Воқифнинг изсиз йўқолгани ҳақидаги хабар мени бирдан эсанкиратиб қўйди; икки йиллик сафардан сўнг шаҳарга қайтиб келгач, биринчи қизиққан ва батафсил ўргана бошлаган ҳодисам ҳам унинг бедарак йўқолиши сабабларини аниқлашдан иборат бўлди…

Назар ЭШОНҚУЛ
ХАЁЛ ТУЗОҒИ

Назар Эшонқул 1962 йил 15 июнда Қашқадарё вилояти Қамаши туманидаги Терсота қишлоғида туғилган. ТошДУнинг журналистика факултетини тамомлаган (1986). Дастлабки асари — «Уруш одамлари» 1988 йилида нашр этилган. Шундан сўнг ёзувчининг «Момо кўшиқ», «Маймун етаклаган одам», «Шамолни тутиб бўлмайди», «Момо қўшиқ» ва бошқа асарлари нашр этилган. «Гўрўғли» романининг журнал варианти эълн қилинган. Хуан Карлос Онеттининг «Ҳикоялар ва қиссалар»ини, Албер Камюнинг «Эсселар»ини, Чеховнинг «Болохонали уй» ҳикоясини ва бошқа кўплаб дунё адабиёти намуналарини ўзбек тилига таржима қилган.

«Ўлим ҳам сени севиб қолибди…»
«Ромео ва Жульетта»

Воқифнинг изсиз йўқолгани ҳақидаги хабар мени бирдан эсанкиратиб қўйди; икки йиллик сафардан сўнг шаҳарга қайтиб келгач, биринчи қизиққан ва батафсил ўргана бошлаган ҳодисам ҳам унинг бедарак йўқолиши сабабларини аниқлашдан иборат бўлди.
Орадан анча вақт ўтган бўлса ҳам Воқифнинг муросасиз, жангари сиймоси хотирам туйнугидан бот-бот мўралар ва унинг тўсатдан ғойиб бўлганига сира ишонгим келмас, зеро, йўқолишига дахлдор бўладиган бирон зуҳурот қолмаган, ваҳоланки, унга таниш-нотаниш бўлган кишилар бир-бир сўроққа чақиртирилганди, мен қанчалик елиб-югурмай, қидирув бўлимидагилар ҳам шу маълумотдан нарига ўтишмади.
Иродаси ва фикр юритишига мен ҳамиша ҳавас қилиб юрадиган бу йигитнинг шунчаки сабабсиз ғойиб бўлишига ҳеч кўниколмасдим.
Учрашиб қолганда ҳаёт ҳақида, келажак ишларимизу дунёда биз ва фақат биз кашф қилишимиз мумкин бўлган ороллар ҳақида гаплашардик. Тўғри, унинг на ишда, на ошиқликда омади юришди, ҳамма жойда бетгачопарлиги панд берар, у эса ҳеч эгилишни истамас эди. Ойлаб ишсиз, чўнтагида пулсиз юрган пайтларида ҳам тушкунликка тушмаганди. У палла Воқиф эҳтиросли ва кўнгли тоза йигит эди, тирикчилик уни чучмал мақолалар босиладиган деярли нуфузи йўқ рўзномага ишга киришга мажбур қилганди.
Мен эса икки йилга сафарга кетдим. Шундан сўнг на у ҳақида, на Робия ҳақида бирон хабар эшитдим. Воқифга юборган хатларим манзилига етмай қайтиб келган кемалар янглиғ яна ўзимга қайтиб келаверар, зотан, Робиянинг кекса, баджаҳл отаси бу пайтда Воқифдан ўзгани куёв қилолмаслигига, ниҳоят, ишонган ва қизи бу телбароқ йигитдан бошқа ҳеч кимга қалби эшигини очмаслигини тушуниб етган, тўйга ҳам аста-секин розилик берадиган кайфиятда юрган кезлар эди ва, менинг фаҳмимча, бу икки йил ичида тўй ўтган бўлиши керак эди — мен ўша олис юртда юриб, қарийб ўн йил давом этган, на ота-оналарнинг қистовлари, на ҳамма нарсани ўчириб ташловчи вақт, на иш, ҳаётдаги омадсизлик, на йиллар, на бошпанасиз, ижарама-ижара изғиб юриш ўчира олган, худди Афандининг бозорга боргани ҳақидаги латифа каби, ҳамма билган ва ҳамма ўқиган 6у ошиқ-маъшуқлик қиссасининг эртаклар мисоли хайрли тугашига ҳеч бир шубҳа қилмаган эдим.
Шу сабабли, Воқифнинг қандай бедарак кетганлигини билиш учун, уни охирги кунлар кўрган кишилар билан бир-бир гаплашиб чиқдим.
Рўзномалар роса уч ой изма-из эълон берганига, қидирув бўлимидагилар фавқулодда жонбозлик кўрсатиб, барча шаҳару қишлоқларни бирма-бир текшириб чиқишганига қарамай, у сувга тушган гавҳар мисол ғойиб бўлган эди; тириклар орасида ҳам, ўликлар орасида ҳам уни топиб бўлмади… Мен умид қилган одамлар хомушланиб, секин бош чайқашди — бу бедарак кетиш улар учун ҳам мутлақо кутилмаган ҳол эди. Эски танишларимиздан ким билан учрашмай, бепарво елка қисишди — мен уларнинг қисилаётган елкаларига, чўғлари ўчган лоқайд кўзларига қараб туриб, худди ташландиқ ва хароб гўшадан кечиб кетишгандай, улар аллақачон Воқифни унутишганига амин бўлдим. Фақат баъзи танишлар бедарак кетишидан олдин Воқифнинг қандайдир бино, қон, болта ҳақида гапириб юрганини ғира-шира эслашди ва у ўша пайтдаёқ ақлдан оза бошлаган эди, деган тахминни ҳам рўкач қилишди. У ҳатто ҳамиша ўзи билан бирга олиб юрадиган, гўдаклигидаёқ поезд тагида қолиб ҳалок бўлган ота-онасининг суратини ҳам олмаган, гўё қайгадир шошиб чиққану ҳозир қайтиб келадигандек, китоблардан тортиб газета қийқимларигача — ҳамма нарсада унинг изи, нафаси сезилиб турарди. Воқеанинг тагига етишга бўлган уринишларим беҳуда кетди — ўрмонда адашиб қолган овчи қайси томонга юрмасин, фақат оч ва қутурган бўриларга дуч келгани каби, мен ҳам ҳар қадамда одамда таҳлика ва ваҳм уйғотадиган, йўлимда мислсиз ҳайкал янглиғ қад кериб турган Номаълумлик ва Йўқликка дуч келавердим, шунда кўнглим салтанатига маккор ва айёр жосус мисоли, эҳтимол, Воқифни ҳам мана шу Номаълумлик ва Йўқлик айиқлари ютиб қўйгандир, деган бир шубҳа ўрмалаб кирди. Ахийри Робияни излаб топишга аҳд қилдим. Назаримда, калаванинг бир учи унинг қўлида тургандай эди. Унга сим қоқиб, учрашув жойини келишиб олдик. Жума куни ишдан сўнг мен Қ. хиёбонидаги хилват қаҳвахонага қараб югурдим. Робия аллақачон шу ерда эди — у бурчакдаги курсида бошини қуйи эгиб ўтирар, шу туришда ғамга чўмган қадим маъбудага ўхшарди. Мени кўриб, кўзидаги ёшларни артди. У жуда озиб кетганди. Юзидаги малоҳатдан, кўзларидаги бизнинг тунд, жиддий, ҳамиша дунёвий масалаларга кўмилиб юрадиган асабий улфатчилигимизга бутун борлиқни яшнатиб-яшартиб келаётган кўклам каби, ёшлик ва завқ улашадиган ҳаётбахш қувончдан асар ҳам қолмабди. Мен ўша дақиқадаёқ Воқиф фақат ўзини эмас, хасис ва очкўз дунёнинг бир илкис туҳфаси бўлган бу гўзал малакни ҳам ҳаётнинг бедарак кўчаларига солиб кетганини англадим. Узоқ жимликдан сўнг мен ўзимни шубҳага солиб юрган саволни бердим. Робия анча пайтгача гапирмади, у менинг шундай савол беришимни олдиндан билган чоғи, юзида ҳеч қандай ажабланиш ҳам пайдо бўлмади.
— Ҳа, ғалати, — деди сўнг, бироз титроқ овозда. — Сиз тўғри ўйлабсиз, ўшанда менинг ҳам ақлим ҳеч нарсага етмаганди. Энди ҳаммасига тушундим. Йўқ-йўқ, у ёвузлик қилгани йўқ! — бақириб юборди Робия, менинг юзимдаги ифодани кўриб. — Мана буни ўқиб кўринг, ўзингиз ҳаммасига тушуниб оласиз. Бунда ҳаммаси ёзилган.
У сумкасидан ҳийла қалин қўйин дафтарча олиб узатди. Мен Робияга қарадим, у жимгина йиғларди, илоҳийлик барқ уриб турган гўзал суратни қандайдир жазавали, уқувсиз рассом бешафқатларча бўяб ташлагандай, кўз ёшлари унинг саҳар осмонидек тиниқ юзини баҳор жаласи янглиғ қоплаб олган эди.
Бу ёшлар одамзод излай-излай охири топажак ва бу дунёнинг асл маъною моҳияти ҳамда инсон умрининг интиҳоси ҳақидаги алал-оқибат хулоса қандай бўлиши мумкинлиги тўғрисида бир иқрор эди. Унга ҳеч нарса дея олмадим. Дафтарчани олиб, шу ернинг ўзидаёқ ўқишга тушдим. Дафтардаги воқеалар икки йилча олдин ёзила бошлаганди:

20 март
Бу бинони нега айнан шаҳар ўртасига қуришган, тўғриси, ҳеч ақлим етмайди. Шаҳардаги энг улкан ва маҳобатли бино ҳам шу бўлса керак.
Ҳамиша очиқ турадиган дарвозаси шу қадар каттаки, ҳатто бутун шаҳар аҳли бирданига кирса ҳам ўтиб кетадигандай туюлади менга. Бино менда ғалати ҳислар уйғотмоқда. Бу ерда қандай маҳкама жойлашганини ҳам билмайман, бироқ эшикларидан то панжараларигача нақшинкор, қуббадор қилиб ишланганига қараганда, нуфузли бирон ташкилот ин қурганга ўхшайди. Сўраб билишим керак, у қандай ташкилот экан?

22 март
Бугун эзилиб ёмғир ёғди. Менга ёмғир жуда ҳам ёқади. Рутубат елкамни сирқиратиб оғритса ҳам ишдан яёв қайтдим. Бинонинг дарвозаси ланг очиқ турар, момоқалдироқ гулдураганида бино жуда ваҳимали тусга кирарди. Балким, шаҳарга ваҳм бағишлаб туриш учун бу бинони атайлаб қуришгандир?! Унинг улканлигига қараб туриб, одам беихтиёр шундай хаёлга боради. У кўринишидан ухлаб ётган баҳайбат махлуққа ўхшайди. Ёмғир яна бир кун шундай ёғса, йўлларда юриб бўлмай қолади.

