаган. Ҳақиқатни ҳамон билмайди. Фақат арра ўйнаб кетиб, қўлига теккан дейиш мумкин.

– Майли, ҳаммаси ортда қолибди-ку. Лекин энг керакли бармоқлар кетипти-да, аттанг, – қаҳвахона хўжайини куйингандай бўлди.

Йигитни бу ташвишга солмасди, аммо келажагини ўйлаганда ғамга ботиб кетарди.

“Ҳатто қаламни ҳам ушлай олмаганингдан кейин қандай қилиб нон топиб ейсан?”, – дерди у. Аввал бошданоқ идоралар ҳақида ўйламади. Оғир меҳнатга ярамайдиган қўл билан станок олдида туриш амри маҳол. Нозик юмушларга ҳам абжир эмас. Фақат ифлос ишларни бажариши мумкин, улар ҳам оғирлик қилишига йигитнинг ақли етади.

– Ҳозир ҳам шундай тўшакларни тайёрлайсизми?

– Йўқ, босмахонада ишлайман. Юк машинасида.

– Машинани бемалол ҳайдайсизми?

– Ҳайдаш қаёқда. Юк ортиб-туширишга ярайман, холос.

Қаҳвахона хўжайини тушундим дегандек бошини тебратди, кейин индамай ўнг қўлини кўрсатди. Жимжилоғи йўқ эди.

– Бармоғимни арра кесмади. Пулемёт ўқи юлиб кетди, – тушунтирди у.

Эртасига қаҳвахона хўжайини:

– Яқин жойда турасизми? – деб Айдани гапга солди.

– Менми? Канда тураман.

– Канда дейсизми? Шунча узоқдан келасизми?

– Автобусда келаман. Токио метросининг жанубидаги ўн тўққизинчи чиқиш йўлидан юради.

– Қаранг-а! Шу яқин атрофда турасиз, деб ўйларканман.

Хўжайин уни ҳар якшанбада эрталабдан то қуёш ботгунча арғимчоқ учиб ўтирганини кўрарди.

– Бу ерда аёл танишим яшайди, – деди у хўжайинга кўзини қисиб.

– Доим ёлғиз юрасиз-ку?

– Танишим уйдамас-да…

Қаҳвахона хўжайини юзида ҳайрат ифодаси кўринди. Йўқ бўлса, пойлаб ўтирмасдан кейин келиш мумкин-ку, – деб хаёлидан ўтказди.

– Тохоку одамлари жуда сабр-бардошли бўлади-да.

Айда ҳайрон қолди, ахир қаҳвахона хўжайинига қаерда туғилгани ҳақида гапирмаган эди.

– Гап-сўзларингиздан билиб олдим. Армияда тохокулик йигитлар билан хизмат қилганман. Ҳаммаси ҳалок бўлди, шўрликлар.

Айда индамасдан арғимчоқлар олдига қайтди. Бу ердан қарама-қарши томондаги кўримсиз тор кўча яхши кўринарди. Унга кираверишда – иморат пештахтаси орқасида – оқланган икки қаватли уйнинг учта деразаси яққол кўзга ташланади. Ўртадаги дераза Мисаники эди. Хонасига қимматбаҳо кароват қўйилган уйда Тама лақабли қора мушуги билан яшарди.

Миса мушукни қишлоқдан олиб келганди. Кароватини эса барда ишлаётганда сотиб олганди. Йигит бу кароватга биринчи марта ўтирган дақиқани яхши эслайди. Оёғи ўз-ўзидан кўтарилиб кетган, бир олдинга, бир орқага бориб келар, худди ётса туриб кетаверадиган қўғирчоққа ўхшаб қолганди.

Айда жуда ҳайратга тушди. Тўшак билан тўлдирилган кароват ҳам шунчалик юмшоқ бўладими? Аввалига лоҳаслик сезди, кейин қовоғи осилди. Энди эса бу фалокат белгиси эканлигини яхши билади.

III

– Агар деразада қизил сочиқ илинган бўлса – ухлаяпман, безовта қилмаслик керак, – деди қиз.

Ёзнинг сўнгги кунларидан бирида, соат ўнда эшикни тақиллатган эди, Миса танбеҳ берди:

– Деразада оқ сочиқ кўрсанг, олдимга чиқиш мумкин. Ҳеч қандай сочиқ кўринмаса, уйда йўқ бўламан.

Ўшанда Миса эшикни очмасдан сўраган эди:

– Ко-тян[4], сенмисан? – сўнг бироздан кейин: – Боғда кутиб тур, – деганди.

Шундан кейин ҳатто капалак қанотидек ҳилпираб турган енгил кийимда бўлса ҳам эшикни очадиган бўлди. Аммо барибир гап қўшиб қўярди: “Мен ҳали ухлаяпман. Кирасанми?”, “Кўчада бўламан”, рад этарди йигит ва Мисанинг тор кўчага қараган ойнаси очилгунча кутиб ўтирарди. Ўша куни эрталаб эшикни очмагани етмаганидек, қаттиқ танбеҳ берди. Қишлоқдан бирга келганидан бери яхши юришганди, кўз тегдими, нима бало?!

“Барда бирон нарса бўлганга ўхшайди ёки оғриб қолдимикан?” – у тайинлаган жойга борар экан, ўйга толди йигит. Салдан кейин бўялган қўнғир сочлари тўзғиганча югуриб чиқиб келди-да, шартта:

– Энди шундай қиламиз… – деди.

“Нималар демоқчи ўзи?” – кўнгилдан ўтказди йигит. Гап сочиқлар ҳақида экан.

– Акс ҳолда, тўйиб ухламасдан йиқилиб қоламан. Иккимиз ҳам икки хил дунёда яшаймиз. Ҳатто дам олишимиз бир-бирига ўхшамайди. Мени тушунишинг керак.

Миса осон ўзлаштириб олган токиоликлар лаҳжасида тез-тез сўзлаб, кўнглида кўпдан бери тугун бўлиб келаётган гапларини очиқчасига тўкиб ташлади. Йигит шу кунгача унинг олдида бошини эгиб, таъна-дашном эшитишини хаёлига ҳам келтирмаганди. Мисанинг бўёқ сурилмаган қонсиз лабларига тикилганича индамай турди. Қиз гапини тугатганидан кейин:

– Тушундим. Сен нима десанг шу, фақат биз ҳар хил дунёда яшаймиз дема.

Миса шишинқираган зилдай қовоқларини осилтириб жим тинглади. Айда вазиятни енгиллаштириш учун ўнг қўлида омон қолган бармоқларини букиб, қувноқ оҳангда гапни давом эттирди:

– Демак, қизил – тўхташни, оқ – юришни кўрсатар экан-да, ҳеч қандай белги ёнмаса, думингни хода қил, шундайми?

Бироқ Миса лоақал тишининг оқини кўрсатмади. Тескари қараб, совуққина:

– Нима деб ўйлаган эдинг, бу ер сенга қишлоқ кўчаси эмас, – деди. Шу куни ёшларнинг гап-сўзлари қовушмади, кўчада бир оз тургач, оддийгина хайрлашишди. Кейинги якшанбада Мисанинг деразасида ҳеч қандай сочиқ кўринмади. Бу уйда йўқлигини билдирар эди. “Балки сочиқ осишни унутгандир? – ўйларди йигит тор кўчада турганча. – Ҳар қандай одамни бевақт уйғотсанг аччиқланади-да. Жаҳл устида гапириб қўйди.

Айда унинг эшигини тақиллатиб кўрмагунча тинчимасди. У зинадан кўтарилиб бораётганда ҳожатхона эшиги ғижирлаб, пахталик камзул кийган, тиш чўткасини тишлаган Мисанинг қўшниси Хаясида-сан кўринди.

– Миса-тян қаёққадир кетиб қолди, – деди.

Унга таъзим қилиб, жуфтакни ростлашдан бошқа илож қолмади. Демак, Миса шартлашилган белгини унутмаган. Тор кўчага чиққанда ўгирилиб қаради – Мисанинг деразасида ҳеч нарса йўқ эди. Миса гўё “Қорангни ўчир, мен уйда йўқман” – деб кулаётгандек туюлди.

У кўчани кесиб ўтиб, боққа қараб кетди. Дўкончилар йўқ эди. Арғимчоққа ўтирди. Унга тор кўча билан Мисанинг хонаси кўриниб турарди. Қаерга боришини билмасди. Уйида уни қаттиқ кўрпа-тўшак ҳамда бўм-бўш хона кутмоқда; у ёққа боргиси келмади. “Майли, шу ерда ўтириб, Мисани кутаман”, – ўйлади у.

Миса оқшом ҳам бўй кўрсатмади. Кейинги икки якшанба шу зайлда ўтди. Хонада ҳеч қандай сочиқ кўринмас, ғира-шира тушганда чироқ ёқилмасди. Ундан кейинги якшанбада ҳам қайсарлигини қўймай боққа йўл олди. Йўл-йўлакай қалбан унинг бугун ҳам келмаслигини сезар, бироқ тўхтаб, ортга қайтишга кучи етмасди. У уйида бор ёки йўқлигини фақат деразага қараб билиши мумкин. Уйда бўлса-чи? Эҳтимол, деразага оқ сочиқ илгандир?

Бояқиш не-не умидлар билан боғда қоронғи тушгунча ўтирди. Ҳар якшанба асосий машғулоти кутиш бўлди. Кун ярмида арғимчоқда тебраниб ўтиришдан толиқар, лекин кайфиятини туширмасди. Қаҳвахона хўжайини унинг сабр-тоқатига қойил қоларди. Аммо гап бошқа ёқда. Айда Токиога келганидан бери ҳар якшанбани Миса билан ўтказар, бошқа кўнгилочар эрмаги йўқ эди.

У ёлғизлик ва бекорчиликдан зерикмас, аксинча, Мисани кутаётганидан илҳом ва қувват оларди. Қиз барибир қайтмас, йигит эса вақтини беҳуда совураётганидан ташвишланай демасди. Мисанинг деразалари ботаётган қуёш шафағидан қизара бошлаганда йигитнинг димоғига хушхўр таомларнинг ҳиди урилар, маъюсланиб, кўзларига ёш қуюлгунча сабр қилиб, туфугини ичига ютиб ўтираверарди. У арғимчоқдан қўзғалар экан, “тезгина уч ҳисса овқат еб, яна қайтиб келаман”, – деган ўйни дилидан ўтказди.

