ГЕОМЕТРИК ШОИР
ёхуд авлоднинг авангард ижодкори ижодига чизгилар
Назар ЭШОНҚУЛ
Адабиётимизнинг 80-йиллар авлодига мансуб бўлган Фахриёр октябрь ойи аввалида 60 ёшга тўлади. Бир-икки ёш катта бўлган Ҳалима Аҳмад, Азиз Саид, Эшқобил Шукур аллақачон бу ёшдан ҳатлаб ўтишди. Бу авлоднинг энг жўшқин ва новатор шоири Абдували Қутбиддин бу ёшга етмади ҳам… Салим Ашур, Зебо Мирзо каби бир-икки кўйлак кам кийганлар ҳам 60 ёш чорраҳасига яқинлашди. Демак, бутун бошли авлод 60 ёшга киряпти. 60 атрофидаги бу авлод ўзи адабиётга нима берди? Уларни яхлит ҳолда авлод дея оламизми? Авлод сифатида адабиётнинг қайси тамойилларини янгилади? Бу авлоднинг қайси фазилатларига қараб, “авлод” дея атай оламиз? Авлодликка муносибми бу 60 ёшлилар?
Бу саволларни мен ўйлаб топганим йўқ. Қачондир келиб, эҳтимол ҳозир ҳам адабиёт деб аталган уммонга қуйилиб ё қуйилмаган ўзанлар ҳақида барибир холис хулоса қилиш учун бу саволларга жавоб топиш керак бўлади. Чунки авлодликни ижодкорлар уюшмаси қарори ёки шахсий ва ўзаро манфаатли муносабатлар туфайли пайдо бўлган эътирофлар билан барпо этиб бўлмайди.
Мен бир пайтлар бир баҳсимизда ўзим тенгиларни авлод сифатида шаклланиб улгурмаган дегандим. Ўзим тенги шоирлар менинг бу фикримдан ранжишган ҳам эди. Ёзувчилар эса шунчаки тишларини тақиллатиб қўйишган.
Бу қараш 80-йиллар адабиётга кириб келган авлоднинг ўзидан олдинги авлод каби ўз қарашларини яхлит ҳолда ҳимоя қилолмагани, тарқоқлиги, бир-биридан айролиги, ўзлари кўтарган байроқлари тагида фақат ўзлари қолиб кетгани туфайли туғилган эди. Ўшанда фикримнинг иккинчи қисмини эшитишга авлоддошларимнинг сабри етмагани учун бу хулоса шу ҳолида тўхтаб қолганди.
Ҳар қандай авлоднинг ўзига хослиги унинг оламга, одамга, сўзга, ватанга, миллатга, виждонга Муносабатида кўзга ташланади.
Ҳар қандай янги қараш аввало дунёқарашнинг янгилиги билан ўлчанади. Дунёқараш – оламга, одамга, муҳитга, ўзигача бўлган тушунча ва қарашларга, шаклларга муносабат янгиланмай туриб, янги қараш, янги услуб пайдо бўлмайди. Авлодлик ҳам ана шу янги қарашлар, янги муносабатлар, янги ифода усуллари, янги шакллар устида ўтиради. Янги қараш бўлмаган, адабиётда бадиият имкониятларини, қарашларини янгилай олмаганлар авлод сифатида фақат хроникал аҳамиятга эга.
Шунга кўра, бу 60 ёшлилар қайси қараш ва ёндашуви билан адабиётимиз учун янги? Бу саволга ҳали адабиётшунослигимиз тугал ва тўлиқ тасаввур бера олгани йўқ. Хусусан, бу авлоднинг энг авангард қарашларини ўзида акс эттирган Фахриёр ҳақида ҳам.
Шу сабабли Фахриёрнинг 60 ёши арафасида хаёлимга келганлари аслида бугун 60 ёшга қараб оғишмай келаётган ёки ундан ошиб ўтса ҳам ҳали-ҳануз 60лик нусхидан қутулолмаган авлод ҳақида.
Бу авлод бир нарсаси билан – юқорида тилга олган, тилга олмаган бўлмасам ҳам шунга муносибларнинг ҳар бири бадиий сўз имкониятларига бир авлодга хос янги тамойиллар, шакллар, ифодалар, оҳанг ва қарашлар олиб киргани билан характерлидир. Бу авлодда мен неоклассизмдан тортиб, метамодернизмгача бўлган барча услубий тажрибаларни ўз ижодларида муввафақиятли қўллай олган ижодкорларни кўраман.