23 март
кундузи
Бугун ҳам ишга боришда бинонинг олдидан ўтдим. Балким, туман бўлгани учун менга шундай кўрингандир, бироқ, назаримда, бино кечагига қараганда бироз катталашгандай туюлди. Қизиқ, дарвозаси ҳам хийла кенгайган эди. Туман орасида у яна ҳам ваҳимали тусга кирган, худди қалъани қўриқлаб ётган соқчилар мисоли тек қотган панжара устидаги найзалар намдан ялтираб турарди. Нега бино мени бунчалик ташвишга солаётганига ҳайронман: истамасам ҳам оёқларим шу томонга тортаверади. Уни кўриш ва ваҳимадан титраш менга зарурмикин? Кечаси яхши ухлай олмаганим учун чарчаганга ўхшайман, бўлим мудиридан жавоб олиб, тушдан сўнг хонага кетаман.

кечаси
Бўлим мудири уйга кетишимга рухсат бермади. Шусиз ҳам бўлимдаги энг бебоши сизсиз, бир ойда уч марта ишга келмадингиз, деди.
Куни билан банд бўлдим, қандайдир шошилинч мақолалар тайёрладим. Иш худди охири йўқ йўлга ўхшар экан. Бутун вужудингни унга ботириб ташлаганинг ва ҳар бир лаҳзангни, сониянгни сарф қилганинг билан, бир куни эрта тонгда уйғонаркансану ҳали ҳеч нарса қилиб улгурмаганингни, ўрнингдан туришинг билан аскарни жанг кутаётгани каби, сени қам бир олам иш кутиб турганини англаб қоларкансан. Ҳаёт шу қадар чигалки, унинг ичига қанчалик кириб борсанг, шунчалик юзада эканлигингни сезиб қолаверасан. Балким, шу туфайли ёш-ёш йигитлар мўйлари чиқмай туриб, ҳаётдан безиб қолишар? Талабалик йилларимизда ҳаёт анча завқли эди, ўзимиз ҳам шаддод йигитлар эдик, қанча ичсак тўймасдик, қанча есак шунча егимиз келаверарди, ҳатто ҳафталаб ичиб юришимиз ёки бемақсад ағанаб ётишимиз мумкин эди — ҳаёт ҳеч қачон зерикарли туюлмасди. У пайтлар ҳамма нарса кўзимизга хушсаодат бўлиб кўринарди. Кўнглимиз тусаган киши билан гаплашар, кўнглимиз тусаган китобни ўқир, кўнглимиз тусаган ишни қилардик, умр дегани шунчалар азиз эдики, у фақат кўнгилдан иборатдай бўлиб қолганди. Хоҳлаган кишимизга «Сиз аблаҳсиз», деб бетига айтаверардик, бунинг учун ҳеч кимга ҳисоб бермасдик, ҳеч ким бизни тергамасди. Ҳар бир ишни шунчалар иштиёқ билан қилардикки, агар у ўзимизга зарар келтирса ҳам, ҳеч тушкунликка тушмасдик. Ҳар тонг деразамиздан зўрға сирғалиб ўтиб, бизга заррин қўлини узатаётган қуёшни соғинч ила кутиб олар ва «Салом, эй коинот атиргули» деб ҳайқирар, сўнг бугунги вазифамизни ўтаб бўлгандай, яна тўшакка таппа ташлаб, кўзларимиздаги уйқу зерикиб, толиқиб, охири қабоқларимиздан қочиб қолмагунча иштиёқ билан ухлардик. Хоналар тор бўлса ҳам бағримиз кенг дея, кечалари ҳеч бир самарасиз тортишувларга берилардик. У пайтлар ҳикматли гаплар айтишни, башорат қилишни шунчалар севардикки, гўё инсоният келажакка биз қуриб берган хаёл кўпригидан ўтадигандек туюлар, ҳар бир нарса бизга порлоқ истиқболимиздан дарак берар, гарчи энди умид гулларимизни узиб ташлаган бўлса ҳам, маъшуқаларимизнинг эшигини тонггача пойлаб чиқардик; уни кўришимиз билан хазонликка юз тутган дунёга яшариш фасли кириб келаётгандай, кўнгилларимиз нурафшон бўлиб кетар, унга китоблардан иқтибослар келтириб, муҳаббат ва вафо ҳақида эринмасдан сафсата сотардик; кўпинча, узун жумлаларимизга маъшуқамиз тугул, ўзимиз ҳам тушунмасдик, лекин, бахт бамисоли бир гулу уни бағримизга экиб қўйиш жуда ҳам жўн, осондай туюларди ва, биз бир куни умримиз гулзорида шундай гул очилишига ҳеч бир шубҳа қилмасдик, зеро, ростдан ҳам ҳаёт довуллари бизга чикора эди, биз уни кутиб олишга ва енгишга ўзимизни тайёр деб ҳисоблар, руҳимиз ҳам шунчалар тетик ва кўтаринки бўларди. Баъзи-баъзида ўша дўстлар учрашиб қолсак, юзимиздаги умид харобаларини, орзуларимизнинг вайрон бўлган иморатларини бошлиқларимизга ёқиш учун ўрганган ширинсуханлигимизу оҳорланган кўйлак ҳамда бўйнимизда бўғма илондек осилиб турадиган хушбичим бўйинбоғларимиз билан яширганча тезроқ хайрлашиб жўнаб қоладиган бўлганимизни нима билан изоҳлаш мумкин?! Энди-энди ҳайрон қоламан: ўша, «инсонни гўзаллик қутқаради», дея соатлаб сўзамоллик қиладиган ва бу фикрида ҳамиша собит ва қатъиятли бўлган, бахтни одамнинг ўзи яратади деган таомилга қаттиқ ишонадиган ва бу бахтни яратиш учун ҳеч нарсадан тап тортмайдиган ўша ҳаётсевар ва саодатманд йигит наҳотки мен бўлсам? Хаёлий мўъжизаларга ишонадиган у йигит қайга йўқолди?! Ҳаёт саробмонанд бир манзил эканлигига, уни ўзгартириб, қайтадан қуриб бўлмаслигига имон келтирган, қароқчига бор буд-шудини ўғирлатган ношуд савдогардек, фақат орзуларию туйғуларини эмас, ҳатто одамнинг ўзини ҳам номсиз махлуқотга айлантиришга, уни ҳаёт ойнасидан буткул артиб ташлашга қодир бўлган маккор ва айёр «дунё» қаршисида ҳорғин ва мавҳум турган йигит билан у йигитчанинг қандай алоқаси бор? Қани у? Хаёлда бўлса ҳам бот-бот ўша йилларга қайтар эканман, қўл-оёғи кишанланган қул хўжаси изидан кетиб бораётгандек, йиллар ўтган сайин ўзимни тонг ва шом изидан зир югуриб бораётган умр маҳрамига айланиб қолаётганимни ҳис қиламан. Балким, ҳаёт дегани мақрамлик деганидир?! Унда, одамзотнинг ақволи қафасдаги булбулдан қам хароброқ экан!
Нима бўлган тақдирда ҳам, бинони шаҳар ўртасига қуриш ғирт қабиқликдан бошқа нарса эмас. Мен ҳатто уйда ҳам у упкан бинонинг салобатини ҳис қилиб ётаман.

29 март
Бир ҳафтадан бери қўшинимизникида йиғи-сиғи. Ўтган ҳафта бир тўда йигитлар шундоқ кўчанинг қоқ ўртасида эрини чавақлаб кетишганди. Йиғлайвериб, хотини муштдай бўлиб қолди. Мен ўлсам ҳам аёллар шундай йиғлашармикин?!
Эшигим мустаҳкам бўлиши учун янги қулф сотиб олдим…

1 апрел
Бугун иш бўлмади. Ҳисобчимизни бола-чақасига қўшиб чопиб кетишибди. Пул ахтаришган бўлса керак деб тахмин қилишяпти. Кимдир қиморга алоқаси бор экан, деб шивирлади. Мозористон одам билан тўлиб кетди: ҳисобчи кўп кишиларга яхшилик қилган эди. Кечаси билан тушимга тобут кириб чиқди: бўм-бўш, баҳайбат тобут шаҳар кўчаларида лопиллаб учиб юрганмиш. Бўғилиб уйғониб кетдим… Менга бир нима бўлганга ўхшайди. Эртага ҳаммасини Р. га гапириб бераман. Шундай қилсам, енгил тортарман…

7 апрел
Юқори қаватда кимдир кечалари болта қайраб чиқяпти. Қайралаётган болта эканини аниқ биламан — товуш ингичка ва қисқа-қисқа. Қўшниларимиз нимагадир зимдан тайёрланишяпти… Эшигимни яхшилаб қулфладимми, текшириб кўриш керак.

18 апрел
Ишхонамиз бир пайтлар турма бўлган экан. Бугун эшик оғаси шундай деди. «Кечалари оҳ-воҳлар эшитилиб қолади, изидан шарақ этган қамчи товуши чиқади», деди у. Мен нега ўзим ўтирадиган хонада бадбўй тер ва яна алланарсаларнинг ҳиди кезиб юришининг сабабини энди сездим. Мен ўтирган хонада қанча одамнинг қони тўкилган экан? Қоровулнинг гапи қулоғимга ўрнашиб қолган экан, хонада ўтиролмадим, кун узоғи нималарнидир баҳона қилиб даҳлизга кезиб юрдим. Хонага кирсам, бирдан қулоғимга хивчин товуши келади, димоғимни айниган қон ҳиди тутади. Қон ҳиди келмаган бирон жой бормикин бу дунёда?!
Ҳамхонамдан «Сиз ҳам қон ҳидини сезяпсизми?» деб сўрагандим, у итникидан ҳам каттароқ бурнини икки-уч марта тортиб кўрди-да, «ҳеч нарса сезмаяпман» деди ва менга ғалати қараш қилиб қўйди. Сўнг ўрнидан турди-да, қайгадир чиқиб кетди. Мен унинг бўлим мудирининг олдига кетганини сездим. Ростдан ҳам сал ўтиб котиба қиз кириб, мени бўлим мудири сўраётганини. айтди. Бўлим мудири нимадандир жуда безовта, қип-қизариб кетганди.
— Сиз нимага шама қилаётганингизни билмайман-у, — деди у кўзойнаги устидан ўқрайган кўзларини тикиб, — лекин тилга кўпам эрк берманг, ука. Буни сиздан ҳаётда кўпроқ нарсаларни кўрган одамнинг насиҳати деб қабул қилинг.
Хонадан чиқар эканман, муднрнинг хонасига ҳам қон ҳиди ўтириб қолганини сездим ва бўғилиб, кўнглим айнимасин деб тез-тез юриб чиқиб кетдим.
Кечаси билан ухлай олмадим. Назаримда кимдир эшикни чертиб чиқди. Ҳар хил шарпалар кўзимга кўриниб, то тонггача юрак ҳовучлаб ўтирдим.
Ёлғиз яшаш мозорда қоровуллик қилишдан ҳам оғир экан.