Қаҳвахона хўжайини: – Бугун ҳам жуда интизор кутдингиз, – деб дардига шерикдай пешвоз чиқарди. Бундай гапни кўтаришнинг ўзи бўлмайди, Миса қаерга йўқолди? Тирикчилиги қандай кечаётганийкин? Ҳатто якшанбада уйига келай демайди-я.

IV

Бир куни у: “Миса уйни бутунлай ташлаб кетмадимикан?”, деб ўйлаб қолди. Оҳиста юриб, зинапоядан юқори кўтарилди. Мисанинг эшиги тагида худди қоровулдек қора мушук ўтирарди. Тама шу ерда экан, Миса ҳам уйда бўлади.

У хотиржам эди. Мушукнинг бошига чертиб қўйганди, Тама пинагини бузмай, кўзларини ҳам очмай, аранг “миёв” деб қўйди.

Айданинг қишлоқда ҳам мушукларни жини суймасди. Таманинг меҳрини қозонишга уриниб кўрди, чунки у Мисанинг жону дили эди-да. Аммо уринишлар зое кетди. Мушук уни ёқтирмасди.

Улар Токиога келишганда у зўрға миёвлайдиган мушукча эди. Миса уни саватчага солиб олиб келганди. Йигит Мисанинг бошига тушган барча мусибатларга мана шу Тама айбдор, деб ҳисобларди. Миса бу кулфатлар уясини ўз қўли билан Токиога олиб келган эди.

Миса қишлоқдалигидаёқ заводга ёлланганди. Уч ой ўтгач дўконда ишлай бошлади. Тўрт ой ўтар-ўтмай ошхона хизматига ишга кирди. Ундан сўнг сартарошхона, қаҳвахона, тамаддихона ва яна қаерлардадир ишлаб, мана ҳозир майхонада хосутэсу[5]лик қилади. Уч йил ичида кам деганда ўн марта хизмат жойини ўзгартирди.

Ўзининг барча сарсон-саргардонликларига Тамани айбдор қилади. У туфайли гўё омадсиз, ишдан-ишга кўчиб, саёҳатчи қурбақа бўлиб юради. Эҳтимол енгил табиатли қиздир, деган фикр унинг етти ухлаб тушига кирмайди. Аслида Миса Токиога келиши билан бир зумда ўзгариб, у биладиган қишлоқ қизига ўхшамай қолганди. Йигит буни сезмасди. Ҳаммасига Миса эмас, мушук сабабчи деб ҳисоблар, гўёки Тама бекасининг пинжига кириб, бутун шаҳар бўйлаб етаклаб юрармиш.

Тўғри, ўзининг ишлари ҳам кўнгилдагидек эмас. Дастлаб, суси сотадиган қаҳвахонада ишлади. У ерда таъна-дашномга қолди. Мижозлар олдида баланд овоз билан “Марҳамат, келинг”, деб етти букилиш қўлидан келмади. Айда индамай таъзим қилгандан кейин яна жилпанглаб гап қотишни беъманилик, деб ҳисобларди. Ўзи уятчанлиги туфайли бу ердан кетди-ку.

Қаҳвахонадан кейин европача ширинликлар тайёрлайдиган корхонада, Хитой ресторанида ишлаб кўрди. Ҳамма жойда уни хўрлашар, аммо ҳеч ким ҳунар ўргатай демасди. Ниҳоят, савдо корхоналарида туртинишни йиғиштириб, тўшак тайёрлайдиган фабрикага борди. Бу ерда ярим йил ўтар-ўтмас, ўнг қўлидаги энг зарур икки бармоғидан ажралди. Тамани Мисага ёмонлик келтирувчи ёвуз руҳ деб ҳисоблайдиган бу йигит ўз вужудига ҳам қандайдир ваҳший кучлар кириб олган ва ундан қутилиб бўлмаслигига қаттиқ ишонарди.

Ҳозир Тама тўрт ёшга яқинлашган, йўғон, сурбет мушукка айланганди. Йигит юмшоқ ўринда тиззасига мушукни қўйиб ётган Мисага қарар экан, хавотир ичида кўзини олиб қочар, оғир ҳаёлларга чўмар эди: “Наҳотки, мана шу қиз бундан тўрт йил аввал Токиога келган Миса бўлса?”

V

Ноябрнинг ўртасида, якшанба куни тушликка яқин, у боғдаги қаҳвахона пештахтаси устида сусини[6] еб бўлиб, хўжайин билан ҳисоб-китоб қилаётган пайтда конгасури[7]дан тикилган калта кимоно кийган Хоясида-сан ёнидан ўтиб қолди. Кўринишига қараганда, Хоясида-сан ҳаммомга борганга ўхшайди. Қўлида сочиқ, сочлари ҳўл. Айда таъзим қилди. Хоясида-сан қадамини секинлатиб, ҳайрон бўлиб қаради.

Қаҳвахонада ишлаётганда ўрганган одатига кўра Айда яна бир марта таъзим қилгач, арғимчоққа қараб юрди.

– Кечирасиз, – хитоб қилди Хоясида-сан унинг орқасидан бориб. Маълум бўлишича, Миса уч кун аввал бошқа туманга кўчиб кетган экан. Айда оғзини очишга уринди. Аммо биронта сўз айтолмади.

– Уни кутаяпсиз деб ўйлаган эдим, – деди Хоясида-сан. – Майли, саломат бўлинг.

Хоясида уйига қараб юрмоқчи эди, Айда уни тўхтатди.

– Қаерга кўчиб кетди?

– Билмадим. Индамади-ку. Ҳеч ким билмайди. Ҳатто кекса эшик оғасиям.

Хоясида-сан икки ҳафта олдин Миса “катта уйга кетадиган бўлдим”, – деб хурсанд гапирганини айтди. Бундай уйлар Токиода кам дейсизми? – Сизга хабар бермаганмиди?

Айда бошини чайқаб:

– Йўқ… – деди қишлоқча оҳангда.

У довдираб қолган эди.

– Ҳечқиси йўқ, тез орада қаерда эканини албатта хабар қилади. Кутишдан бошқа иложимиз қанча? Майли, мен борай. – Хоясида-сан боғ эшигидан тез чиқиб кетди. Айда секин орқасидан эргашди. Шу дақиқаларда қаҳвахона хўжайини билан хайрлашиш зарурлигини ўйламади ҳам. Энди, чамаси, бу боғчага қайтиб келмайди. Бирдан совқотаётганини сезди ва жемпери ёқасини кўтариб қўйди.

У автобус бекатидан ўтиб, Монмаэ Никаматага келиб қолганини билмади. Автобусга ўтиришни хоҳламади. Бўм-бўш хонага қайтиш даҳшатли эди. Пиёда кетди.

Дарёдан Энъёбаис кўпригига қараб эсаётган кучли шамол уни ҳозир осмонга учириб кетадигандек туюлди. Тўхтади ва номаълум томонга учиб кетишдан қўрқиб, темир панжарага суянди. Аслида у эмас, Миса ундан қочиб, ипини узган варракдек ғойиб бўлган эди.

Нихонбаси туманигача яёв юриб келди. Уйга қайтай деса, ҳали эрта. Универмаг олдидаги катта йўлкада одамлар денгиздай чайқалиб ётибди. У ҳам анча шу денгиз ичида сузда. Чиқиш жойида “Япон бонсайи[8] дурдоналари” деган лавҳа осилиб турарди.

Ҳарфлар орасидаги “бон” иероглифига кўзи тушганда боши айланиб кетди. У жемпери енги билан кўз ёшини артиб, яна лавҳага тикилди. Нақадар дилга яқин ҳарф. Унинг юртида Бон[9] бошқа жойлардан бир ой кейин – ўн учинчи августда нишонланади. Қоронғи тушганда ҳамма тоғ этагига, қабристондаги ибодатхонага келар, қариндош-уруғлари қабри устида қарағай илдизларидан гулхан ёқишарди. Қоронғи тушганда тоғнинг қабристон томонида икки юзтадан кўпроқ машъала ёниб турар, қабристонга олиб борадиган тош зиналар ёнаётган кўл устидаги кўприкка ўхшаб қоларди.

Токиога кетганидан бери у бирон марта – Янги йилда ҳам, Бон байрамида ҳам юртига боргани йўқ. Тўғри, уйидан қочиб кетган эмас. Фақат қайтгиси келмайди. Отаси ўлганидан кейин дайди савдогар онасига илакишиб қолди, шундан бери уйидан бегонасирайди. Мактабни битириши биланоқ, қишлоққа қайтиб келмайдиган бўлиб кетиш ҳамда умуман қишлоғини унутиш тараддудига тушди. Аммо “бон” иероглифи қабристон оташкадаларида ёнадиган гулханлар тутуни димоғига ургандай эди. Лавҳадаги “сай” иероглифи қандай маъно беришини тушуна олмади. У кўргазмага қўйилган, Бон байрами Япониянинг турли жойларида ишлатиладиган буюмларни англатмаса керак, деб ўйлади. Бундай кўргазмани босиб ўтиш мумкин эмас.

Аммо эскалатордан чиқиб, залга кирганда ўнлаб чўзинчоқ идишларда ўстириладиган жажжи дарахтларга кўзи тушди. Улар оқ матога ўралган пастак токчаларга териб қўйилганди. Ҳайратга тушиб шох-бутоқлари яхши ўсган митти қарағайни томоша қилаётганда кимдир елкасига туртди.

– Айда-кун?

Ҳайрон бўлиб ўгирилибди қаради. Тўшак фабрикасининг қоровули – Цуру-сан экан. “Ғалати жойдаги кутилмаган учрашув”. Цуру-сан ҳам, чамаси, ҳайратга тушган эди.

– Сени бу ерда кўраман деб ўйламаган эдим, – қувониб хитоб қилди у.

– Бонсайга қизиқар экансан-да?!

Ана шунда Айда идишлар ичида ўсадиган жажжи дарахтлар бонсай деб аталиши ҳақида илк бор эшитди.

Улар кўргазмага келганларга халақит бермаслик учун бир чеккага чиқиб гаплаша бошлади. Цуру-сан қўлинг қалай деб сўради, у чўнтагидан қўлини билинтирмай чиқариб кўрсатди. Фабрикадалиги пайтида Айда бўрсиққа ўхшаган Цуру-санни ёқтириб қолган эди, Цуру-сан ҳам бир йўла бармоғидан ажралган бу йигитга хайрихоҳ эди.