Умуман олганда, 60 ёшлилар, яъни ўтган асрнинг 80-йилларида адабиётга кириб келган авлоднинг асарлари ўзидан олдинги авлодга қараганда, сўзнинг нафақат маъно қатлами, балки ифода қатламларининг ранг-баранглигига, жанрлар қоришиғида турли шакллар формуласи топишга уринишлари, поэтик мушоҳода эркинлигига урғу берганлиги, шакл ва мазмунда серқатламлилик, поэтик ғоялар ассоциатив ракурсга қурилганлиги, ўқувчилардан нафақат мутолаа, балки адабий хабардорлик ва бевосита муаллиф билан баравар мулоқат талаб қилиши, фикрда ва тасаввурда, сўзда бадиий ўйин уюштириши каби жиҳатларига кўра жаҳон адабиётининг концептуал адабиётга мойиллиги билан алоҳида ажралиб туради.
Борлиқ, муҳит, даврга муносабатга доир барча саволларга жавобларни бу авлоднинг, жумладан Фахриёрнинг бадиий сўз дея тақдим қилганларидан олиш мумкин. Зеро, ижодкорнинг энг яхши таржимаи ҳоли бу унинг асарларидир, инчунин, энг асл биографи ҳам муаллифнинг ўзи.
Фахриёр ижоди ўзининг характери ва моҳиятига кўра бу авлоднинг адабиётдаги ўрнини яққолроқ ифода қилади. Унинг ижоди бугунги 60 ёшлилар ижодий дунёсининг фазовий кенглиги ҳамда геометрик ўлчамларини белгилаши билан бирга бу авлод адабий дунёси моҳиятан бадиий концептуализмга яқинлигини исботлаб туради.
“Мен бу куйни тирилтирмоқ истайман, Вақтнинг чексиз даштларида адашиб кетган” дея даъво қилади шоир бир туркумида. У шундай шеър бўлиши керакки, “ҳақиқатнинг ёвшан ислари анқиб” турсин.) Ўша “жодуланган” даҳолар ҳам дард чеккан, оғриган, изтиробларини баён қилган. Агар улар ҳам дард чеккан, оғриган, азобланган бўлса-ю, лекин охир-оқибат буларнинг ҳаммаси жодудан бошқа нарса бўлиб чиқмаса, унда уларнинг дарди қанақа дард? Улар қандай дард чекишган, қай шаклда дард чекишган, бу дарднинг адабиётга нима алоқаси бор? Агар уларнинг дарди билан Вақт англаб турган дард ўртасида фарқ бўлса, унда дардларнинг ҳам шакли, туси бўларкан-да? Шунда ўз-ўзидан хулоса пайдо бўлади: инсон шаъни ва ғурури яна тупроқ қадар топталмаслиги учун, энг аввало Дардлар ўз шаклини топиши керак. Хўш, у қандай шаклни танлайди? Масала шунда.
…Мен эсам, мен сўзларни бошга
Кўтараман… Ўзгадир мақсад
Шундан, балки, йўриғим бошқа,
Шундан, балки, мағлубман аксар.
Демосфен билан баҳсга кирган шоир мавжуд ҳақиқатлар олдида мағлубликни тан олади. Аммо бу мағлубият эмас. Бу аслида янги “кийим” кийган, шаклини ўзгартирмоқчи бўлган дард юришининг бошланиши. Чунки у ўзнинг оғриғига “шакл” топа олди. Бу нафақат услуб, балки дунёқараш ҳам.