22 апрел
Тушимда бир пайтлар жуда қалин бўлган дўстимнинг умримда кўрмаган укасини кўрибман. У менинг эшигимни тақиллатиб турган эмиш… Мен уйғониб даҳшатга тушдим. Дўстимнинг укаси икки йил олдин кўлга чўкиб ўлганди.
Дўхтир «қаттиқ чарчагансиз ёки нимадандир қўрққансиз», деди. У хўппасемиз ва, афтидан, фаросатсиз одам эди: халати исқирт, бармоқларига туғилган йили бўлса керак, рақамлар ёзиб ташланганди. «Олдини олмасангиз, миянгиз суюлиб кетиши мумкин», деб қўшимча қилиб қўйди у кирлигидан ранги қанақалигини билиб бўлмайдиган сочиққа қўлини артар экан. У ҳазиллашиб гапирдими ёки ҳар бир касални шундай деб қўрқитадими, билолмадим. Унинг олдидан таъбим тирриқ бўлиб чиқдим.

12 май
Бугун ишхонамиз қоровули билан яна гаплашиб қолдим. Туш пайти у мени чойга таклиф қилди. Гап яна ўз-ўзидан қамоқхонага бориб тақалди. У мени ўзига хайрихоҳ ва сирдош деб ўйлади чоғи, анча лақиллатди. Бу ер турма бўлган пайтлари, у ҳам шу ерда назоратчи бўлиб ишлаган экан. Шунинг учун биномизга ўрганиб қолган экан. Ишдан бўшагач, бир-икки йил худди бир нарсасини йўқотиб қўйгандек бўлиб юрибди. «Бутун умрим ўтган бу ерда, ташлаб кетолмайман», деди. Унинг ёши етмишга яқинлашиб қолганди. Одат бўлса керак, ҳар дамда ниманидир суғуриб олаётгандай, ўз ёнини пайпаслаб қўярди. Гарчи ҳаёт уни кексаликнинг олис саҳросига етаклаб кетаётган бўлса-да, у худди ўша навқиронлик пайтларидан куч олиб яшаётгандек, ҳали тетик ва бақувват эди.
«Ўқни аяб, кўпини болта билан чопиб ташлардик», деди у ҳали куч кетмаган қўлларига бир-бир кўз ташлаб. Яна анча нарсалар ҳақида гапирмоқчи эди, бироқ мен ортиқ ўтиролмадим. Назаримда, яна икки дақиқа қолсам, бу ердан ўзим ҳам тирик чиқмайдигандек эдим. Ишим кўплигини баҳона қилиб, чиқиб кетдим. Бутун бино ҳали ҳам турма-ю, ўзим эса маҳбусдай бўлиб туюлдим. Энди қайси бинода яшайман?!

1 июн
Уйқумда ҳаловат бўлмаяпти. Кўзимга ҳар хил шарпалар кўринади. Кундузлари кимга қарамай, у қўйнига жуда ўткир болта солиб юргандай туюлаверади. Кеча бўлим бошлиғимиз кенг хирқа кийиб келди. Мен унинг ён чўнтагида хийла катта болта борлигини сездим. Олдин эътибор бермаган эканман. Фақат бўлим бошлиғи эмас, ишхонамиздагиларнинг ҳаммаси, ярашмаса ҳам, кенг-кенг кийим кийиб юришаркан.
Ишдан кейин бир оз дам олиш учун телевизор қўйган эдим, болта ясайдиган қандайдир устахонани кўрсатишди. Мухбир болтани роса мақтади: «болта ҳатто тошни ҳам кесиб ўтади», деди у. Агар тошни кесса, одамнинг бошини кесиши ҳеч гап эмас. Телевизорни ўчириб қўйишга тўғри келди… Нега газетамизда тез-тез болтанинг сурати босилишини энди тушундим. Ё одамлар ақлдан озишяпти, ё мен…
Анави бино ақлимни тамоман олиб қўйди. Бугун кун узоғи унинг қаршисидаги дарахт остида бирон киши чиқармикин деб кутиб ўтирдим. Қизиқ, йўлдан шунчалик кўп йўловчи ўтяптики, бирортаси гўё у йўқдай, бинога ақалли қайрилиб қарамайди. Наҳотки бино уларни ваҳимага солмаса? Кеч тушиб қолгач, уйга яёв қайтдим. Дам олиш куним ҳам беҳуда кетди. Барибир, бу қандай бино эканлигини аниқлашим керак. Уни аниқламай туриб ҳаётимда ҳеч нарсани ўзгартириб бўлмаслигини сезяпман.

14 июн
Эрталаб туриб жўмракни бурасам, сув ўрнига қип-қизил қон отилиб чиқди. Тоғора бир зумда қон билан тўлди. Ярим соатдан сўнг очган эдим, яна шариллаб қон қуйила бошлади. Афтидан, сув қозонига қон тўкилиб кетганга ўхшайди. Жўмракни ҳам текшириб кўриш керак. Ишга ювинмай жўнашга тўғри келди. Кечқурун уй хўжалигидан келган усталар жўмракни бураб, очиб кўришди-ю, жаҳллари чиқиб кетишди. Лақиллатганим учун кейинги чақириқларимни қабул қилмайдиган бўлишди. Қонга эса эътибор ҳам беришмади. Ё бутун шаҳардаги жўмраклардан қон оқиб турармикин?! Наҳотки, шу пайтгача қонга ювиниб юрган бўлсам!..

22 июн
Шаҳар уй-жой хўжалигидагилар ҳам, меъморчилик институтидагилар ҳам бинони эслай олишмади. «Биз лойиҳалаштирмаганмиз, бирон эски бино бўлса керак, лекин нега харитада кўрсатилмаган, ҳайронмиз», дейишди. Уларнинг олдидан кайфиятим тирриқ бўлиб чиқдим.
Бинонинг олдидан ўтаётиб, бир шляпали кишидан бу қандай бино, деб сўрагандим, у юзимга ажабсиниб тикилди-да, халтасини кўтарганича, орқасига қарай-қарай жўнаб қолди.
Одамлар нега бу бино ҳақида гаплашишдан ўзларини олиб қочишяпти?! Ростдан ҳам бинода қандайдир сир борга ўхшайди. Бўлмаса, шляпали кишининг бунчалар ўтакаси ёрилмасди.
Нега ўзлари қўрқадиган бинони яна ўзлари қуришаркин?!

2 июл
Телевизордан қандайдир муҳим йиғинни олиб беришди, унда арбоблар давлатлараро масалани муҳокама қилишаётган эди. Биттаси сўзлар, қолганлари қарсак чаларди. Минбардагиси қўлини пахса қилиб гапирар ва қўйин чўнтагини ушлаб-ушлаб қўярди. Шунда мен ўтирганлар ҳам баъзи-баъзида қўйин чўнтагини ушлаб қўяётганини сезиб қолдим. Наҳотки ҳаммаси қўйнига болта солиб олишган бўлса?! Қаппайиб туришига қараганда, чўнтакларидаги болтадан бошқа нарса эмас, бошқа нарса бўлганида, улар бунчалик ҳаяжонланиб ўтиришмасди.
Кечаси кўрган тушимни ишхонадагиларга айтган эдим, улар уйланинг деб маслаҳат беришди… Уйланса, одам ваҳимали хаёллардан биратўла қутулар эмиш. Р. га шундай деб айтган эдим, жилмайиб қўйди.

Август
Уй қоровули хонамга кириб олиб, икки соатча гап сотди. Унинг кўзига қараб, зимдан пайт пойлаб турганини сезиб қолдим. Бунинг устига, хирқаси чўнтагига шапалоқдай дастали бир нарса солиб олган эди. Бирдан ҳушёр тортдим. Мени аврай олмагач, ниятидан воз кечди шекилли, хонани ифлос тутманг, деб танбеҳ берганча чиқиб кетди. У чиқиши билан эшикни маҳкам ёпиб олдим.
Кўчада ҳам одамлар бир-бирига пайт пойлаб тикилиб қўяётганини сезиб қоляпман. Сўнгги кунларда шуни англаб етдимки, одамлар бу дунёга бир-бирини чавоқлаш учун келган. Эҳтиёт бўлиб юришга тўғри келади… Мен кимнингдир болтаси тагида қолишни сира ҳам истамайман»…
Дафтарнинг шу еридан бир неча варақ бўш эди. Балки, Воқиф бу варақларни кейинчалик тўлдириш учун атайлаб ташлаб кетгандир, ким билади!
Хаёлимни дафтардаги воқеалар банд этиб олгани учун, мен бунга ортиқча эътибор берганим йўқ. Лекин бу оппоқ варақлар ҳаётий шавқдан бўшаб қолган, хаёл ва ёлғизлик ваҳмига мустақил бўлган юракнинг акси эди, менда ёмон таассурот қолдирди. Аммо, юрагимдан кечган бу шубҳани Робияга билдирмаслик учун энди аниқ сана қўйилмай, шошапиша ёзила бошлаган саҳифаларни ўқий бошладим:

«Сентябр
Деразадан тунга қараб туриб, тўсатдан ойни кўриб қолдим. Қизиқ, тун ва ой унга жуда ўхшаркан. Балким, у тўғри ойдан тушиб келгандир?!

Сентябр
Жуда ғалати туш кўрдим. Тушимда ўз қабрим устида йиғлаб ўтирган эмишман. Қабр тошига «Бу ерга В. кўмилган», деб ёзиб қўйилган эмиш.
Эрталаб ланж бўлиб турдим… Мен ҳам болта сотиб олиб қўйишим керак. Кимдир эски шаҳарда яхши болта сотади деганди, бугун иш пайти ўтиб келаман.

Сентябр
У мени бугун ҳам ишхонагача кузатиб борди. Унинг изидан илоҳий тароват тараларди, гўё қуёшнинг бир парчаси синиб ерга тушгану энди кўчанинг қоқ ўртасида теварак атрофга ҳаётбахш ёғду таратаётгандай, лекин уни мендан бошқа ҳеч ким кўрмаётгандай эди. Мен унга қараб туриб, ҳали дунёда бундайин гўзал хилқатни кўрмаганимга амин бўлдим. Унинг қошлари қадим усталар ясаган қиличдек эгик ва нафис эди. (О, бу қилич мени нимталаб ташласа нетади, деб ўйладим ўша сония). У тикилиб турганимни кўргач, одамлар орасига кириб ғойиб бўлди. У гўё бир олов эди-ю, бир ёниб-ўчганди, изидан ҳаво жимирлаб қолди. У буриларкан, қулоғида ярим ой шаклидаги хийла катта сирғани кўриб қолдим. Афтидан, сирға жуда қиммат турса керак…
Бугун ҳатто жеркиб ташлаган бўлим мудирига ҳам кулиб жавоб қайтардим. Айниқса, котиба қизларга жуда хушмуомала бўлдим. Улар менинг ўзгариб қолганим сабабини билишолмай ҳайрон.