Айда кўргазмага биринчи марта киргани учун Цуру-сан биргаликда томоша қилишни таклиф қилди, улар идишлар қўйилган токчалар олдига боришди. Бунгача Цуру-сан зални бир неча марта айланиб чиққан эди. Шунинг учун у кўргазманинг ўзига хос томонлари ва ташкилотчилар дуч келган қийинчиликларни батафсил гапириб берди. Айданинг қулоғига завқ билан шивирлар, у эса ҳаяжон билан:

– Қойил, ҳаммасини билар экансан, – дер эди.

– Мен бир неча йилдан бери бу санъат билан шуғулланаман-да. Тўғри, асарларим кўргазмага қўйиладиган даражада эмас, лекин ажойиб ижод намуналарим бор. Ишонмасанг, бориб кўрамиз, – деди Цуру-сан.

Айда дарахтлар ўз табиий ҳолатида сақлангани маъқул, – деган фикрда эди. Уларнинг тана ҳамда бутоқларини у ёқдан-бу ёққа эгиб, танасида бесўнақай бутоқлар чиқармаслик керак. Бутоқлари тарвақайлаб кетган япон арчаси ва уларнинг ёнида ўсган учта хиноки[10] унга ёқди. Идиш ичида кичкина ўрмонзор манзарасини ўзида мужассам этган қалин дарахтлар тўдасини ҳам завқланиб томоша қилди. Бир идишда ўстирилган аррасимон баргли элма дарахтларида ҳам жонли табиатнинг нафаси уфуриб турарди. Булар жажжи табиатнинг ҳақиқий бир бўлаги эди.

Кўргазмани айланиб чиқишгандан кейин Цуру-сан Айдадан нима кўпроқ ёққанини сўради. Йигит дарҳол:

– Табиат манзаралари, – деб жавоб берди.

– Буни қара-я! Ўйлаганимдай, – хурсанд бўлди Цуру-сан. – Мен ҳам манзарали бонсайларни ёқтираман. Уларни ўстиришга иштиёқим баланд. Чин сўзим, вақтинг бўлганда уйимга кел. Манзара услубида хилма-хил бонсайларим кўп.

Цуру-сан ён дафтаридан бир варақ олиб, метро бекатидан уйигача қандай боришни чизиб кўрсатди.

– Кейинги якшанбада бора оласанми? – сўради у.

Бундай таклифни кутмаган Айда довдираб қолди, кейин Фукагавадаги боғчага бориб, кутиб ўтиришдан энди халос бўлганлиги, мутлақо эркинлиги эсига тушди. Цуру-сан билан бирга бонсайни кўраётган чоғида Миса уни ташлаб, номаълум томонга кетиб қолганини эсламади ҳам.

VI

У ҳафтани ғирт бекорчиликда ўтказди. Миса Фукагавада турганда куннинг ўтиши ниҳоятда қийин бўларди. Ҳозир эса ҳафта қандай тамом бўлганини сезмади ҳам, кўз очиб юмгунча якшанба келди. Одатга кўра, кўчага чиқди, аммо қаёққа юришни билмай ўйланиб турди. Ниҳоят, Цуру-санникига йўл олди.

Цуру-сан чизиб берган ёзувга қараб, Аракава тўғони яқинидаги ифлос кўчалардан бирида жойлашган уйни жуда тез топди. Уй тор кўча ичкарисида бўлиб, кутганидан кўра кичкина экан. Ҳовлига киргач, кўзлари ҳайратдан чарақлаб кетди – токчалар жажжи дарахтлар ўсган идишларга тўла эди. Цуру-саннинг бунчалик бой хазинаси борлигини хаёлига ҳам келтирмаганди.

Цуру-сан қадрдони яхшилаб кўрсин, деб манзарадор бонсайларини токчага алоҳида териб қўйган эди. Энг аввал унга шуларни кўрсатди. Бир манзара Айдага қаттиқ таъсир қилди. Чуқур талинкани эслатадиган чўзинчоқ идиш ичига тупроқ солиб, бир томони баланд, бир томони паст чинакам тепалик ясалганди.

Тепаликни майса-ўтлар ва шох босган, ана шу кўм-кўк майсалар ўртасида қадрдон қишлоғининг жануб томонидаги эманзор ўрмонни эслатадиган йигирмага яқин пакана, митти дарахтчалар гуркираб ўсиб турарди. Айда бу манзарани кўриб, ҳайратдан қотиб қолди.

– Хўш, қалай? Биронтаси ёқдими? – сўради Цуру-сан.

Айда индамасдан бир бармоғи билан шиша ичидаги ватанининг бир парчасини кўрсатди.

– Ҳа-а, эманларми? – деди Цуру-сан. – Ёмон эмас. Лекин арчалар яхшироқ, шундай эмасми?

Аммо Айда эман ўсган ўрмонзордан бошқа ҳеч нарсага қарамай қўйди. Ундан нари кетолмади, улар қишлоғидаги эманзорга ниҳоятда ўхшаб кетарди. Кўзига ёш қуйилиб келди. Хаёлида ҳозир ватанида кезмоқда эди.

Цуру-сан уни елкасидан туртиб қўйди. Айда шу заҳотиёқ Токио кўчаларига қайтди. Цуру-сан унинг юзига тикилди, Айда орқага ўгирилиб кўзларини артди, хижолат бўлиб, сочларини силади.

– Қишлоғимиздаги дарахтзорга жуда ўхшайди. Бизда ҳам худди шундай ўрмон бор. У ерда ўйнаб юрардик.

– Ёқиб қолган бўлса, майли ола қол. Бутунлай эмас, албатта, маълум муддатга. Умуман, бутунлай олсанг ҳам розиман, фақат парвариш қилиш қийин. Меъдангга тегиб, кейин ўзинг қайтариб берасан. Кунига икки маҳал сув қуясан. Буни уддалашингга ишонаман.

Айда бошини тебратди. Кутилмаганда қимматбаҳо совға қўлига тегди. Уйига таксида қайтди, Миса ёнида бўлмаса, таксига кам тушар эди.

Шу кечаси гултувакни тўшагининг бош томонига қўйиб, жажжи манзараларни узоқ томоша қилиб ётди. Ухлаб қолганини ҳам сезмади. Шу кундан бошлаб ишдан қайтгандан кейин гултувак ёнига чўзилиб, жажжи дарахтлардан кўз узмайдиган бўлди.

Бонсай унинг учун қадрдон юртини эслатадиган мусаффо булоққа айланди. Унга қарар экан, юрагининг энг азиз хотиралари қайнаб чиқаётгандай туюларди. Кичкина ўрмончага тикилиб ўтириш севимли машғулотига айланди. Тепалик бағрида ўсган буталар, ўт-ўланларга қарар экан, у ҳали кичкина гўдаклик чоғларида майсалар орасида роҳатланиб ётган дамларни кўз олдида жонлантирарди. Бошини кафтлари устига қўяр, кўзларини юмиб олар, назарида, ўзи ҳам кичрайиб, гугурт чўпидай бўлиб қолар эди. Эман кўчатлари ўсиб, улкан дарахтларга айланар, илдизлари уни чирмаб ўраб олаётгандай туюларди. Уларнинг ичида шамоллар шивирлар, дарё шовуллар, қушлар сайрарди. Олисдан буғдой янчаётган машинанинг гуриллаши, ибодатхона қўнғироғининг ёқимли жаранглаши эшитилар эди… у кўзларини оҳиста очиб, юқорига тикиларди. Кўм-кўк тиниқ осмонда эман бутоқлари бир-бирига чирмашиб турар, узилиб тушаётган япроқлари кўзга ташланарди. У ўрнидан турар, сўқмоқдан юриб, ўрмон ичига кириб кетар эди…

Бир куни кўзларини юмиб, ана шундай хаёл суриб ётганида аёл кишининг овози келди.

– Ко-тян!

У бошини кўтарди. Дарахт орқасидан Мисанинг ёшлик жозибасига тўлган қирмизи юзи кўринди.

– Э, сенмисан? Қаерга ғойиб бўлган эдинг? – ҳайрат ичида сўрарди у. Сакраб турмоқчи бўлганда уйғониб кетди.

“Мисани излаб топиш керак”, – ўйлади шунда. Хоясида-сан кутиш керак, ўзи бир энлик қоғоз юбориб, қаердалигини маълум қилади, деган эди. Маълум бўлдики, Хоясида-сан унга тасалли бериш учун шундай гапирган экан.

Якшанба кунлари Миса бирон ёққа борадиган бўлса, уни огоҳлантириб ўтирмас эди, ҳозир эса анчадан бери дараги йўқ, ўзи излаб топиши керак.

У Токиода қанча кўпхонадонли уйлар борлигини билмасди. Бир кунда икки-уч уйдан суриштирадиган бўлса, ҳаммасига кириб-чиқиш учун неча йил керак бўлади?

Ҳар якшанба, Бонсайни ҳам унутиб, яна шаҳарда тентираб юрадиган бўлди. Аммо ҳамма уринишлари фойдасиз эди.

VII

Декабрнинг охирги якшанбасида, Янги йил арафасида кечқурун юравериб чарчаб ҳолдан тойиб қайтиб келди-да, шундоқ ёнгинасидаги ҳаммомга борди. Қўлидаги эски яралар оғрир эди, чамаси, совуққа олдирган бўлса керак. Ҳаммомда яхшилаб ювинди ва тоза, енгил бўлиб уйига қайтди. Факер эшик орқасидан уй бошқарувчи аёлнинг овози эшитилди:

– Ухлаганингиз йўқми, Айда-сан?

– Йўқ, уйғоқман, – жавоб берди у ва еча бошлаган жун кўйлагини қайтадан кийиб, эшикни очди. Бошқарувчининг ёнида ўрта ёшлардаги қилтириқ, кўзлари титраб турадиган, кенг ёпинчиқ кийган нотаниш одам бор эди. Уй бекаси уни терговчи деб таништирди. Айда беихтиёр орқага тисарилди. Ўзича: “Уйма-уй юриб, Мисани суриштираётганим учун танбеҳ беришга келдимикан?” – деб ўйлади.

– Айда Кохэй Сиз бўласиз, шундайми? – терговчи мулойимлик билан савол бериб, остонадан ўтди. – Сиз Митобэ Миса деган аёлни танийсиз, шундайми?

“Терговчи Мисани қаердан билади?” – ўйлади Айда ва танийман деб жавоб берди. У кимингиз бўлади, деган саволга жавоб бериши қийин бўлмади, чунки шаҳарда дайдиб, суриштириб юрганида ҳаммани шу савол қизиқтирарди.

Терговчининг: – Яқин ўртада Миса билан учрашдингизми? – деган саволига у сентябрдан бери кўрганим йўқ, деб жавоб қайтарди.