Илк тақдимнинг “Дарднинг шакли” дея номлаши биланоқ шоир ўзининг адабий услубига тамал тоши қўйиб бўлганди. Номда шоир фақат дардга эмас, унинг тусига ҳам урғу беради ва уни геометрик ўлчовга айлантиришни истайди. Агар кўникиб қолган тасаввуримиз билан ёндашсак, бу каби ном ғализроқ туюлади. Чунки биз шу пайтгача дарднинг шакли ҳақида ўйлаб кўрмаганмиз. Дард – бу дард, оғриқ – бу оғриқ, изтироб – бу изтироб деб қабул қилиб келинган. Биз юрагимизга чўккан ҳар бир ҳиссиётни бир хил шаклга солиб ўрганганмиз. Аслида, бугунги постмодернистик билимлар хулосаси билан қарасак, ҳатто руҳоний олам ҳам моддий олам каби маълум бир шакллар қоришувидан ташкил топади:
□►◊●
Биз Фахриёр ижодида бу каби семиотик ишораларга кўплаб дуч келамиз. Борлиқни геометрик ўлчамлар орқали ифода қилиш бу фазовий тасаввур эҳтиёжини келтириб чиқаради. Геометрик ўлчовлар аслида фазовий ўлчовлардир. Фазодаги ҳар қандай ўлчамлар худди унинг қонунлари каби руҳий дунёмизда ҳам аксланади ва шу ўлчамлар орқали биз англамаган ҳолда ваҳдатул вужуд қонунлари билан уйғунлашамиз. Геометрик шакллар бизга ана шу уйғунликни моддийлашган ҳолда тақдим қилади. Жорж Брак ва Пикассонинг кубистик услубдаги суратлари бу фикримизни тасдиқлайди. Фахриёрнинг шеърларида ҳам биз ана шу ёндушувни кўрамиз: шоир бизга сўзларнинг орқа томонида қолиб кетган маъноларига, уни акслантираётган ишора-ўлчамга таянган ҳолда асл маъно ва шаклу шамойил кесишмасида бизнинг одатий тасаввурларимиз деворларини йиқитиб ташлайдиган янги метофора таклиф қилади.
Фахриёр ўзининг дастлабки шеърларидан бирида мавжуд воқеликнинг манзарасини шундай тасвирлайди:
Деворга осиғлик қилич
Зангларини тўка бошлади.
Ярақлай бошлади тўсатдан
Янги ой шаклида.
Лекин девор қизил эди.
Бу ёш шоирнинг, шу ёшдаги авлоднинг ўз даврига муносабати. Буни уларнинг ижодини таҳлил қилсангиз, ўзингиз ҳам гувоҳ бўласиз. “Қилич зангини тўкиб” “ярақлай” бошлади. Аммо у осилган девор “қизил”лигича турибди. Бу шоир ва авлод сўз айтишга даъво қилишга киришган муҳитнинг манзараси. Бу ерда шоир учун муҳими қиличнинг янги ой шаклида, бошқача айтганда, умид шаклида ялтирай бошлаши. Бу умидни ундан олдинги авлод пайдо қилган. Бу барча масалага – ижтимоий умиддан то бадиий умидгача тааллуқи. Алалхусус, “Ой” ташбеҳи Фахриёр ижодини бирлаштириб турувчи истилоҳлардан бири. Кейинчалик шоир шеърларида бу “янги ой” бешикка, аёл юзидаги доғга, ўроққа, фалак туйнугига, тирноққа, пўсти арчилган олмага, узукка, болтага ва дорга қиёс қилинади, кўнгил тазаррусини қабул қилувчига айланади (“Ой юзингга қараб йиғладим” дейди шоир “Аёлғу”да). Ой кимнинг юзи? Гўзал ёрнингми, борлиқнингми, яратганнингми, Сўзнингми? Бу саволларга жавобни бу авлодга тааллуқли бўлган ҳар бир ижодкорнинг асарларидан топа оласиз.
“Ой болта”деган икки сўздан иборат шеър бор бу достонда. Агар достонни яхлит тасаввур қилинганда бу достон муқаддимасидаги ойга қилинган тазаррунинг давоми, лекин алоҳида олинганда бу икки сўзли яхлит шеър. Шу икки сўзли шеърнинг ўзи бизга бир дунё тасаввур лаззатини беради.
Дастлабки ўқишимизда ойнинг болта шакли эсимизга келади. Кейин эса бу тасаввур кенгайиб боради. Ойнинг болта шакли қадимги жанг қуроли ойболтани эсга солади. Жанг қуроли ҳамиша кишида ҳадик ва хавотир уйғотади. Ой болта шаклида ойболтага ўхшаб азалу абад устимизда осилиб туради. Демак, бизнинг ичимиздаги ҳадик ва хавотир ҳам азал абад бизни тарк этмайди. Сўзнинг ойболтага ўхшаши эса ичимизда учинчи тасаввур қатламини уйғотади. Энди ҳарфлар ёхуд товушлар йиғиндиси бўлган сўзнинг ўзи ойболтага айланади.