Сентябр
Биз эрта тонгданоқ ишга жўнадик. У ҳар куни тунлари эшигим ёнида айланиб юради: кечаси билан оёқ кийим пошнаси эшигим тагида тўқиллайди. Бир куни пастки қаватдаги қўшним «кечалар уйингизга роса кўп аёллар келади-я», деб тиржайиб қўйди. Унга ҳеч нарса демай уйга кириб кетдим. У ҳали бирон марта ҳам эшигимни очиб киришга журъат қилгани йўқ: ҳамма ухлагандан сўнг зиналардан секин кўтарилиб эшигимнинг олдигача келади. У ерда анча туриб қолади, сўнг яна тош зиналарни тўқиллатиб тушиб кетади. У, афтидан, ичкарига мен томон киришга ҳамон журъат қилолгани йўқ, бироқ, эрталаб мени ишга кузатиб бориш учун муюлишда кутиб туради. У бугун жуда очилиб кетган эди, сочи қуёш нурларида тунги денгиздай ялтирарди. У мендан атиги ўн қадамча орқада борарди, лекин унинг нафасини, юрак товушини аниқ эшитиб турардим, елкам куйиб кетаётган бўлса қам қайрилиб қарашга журъат қилолмадим. Унинг кичкина кўкраклари ҳаяжондан қалтираб кетаётганини ҳам сезиб турардим. У изимдан арвоҳдай сассиз-шарпасиз эргашиб келарди. Мен ишхонага кириб кетгач, у муюлишда бироз айланиб юрди, сўнг қайрилиб хиёбонга кириб кетди. Изидан қараб туриб, уни севмаслик мумкин эмас, деб ўйладим.

Сентябр
У ҳар куни ишхонага телефон қилиб, хонада ўтирган-ўтирмаганимни текшириб кўради. Котиба қиз «Худди қабрдан чиқаётгандай, товуши бунча совуқ» деганди, уришиб бердим. Одамлар қўполлашиб, гўзалликни ҳис қилолмайдиган бўлиб кетишган. Котибадан унчалик хафа бўлмадим. Гўзалликни ҳис қилолмайдиганларга гўзаллик ҳақида гапириб ўтириш шарт эмас.
Р. га уни яхши кўриб қолганимни, эртами-кечми у билан бирга кетишимни айтдим. Р. узоқ йиғлади. Биламан, у мени касал бўлиб қолибди деб ўйлайди. Мен унга соппа-соғлигимни, лекин у хаёлимни банд этиб олганини тушунтирдим. У йиғлаган кўйи чиқиб кетди. Кузатгани чиқмадим. Менга негадир ҳамма нарса барибирдай бўлиб қолган. Деразани очиб, ойга қарадим; ой худди унинг кўзларидай порлаб турарди. Қизиқ, ойда қам болта кўтариб юришармикин?!»

Ўқишдан тўхтаб, Робияга қарашга ҳам журъат қилолмасдан, куз шамоли ўйноқлаётган дарахтларга юзимни бурдим, бу сўзларни ўқиганим учун мен негадир Робиянинг олдида ўзимни гуноқкордек ҳис этар, шу сўзларни Воқиф ёзганлигини тасаввур ҳам қилолмасдим. Булар ҳаммаси мен учун ғайритабиий, ақл бовар қилмас таассурот эди.
Йиртқичдан қочган қуён овчи тузоғига тушиб қолганидек, Воқиф ҳам ўзининг омадсизлик, тушкунлик ва умидсизликдан иборат умр бўронларидан қочиб, худди ўзи тасвирлаган шаҳар ўртасидаги улкан бинодан маҳобатли ва серваҳм хаёл тузоғига тушиб қолган эди. Одам ҳаётига маҳбуслигини, бу ҳибсхонадан фақат хаёллар орқалигина учиб чиқиши ва шу йўл билангина кўнгли ва руҳини озод қилиши мумкинлигини узоқ уқубатлардан сўнг англаб етган кишигина шундай тузоққа тушиши мумкин.
Мен дафтарчанинг ҳамма варақларини ўқиб ўтиришга ўзимда куч тополмадим. Бир томондан, то сўнгги вараққача Воқиф учун энг яқин ва азиз бўлган, ўрталаридаги муносабатга Робиянинг тажанг ва бир сўзли отасигина эмас, уларни қийма қилишни истаган йиллар ҳам охири тан берган Робия ҳақида бирон илиқ сўз ўқимаганим мени ҳайратга солган бўлса, бошқа томондан, Робия ҳақида бирон хунук нарса чиқиб қолади-ю, бу парчаларни ўқиганим учун ўзимни сира ҳам кечира олмайман, деб қўрқдим, тўғриси, энди Воқиф ростдан ҳам телба бўлиб қолмаганмикин, деб ўйлай бошладим, зеро, ёзувларда телбалик ва ажал зуҳур этган, бу нарсани тан олиш мен учун ғоят оғир эди. Ундан ташқари, мени васвасага ўхшаш бу воқеаларнинг натижаси қизиқтира бошлаганди; мана шу ажи-бужи, сертаҳлика, худди занглаган занжир каби узуқюлуқ ёзувлар, шошиб, ҳафсаласиз ёзилган катта-катта хунук ҳарфлар, боши узилган илондек ўралиб ётган тиниш белгилари, тамаки ҳиди ўтириб қолган варақлар кўнглимдаги пайдо бўлган шубҳалар аро «Воқифнинг сўнгги кунлари яширинган қўрғонга, балким, тезроқ чиқарман», деган умид ҳам мени шундай йўл тутишга мажбур қилгандир? Мен дафтарчанинг сўнгги варақларини ўқишга аҳд қилдим:

«25 октябрь
Ишхонадагилар мени ақлдан озиб қолган деб ўйлашяпти. Уларга «қўлларингизга қаранг, ҳаммангизнинг қўлларингиз қон», деб бақирган эдим. Мен шунчаки жиззакилик қилганим йўқ. Кейинги пайтда кимнинг қўлига қарасам, кўзимга қонаётгандек кўринади. Кеча дорилфунунда «санъат назарияси»дан дарс берган ўқитувчимни учратдим. Қўлларига қараб, унинг қам бармоқларидан қон оқиб турганини кўриб қолдим. Бу дунёда номаълум нарсалар шунчалик кўпки, бу номаълумлик ҳар қандай одамни ютиб юбориши ҳеч гап эмас. Энг ёмони — ўзингга ўзинг номаълум бўлиб қолишинг. Номаълумлик ҳар кеча менинг устимга лашкар тўплаб келади, тузоқ ташлаб кўради. Ўзига ўзи номаълум одам — қиёфаси йўқ одам. Қиёфаси йўқ одам тириклар биносида яшай олмайди. Бу эски, бадбўй бинони қанчалар кезмасин, ўзига қиёфа тополмайди. Қиёфаси йўқ одам эса ўлган одамдир! Қиёфасиз одам ёзувсиз қоғозга ўхшайди. Бу қоғозга қанча кўп ёзма, барибир ўчиб кетаверади. Шунда, наҳотки ёзганларимнинг қаммаси ўчиб кетган бўлса, деб қўрқиб кетдим. Дарвоқе, ўзи йўқ қиёфа ҳақида ёзишдан нима фойда?!.»

Дафтарчани ўқиб бўлиб, жим қолдим, Робия йиғидан тўхтаганди. У менга «қани, айтинг-чи, бу дунёдан бошқа нима қам топиш мумкин», дегандай қараб турарди. Кундалик менга жуда қаттиқ таъсир қилган, Воқиф ҳақидаги бутун тасаввурларимни ўзгартириб юборганди.
Мен саҳифаларга боққан кўйи заволга юз тутган қалбни кўриб турардим, зеро, бу дунёда заволдан бошқа нарсани топиб ҳам бўлмайди. Умринг яшаётган уйни қанчалик авайлаб-асрама, қанчалар нақшинкор устунлар ўрнатма, барибир бир куни деразангда худди орзиқиб кутилган ёр каби, завол қуёши порлаб туради.
— Бу дафтарни мен унинг хонасидан топиб олдим. Ўзим суриштирдим, шаҳарда ундай бино йўқ. Дарвоқе, бунинг нима аҳамияти бор?— деди Робия, сўлғин товушда. Сўнг бошини эгиб олди — у шу туришида мана шу дафтар саҳифалари, васваса ва таҳлика билан ўтган кунлар аро Воқиф излаб ўтган ва эндиликда ўзи излаётган саволларнинг улкан аксига жуда ўхшаб кетарди, мана шу акснинг ўзи Воқифдан қолган хотира ёки иккалалари ўртасидаги муҳаббатнинг тимсолигина эмас, балким дўзахдан ҳам юз карра мудҳишроқ ва аянчлироқ бўлган умрдан маъно ва мазмун излаган одамнинг ҳаёт ҳақидаги хулосаси ҳам эканлигини, Робиянинг ўзи эътироф этганидек, бинонинг мавжуд бўлиши ёки бўлмаслигидан қатъий назар, бедаракликка юз тутган қалбни фақат Яратгангина муҳокама қилишга қодирлигини ва, ҳаммамиз ҳам эртами-кечми барибир шу йўлни танлаяжагимиз ва шу хулосани топажагимизни ёқиб бўлинган ўчоқдек офтобнинг сўлғин нурлари тўкилиб турган, худди одамнинг ўтган кунлари каби, хазонлар уюлиб ётган ўша куз оқшоми жуда яхши тушуниб етгандим; алоҳал, ўлим маликаси қувлаб юрган ва елкасида унинг нафасини ҳис этиб бораётган ғулу қамда алдовга мубтало бўлган қалбнинг йўқлик оламига чекинишини тушуниш унчалик қийин эмас эди. Дафтардан менга шу нарса аён бўлгандики, шунчаки жимжималар аро йўқлик биносини кўра олган Воқифга тириклар орасида ҳам, ўликлар орасида ҳам жой қолмаган экан. Шунинг учун, орадан уч ойлар ўтгач, Робиянинг ҳам бедарак йўқолгани ҳақидаги хабарни эшитганимда, кундуздан сўнг зулмат бошланиши муқаррар бўлганидай, бу воқеанинг шундай якун топганига ҳеч бир ажабланмадим.

Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 1994 йил, 9-10-сонлар

Voqifning izsiz yo‘qolgani haqidagi xabar meni birdan esankiratib qo‘ydi; ikki yillik safardan so‘ng shaharga qaytib kelgach, birinchi qiziqqan va batafsil o‘rgana boshlagan hodisam ham uning bedarak yo‘qolishi sabablarini aniqlashdan iborat bo‘ldi.