Терговчи бошини тебратди, Айда савол-жавоб тугади деб ўйлади, аммо терговчи мулойим жилмайди ва кеча қаерларда бўлгани, қандай ишлар билан машғул бўлганини сўради.

– Кечқурунми? Мана шу ерда. У полдаги татами[11]ни оҳиста босиб кўрсатди.

– Фақат шу ерда бўлдингизми? – терговчининг чеҳрасига табассум ёйилди, аммо кўзлари жиддий эди. – Нима иш қилдингиз?

– Нима иш дейсизми? Манзараларни кўриб ўтирдим.

– Қандай қилиб?

– Бонсай ичида.

–Ҳм! – ҳайратланди терговчи ва хонага тез кўз югуртирди.

– Қани улар?

– Мана шу ерда. – Айда ойнаванд эшикни очиб, дарчани сурди ва нам балкончада шундоқ оёқ остида турган бонсайни кўрсатди. Терговчи букилди, қўлларини тиззасига қўйиб, гул тувак устига энгашди.

– Шуларни манзара деяпсизми?

– Ҳа.

– Булар қанақа дарахтлар?

– Эманлар.

– Эманлар? Уларнинг илдизи борлиги ҳаёлга ҳам келмайди. Бутоқлари санчиб қўйилгандек.

Айда қалтираб кетди. Аҳвол ғалати тус олмоқда эди. Ҳеч нарса демасдан остонага ўтирди-да, битта эманни суғуриб олди.

– Митобэ Миса исмли қиз ўлди.

Қўрқиб кетган Айда қўлини эмандан тортиб олди.

– Газдан заҳарланган. Мэгуро туманидаги эски уйда, – деди терговчи.

Айда турмоқчи эди, аммо қандайдир даҳшат босиб, жойида ўтириб қолди.

–Ўзини ўлдирганмикан?.. қўлларини тиззасига қаттиқ тираб, нам босган балконнинг бесунақай бетон деворидан кўзини узмасдан сўради у. – Хат қолдирмаган. Ўзини ўлдирганга ўхшамайди. Газ колонкасидаги резина трубкаси қийшайиб қолган, оёғи билан суриб юборганга ўхшайди. Қаттиқ маст бўлган. Кеча янги йил байрами эди-ку!

Терговчи ҳамон эгилиб, тиззасига таяниб турарди.

– Миса-тян ёлғиз эканми?

– Ёлғиз. Мушуги бор эди, дейишади. Бу мушукни кўрмадик. Эшик ёпилмаган экан.

Айда ўгирилиб қаради. Терговчи ўрнидан турди.

– Янги йилда қишлоғингга борсанг, Миса-тяннинг қариндошларига хабар бер, – деди терговчи эшикка қараб юрар экан. – Безовта қилганимиз учун узр.

Шу куни кечаси Айда Кохэй ғойиб бўлди. Эрталаб иш юритувчи кампир у кўринавермаганидан кейин бирон нарса бўлдимикан, деб хабар олгани келди. Тўшак йиғиштирилган, аммо ҳеч ким йўқ эди. Чироқ ёниб турар, ойнаванд эшик ва дарча очиқ қолган эди. Хонадаги ҳамма нарса кечқурун кампир ижарачига хайрли тун тилаш учун келганда қандай бўлса, шундай турар эди. Фақат Кохэй жажжи ўрмонзор ўрнашган гул тувак олдида – остокада кўринмасди.

Кампир хонадан жемпер ва пайпоқ топди. Оёқ кийимлари турадиган қутида гета ётарди. Демак, Кохэй қаёққадир оёқяланг, битта кўйлак ва жинсида кетганмикан? Иш жойига қўнғироқ қилди. Кохэй ишга келмади, деб айтишди. Кампир стол ғаладонини кўздан кечирди – хат йўқ эди.
У уйига эртаси куни ҳам, кейинги куни ҳам келмади. Янги йил таътиллари бошланди. Кампир юртига кетдимикан деган ўй билан, қишлоққа телеграмма жўнатди. Беш кундан кейин: “Кохэй келгани йўқ” деган жавоб қайтди. Орадан ўн кун, йигирма кун ўтди – Кохэй кўринмади.

Бонсай аввалгидек балконда турар эди. Ҳеч ким уни суғормас, тупроқ қуриб, майсаларни чанг босган, улар сарғайиб кетган эди. Ўрмон нобуд бўлганди. Чанг-тўзон эсган пайтларда бир дарахтнинг пастки бутоғига қўнган жажжи капалак оҳиста чайқаларди.

Ҳеч ким у капалак эмаслигини тасаввур ҳам қилолмасди.

У ерда жонсиз Кохэй осилиб турарди.

Изоҳлар

[1]* Манба: Миура Т. Блуждающий огонек. – М.: Радуга, 1985.
[2] Патинко – ўйинчоқ автомат.
[3] Одэн – батат, соя сузмасини думалоқлаб, сихга қадаб сувда пиширилган овқат номи.
[4] Ко-тян – Кохейнинг кичрайтирилган шакли.
[5] Хосутэсу –майхонада мижозларга хизмат кўрсатувчи чўри қиз (инглизча hostess – бека).
[6] Суси – пиширилган гуручга балиқ, тухум ва сабзавотлар қўшиб, сиркалаб тайёрланадиган бўғирсоқ.
[7] Конгасури – пахтадан тўқилган, оқ нўхат гулли қорамтир-кўкиш газлама.
[8] Бонсай – шиша идиш ёки патнис устида ўстириладиган пакана дарахт, жажжи боғча.
[9] Бон – марҳумларни хотирлаш байрами.
[10] Хиноки – сарв дарахти.
[11] Татами – деярли барча япон уйларида полга солинадиган анъанавий бордон тўшама.
[12] Япон фидойилари – камикадзе (шаҳид)лари.
[13] Фусума – япон уйларида сурилма девор.

Рус тилидан Ортиқбой Абдуллаев таржимаси
Манба: «Жаҳон адабиёти», 2018/1

Tetsuo Miuraning bu hikoyasini 40 yilcha avval o‘qiganimdan keyin uning rus tiliga tarjima qilingan barcha asarlarini qidirib, topib o‘qib chiqqanman. Rus tilida «Rodina v gorshke ovalnoy formы» deb atalogan mazkur hikoya umrim davomida menga hamroh bo‘lib kelayotgan asarlardan biri bo‘lib qoldi (Xurshid Davron)…

Tetsuo MIURA
IDISHDAGI VATAN*

  Tetsuo Miura (浦 哲郎) 1931 yilda Yaponiyaning Xatinoxe shaharchasida tug‘ilgan. Tokiodagi Vaseda universitetining fransuz adabiyoti fakultetini tamomlagan. Dastlabki hikoyasi “O‘n besh yoshga to‘lganimda” deb nomlanib, u 1955 yilda e’lon qilingan.  “Sabr daryosi”, “Yuta va uning do‘stlari” nomli hikoyalari adibga mashhurlik olib keldi. “Pistolet va o‘n besh hikoya”, “Adashgan shu’lalar” nomli hikoyalar to‘plami yapon nasri taraqqiyotida o‘ziga xos o‘rin egalladi.
Adib 2010 yilda vafot etdi.

I

Dam olish kunlari u shaharda sandiroqlab yurardi. Havo ochiq bo‘lsa kedasini olib, yomg‘ir yog‘ayotgan bulutli kunlarda rezina etikda, rangi o‘chib ketgan soyabonda tashqariga chiqar, tramvay yoki avtobusga tushib, boshi oqqan yoqqa qarab ketaverar edi.

O‘zi chekmasa ham tamaki do‘konidan bir quti sigareta sotib olgach, “yaqin atrofda ko‘p qavatli uylar bormi?”, deb so‘rardi. Kutilgan javobini olgach, uyga qanday borilishini surishtirar, uni topgandan keyin yana so‘roqni davom ettirardi:

– Bu yerda Mitobe Misa ismli qiz yashamaydimi?

Ismini noto‘g‘ri aytmadimmikin, degan xavotirda qizning qiyofasini ikki-uch so‘z bilan ta’riflar va yana qo‘shib qo‘yardi:

– Yoshi o‘n sakkizda. Qora mushuk ko‘tarib yuradi.

Ko‘p qavatli uyda qora mushuk ko‘tarib yuradigan qizlar kam uchrasa kerak, ko‘pchilik yigitning taralmagan qo‘ng‘irsimon sochlari, kir bosgan tik yoqali ko‘ylagini ko‘rishi bilanoq, “bunday qiz bu yerda yo‘q” deb qo‘yaqolishar edi. Ba’zilari ehtiyotkorlik ila:

– O‘zingiz kimsiz? – deb qiziqsinib so‘rardi.

Yigit: – Ayda Koxey, – deb ularni aldamas, ammo Misaga kim bo‘lishini aytishga har gal qiynalib qolardi. – Biz bir qishloqdanmiz… – g‘o‘ldirardi u, so‘ngra ko‘chaga chiqib, yo‘lda davom etardi.

Ko‘pincha, u nima qilayotganiyu, ko‘chalarda, ustiga-ustak, yakshanbada nega daydib yurganini o‘zi ham bilmasdi.

Shaharda qosh qorayguncha sang‘ir, bu vaqt ichida cho‘ntagida uch-to‘rt quti sigareta yig‘ilib qolgan bo‘lardi. Uyga kelganda ularni keksa eshik og‘asiga berar, u esa patinko[2] o‘ynab yutib olgan degan xayolda: “Sovg‘angiz uchun rahmat. Qo‘lingiz yengil kelibdi-da”, deya xushomad qilardi.

II

Shaharda daydib yurish joniga tekkandan keyin Ayda yakshanba kunlari Fukagava ko‘chalaridan birida kichkina bog‘chada uzluksiz arg‘imchoq uchishga odatlandi.

U bolalarga o‘xshab, hamisha taxta ustida tik turib uchmasdi. U o‘n sakkiz yoshga to‘lgan, baland ko‘tarilib uchishni xohlaganda ham shunday qilolmasdi, sababi o‘ng qo‘lida bosh va ko‘rsatkich barmoqlari yo‘q, arqonni siqib ushlay olmasdi.

Bolalar oyog‘ini qo‘yadigan taxtacha ustiga o‘tiradi-da, oldinga-orqaga sekin borib kelaveradi. Arg‘imchoqda o‘tirib, bu o‘yinchoq qishloq maktabida o‘qituvchilar xonasi ro‘parasida osilib turadigan katta devor soati kafgirining tebranishiga o‘xshaydi, deb o‘ylaydi. Ba’zan ochiqib, holdan toyay deganda qishloq yonidan oqadigan irmoqda qayiqda suzganini eslaydi. Arg‘imchoq ham qayiqqa o‘xshab tebranadi.