“Асарда дард бўлиши керак” дерди 80-йилларда адабиётга кириб келганларга устозлик қилганлар. Уларнинг бу талабига бугун ҳам эътироз уйғонмайди. Адабиёт бошдан оёқ изтироб ва оғриқдан туғилади. Адабиёт инсон, миллат, ватан ҳақидаги изтиробларнинг бадиийлашган кўриниши. Бу ўтган Сўз тарихида исботсиз қабул қилинган аксиома. Аммо Фахриёрни фақат дарднинг ўзи эмас, унинг шакли ҳам қизиқтиради. Кўзга кўринмас дарднинг кўзга кўринмас шакллари ҳам бор. Шундай экан шакллардаги эркинлик-стихия аслида руҳиятнинг эркинлиги ва стихиясидир. Сўзга айланишни истаган руҳият ўзига шакл излайди ва топади ҳам.
Яна тупроқ бўлар алданган ақл,
Шамоллар руҳ бўлиб қайтажаклар бот.
Дардларим кийина бошлайди – ШАКЛ.
Ақлнинг, Юнг таъбири билан айтганда, “Персона”нинг мутелигидан қутилган руҳ шамолга айланади. Энди у дард кўринишида ўзига шакл излайди. Дардга шакл излаш аслида шоирнинг муҳитга, ўзига оғриқ, изтироб бераётган, унда сўз айтиш истагини пайдо қилаётган муносабатларга шакл излаш дегани. Бу шоирнинг мавжуд ҳақиқатлар билан тўқнашувини, ўзини ифода этиш шаклларини, ўзи излаш интилишларини билдиради. Оламни қабул қилиш қанчалик ранг-баранг бўлса, ўзини ифода этиш шакллари ҳам шунчалик ранг-баранглашади. Фахриёр ижодида биз анъанавий шеърий услублардан тортиб, насрий шеърларни учратамизки, буларнинг ҳаммаси шоирнинг ўзини ифода этиш йўлларига шакл излаганликдан дарак беради. Шоир айнан дардга шакл излаш орқали мавжудликка ўз норозилигини, ўзининг мавжудликка даъвогар ҳақиқатлари борлигини баён қилади. Дард шакли – айтилмоқчи бўлган сўз шаклини келтириб чиқаради. Шакл излаши унинг охир-оқибат борлиққа муносабатидан туғилади. Бу эса, энг аввало, дардни баён қилиш учун кимга талпиниш ва талпинмасликни англаб олишни талаб қилади:
Даҳога талпинма, даҳодан талпин,
Маънисин унутма қадим оятнинг.
Даҳолар – жодугар, ғоялар – фолбин,
Кўзларин боғлайди инсониятнинг.
Агар “даҳолар – жодугар”, “ғоялар – фолбин” ва бу даҳо ва ғоялар Инсониятнинг “кўзини боғлаган бўлса”, бу авлодлар сиғиниб келган даҳолар ва ғояларнинг ёлғонлиги, сохталиги, ясамалиги аён бўлиб қолса, ҳақ сўзни айтаман деган шоирда нима қолади? Менимча, “…тозартса бизни шоядким” деган умид ва фақат тазарру қолади.
Қўлларидан тутгил устоз ҳаётнинг,
Сиғинчга – сиғинчдан – бошлагин, қалбим.
Тазарру тозартса бизни шоядким…
Кўҳна туркуларни шивирлар лабим.
Кўзларин боғлайди инсониятнинг.