Nazar ESHONQUL
XAYOL TUZOG’I

Nazar Eshonqul 1962 yil 15 iyunda Qashqadaryo viloyati Qamashi tumanidagi Tersota qishlogʻida tugʻilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini tamomlagan (1986). Dastlabki asari — “Urush odamlari” 1988 yilida nashr etilgan. Shundan soʻng yozuvchining “Momo koʻshiq”, “Maymun yetaklagan odam”, “Shamolni tutib boʻlmaydi”, “Momo qoʻshiq” va boshqa asarlari nashr etilgan. “Goʻroʻgʻli” romanining jurnal varianti eʼln qilingan. Xuan Karlos Onettining “Hikoyalar va qissalar”ini, Alber Kamyuning “Esselar”ini, Chexovning “Boloxonali uy” hikoyasini va boshqa koʻplab dunyo adabiyoti namunalarini oʻzbek tiliga tarjima qilgan.

«O‘lim ham seni sevib qolibdi…»
«Romeo va Juletta»

Voqifning izsiz yo‘qolgani haqidagi xabar meni birdan esankiratib qo‘ydi; ikki yillik safardan so‘ng shaharga qaytib kelgach, birinchi qiziqqan va batafsil o‘rgana boshlagan hodisam ham uning bedarak yo‘qolishi sabablarini aniqlashdan iborat bo‘ldi.
Oradan ancha vaqt o‘tgan bo‘lsa ham Voqifning murosasiz, jangari siymosi xotiram tuynugidan bot-bot mo‘ralar va uning to‘satdan g‘oyib bo‘lganiga sira ishongim kelmas, zero, yo‘qolishiga daxldor bo‘ladigan biron zuhurot qolmagan, vaholanki, unga tanish-notanish bo‘lgan kishilar bir-bir so‘roqqa chaqirtirilgandi, men qanchalik yelib-yugurmay, qidiruv bo‘limidagilar ham shu ma’lumotdan nariga o‘tishmadi.
Irodasi va fikr yuritishiga men hamisha havas qilib yuradigan bu yigitning shunchaki sababsiz g‘oyib bo‘lishiga hech ko‘nikolmasdim.
Uchrashib qolganda hayot haqida, kelajak ishlarimizu dunyoda biz va faqat biz kashf qilishimiz mumkin bo‘lgan orollar haqida gaplashardik. To‘g‘ri, uning na ishda, na oshiqlikda omadi yurishdi, hamma joyda betgachoparligi pand berar, u esa hech egilishni istamas edi. Oylab ishsiz, cho‘ntagida pulsiz yurgan paytlarida ham tushkunlikka tushmagandi. U palla Voqif ehtirosli va ko‘ngli toza yigit edi, tirikchilik uni chuchmal maqolalar bosiladigan deyarli nufuzi yo‘q ro‘znomaga ishga kirishga majbur qilgandi.
Men esa ikki yilga safarga ketdim. Shundan so‘ng na u haqida, na Robiya haqida biron xabar eshitdim. Voqifga yuborgan xatlarim manziliga yetmay qaytib kelgan kemalar yanglig‘ yana o‘zimga qaytib kelaverar, zotan, Robiyaning keksa, badjahl otasi bu paytda Voqifdan o‘zgani kuyov qilolmasligiga, nihoyat, ishongan va qizi bu telbaroq yigitdan boshqa hech kimga qalbi eshigini ochmasligini tushunib yetgan, to‘yga ham asta-sekin rozilik beradigan kayfiyatda yurgan kezlar edi va, mening fahmimcha, bu ikki yil ichida to‘y o‘tgan bo‘lishi kerak edi — men o‘sha olis yurtda yurib, qariyb o‘n yil davom etgan, na ota-onalarning qistovlari, na hamma narsani o‘chirib tashlovchi vaqt, na ish, hayotdagi omadsizlik, na yillar, na boshpanasiz, ijarama-ijara izg‘ib yurish o‘chira olgan, xuddi Afandining bozorga borgani haqidagi latifa kabi, hamma bilgan va hamma o‘qigan 6u oshiq-ma’shuqlik qissasining ertaklar misoli xayrli tugashiga hech bir shubha qilmagan edim.
Shu sababli, Voqifning qanday bedarak ketganligini bilish uchun, uni oxirgi kunlar ko‘rgan kishilar bilan bir-bir gaplashib chiqdim.
Ro‘znomalar rosa uch oy izma-iz e’lon berganiga, qidiruv bo‘limidagilar favqulodda jonbozlik ko‘rsatib, barcha shaharu qishloqlarni birma-bir tekshirib chiqishganiga qaramay, u suvga tushgan gavhar misol g‘oyib bo‘lgan edi; tiriklar orasida ham, o‘liklar orasida ham uni topib bo‘lmadi… Men umid qilgan odamlar xomushlanib, sekin bosh chayqashdi — bu bedarak ketish ular uchun ham mutlaqo kutilmagan hol edi. Eski tanishlarimizdan kim bilan uchrashmay, beparvo yelka qisishdi — men ularning qisilayotgan yelkalariga, cho‘g‘lari o‘chgan loqayd ko‘zlariga qarab turib, xuddi tashlandiq va xarob go‘shadan kechib ketishganday, ular allaqachon Voqifni unutishganiga amin bo‘ldim. Faqat ba’zi tanishlar bedarak ketishidan oldin Voqifning qandaydir bino, qon, bolta haqida gapirib yurganini g‘ira-shira eslashdi va u o‘sha paytdayoq aqldan oza boshlagan edi, degan taxminni ham ro‘kach qilishdi. U hatto hamisha o‘zi bilan birga olib yuradigan, go‘dakligidayoq poyezd tagida qolib halok bo‘lgan ota-onasining suratini ham olmagan, go‘yo qaygadir shoshib chiqqanu hozir qaytib keladigandek, kitoblardan tortib gazeta qiyqimlarigacha — hamma narsada uning izi, nafasi sezilib turardi. Voqeaning tagiga yetishga bo‘lgan urinishlarim behuda ketdi — o‘rmonda adashib qolgan ovchi qaysi tomonga yurmasin, faqat och va quturgan bo‘rilarga duch kelgani kabi, men ham har qadamda odamda tahlika va vahm uyg‘otadigan, yo‘limda mislsiz haykal yanglig‘ qad kerib turgan Noma’lumlik va Yo‘qlikka duch kelaverdim, shunda ko‘nglim saltanatiga makkor va ayyor josus misoli, ehtimol, Voqifni ham mana shu Noma’lumlik va Yo‘qlik ayiqlari yutib qo‘ygandir, degan bir shubha o‘rmalab kirdi. Axiyri Robiyani izlab topishga ahd qildim. Nazarimda, kalavaning bir uchi uning qo‘lida turganday edi. Unga sim qoqib, uchrashuv joyini kelishib oldik. Juma kuni ishdan so‘ng men Q. xiyobonidagi xilvat qahvaxonaga qarab yugurdim. Robiya allaqachon shu yerda edi — u burchakdagi kursida boshini quyi egib o‘tirar, shu turishda g‘amga cho‘mgan qadim ma’budaga o‘xshardi. Meni ko‘rib, ko‘zidagi yoshlarni artdi. U juda ozib ketgandi. Yuzidagi malohatdan, ko‘zlaridagi bizning tund, jiddiy, hamisha dunyoviy masalalarga ko‘milib yuradigan asabiy ulfatchiligimizga butun borliqni yashnatib-yashartib kelayotgan ko‘klam kabi, yoshlik va zavq ulashadigan hayotbaxsh quvonchdan asar ham qolmabdi. Men o‘sha daqiqadayoq Voqif faqat o‘zini emas, xasis va ochko‘z dunyoning bir ilkis tuhfasi bo‘lgan bu go‘zal malakni ham hayotning bedarak ko‘chalariga solib ketganini angladim. Uzoq jimlikdan so‘ng men o‘zimni shubhaga solib yurgan savolni berdim. Robiya ancha paytgacha gapirmadi, u mening shunday savol berishimni oldindan bilgan chog‘i, yuzida hech qanday ajablanish ham paydo bo‘lmadi.
— Ha, g‘alati, — dedi so‘ng, biroz titroq ovozda. — Siz to‘g‘ri o‘ylabsiz, o‘shanda mening ham aqlim hech narsaga yetmagandi. Endi hammasiga tushundim. Yo‘q-yo‘q, u yovuzlik qilgani yo‘q! — baqirib yubordi Robiya, mening yuzimdagi ifodani ko‘rib. — Mana buni o‘qib ko‘ring, o‘zingiz hammasiga tushunib olasiz. Bunda hammasi yozilgan.
U sumkasidan hiyla qalin qo‘yin daftarcha olib uzatdi. Men Robiyaga qaradim, u jimgina yig‘lardi, ilohiylik barq urib turgan go‘zal suratni qandaydir jazavali, uquvsiz rassom beshafqatlarcha bo‘yab tashlaganday, ko‘z yoshlari uning sahar osmonidek tiniq yuzini bahor jalasi yanglig‘ qoplab olgan edi.
Bu yoshlar odamzod izlay-izlay oxiri topajak va bu dunyoning asl ma’noyu mohiyati hamda inson umrining intihosi haqidagi alal-oqibat xulosa qanday bo‘lishi mumkinligi to‘g‘risida bir iqror edi. Unga hech narsa deya olmadim. Daftarchani olib, shu yerning o‘zidayoq o‘qishga tushdim. Daftardagi voqealar ikki yilcha oldin yozila boshlagandi:

20 mart
Bu binoni nega aynan shahar o‘rtasiga qurishgan, to‘g‘risi, hech aqlim yetmaydi. Shahardagi eng ulkan va mahobatli bino ham shu bo‘lsa kerak.
Hamisha ochiq turadigan darvozasi shu qadar kattaki, hatto butun shahar ahli birdaniga kirsa ham o‘tib ketadiganday tuyuladi menga. Bino menda g‘alati hislar uyg‘otmoqda. Bu yerda qanday mahkama joylashganini ham bilmayman, biroq eshiklaridan to panjaralarigacha naqshinkor, qubbador qilib ishlanganiga qaraganda, nufuzli biron tashkilot in qurganga o‘xshaydi. So‘rab bilishim kerak, u qanday tashkilot ekan?

22 mart
Bugun ezilib yomg‘ir yog‘di. Menga yomg‘ir juda ham yoqadi. Rutubat yelkamni sirqiratib og‘ritsa ham ishdan yayov qaytdim. Binoning darvozasi lang ochiq turar, momoqaldiroq gulduraganida bino juda vahimali tusga kirardi. Balkim, shaharga vahm bag‘ishlab turish uchun bu binoni ataylab qurishgandir?! Uning ulkanligiga qarab turib, odam beixtiyor shunday xayolga boradi. U ko‘rinishidan uxlab yotgan bahaybat maxluqqa o‘xshaydi. Yomg‘ir yana bir kun shunday yog‘sa, yo‘llarda yurib bo‘lmay qoladi.