Ochlikdan ko‘ngli ayniy boshlaganda bog‘ burchagidagi qari himolay ked­ri tagida joylashgan qahvaxonaga kirib, oden[3] olib yeydi. U chap qo‘lida ovqatlanadi, ikkinchisini cho‘ntagidan olmaydi, ammo qahvaxona xo‘jayini o‘ng qo‘lida ikki barmog‘i yo‘qligini biladi. Bir kuni Ayda qahvaxonaga kirganda oden juda shirin ko‘rinib, yana buyurtma berdi. Nihoyat, u “Mana shunisidan boshqa yemayman”, deb sixga qo‘l uzatganda xo‘jayin luqma tashladi:

– Ikki yuz qirq iyen.

Ayda beixtiyor qo‘lini cho‘ntagidan chiqarib, hamyonini izlashga tushdi.

– Bemalol yeyavering, pulingiz bo‘lsa bas, – xo‘jayin kulimsiradi. – Qo‘lingizga achinaman. Nima bo‘lgan o‘zi?

Sezgir bo‘lsa, aytishga to‘g‘ri keladi. – To‘shak jildlari chiqaradigan fabrikada ishlar edim. Mashina kesib ketdi, – dedi yigitcha soddalik bilan.

– To‘shak jildi deysizmi?

– Xuddi shunday. Soch, jun, neylon chiqindilari suyuq rezinkaga aralashtiriladi, yo‘g‘on-yo‘g‘on bo‘laklarga aylantirilib, mexanik arrada bo‘lak-bo‘lak qilib kesiladi.

– Arra kesib ketdimi?

– Parishonxotirligim tufayli.

Aslida bunday ma’lumotni Aydaga hushiga kelganida fabrika egasi va usta aytgan. O‘zi esa hech narsani sezmagan. Haqiqatni hamon bilmaydi. Faqat arra o‘ynab ketib, qo‘liga tekkan deyish mumkin.

– Mayli, hammasi ortda qolibdi-ku. Lekin eng kerakli barmoqlar ketipti-da, attang, – qahvaxona xo‘jayini kuyinganday bo‘ldi.

Yigitni bu tashvishga solmasdi, ammo kelajagini o‘ylaganda g‘amga botib ketardi.

“Hatto qalamni ham ushlay olmaganingdan keyin qanday qilib non topib yeysan?”, – derdi u. Avval boshdanoq idoralar haqida o‘ylamadi. Og‘ir mehnatga yaramaydigan qo‘l bilan stanok oldida turish amri mahol. Nozik yumushlarga ham abjir emas. Faqat iflos ishlarni bajarishi mumkin, ular ham og‘irlik qilishiga yigitning aqli yetadi.

– Hozir ham shunday to‘shaklarni tayyorlaysizmi?

– Yo‘q, bosmaxonada ishlayman. Yuk mashinasida.

– Mashinani bemalol haydaysizmi?

– Haydash qayoqda. Yuk ortib-tushirishga yarayman, xolos.

Qahvaxona xo‘jayini tushundim degandek boshini tebratdi, keyin indamay o‘ng qo‘lini ko‘rsatdi. Jimjilog‘i yo‘q edi.

– Barmog‘imni arra kesmadi. Pulemyot o‘qi yulib ketdi, – tushuntirdi u.

Ertasiga qahvaxona xo‘jayini:

– Yaqin joyda turasizmi? – deb Aydani gapga soldi.

– Menmi? Kanda turaman.

– Kanda deysizmi? Shuncha uzoqdan kelasizmi?

– Avtobusda kelaman. Tokio metrosining janubidagi o‘n to‘qqizinchi chiqish yo‘lidan yuradi.

– Qarang-a! Shu yaqin atrofda turasiz, deb o‘ylarkanman.

Xo‘jayin uni har yakshanbada ertalabdan to quyosh botguncha arg‘imchoq uchib o‘tirganini ko‘rardi.

– Bu yerda ayol tanishim yashaydi, – dedi u xo‘jayinga ko‘zini qisib.

– Doim yolg‘iz yurasiz-ku?

– Tanishim uydamas-da…

Qahvaxona xo‘jayini yuzida hayrat ifodasi ko‘rindi. Yo‘q bo‘lsa, poylab o‘tirmasdan keyin kelish mumkin-ku, – deb xayolidan o‘tkazdi.

– Toxoku odamlari juda sabr-bardoshli bo‘ladi-da.

Ayda hayron qoldi, axir qahvaxona xo‘jayiniga qayerda tug‘ilgani haqida gapirmagan edi.

– Gap-so‘zlaringizdan bilib oldim. Armiyada toxokulik yigitlar bilan xizmat qilganman. Hammasi halok bo‘ldi, sho‘rliklar.

Ayda indamasdan arg‘imchoqlar oldiga qaytdi. Bu yerdan qarama-qarshi tomondagi ko‘rimsiz tor ko‘cha yaxshi ko‘rinardi. Unga kiraverishda – imorat peshtaxtasi orqasida – oqlangan ikki qavatli uyning uchta derazasi yaqqol ko‘zga tashlanadi. O‘rtadagi deraza Misaniki edi. Xonasiga qimmatbaho karovat qo‘yilgan uyda Tama laqabli qora mushugi bilan yashardi.

Misa mushukni qishloqdan olib kelgandi. Karovatini esa barda ishlayotganda sotib olgandi. Yigit bu karovatga birinchi marta o‘tirgan daqiqani yaxshi eslaydi. Oyog‘i o‘z-o‘zidan ko‘tarilib ketgan, bir oldinga, bir orqaga borib kelar, xuddi yotsa turib ketaveradigan qo‘g‘irchoqqa o‘xshab qolgandi.

Ayda juda hayratga tushdi. To‘shak bilan to‘ldirilgan karovat ham shunchalik yumshoq bo‘ladimi? Avvaliga lohaslik sezdi, keyin qovog‘i osildi. Endi esa bu falokat belgisi ekanligini yaxshi biladi.

III

– Agar derazada qizil sochiq ilingan bo‘lsa – uxlayapman, bezovta qilmaslik kerak, – dedi qiz.

Yozning so‘nggi kunlaridan birida, soat o‘nda eshikni taqillatgan edi, Misa tanbeh berdi:

– Derazada oq sochiq ko‘rsang, oldimga chiqish mumkin. Hech qanday sochiq ko‘rinmasa, uyda yo‘q bo‘laman.

O‘shanda Misa eshikni ochmasdan so‘ragan edi:

– Ko-tyan[4], senmisan? – so‘ng birozdan keyin: – Bog‘da kutib tur, – degandi.

Shundan keyin hatto kapalak qanotidek hilpirab turgan yengil kiyimda bo‘lsa ham eshikni ochadigan bo‘ldi. Ammo baribir gap qo‘shib qo‘yardi: “Men hali uxlayapman. Kirasanmi?”, “Ko‘chada bo‘laman”, rad etardi yigit va Misaning tor ko‘chaga qaragan oynasi ochilguncha kutib o‘tirardi. O‘sha kuni ertalab eshikni ochmagani yetmaganidek, qattiq tanbeh berdi. Qishloqdan birga kelganidan beri yaxshi yurishgandi, ko‘z tegdimi, nima balo?!

“Barda biron narsa bo‘lganga o‘xshaydi yoki og‘rib qoldimikan?” – u tayinlagan joyga borar ekan, o‘yga toldi yigit. Saldan keyin bo‘yalgan qo‘ng‘ir sochlari to‘zg‘igancha yugurib chiqib keldi-da, shartta:

– Endi shunday qilamiz… – dedi.

“Nimalar demoqchi o‘zi?” – ko‘ngildan o‘tkazdi yigit. Gap sochiqlar haqida ekan.

– Aks holda, to‘yib uxlamasdan yiqilib qolaman. Ikkimiz ham ikki xil dunyoda yashaymiz. Hatto dam olishimiz bir-biriga o‘xshamaydi. Meni tushunishing kerak.

Misa oson o‘zlashtirib olgan tokioliklar lahjasida tez-tez so‘zlab, ko‘nglida ko‘pdan beri tugun bo‘lib kelayotgan gaplarini ochiqchasiga to‘kib tashladi. Yigit shu kungacha uning oldida boshini egib, ta’na-dashnom eshitishini xayoliga ham keltirmagandi. Misaning bo‘yoq surilmagan qonsiz lablariga tikilganicha indamay turdi. Qiz gapini tugatganidan keyin:

– Tushundim. Sen nima desang shu, faqat biz har xil dunyoda yashaymiz dema.

Misa shishinqiragan zilday qovoqlarini osiltirib jim tingladi. Ayda vaziyatni yengillashtirish uchun o‘ng qo‘lida omon qolgan barmoqlarini bukib, quvnoq ohangda gapni davom ettirdi:

– Demak, qizil – to‘xtashni, oq – yurishni ko‘rsatar ekan-da, hech qanday belgi yonmasa, dumingni xoda qil, shundaymi?

Biroq Misa loaqal tishining oqini ko‘rsatmadi. Teskari qarab, sovuqqina:

– Nima deb o‘ylagan eding, bu yer senga qishloq ko‘chasi emas, – dedi. Shu kuni yoshlarning gap-so‘zlari qovushmadi, ko‘chada bir oz turgach, oddiygina xayrlashishdi. Keyingi yakshanbada Misaning derazasida hech qanday sochiq ko‘rinmadi. Bu uyda yo‘qligini bildirar edi. “Balki sochiq osishni unutgandir? – o‘ylardi yigit tor ko‘chada turgancha. – Har qanday odamni bevaqt uyg‘otsang achchiqlanadi-da. Jahl ustida gapirib qo‘ydi.

Ayda uning eshigini taqillatib ko‘rmaguncha tinchimasdi. U zinadan ko‘tarilib borayotganda hojatxona eshigi g‘ijirlab, paxtalik kamzul kiygan, tish cho‘tkasini tishlagan Misaning qo‘shnisi Xayasida-san ko‘rindi.

– Misa-tyan qayoqqadir ketib qoldi, – dedi.

Unga ta’zim qilib, juftakni rostlashdan boshqa iloj qolmadi. Demak, Misa shartlashilgan belgini unutmagan. Tor ko‘chaga chiqqanda o‘girilib qaradi – Misaning derazasida hech narsa yo‘q edi. Misa go‘yo “Qorangni o‘chir, men uyda yo‘qman” – deb kulayotgandek tuyuldi.