Шоирликка даъво қилган лаб халос бўлиш умидида “қадимги туркуларни” беихтиёр “такрорлай” бошлайди. Бу турку кейинчалик, ҳали адабиётшунослигимиз томонидан етарли баҳо бермаган, аммо бу авлодда дунёга, сўзга муносабат ўзгарганини даъво қилган, ҳам шаклан, ҳам мазмунан адабий ҳодиса сифатида ҳанузгача кашф этилмаган орол бўлиб қолаётган, дунёга ва одамга экзистенциал муносабатини аён қилган “Аёлғу”, “Геометрик баҳор”, “Мучал ёши” экспрементал туркумлар қиёфасида бўй кўрсатади. (“Тепангда увиллар қисмат бўрони. Тегрангда айланар номаълумликлар. На истак аёндир, на мақсад аён, на кимни излаганинг ва на изламаганинг”… “Шайтон ҳам ўзингсан, акси ҳам ўзинг, Умидсиз – шайтонсан, умидли – банда.” “Мучал ёши”)
Фахриёрнинг геометрик шаклларни ўз ичига олган шеърлари шуниси билан характерлики, шоир нафақат мазмунда, балки шаклда ҳам айтмоқчи бўлган асосий мажозга ишора беради, дарднинг шамойилини ўқувчига таклиф қилади. Бу шаклга қараб, ўқувчи ўз диди ва савиясидан келиб чиқиб, шаклга зуҳрланган метафорани ўзи тасаввур қилиб олади. Бу эса шеърни худди ҳайкал ёки тасвирий санъат асари каби маълум бир геометрик ўлчов, демак тасаввурнинг моддийлашган модели тасаввурини беради. Агар Эвклид назариясига таянсак, ҳар қандай фикр ўзининг моддий шаклига эга. Шу сабабли ҳам қадимги файласуфлар донишмандликни аввало геометрияни ўрганишдан бошлашган. Геометрик ўлчовлар – борлиқни таҳлил қилувчи фалсафий ўлчовлар сифатида қабул қилинган. Биз фикрнинг моддийлашган кўринишини юнон ва Рим меъморчилиги ва ҳайкалтарошлигида яққолроқ тасаввур қиламиз: ҳалигача башариятни лол қилиб келаётган бу обидалар аслида тасаввурнинг моддийлашиш ҳосиласи эди. Шу каби Фахриёр ҳам ўз шеърларида тасаввурни моддийлаштиради.
Кўнгил бу кеча ҳам уйда ётмади.
Кейин шу тасаввурни яна тасаввурий ўлчовларини келтира бошлайди.
Беш
ёш ҳисобланса
ўғил боланинг
аллақачон
суннат тўйи бўлиб ўтган бўлар эди
беш
йил ҳисобланса
бир одам
диплом олар эди эски замонда
беш
кун ҳисобланса
шуларнинг ҳаммаси
кириб кетар эди битта умрга.
Бу шеърда Шоир “беш”лик ўлчами орқали инсоннинг бутун умрига шакл беради. Инсон ҳаёти бор-йўғи шу “беш кун” деган ўлчамдан иборат. Демак, дунё, азал ва абад маълум бир ўлчамлар ва шакллар орасида яшайди.
Осмон ерда юрар Тибетда.
Аслида осмон билан ернинг ораси ҳеч бир ўлчамга сиғмайди. Эҳтимол бу саноқсиз ноллар билан ифода этиладиган ёруғлик йилларига тенгдир. Умуман, биз “осмон” деб биладиган мавжудлик аслида бизга чексизлик ва нисбийликнинг моддийлашган кўриниши. Пастдан, бизнинг мавжуд тасаввуримиздан туриб қаралса, кеча ва кундуз, фасллар, ой ва қуёш, юлдузлар ва булутлар алмашувида Тибет тоғлари осмонни нафақат суяб турган бўлади, балки осмон бу баланд тоғ бағрида ётгандек (юргандек) туюлади. Фазо инсон қанча тубанда бўлса шунча яқин туюлади, қанча юксалса шунча баландлашади. Бу тафаккурга ҳам хос қонуният. Лекин сатрнинг маъноси фақат бу ўлчам билан якунланмайди. Бу ерда яна бир нарсага ишора кетади: Тибет ер куррасининг илоҳий қувватлари маркази ҳам саналади. Илоҳий қувват – бу осмон, коинот билан боғлиқликни англатади. Илоҳий қувват қаерда бўлса, ўша ерда фазовий қонунлар тан олинади, амал қилинади, боғланилади, бу эса осмоннинг ўша ерда “юрганини” тасдиқлайди. Шоир эса руҳоний тушунчаларни бетиним моддийлаштирверади: хотира “култепага”, туш – “афт-ангорини аниқ кўриб бўлмайдиган” култепада, яъни онг остидаги майлларни ўйнаб ётган “бола”га айланади.
Хотира
куйган ҳислар култепасидир
туш
култепада ўйнаган бола
афт ангорини кўриб бўлмайди.
Нега туш кап-катта эсини таниган одам эмас, “бола” шаклида моддийлашаяпти? Психоаналитикага кўра, тушлар онгостидаги майл ва кечинмаларнинг турли образларда намоён бўлишидир. У Эго – Ақл ҳукмронлигини қабул қилмаган. Агар халқ тилида айтилса, “ақли кирмаган”. Шунинг учун ҳам онгости инъикоси бўлган туш бола шаклида моддийлашиши руҳиятшунослик илмига кўра ҳам мантиқли.