23 mart
kunduzi
Bugun ham ishga borishda binoning oldidan o‘tdim. Balkim, tuman bo‘lgani uchun menga shunday ko‘ringandir, biroq, nazarimda, bino kechagiga qaraganda biroz kattalashganday tuyuldi. Qiziq, darvozasi ham xiyla kengaygan edi. Tuman orasida u yana ham vahimali tusga kirgan, xuddi qal’ani qo‘riqlab yotgan soqchilar misoli tek qotgan panjara ustidagi nayzalar namdan yaltirab turardi. Nega bino meni bunchalik tashvishga solayotganiga hayronman: istamasam ham oyoqlarim shu tomonga tortaveradi. Uni ko‘rish va vahimadan titrash menga zarurmikin? Kechasi yaxshi uxlay olmaganim uchun charchaganga o‘xshayman, bo‘lim mudiridan javob olib, tushdan so‘ng xonaga ketaman.

kechasi
Bo‘lim mudiri uyga ketishimga ruxsat bermadi. Shusiz ham bo‘limdagi eng beboshi sizsiz, bir oyda uch marta ishga kelmadingiz, dedi.
Kuni bilan band bo‘ldim, qandaydir shoshilinch maqolalar tayyorladim. Ish xuddi oxiri yo‘q yo‘lga o‘xshar ekan. Butun vujudingni unga botirib tashlaganing va har bir lahzangni, soniyangni sarf qilganing bilan, bir kuni erta tongda uyg‘onarkansanu hali hech narsa qilib ulgurmaganingni, o‘rningdan turishing bilan askarni jang kutayotgani kabi, seni qam bir olam ish kutib turganini anglab qolarkansan. Hayot shu qadar chigalki, uning ichiga qanchalik kirib borsang, shunchalik yuzada ekanligingni sezib qolaverasan. Balkim, shu tufayli yosh-yosh yigitlar mo‘ylari chiqmay turib, hayotdan bezib qolishar? Talabalik yillarimizda hayot ancha zavqli edi, o‘zimiz ham shaddod yigitlar edik, qancha ichsak to‘ymasdik, qancha yesak shuncha yegimiz kelaverardi, hatto haftalab ichib yurishimiz yoki bemaqsad ag‘anab yotishimiz mumkin edi — hayot hech qachon zerikarli tuyulmasdi. U paytlar hamma narsa ko‘zimizga xushsaodat bo‘lib ko‘rinardi. Ko‘nglimiz tusagan kishi bilan gaplashar, ko‘nglimiz tusagan kitobni o‘qir, ko‘nglimiz tusagan ishni qilardik, umr degani shunchalar aziz ediki, u faqat ko‘ngildan iboratday bo‘lib qolgandi. Xohlagan kishimizga «Siz ablahsiz», deb betiga aytaverardik, buning uchun hech kimga hisob bermasdik, hech kim bizni tergamasdi. Har bir ishni shunchalar ishtiyoq bilan qilardikki, agar u o‘zimizga zarar keltirsa ham, hech tushkunlikka tushmasdik. Har tong derazamizdan zo‘rg‘a sirg‘alib o‘tib, bizga zarrin qo‘lini uzatayotgan quyoshni sog‘inch ila kutib olar va «Salom, ey koinot atirguli» deb hayqirar, so‘ng bugungi vazifamizni o‘tab bo‘lganday, yana to‘shakka tappa tashlab, ko‘zlarimizdagi uyqu zerikib, toliqib, oxiri qaboqlarimizdan qochib qolmaguncha ishtiyoq bilan uxlardik. Xonalar tor bo‘lsa ham bag‘rimiz keng deya, kechalari hech bir samarasiz tortishuvlarga berilardik. U paytlar hikmatli gaplar aytishni, bashorat qilishni shunchalar sevardikki, go‘yo insoniyat kelajakka biz qurib bergan xayol ko‘prigidan o‘tadigandek tuyular, har bir narsa bizga porloq istiqbolimizdan darak berar, garchi endi umid gullarimizni uzib tashlagan bo‘lsa ham, ma’shuqalarimizning eshigini tonggacha poylab chiqardik; uni ko‘rishimiz bilan xazonlikka yuz tutgan dunyoga yasharish fasli kirib kelayotganday, ko‘ngillarimiz nurafshon bo‘lib ketar, unga kitoblardan iqtiboslar keltirib, muhabbat va vafo haqida erinmasdan safsata sotardik; ko‘pincha, uzun jumlalarimizga ma’shuqamiz tugul, o‘zimiz ham tushunmasdik, lekin, baxt bamisoli bir gulu uni bag‘rimizga ekib qo‘yish juda ham jo‘n, osonday tuyulardi va, biz bir kuni umrimiz gulzorida shunday gul ochilishiga hech bir shubha qilmasdik, zero, rostdan ham hayot dovullari bizga chikora edi, biz uni kutib olishga va yengishga o‘zimizni tayyor deb hisoblar, ruhimiz ham shunchalar tetik va ko‘tarinki bo‘lardi. Ba’zi-ba’zida o‘sha do‘stlar uchrashib qolsak, yuzimizdagi umid xarobalarini, orzularimizning vayron bo‘lgan imoratlarini boshliqlarimizga yoqish uchun o‘rgangan shirinsuxanligimizu ohorlangan ko‘ylak hamda bo‘ynimizda bo‘g‘ma ilondek osilib turadigan xushbichim bo‘yinbog‘larimiz bilan yashirgancha tezroq xayrlashib jo‘nab qoladigan bo‘lganimizni nima bilan izohlash mumkin?! Endi-endi hayron qolaman: o‘sha, «insonni go‘zallik qutqaradi», deya soatlab so‘zamollik qiladigan va bu fikrida hamisha sobit va qat’iyatli bo‘lgan, baxtni odamning o‘zi yaratadi degan taomilga qattiq ishonadigan va bu baxtni yaratish uchun hech narsadan tap tortmaydigan o‘sha hayotsevar va saodatmand yigit nahotki men bo‘lsam? Xayoliy mo‘jizalarga ishonadigan u yigit qayga yo‘qoldi?! Hayot sarobmonand bir manzil ekanligiga, uni o‘zgartirib, qaytadan qurib bo‘lmasligiga imon keltirgan, qaroqchiga bor bud-shudini o‘g‘irlatgan noshud savdogardek, faqat orzulariyu tuyg‘ularini emas, hatto odamning o‘zini ham nomsiz maxluqotga aylantirishga, uni hayot oynasidan butkul artib tashlashga qodir bo‘lgan makkor va ayyor «dunyo» qarshisida horg‘in va mavhum turgan yigit bilan u yigitchaning qanday aloqasi bor? Qani u? Xayolda bo‘lsa ham bot-bot o‘sha yillarga qaytar ekanman, qo‘l-oyog‘i kishanlangan qul xo‘jasi izidan ketib borayotgandek, yillar o‘tgan sayin o‘zimni tong va shom izidan zir yugurib borayotgan umr mahramiga aylanib qolayotganimni his qilaman. Balkim, hayot degani maqramlik deganidir?! Unda, odamzotning aqvoli qafasdagi bulbuldan qam xarobroq ekan!
Nima bo‘lgan taqdirda ham, binoni shahar o‘rtasiga qurish g‘irt qabiqlikdan boshqa narsa emas. Men hatto uyda ham u upkan binoning salobatini his qilib yotaman.

29 mart
Bir haftadan beri qo‘shinimiznikida yig‘i-sig‘i. O‘tgan hafta bir to‘da yigitlar shundoq ko‘chaning qoq o‘rtasida erini chavaqlab ketishgandi. Yig‘layverib, xotini mushtday bo‘lib qoldi. Men o‘lsam ham ayollar shunday yig‘lasharmikin?!
Eshigim mustahkam bo‘lishi uchun yangi qulf sotib oldim…

1 aprel
Bugun ish bo‘lmadi. Hisobchimizni bola-chaqasiga qo‘shib chopib ketishibdi. Pul axtarishgan bo‘lsa kerak deb taxmin qilishyapti. Kimdir qimorga aloqasi bor ekan, deb shivirladi. Mozoriston odam bilan to‘lib ketdi: hisobchi ko‘p kishilarga yaxshilik qilgan edi. Kechasi bilan tushimga tobut kirib chiqdi: bo‘m-bo‘sh, bahaybat tobut shahar ko‘chalarida lopillab uchib yurganmish. Bo‘g‘ilib uyg‘onib ketdim… Menga bir nima bo‘lganga o‘xshaydi. Ertaga hammasini R. ga gapirib beraman. Shunday qilsam, yengil tortarman…

7 aprel
Yuqori qavatda kimdir kechalari bolta qayrab chiqyapti. Qayralayotgan bolta ekanini aniq bilaman — tovush ingichka va qisqa-qisqa. Qo‘shnilarimiz nimagadir zimdan tayyorlanishyapti… Eshigimni yaxshilab qulfladimmi, tekshirib ko‘rish kerak.

18 aprel
Ishxonamiz bir paytlar turma bo‘lgan ekan. Bugun eshik og‘asi shunday dedi. «Kechalari oh-vohlar eshitilib qoladi, izidan sharaq etgan qamchi tovushi chiqadi», dedi u. Men nega o‘zim o‘tiradigan xonada badbo‘y ter va yana allanarsalarning hidi kezib yurishining sababini endi sezdim. Men o‘tirgan xonada qancha odamning qoni to‘kilgan ekan? Qorovulning gapi qulog‘imga o‘rnashib qolgan ekan, xonada o‘tirolmadim, kun uzog‘i nimalarnidir bahona qilib dahlizga kezib yurdim. Xonaga kirsam, birdan qulog‘imga xivchin tovushi keladi, dimog‘imni aynigan qon hidi tutadi. Qon hidi kelmagan biron joy bormikin bu dunyoda?!
Hamxonamdan «Siz ham qon hidini sezyapsizmi?» deb so‘ragandim, u itnikidan ham kattaroq burnini ikki-uch marta tortib ko‘rdi-da, «hech narsa sezmayapman» dedi va menga g‘alati qarash qilib qo‘ydi. So‘ng o‘rnidan turdi-da, qaygadir chiqib ketdi. Men uning bo‘lim mudirining oldiga ketganini sezdim. Rostdan ham sal o‘tib kotiba qiz kirib, meni bo‘lim mudiri so‘rayotganini. aytdi. Bo‘lim mudiri nimadandir juda bezovta, qip-qizarib ketgandi.
— Siz nimaga shama qilayotganingizni bilmayman-u, — dedi u ko‘zoynagi ustidan o‘qraygan ko‘zlarini tikib, — lekin tilga ko‘pam erk bermang, uka. Buni sizdan hayotda ko‘proq narsalarni ko‘rgan odamning nasihati deb qabul qiling.
Xonadan chiqar ekanman, mudnrning xonasiga ham qon hidi o‘tirib qolganini sezdim va bo‘g‘ilib, ko‘nglim aynimasin deb tez-tez yurib chiqib ketdim.
Kechasi bilan uxlay olmadim. Nazarimda kimdir eshikni chertib chiqdi. Har xil sharpalar ko‘zimga ko‘rinib, to tonggacha yurak hovuchlab o‘tirdim.
Yolg‘iz yashash mozorda qorovullik qilishdan ham og‘ir ekan.