U ko‘chani kesib o‘tib, boqqa qarab ketdi. Do‘konchilar yo‘q edi. Arg‘imchoqqa o‘tirdi. Unga tor ko‘cha bilan Misaning xonasi ko‘rinib turardi. Qayerga borishini bilmasdi. Uyida uni qattiq ko‘rpa-to‘shak hamda bo‘m-bo‘sh xona kutmoqda; u yoqqa borgisi kelmadi. “Mayli, shu yerda o‘tirib, Misani kutaman”, – o‘yladi u.

Misa oqshom ham bo‘y ko‘rsatmadi. Keyingi ikki yakshanba shu zaylda o‘tdi. Xonada hech qanday sochiq ko‘rinmas, g‘ira-shira tushganda chiroq yoqilmasdi. Undan keyingi yakshanbada ham qaysarligini qo‘ymay boqqa yo‘l oldi. Yo‘l-yo‘lakay qalban uning bugun ham kelmasligini sezar, biroq to‘xtab, ortga qaytishga kuchi yetmasdi. U uyida bor yoki yo‘qligini faqat derazaga qarab bilishi mumkin. Uyda bo‘lsa-chi? Ehtimol, derazaga oq sochiq ilgandir?

Boyaqish ne-ne umidlar bilan bog‘da qorong‘i tushguncha o‘tirdi. Har yakshanba asosiy mashg‘uloti kutish bo‘ldi. Kun yarmida arg‘imchoqda tebranib o‘tirishdan toliqar, lekin kayfiyatini tushirmasdi. Qahvaxona xo‘jayini uning sabr-toqatiga qoyil qolardi. Ammo gap boshqa yoqda. Ayda Tokioga kelganidan beri har yakshanbani Misa bilan o‘tkazar, boshqa ko‘ngilochar ermagi yo‘q edi.

U yolg‘izlik va bekorchilikdan zerikmas, aksincha, Misani kutayotganidan ilhom va quvvat olardi. Qiz baribir qaytmas, yigit esa vaqtini behuda sovurayotganidan tashvishlanay demasdi. Misaning derazalari botayotgan quyosh shafag‘idan qizara boshlaganda yigitning dimog‘iga xushxo‘r taomlarning hidi urilar, ma’yuslanib, ko‘zlariga yosh quyulguncha sabr qilib, tufugini ichiga yutib o‘tiraverardi. U arg‘imchoqdan qo‘zg‘alar ekan, “tezgina uch hissa ovqat yeb, yana qaytib kelaman”, – degan o‘yni dilidan o‘tkazdi.

Qahvaxona xo‘jayini: – Bugun ham juda intizor kutdingiz, – deb dardiga sherikday peshvoz chiqardi. Bunday gapni ko‘tarishning o‘zi bo‘lmaydi, Misa qayerga yo‘qoldi? Tirikchiligi qanday kechayotganiykin? Hatto yakshanbada uyiga kelay demaydi-ya.

IV

Bir kuni u: “Misa uyni butunlay tashlab ketmadimikan?”, deb o‘ylab qoldi. Ohista yurib, zinapoyadan yuqori ko‘tarildi. Misaning eshigi tagida xuddi qorovuldek qora mushuk o‘tirardi. Tama shu yerda ekan, Misa ham uyda bo‘ladi.

U xotirjam edi. Mushukning boshiga chertib qo‘ygandi, Tama pinagini buzmay, ko‘zlarini ham ochmay, arang “miyov” deb qo‘ydi.

Aydaning qishloqda ham mushuklarni jini suymasdi. Tamaning mehrini qozonishga urinib ko‘rdi, chunki u Misaning jonu dili edi-da. Ammo urinishlar zoye ketdi. Mushuk uni yoqtirmasdi.

Ular Tokioga kelishganda u zo‘rg‘a miyovlaydigan mushukcha edi. Misa uni savatchaga solib olib kelgandi. Yigit Misaning boshiga tushgan barcha musibatlarga mana shu Tama aybdor, deb hisoblardi. Misa bu kulfatlar uyasini o‘z qo‘li bilan Tokioga olib kelgan edi.

Misa qishloqdaligidayoq zavodga yollangandi. Uch oy o‘tgach do‘konda ishlay boshladi. To‘rt oy o‘tar-o‘tmay oshxona xizmatiga ishga kirdi. Undan so‘ng sartaroshxona, qahvaxona, tamaddixona va yana qayerlardadir ishlab, mana hozir mayxonada xosutesu[5]lik qiladi. Uch yil ichida kam deganda o‘n marta xizmat joyini o‘zgartirdi.

O‘zining barcha sarson-sargardonliklariga Tamani aybdor qiladi. U tufayli go‘yo omadsiz, ishdan-ishga ko‘chib, sayohatchi qurbaqa bo‘lib yuradi. Ehtimol yengil tabiatli qizdir, degan fikr uning yetti uxlab tushiga kirmaydi. Aslida Misa Tokioga kelishi bilan bir zumda o‘zgarib, u biladigan qishloq qiziga o‘xshamay qolgandi. Yigit buni sezmasdi. Hammasiga Misa emas, mushuk sababchi deb hisoblar, go‘yoki Tama bekasining pinjiga kirib, butun shahar bo‘ylab yetaklab yurarmish.

To‘g‘ri, o‘zining ishlari ham ko‘ngildagidek emas. Dastlab, susi sotadigan qahvaxonada ishladi. U yerda ta’na-dashnomga qoldi. Mijozlar oldida baland ovoz bilan “Marhamat, keling”, deb yetti bukilish qo‘lidan kelmadi. Ayda indamay ta’zim qilgandan keyin yana jilpanglab gap qotishni be’manilik, deb hisoblardi. O‘zi uyatchanligi tufayli bu yerdan ketdi-ku.

Qahvaxonadan keyin yevropacha shirinliklar tayyorlaydigan korxonada, Xitoy restoranida ishlab ko‘rdi. Hamma joyda uni xo‘rlashar, ammo hech kim hunar o‘rgatay demasdi. Nihoyat, savdo korxonalarida turtinishni yig‘ishtirib, to‘shak tayyorlaydigan fabrikaga bordi. Bu yerda yarim yil o‘tar-o‘tmas, o‘ng qo‘lidagi eng zarur ikki barmog‘idan ajraldi. Tamani Misaga yomonlik keltiruvchi yovuz ruh deb hisoblaydigan bu yigit o‘z vujudiga ham qandaydir vahshiy kuchlar kirib olgan va undan qutilib bo‘lmasligiga qattiq ishonardi.

Hozir Tama to‘rt yoshga yaqinlashgan, yo‘g‘on, surbet mushukka aylangandi. Yigit yumshoq o‘rinda tizzasiga mushukni qo‘yib yotgan Misaga qarar ekan, xavotir ichida ko‘zini olib qochar, og‘ir hayollarga cho‘mar edi: “Nahotki, mana shu qiz bundan to‘rt yil avval Tokioga kelgan Misa bo‘lsa?”

V

Noyabrning o‘rtasida, yakshanba kuni tushlikka yaqin, u bog‘dagi qahvaxona peshtaxtasi ustida susini[6] yeb bo‘lib, xo‘jayin bilan hisob-kitob qilayotgan paytda kongasuri[7]dan tikilgan kalta kimono kiygan Xoyasida-san yonidan o‘tib qoldi. Ko‘rinishiga qaraganda, Xoyasida-san hammomga borganga o‘xshaydi. Qo‘lida sochiq, sochlari ho‘l. Ayda ta’zim qildi. Xoyasida-san qadamini sekinlatib, hayron bo‘lib qaradi.

Qahvaxonada ishlayotganda o‘rgangan odatiga ko‘ra Ayda yana bir marta ta’zim qilgach, arg‘imchoqqa qarab yurdi.

– Kechirasiz, – xitob qildi Xoyasida-san uning orqasidan borib. Ma’lum bo‘lishicha, Misa uch kun avval boshqa tumanga ko‘chib ketgan ekan. Ayda og‘zini ochishga urindi. Ammo bironta so‘z aytolmadi.

– Uni kutayapsiz deb o‘ylagan edim, – dedi Xoyasida-san. – Mayli, salomat bo‘ling.

Xoyasida uyiga qarab yurmoqchi edi, Ayda uni to‘xtatdi.

– Qayerga ko‘chib ketdi?

– Bilmadim. Indamadi-ku. Hech kim bilmaydi. Hatto keksa eshik og‘asiyam.

Xoyasida-san ikki hafta oldin Misa “katta uyga ketadigan bo‘ldim”, – deb xursand gapirganini aytdi. Bunday uylar Tokioda kam deysizmi? – Sizga xabar bermaganmidi?

Ayda boshini chayqab:

– Yo‘q… – dedi qishloqcha ohangda.

U dovdirab qolgan edi.

– Hechqisi yo‘q, tez orada qayerda ekanini albatta xabar qiladi. Kutishdan boshqa ilojimiz qancha? Mayli, men boray. – Xoyasida-san bog‘ eshigidan tez chiqib ketdi. Ayda sekin orqasidan ergashdi. Shu daqiqalarda qahvaxona xo‘jayini bilan xayrlashish zarurligini o‘ylamadi ham. Endi, chamasi, bu bog‘chaga qaytib kelmaydi. Birdan sovqotayotganini sezdi va jemperi yoqasini ko‘tarib qo‘ydi.

U avtobus bekatidan o‘tib, Monmae Nikamataga kelib qolganini bilmadi. Avtobusga o‘tirishni xohlamadi. Bo‘m-bo‘sh xonaga qaytish dahshatli edi. Piyoda ketdi.

Daryodan Enyobais ko‘prigiga qarab esayotgan kuchli shamol uni hozir osmonga uchirib ketadigandek tuyuldi. To‘xtadi va noma’lum tomonga uchib ketishdan qo‘rqib, temir panjaraga suyandi. Aslida u emas, Misa undan qochib, ipini uzgan varrakdek g‘oyib bo‘lgan edi.

Nixonbasi tumanigacha yayov yurib keldi. Uyga qaytay desa, hali erta. Univermag oldidagi katta yo‘lkada odamlar dengizday chayqalib yotibdi. U ham ancha shu dengiz ichida suzda. Chiqish joyida “Yapon bonsayi[8] durdonalari” degan lavha osilib turardi.

Harflar orasidagi “bon” iyeroglifiga ko‘zi tushganda boshi aylanib ketdi. U jemperi yengi bilan ko‘z yoshini artib, yana lavhaga tikildi. Naqadar dilga yaqin harf. Uning yurtida Bon[9] boshqa joylardan bir oy keyin – o‘n uchinchi avgustda nishonlanadi. Qorong‘i tushganda hamma tog‘ etagiga, qabristondagi ibodatxonaga kelar, qarindosh-urug‘lari qabri ustida qarag‘ay ildizlaridan gulxan yoqishardi. Qorong‘i tushganda tog‘ning qabriston tomonida ikki yuztadan ko‘proq mash’ala yonib turar, qabristonga olib boradigan tosh zinalar yonayotgan ko‘l ustidagi ko‘prikka o‘xshab qolardi.

Tokioga ketganidan beri u biron marta – Yangi yilda ham, Bon bayramida ham yurtiga borgani yo‘q. To‘g‘ri, uyidan qochib ketgan emas. Faqat qaytgisi kelmaydi. Otasi o‘lganidan keyin daydi savdogar onasiga ilakishib qoldi, shundan beri uyidan begonasiraydi. Maktabni bitirishi bilanoq, qishloqqa qaytib kelmaydigan bo‘lib ketish hamda umuman qishlog‘ini unutish taraddudiga tushdi. Ammo “bon” iyeroglifi qabriston otashkadalarida yonadigan gulxanlar tutuni dimog‘iga urganday edi. Lavhadagi “say” iyeroglifi qanday ma’no berishini tushuna olmadi. U ko‘rgazmaga qo‘yilgan, Bon bayrami Yaponiyaning turli joylarida ishlatiladigan buyumlarni anglatmasa kerak, deb o‘yladi. Bunday ko‘rgazmani bosib o‘tish mumkin emas.

Ammo eskalatordan chiqib, zalga kirganda o‘nlab cho‘zinchoq idishlarda o‘stiriladigan jajji daraxtlarga ko‘zi tushdi. Ular oq matoga o‘ralgan pastak tokchalarga terib qo‘yilgandi. Hayratga tushib shox-butoqlari yaxshi o‘sgan mitti qarag‘ayni tomosha qilayotganda kimdir yelkasiga turtdi.

– Ayda-kun?

Hayron bo‘lib o‘girilibdi qaradi. To‘shak fabrikasining qorovuli – Suru-san ekan. “G‘alati joydagi kutilmagan uchrashuv”. Suru-san ham, chamasi, hayratga tushgan edi.

– Seni bu yerda ko‘raman deb o‘ylamagan edim, – quvonib xitob qildi u.

– Bonsayga qiziqar ekansan-da?!

Ana shunda Ayda idishlar ichida o‘sadigan jajji daraxtlar bonsay deb atalishi haqida ilk bor eshitdi.

Ular ko‘rgazmaga kelganlarga xalaqit bermaslik uchun bir chekkaga chiqib gaplasha boshladi. Suru-san qo‘ling qalay deb so‘radi, u cho‘ntagidan qo‘lini bilintirmay chiqarib ko‘rsatdi. Fabrikadaligi paytida Ayda bo‘rsiqqa o‘xshagan Suru-sanni yoqtirib qolgan edi, Suru-san ham bir yo‘la barmog‘idan ajralgan bu yigitga xayrixoh edi.

Ayda ko‘rgazmaga birinchi marta kirgani uchun Suru-san birgalikda tomosha qilishni taklif qildi, ular idishlar qo‘yilgan tokchalar oldiga borishdi. Bungacha Suru-san zalni bir necha marta aylanib chiqqan edi. Shuning uchun u ko‘rgazmaning o‘ziga xos tomonlari va tashkilotchilar duch kelgan qiyinchiliklarni batafsil gapirib berdi. Aydaning qulog‘iga zavq bilan shivirlar, u esa hayajon bilan:

– Qoyil, hammasini bilar ekansan, – der edi.

– Men bir necha yildan beri bu san’at bilan shug‘ullanaman-da. To‘g‘ri, asarlarim ko‘rgazmaga qo‘yiladigan darajada emas, lekin ajoyib ijod namunalarim bor. Ishonmasang, borib ko‘ramiz, – dedi Suru-san.

Ayda daraxtlar o‘z tabiiy holatida saqlangani ma’qul, – degan fikrda edi. Ularning tana hamda butoqlarini u yoqdan-bu yoqqa egib, tanasida beso‘naqay butoqlar chiqarmaslik kerak. Butoqlari tarvaqaylab ketgan yapon archasi va ularning yonida o‘sgan uchta xinoki[10] unga yoqdi. Idish ichida kichkina o‘rmonzor manzarasini o‘zida mujassam etgan qalin daraxtlar to‘dasini ham zavqlanib tomosha qildi. Bir idishda o‘stirilgan arrasimon bargli elma daraxtlarida ham jonli tabiatning nafasi ufurib turardi. Bular jajji tabiatning haqiqiy bir bo‘lagi edi.

Ko‘rgazmani aylanib chiqishgandan keyin Suru-san Aydadan nima ko‘proq yoqqanini so‘radi. Yigit darhol:

– Tabiat manzaralari, – deb javob berdi.

– Buni qara-ya! O‘ylaganimday, – xursand bo‘ldi Suru-san. – Men ham manzarali bonsaylarni yoqtiraman. Ularni o‘stirishga ishtiyoqim baland. Chin so‘zim, vaqting bo‘lganda uyimga kel. Manzara uslubida xilma-xil bonsaylarim ko‘p.

Suru-san yon daftaridan bir varaq olib, metro bekatidan uyigacha qanday borishni chizib ko‘rsatdi.

– Keyingi yakshanbada bora olasanmi? – so‘radi u.

Bunday taklifni kutmagan Ayda dovdirab qoldi, keyin Fukagavadagi bog‘chaga borib, kutib o‘tirishdan endi xalos bo‘lganligi, mutlaqo erkinligi esiga tushdi. Suru-san bilan birga bonsayni ko‘rayotgan chog‘ida Misa uni tashlab, noma’lum tomonga ketib qolganini eslamadi ham.

VI

U haftani g‘irt bekorchilikda o‘tkazdi. Misa Fukagavada turganda kunning o‘tishi nihoyatda qiyin bo‘lardi. Hozir esa hafta qanday tamom bo‘lganini sezmadi ham, ko‘z ochib yumguncha yakshanba keldi. Odatga ko‘ra, ko‘chaga chiqdi, ammo qayoqqa yurishni bilmay o‘ylanib turdi. Nihoyat, Suru-sannikiga yo‘l oldi.

Suru-san chizib bergan yozuvga qarab, Arakava to‘g‘oni yaqinidagi iflos ko‘chalardan birida joylashgan uyni juda tez topdi. Uy tor ko‘cha ichkarisida bo‘lib, kutganidan ko‘ra kichkina ekan. Hovliga kirgach, ko‘zlari hayratdan charaqlab ketdi – tokchalar jajji daraxtlar o‘sgan idishlarga to‘la edi. Suru-sanning bunchalik boy xazinasi borligini xayoliga ham keltirmagandi.

Suru-san qadrdoni yaxshilab ko‘rsin, deb manzarador bonsaylarini tokchaga alohida terib qo‘ygan edi. Eng avval unga shularni ko‘rsatdi. Bir manzara Aydaga qattiq ta’sir qildi. Chuqur talinkani eslatadigan cho‘zinchoq idish ichiga tuproq solib, bir tomoni baland, bir tomoni past chinakam tepalik yasalgandi.

Tepalikni maysa-o‘tlar va shox bosgan, ana shu ko‘m-ko‘k maysalar o‘rtasida qadrdon qishlog‘ining janub tomonidagi emanzor o‘rmonni eslatadigan yigirmaga yaqin pakana, mitti daraxtchalar gurkirab o‘sib turardi. Ayda bu manzarani ko‘rib, hayratdan qotib qoldi.

– Xo‘sh, qalay? Birontasi yoqdimi? – so‘radi Suru-san.

Ayda indamasdan bir barmog‘i bilan shisha ichidagi vatanining bir parchasini ko‘rsatdi.

– Ha-a, emanlarmi? – dedi Suru-san. – Yomon emas. Lekin archalar yaxshiroq, shunday emasmi?

Ammo Ayda eman o‘sgan o‘rmonzordan boshqa hech narsaga qaramay qo‘ydi. Undan nari ketolmadi, ular qishlog‘idagi emanzorga nihoyatda o‘xshab ketardi. Ko‘ziga yosh quyilib keldi. Xayolida hozir vatanida kezmoqda edi.

Suru-san uni yelkasidan turtib qo‘ydi. Ayda shu zahotiyoq Tokio ko‘chalariga qaytdi. Suru-san uning yuziga tikildi, Ayda orqaga o‘girilib ko‘zlarini artdi, xijolat bo‘lib, sochlarini siladi.

– Qishlog‘imizdagi daraxtzorga juda o‘xshaydi. Bizda ham xuddi shunday o‘rmon bor. U yerda o‘ynab yurardik.

– Yoqib qolgan bo‘lsa, mayli ola qol. Butunlay emas, albatta, ma’lum muddatga. Umuman, butunlay olsang ham roziman, faqat parvarish qilish qiyin. Me’dangga tegib, keyin o‘zing qaytarib berasan. Kuniga ikki mahal suv quyasan. Buni uddalashingga ishonaman.

Ayda boshini tebratdi. Kutilmaganda qimmatbaho sovg‘a qo‘liga tegdi. Uyiga taksida qaytdi, Misa yonida bo‘lmasa, taksiga kam tushar edi.

Shu kechasi gultuvakni to‘shagining bosh tomoniga qo‘yib, jajji manzaralarni uzoq tomosha qilib yotdi. Uxlab qolganini ham sezmadi. Shu kundan boshlab ishdan qaytgandan keyin gultuvak yoniga cho‘zilib, jajji daraxtlardan ko‘z uzmaydigan bo‘ldi.