22 aprel
Tushimda bir paytlar juda qalin bo‘lgan do‘stimning umrimda ko‘rmagan ukasini ko‘ribman. U mening eshigimni taqillatib turgan emish… Men uyg‘onib dahshatga tushdim. Do‘stimning ukasi ikki yil oldin ko‘lga cho‘kib o‘lgandi.
Do‘xtir «qattiq charchagansiz yoki nimadandir qo‘rqqansiz», dedi. U xo‘ppasemiz va, aftidan, farosatsiz odam edi: xalati isqirt, barmoqlariga tug‘ilgan yili bo‘lsa kerak, raqamlar yozib tashlangandi. «Oldini olmasangiz, miyangiz suyulib ketishi mumkin», deb qo‘shimcha qilib qo‘ydi u kirligidan rangi qanaqaligini bilib bo‘lmaydigan sochiqqa qo‘lini artar ekan. U hazillashib gapirdimi yoki har bir kasalni shunday deb qo‘rqitadimi, bilolmadim. Uning oldidan ta’bim tirriq bo‘lib chiqdim.

12 may
Bugun ishxonamiz qorovuli bilan yana gaplashib qoldim. Tush payti u meni choyga taklif qildi. Gap yana o‘z-o‘zidan qamoqxonaga borib taqaldi. U meni o‘ziga xayrixoh va sirdosh deb o‘yladi chog‘i, ancha laqillatdi. Bu yer turma bo‘lgan paytlari, u ham shu yerda nazoratchi bo‘lib ishlagan ekan. Shuning uchun binomizga o‘rganib qolgan ekan. Ishdan bo‘shagach, bir-ikki yil xuddi bir narsasini yo‘qotib qo‘ygandek bo‘lib yuribdi. «Butun umrim o‘tgan bu yerda, tashlab ketolmayman», dedi. Uning yoshi yetmishga yaqinlashib qolgandi. Odat bo‘lsa kerak, har damda nimanidir sug‘urib olayotganday, o‘z yonini paypaslab qo‘yardi. Garchi hayot uni keksalikning olis sahrosiga yetaklab ketayotgan bo‘lsa-da, u xuddi o‘sha navqironlik paytlaridan kuch olib yashayotgandek, hali tetik va baquvvat edi.
«O‘qni ayab, ko‘pini bolta bilan chopib tashlardik», dedi u hali kuch ketmagan qo‘llariga bir-bir ko‘z tashlab. Yana ancha narsalar haqida gapirmoqchi edi, biroq men ortiq o‘tirolmadim. Nazarimda, yana ikki daqiqa qolsam, bu yerdan o‘zim ham tirik chiqmaydigandek edim. Ishim ko‘pligini bahona qilib, chiqib ketdim. Butun bino hali ham turma-yu, o‘zim esa mahbusday bo‘lib tuyuldim. Endi qaysi binoda yashayman?!

1 iyun
Uyqumda halovat bo‘lmayapti. Ko‘zimga har xil sharpalar ko‘rinadi. Kunduzlari kimga qaramay, u qo‘yniga juda o‘tkir bolta solib yurganday tuyulaveradi. Kecha bo‘lim boshlig‘imiz keng xirqa kiyib keldi. Men uning yon cho‘ntagida xiyla katta bolta borligini sezdim. Oldin e’tibor bermagan ekanman. Faqat bo‘lim boshlig‘i emas, ishxonamizdagilarning hammasi, yarashmasa ham, keng-keng kiyim kiyib yurisharkan.
Ishdan keyin bir oz dam olish uchun televizor qo‘ygan edim, bolta yasaydigan qandaydir ustaxonani ko‘rsatishdi. Muxbir boltani rosa maqtadi: «bolta hatto toshni ham kesib o‘tadi», dedi u. Agar toshni kessa, odamning boshini kesishi hech gap emas. Televizorni o‘chirib qo‘yishga to‘g‘ri keldi… Nega gazetamizda tez-tez boltaning surati bosilishini endi tushundim. Yo odamlar aqldan ozishyapti, yo men…
Anavi bino aqlimni tamoman olib qo‘ydi. Bugun kun uzog‘i uning qarshisidagi daraxt ostida biron kishi chiqarmikin deb kutib o‘tirdim. Qiziq, yo‘ldan shunchalik ko‘p yo‘lovchi o‘tyaptiki, birortasi go‘yo u yo‘qday, binoga aqalli qayrilib qaramaydi. Nahotki bino ularni vahimaga solmasa? Kech tushib qolgach, uyga yayov qaytdim. Dam olish kunim ham behuda ketdi. Baribir, bu qanday bino ekanligini aniqlashim kerak. Uni aniqlamay turib hayotimda hech narsani o‘zgartirib bo‘lmasligini sezyapman.

14 iyun
Ertalab turib jo‘mrakni burasam, suv o‘rniga qip-qizil qon otilib chiqdi. Tog‘ora bir zumda qon bilan to‘ldi. Yarim soatdan so‘ng ochgan edim, yana sharillab qon quyila boshladi. Aftidan, suv qozoniga qon to‘kilib ketganga o‘xshaydi. Jo‘mrakni ham tekshirib ko‘rish kerak. Ishga yuvinmay jo‘nashga to‘g‘ri keldi. Kechqurun uy xo‘jaligidan kelgan ustalar jo‘mrakni burab, ochib ko‘rishdi-yu, jahllari chiqib ketishdi. Laqillatganim uchun keyingi chaqiriqlarimni qabul qilmaydigan bo‘lishdi. Qonga esa e’tibor ham berishmadi. Yo butun shahardagi jo‘mraklardan qon oqib turarmikin?! Nahotki, shu paytgacha qonga yuvinib yurgan bo‘lsam!..

22 iyun
Shahar uy-joy xo‘jaligidagilar ham, me’morchilik institutidagilar ham binoni eslay olishmadi. «Biz loyihalashtirmaganmiz, biron eski bino bo‘lsa kerak, lekin nega xaritada ko‘rsatilmagan, hayronmiz», deyishdi. Ularning oldidan kayfiyatim tirriq bo‘lib chiqdim.
Binoning oldidan o‘tayotib, bir shlyapali kishidan bu qanday bino, deb so‘ragandim, u yuzimga ajabsinib tikildi-da, xaltasini ko‘targanicha, orqasiga qaray-qaray jo‘nab qoldi.
Odamlar nega bu bino haqida gaplashishdan o‘zlarini olib qochishyapti?! Rostdan ham binoda qandaydir sir borga o‘xshaydi. Bo‘lmasa, shlyapali kishining bunchalar o‘takasi yorilmasdi.
Nega o‘zlari qo‘rqadigan binoni yana o‘zlari qurisharkin?!

2 iyul
Televizordan qandaydir muhim yig‘inni olib berishdi, unda arboblar davlatlararo masalani muhokama qilishayotgan edi. Bittasi so‘zlar, qolganlari qarsak chalardi. Minbardagisi qo‘lini paxsa qilib gapirar va qo‘yin cho‘ntagini ushlab-ushlab qo‘yardi. Shunda men o‘tirganlar ham ba’zi-ba’zida qo‘yin cho‘ntagini ushlab qo‘yayotganini sezib qoldim. Nahotki hammasi qo‘yniga bolta solib olishgan bo‘lsa?! Qappayib turishiga qaraganda, cho‘ntaklaridagi boltadan boshqa narsa emas, boshqa narsa bo‘lganida, ular bunchalik hayajonlanib o‘tirishmasdi.
Kechasi ko‘rgan tushimni ishxonadagilarga aytgan edim, ular uylaning deb maslahat berishdi… Uylansa, odam vahimali xayollardan birato‘la qutular emish. R. ga shunday deb aytgan edim, jilmayib qo‘ydi.

Avgust
Uy qorovuli xonamga kirib olib, ikki soatcha gap sotdi. Uning ko‘ziga qarab, zimdan payt poylab turganini sezib qoldim. Buning ustiga, xirqasi cho‘ntagiga shapaloqday dastali bir narsa solib olgan edi. Birdan hushyor tortdim. Meni avray olmagach, niyatidan voz kechdi shekilli, xonani iflos tutmang, deb tanbeh bergancha chiqib ketdi. U chiqishi bilan eshikni mahkam yopib oldim.
Ko‘chada ham odamlar bir-biriga payt poylab tikilib qo‘yayotganini sezib qolyapman. So‘nggi kunlarda shuni anglab yetdimki, odamlar bu dunyoga bir-birini chavoqlash uchun kelgan. Ehtiyot bo‘lib yurishga to‘g‘ri keladi… Men kimningdir boltasi tagida qolishni sira ham istamayman»…
Daftarning shu yeridan bir necha varaq bo‘sh edi. Balki, Voqif bu varaqlarni keyinchalik to‘ldirish uchun ataylab tashlab ketgandir, kim biladi!
Xayolimni daftardagi voqealar band etib olgani uchun, men bunga ortiqcha e’tibor berganim yo‘q. Lekin bu oppoq varaqlar hayotiy shavqdan bo‘shab qolgan, xayol va yolg‘izlik vahmiga mustaqil bo‘lgan yurakning aksi edi, menda yomon taassurot qoldirdi. Ammo, yuragimdan kechgan bu shubhani Robiyaga bildirmaslik uchun endi aniq sana qo‘yilmay, shoshapisha yozila boshlagan sahifalarni o‘qiy boshladim:

«Sentyabr»
Derazadan tunga qarab turib, to‘satdan oyni ko‘rib qoldim. Qiziq, tun va oy unga juda o‘xsharkan. Balkim, u to‘g‘ri oydan tushib kelgandir?!

Sentyabr
Juda g‘alati tush ko‘rdim. Tushimda o‘z qabrim ustida yig‘lab o‘tirgan emishman. Qabr toshiga «Bu yerga V. ko‘milgan», deb yozib qo‘yilgan emish.
Ertalab lanj bo‘lib turdim… Men ham bolta sotib olib qo‘yishim kerak. Kimdir eski shaharda yaxshi bolta sotadi degandi, bugun ish payti o‘tib kelaman.

Sentyabr
U meni bugun ham ishxonagacha kuzatib bordi. Uning izidan ilohiy tarovat taralardi, go‘yo quyoshning bir parchasi sinib yerga tushganu endi ko‘chaning qoq o‘rtasida tevarak atrofga hayotbaxsh yog‘du taratayotganday, lekin uni mendan boshqa hech kim ko‘rmayotganday edi. Men unga qarab turib, hali dunyoda bundayin go‘zal xilqatni ko‘rmaganimga amin bo‘ldim. Uning qoshlari qadim ustalar yasagan qilichdek egik va nafis edi. (O, bu qilich meni nimtalab tashlasa netadi, deb o‘yladim o‘sha soniya). U tikilib turganimni ko‘rgach, odamlar orasiga kirib g‘oyib bo‘ldi. U go‘yo bir olov edi-yu, bir yonib-o‘chgandi, izidan havo jimirlab qoldi. U burilarkan, qulog‘ida yarim oy shaklidagi xiyla katta sirg‘ani ko‘rib qoldim. Aftidan, sirg‘a juda qimmat tursa kerak…
Bugun hatto jerkib tashlagan bo‘lim mudiriga ham kulib javob qaytardim. Ayniqsa, kotiba qizlarga juda xushmuomala bo‘ldim. Ular mening o‘zgarib qolganim sababini bilisholmay hayron.