Bonsay uning uchun qadrdon yurtini eslatadigan musaffo buloqqa aylandi. Unga qarar ekan, yuragining eng aziz xotiralari qaynab chiqayotganday tuyulardi. Kichkina o‘rmonchaga tikilib o‘tirish sevimli mashg‘ulotiga aylandi. Tepalik bag‘rida o‘sgan butalar, o‘t-o‘lanlarga qarar ekan, u hali kichkina go‘daklik chog‘larida maysalar orasida rohatlanib yotgan damlarni ko‘z oldida jonlantirardi. Boshini kaftlari ustiga qo‘yar, ko‘zlarini yumib olar, nazarida, o‘zi ham kichrayib, gugurt cho‘piday bo‘lib qolar edi. Eman ko‘chatlari o‘sib, ulkan daraxtlarga aylanar, ildizlari uni chirmab o‘rab olayotganday tuyulardi. Ularning ichida shamollar shivirlar, daryo shovullar, qushlar sayrardi. Olisdan bug‘doy yanchayotgan mashinaning gurillashi, ibodatxona qo‘ng‘irog‘ining yoqimli jaranglashi eshitilar edi… u ko‘zlarini ohista ochib, yuqoriga tikilardi. Ko‘m-ko‘k tiniq osmonda eman butoqlari bir-biriga chirmashib turar, uzilib tushayotgan yaproqlari ko‘zga tashlanardi. U o‘rnidan turar, so‘qmoqdan yurib, o‘rmon ichiga kirib ketar edi…

Bir kuni ko‘zlarini yumib, ana shunday xayol surib yotganida ayol kishining ovozi keldi.

– Ko-tyan!

U boshini ko‘tardi. Daraxt orqasidan Misaning yoshlik jozibasiga to‘lgan qirmizi yuzi ko‘rindi.

– E, senmisan? Qayerga g‘oyib bo‘lgan eding? – hayrat ichida so‘rardi u. Sakrab turmoqchi bo‘lganda uyg‘onib ketdi.

“Misani izlab topish kerak”, – o‘yladi shunda. Xoyasida-san kutish kerak, o‘zi bir enlik qog‘oz yuborib, qayerdaligini ma’lum qiladi, degan edi. Ma’lum bo‘ldiki, Xoyasida-san unga tasalli berish uchun shunday gapirgan ekan.

Yakshanba kunlari Misa biron yoqqa boradigan bo‘lsa, uni ogohlantirib o‘tirmas edi, hozir esa anchadan beri daragi yo‘q, o‘zi izlab topishi kerak.

U Tokioda qancha ko‘pxonadonli uylar borligini bilmasdi. Bir kunda ikki-uch uydan surishtiradigan bo‘lsa, hammasiga kirib-chiqish uchun necha yil kerak bo‘ladi?

Har yakshanba, Bonsayni ham unutib, yana shaharda tentirab yuradigan bo‘ldi. Ammo hamma urinishlari foydasiz edi.

VII

Dekabrning oxirgi yakshanbasida, Yangi yil arafasida kechqurun yuraverib charchab holdan toyib qaytib keldi-da, shundoq yonginasidagi hammomga bordi. Qo‘lidagi eski yaralar og‘rir edi, chamasi, sovuqqa oldirgan bo‘lsa kerak. Hammomda yaxshilab yuvindi va toza, yengil bo‘lib uyiga qaytdi. Faker eshik orqasidan uy boshqaruvchi ayolning ovozi eshitildi:

– Uxlaganingiz yo‘qmi, Ayda-san?

– Yo‘q, uyg‘oqman, – javob berdi u va yecha boshlagan jun ko‘ylagini qaytadan kiyib, eshikni ochdi. Boshqaruvchining yonida o‘rta yoshlardagi qiltiriq, ko‘zlari titrab turadigan, keng yopinchiq kiygan notanish odam bor edi. Uy bekasi uni tergovchi deb tanishtirdi. Ayda beixtiyor orqaga tisarildi. O‘zicha: “Uyma-uy yurib, Misani surishtirayotganim uchun tanbeh berishga keldimikan?” – deb o‘yladi.

– Ayda Koxey Siz bo‘lasiz, shundaymi? – tergovchi muloyimlik bilan savol berib, ostonadan o‘tdi. – Siz Mitobe Misa degan ayolni taniysiz, shundaymi?

“Tergovchi Misani qayerdan biladi?” – o‘yladi Ayda va taniyman deb javob berdi. U kimingiz bo‘ladi, degan savolga javob berishi qiyin bo‘lmadi, chunki shaharda daydib, surishtirib yurganida hammani shu savol qiziqtirardi.

Tergovchining: – Yaqin o‘rtada Misa bilan uchrashdingizmi? – degan savoliga u sentyabrdan beri ko‘rganim yo‘q, deb javob qaytardi.

Tergovchi boshini tebratdi, Ayda savol-javob tugadi deb o‘yladi, ammo tergovchi muloyim jilmaydi va kecha qayerlarda bo‘lgani, qanday ishlar bilan mashg‘ul bo‘lganini so‘radi.

– Kechqurunmi? Mana shu yerda. U poldagi tatami[11]ni ohista bosib ko‘rsatdi.

– Faqat shu yerda bo‘ldingizmi? – tergovchining chehrasiga tabassum yoyildi, ammo ko‘zlari jiddiy edi. – Nima ish qildingiz?

– Nima ish deysizmi? Manzaralarni ko‘rib o‘tirdim.

– Qanday qilib?

– Bonsay ichida.

–Hm! – hayratlandi tergovchi va xonaga tez ko‘z yugurtirdi.

– Qani ular?

– Mana shu yerda. – Ayda oynavand eshikni ochib, darchani surdi va nam balkonchada shundoq oyoq ostida turgan bonsayni ko‘rsatdi. Tergovchi bukildi, qo‘llarini tizzasiga qo‘yib, gul tuvak ustiga engashdi.

– Shularni manzara deyapsizmi?

– Ha.

– Bular qanaqa daraxtlar?

– Emanlar.

– Emanlar? Ularning ildizi borligi hayolga ham kelmaydi. Butoqlari sanchib qo‘yilgandek.

Ayda qaltirab ketdi. Ahvol g‘alati tus olmoqda edi. Hech narsa demasdan ostonaga o‘tirdi-da, bitta emanni sug‘urib oldi.

– Mitobe Misa ismli qiz o‘ldi.

Qo‘rqib ketgan Ayda qo‘lini emandan tortib oldi.

– Gazdan zaharlangan. Meguro tumanidagi eski uyda, – dedi tergovchi.

Ayda turmoqchi edi, ammo qandaydir dahshat bosib, joyida o‘tirib qoldi.

–O‘zini o‘ldirganmikan?.. qo‘llarini tizzasiga qattiq tirab, nam bosgan balkonning besunaqay beton devoridan ko‘zini uzmasdan so‘radi u. – Xat qoldirmagan. O‘zini o‘ldirganga o‘xshamaydi. Gaz kolonkasidagi rezina trubkasi qiyshayib qolgan, oyog‘i bilan surib yuborganga o‘xshaydi. Qattiq mast bo‘lgan. Kecha yangi yil bayrami edi-ku!

Tergovchi hamon egilib, tizzasiga tayanib turardi.

– Misa-tyan yolg‘iz ekanmi?

– Yolg‘iz. Mushugi bor edi, deyishadi. Bu mushukni ko‘rmadik. Eshik yopilmagan ekan.

Ayda o‘girilib qaradi. Tergovchi o‘rnidan turdi.

– Yangi yilda qishlog‘ingga borsang, Misa-tyanning qarindoshlariga xabar ber, – dedi tergovchi eshikka qarab yurar ekan. – Bezovta qilganimiz uchun uzr.

Shu kuni kechasi Ayda Koxey g‘oyib bo‘ldi. Ertalab ish yurituvchi kampir u ko‘rinavermaganidan keyin biron narsa bo‘ldimikan, deb xabar olgani keldi. To‘shak yig‘ishtirilgan, ammo hech kim yo‘q edi. Chiroq yonib turar, oynavand eshik va darcha ochiq qolgan edi. Xonadagi hamma narsa kechqurun kampir ijarachiga xayrli tun tilash uchun kelganda qanday bo‘lsa, shunday turar edi. Faqat Koxey jajji o‘rmonzor o‘rnashgan gul tuvak oldida – ostokada ko‘rinmasdi.

Kampir xonadan jemper va paypoq topdi. Oyoq kiyimlari turadigan qutida geta yotardi. Demak, Koxey qayoqqadir oyoqyalang, bitta ko‘ylak va jinsida ketganmikan? Ish joyiga qo‘ng‘iroq qildi. Koxey ishga kelmadi, deb aytishdi. Kampir stol g‘aladonini ko‘zdan kechirdi – xat yo‘q edi.
U uyiga ertasi kuni ham, keyingi kuni ham kelmadi. Yangi yil ta’tillari boshlandi. Kampir yurtiga ketdimikan degan o‘y bilan, qishloqqa telegramma jo‘natdi. Besh kundan keyin: “Koxey kelgani yo‘q” degan javob qaytdi. Oradan o‘n kun, yigirma kun o‘tdi – Koxey ko‘rinmadi.

Bonsay avvalgidek balkonda turar edi. Hech kim uni sug‘ormas, tuproq qurib, maysalarni chang bosgan, ular sarg‘ayib ketgan edi. O‘rmon nobud bo‘lgandi. Chang-to‘zon esgan paytlarda bir daraxtning pastki butog‘iga qo‘ngan jajji kapalak ohista chayqalardi.

Hech kim u kapalak emasligini tasavvur ham qilolmasdi.

U yerda jonsiz Koxey osilib turardi.

Izohlar

[1]* Manba: Miura T. Blujdayuщiy ogonek. – M.: Raduga, 1985.
[2] Patinko – o‘yinchoq avtomat.
[3] Oden – batat, soya suzmasini dumaloqlab, sixga qadab suvda pishirilgan ovqat nomi.
[4] Ko-tyan – Koxeyning kichraytirilgan shakli.
[5] Xosutesu –mayxonada mijozlarga xizmat ko‘rsatuvchi cho‘ri qiz (inglizcha hostess – beka).
[6] Susi – pishirilgan guruchga baliq, tuxum va sabzavotlar qo‘shib, sirkalab tayyorlanadigan bo‘g‘irsoq.
[7] Kongasuri – paxtadan to‘qilgan, oq no‘xat gulli qoramtir-ko‘kish gazlama.
[8] Bonsay – shisha idish yoki patnis ustida o‘stiriladigan pakana daraxt, jajji bog‘cha.
[9] Bon – marhumlarni xotirlash bayrami.
[10] Xinoki – sarv daraxti.
[11] Tatami – deyarli barcha yapon uylarida polga solinadigan an’anaviy bordon to‘shama.
[12] Yapon fidoyilari – kamikadze (shahid)lari.
[13] Fusuma – yapon uylarida surilma devor.

Rus tilidan Ortiqboy Abdullayev tarjimasi
Manba: «Jahon adabiyoti», 2018/1