Sentyabr
Biz erta tongdanoq ishga jo‘nadik. U har kuni tunlari eshigim yonida aylanib yuradi: kechasi bilan oyoq kiyim poshnasi eshigim tagida to‘qillaydi. Bir kuni pastki qavatdagi qo‘shnim «kechalar uyingizga rosa ko‘p ayollar keladi-ya», deb tirjayib qo‘ydi. Unga hech narsa demay uyga kirib ketdim. U hali biron marta ham eshigimni ochib kirishga jur’at qilgani yo‘q: hamma uxlagandan so‘ng zinalardan sekin ko‘tarilib eshigimning oldigacha keladi. U yerda ancha turib qoladi, so‘ng yana tosh zinalarni to‘qillatib tushib ketadi. U, aftidan, ichkariga men tomon kirishga hamon jur’at qilolgani yo‘q, biroq, ertalab meni ishga kuzatib borish uchun muyulishda kutib turadi. U bugun juda ochilib ketgan edi, sochi quyosh nurlarida tungi dengizday yaltirardi. U mendan atigi o‘n qadamcha orqada borardi, lekin uning nafasini, yurak tovushini aniq eshitib turardim, yelkam kuyib ketayotgan bo‘lsa qam qayrilib qarashga jur’at qilolmadim. Uning kichkina ko‘kraklari hayajondan qaltirab ketayotganini ham sezib turardim. U izimdan arvohday sassiz-sharpasiz ergashib kelardi. Men ishxonaga kirib ketgach, u muyulishda biroz aylanib yurdi, so‘ng qayrilib xiyobonga kirib ketdi. Izidan qarab turib, uni sevmaslik mumkin emas, deb o‘yladim.

Sentyabr
U har kuni ishxonaga telefon qilib, xonada o‘tirgan-o‘tirmaganimni tekshirib ko‘radi. Kotiba qiz «Xuddi qabrdan chiqayotganday, tovushi buncha sovuq» degandi, urishib berdim. Odamlar qo‘pollashib, go‘zallikni his qilolmaydigan bo‘lib ketishgan. Kotibadan unchalik xafa bo‘lmadim. Go‘zallikni his qilolmaydiganlarga go‘zallik haqida gapirib o‘tirish shart emas.
R. ga uni yaxshi ko‘rib qolganimni, ertami-kechmi u bilan birga ketishimni aytdim. R. uzoq yig‘ladi. Bilaman, u meni kasal bo‘lib qolibdi deb o‘ylaydi. Men unga soppa-sog‘ligimni, lekin u xayolimni band etib olganini tushuntirdim. U yig‘lagan ko‘yi chiqib ketdi. Kuzatgani chiqmadim. Menga negadir hamma narsa baribirday bo‘lib qolgan. Derazani ochib, oyga qaradim; oy xuddi uning ko‘zlariday porlab turardi. Qiziq, oyda qam bolta ko‘tarib yurisharmikin?!»

O‘qishdan to‘xtab, Robiyaga qarashga ham jur’at qilolmasdan, kuz shamoli o‘ynoqlayotgan daraxtlarga yuzimni burdim, bu so‘zlarni o‘qiganim uchun men negadir Robiyaning oldida o‘zimni gunoqkordek his etar, shu so‘zlarni Voqif yozganligini tasavvur ham qilolmasdim. Bular hammasi men uchun g‘ayritabiiy, aql bovar qilmas taassurot edi.
Yirtqichdan qochgan quyon ovchi tuzog‘iga tushib qolganidek, Voqif ham o‘zining omadsizlik, tushkunlik va umidsizlikdan iborat umr bo‘ronlaridan qochib, xuddi o‘zi tasvirlagan shahar o‘rtasidagi ulkan binodan mahobatli va servahm xayol tuzog‘iga tushib qolgan edi. Odam hayotiga mahbusligini, bu hibsxonadan faqat xayollar orqaligina uchib chiqishi va shu yo‘l bilangina ko‘ngli va ruhini ozod qilishi mumkinligini uzoq uqubatlardan so‘ng anglab yetgan kishigina shunday tuzoqqa tushishi mumkin.
Men daftarchaning hamma varaqlarini o‘qib o‘tirishga o‘zimda kuch topolmadim. Bir tomondan, to so‘nggi varaqqacha Voqif uchun eng yaqin va aziz bo‘lgan, o‘rtalaridagi munosabatga Robiyaning tajang va bir so‘zli otasigina emas, ularni qiyma qilishni istagan yillar ham oxiri tan bergan Robiya haqida biron iliq so‘z o‘qimaganim meni hayratga solgan bo‘lsa, boshqa tomondan, Robiya haqida biron xunuk narsa chiqib qoladi-yu, bu parchalarni o‘qiganim uchun o‘zimni sira ham kechira olmayman, deb qo‘rqdim, to‘g‘risi, endi Voqif rostdan ham telba bo‘lib qolmaganmikin, deb o‘ylay boshladim, zero, yozuvlarda telbalik va ajal zuhur etgan, bu narsani tan olish men uchun g‘oyat og‘ir edi. Undan tashqari, meni vasvasaga o‘xshash bu voqealarning natijasi qiziqtira boshlagandi; mana shu aji-buji, sertahlika, xuddi zanglagan zanjir kabi uzuqyuluq yozuvlar, shoshib, hafsalasiz yozilgan katta-katta xunuk harflar, boshi uzilgan ilondek o‘ralib yotgan tinish belgilari, tamaki hidi o‘tirib qolgan varaqlar ko‘nglimdagi paydo bo‘lgan shubhalar aro «Voqifning so‘nggi kunlari yashiringan qo‘rg‘onga, balkim, tezroq chiqarman», degan umid ham meni shunday yo‘l tutishga majbur qilgandir? Men daftarchaning so‘nggi varaqlarini o‘qishga ahd qildim:

«25 oktyabr
Ishxonadagilar meni aqldan ozib qolgan deb o‘ylashyapti. Ularga «qo‘llaringizga qarang, hammangizning qo‘llaringiz qon», deb baqirgan edim. Men shunchaki jizzakilik qilganim yo‘q. Keyingi paytda kimning qo‘liga qarasam, ko‘zimga qonayotgandek ko‘rinadi. Kecha dorilfununda «san’at nazariyasi»dan dars bergan o‘qituvchimni uchratdim. Qo‘llariga qarab, uning qam barmoqlaridan qon oqib turganini ko‘rib qoldim. Bu dunyoda noma’lum narsalar shunchalik ko‘pki, bu noma’lumlik har qanday odamni yutib yuborishi hech gap emas. Eng yomoni — o‘zingga o‘zing noma’lum bo‘lib qolishing. Noma’lumlik har kecha mening ustimga lashkar to‘plab keladi, tuzoq tashlab ko‘radi. O‘ziga o‘zi noma’lum odam — qiyofasi yo‘q odam. Qiyofasi yo‘q odam tiriklar binosida yashay olmaydi. Bu eski, badbo‘y binoni qanchalar kezmasin, o‘ziga qiyofa topolmaydi. Qiyofasi yo‘q odam esa o‘lgan odamdir! Qiyofasiz odam yozuvsiz qog‘ozga o‘xshaydi. Bu qog‘ozga qancha ko‘p yozma, baribir o‘chib ketaveradi. Shunda, nahotki yozganlarimning qammasi o‘chib ketgan bo‘lsa, deb qo‘rqib ketdim. Darvoqe, o‘zi yo‘q qiyofa haqida yozishdan nima foyda?!.»

Daftarchani o‘qib bo‘lib, jim qoldim, Robiya yig‘idan to‘xtagandi. U menga «qani, ayting-chi, bu dunyodan boshqa nima qam topish mumkin», deganday qarab turardi. Kundalik menga juda qattiq ta’sir qilgan, Voqif haqidagi butun tasavvurlarimni o‘zgartirib yuborgandi.
Men sahifalarga boqqan ko‘yi zavolga yuz tutgan qalbni ko‘rib turardim, zero, bu dunyoda zavoldan boshqa narsani topib ham bo‘lmaydi. Umring yashayotgan uyni qanchalik avaylab-asrama, qanchalar naqshinkor ustunlar o‘rnatma, baribir bir kuni derazangda xuddi orziqib kutilgan yor kabi, zavol quyoshi porlab turadi.
— Bu daftarni men uning xonasidan topib oldim. O‘zim surishtirdim, shaharda unday bino yo‘q. Darvoqe, buning nima ahamiyati bor?— dedi Robiya, so‘lg‘in tovushda. So‘ng boshini egib oldi — u shu turishida mana shu daftar sahifalari, vasvasa va tahlika bilan o‘tgan kunlar aro Voqif izlab o‘tgan va endilikda o‘zi izlayotgan savollarning ulkan aksiga juda o‘xshab ketardi, mana shu aksning o‘zi Voqifdan qolgan xotira yoki ikkalalari o‘rtasidagi muhabbatning timsoligina emas, balkim do‘zaxdan ham yuz karra mudhishroq va ayanchliroq bo‘lgan umrdan ma’no va mazmun izlagan odamning hayot haqidagi xulosasi ham ekanligini, Robiyaning o‘zi e’tirof etganidek, binoning mavjud bo‘lishi yoki bo‘lmasligidan qat’iy nazar, bedaraklikka yuz tutgan qalbni faqat Yaratgangina muhokama qilishga qodirligini va, hammamiz ham ertami-kechmi baribir shu yo‘lni tanlayajagimiz va shu xulosani topajagimizni yoqib bo‘lingan o‘choqdek oftobning so‘lg‘in nurlari to‘kilib turgan, xuddi odamning o‘tgan kunlari kabi, xazonlar uyulib yotgan o‘sha kuz oqshomi juda yaxshi tushunib yetgandim; alohal, o‘lim malikasi quvlab yurgan va yelkasida uning nafasini his etib borayotgan g‘ulu qamda aldovga mubtalo bo‘lgan qalbning yo‘qlik olamiga chekinishini tushunish unchalik qiyin emas edi. Daftardan menga shu narsa ayon bo‘lgandiki, shunchaki jimjimalar aro yo‘qlik binosini ko‘ra olgan Voqifga tiriklar orasida ham, o‘liklar orasida ham joy qolmagan ekan. Shuning uchun, oradan uch oylar o‘tgach, Robiyaning ham bedarak yo‘qolgani haqidagi xabarni eshitganimda, kunduzdan so‘ng zulmat boshlanishi muqarrar bo‘lganiday, bu voqeaning shunday yakun topganiga hech bir ajablanmadim.

Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 1994 yil, 9-10-sonlar