Худди Ньютоннинг бутун олам тортишиш ёки Эйнштейннинг нисбийлик назарияси каби борлиқдаги барча нарса ва ҳодисалар оламнинг ваҳдатул вужуд қонунларига бўйсунади. Ижодкор ана шу қонунларни мажозлар орқали акс эттиради ва бу билан бизга ваҳдатул вужуд қонунларини қайта-қайта эслатади. “Гўзаллик”дан завқ ва лаззат туйиш тушунчаси мана шу қонунларни ҳис эта олиш тушунчасидир. Фахриёр шеърларида турли шакллар қўллаш орқали бизнинг тасаввуримизнинг эшикларини очиб, ана шу манзил сари таклиф қилади. Ўзимиз турган эшикдан у манзил томон чиқа олиш салоҳияти энди шоирга эмас, бизнинг ўзимизга боғлиқ бўлади.
Фахриёр ҳар китобида рационалистик хулосалардан эмперик хулосаларига яқинлашиб боради. Унинг “Мучал ёши”, “Имло луғати” достонлари бунга яққолроқ мисол бўлади: бу достонларда лирик қаҳрамоннинг борлиққа муносабати ўта хусусий ҳиссиёт, кечинмалар, ҳолат ва кайфиятларига қурилади. Шу сабабли ҳам бу қаҳрамонлар жаҳон адабиётидаги мавжуд воқеликдан бегоналашган ва айни пайтда воқеликка шунчалик яқинлашган образлар сифатида гавдаланади: борлиқнинг мавжуд ифода қолипларидан қочиш, аслида, борлиқнинг асл моҳиятига янада яқинлаштиради.
Бугунги универсаллашган инсон руҳияти шу даражада мураккаб ва ранг-барангки, уни ифода этишга, тасвирлаб беришга Шарқу Ғарбнинг бор бадиий ифода усуллари ҳам қодир эмас. Инсон универсаллашгани сари бадиий сўз ифодалари ҳам универсаллашиб боради. Биз Фахриёр шеърларида универсаллашган инсон истилоҳларига дуч келамизки, бу ҳолат бу авлодни ҳам, шоирнинг ўзини ҳам ўзидан аввалги салафлардан ажратиб туради. Шунинг учун ҳам биз унинг шеърлари битилган қатъий бир шеърий шаклни кўрмаймиз. Кези келганда, шуни айтиб ўтиш керакки, Фахриёр ХХ ва ХХI асрларни бирлаштириб турган инсон, тўғрироғи, ўзининг руҳиятини акс эттириш учун Шарқу Ғарбнинг турку, верлибр, сонет, рондел, элегия, тўртлик, учлик, мумтоз ва халқ оғзаки ижодининг шеърий шаклларидан унумли фойдаланади – бу билан бир томондан, бугунги давр кишисининг тийнати шу шеърий жанрлар дунёга келган замонлардаги инсон руҳияти билан чамбарчас ва узвий боғлиқ эканига ишора қилса, иккинчи томондан, бадиий сўзнинг тасвирий ҳудудини Шарқу Ғарб қадар кенгайтиради. “Аёлғу” ўнлаб алоҳида шеърлардан ташкил топган универсал инсоннинг руҳиятини акс эттирувчи достон. “Геометрик баҳор” шеърида биз турли семантик маъно ташийдиган турли шакллар ифодасига дуч келамиз. Агар бу шакллар олиб ташланса, шеърнинг оҳори ҳам, мазмуни ҳам кутилган натижани бермайди. Бу шеърдаги шаклларнинг ҳар бирининг қадимги тош ёхуд Миср битиклари каби ўз мажозий шаклига зуҳрланган маъноси ҳам бор. Бу шакллар шеър мазмунининг ажралмас бир бўлагига айланган. Ҳар ким ўз қувваи ҳофизасидан келиб чиқиб, қатламларни тасаввур қилаверади. Постмодернизмнинг асосий талабларидан бири ҳам шу: шакл ўзининг шамойилини йўқотиб, мазмунга айланиши керак. Бунинг учун нафақат шоирдан, балки уни англаш, идрок ва тасаввур қилиш учун ўқувчидан ҳам савия, дид ҳамда фазовий ўлчамдаги дунёқараш талаб қилинади.
Фахриёр шеърлари бугун жаҳон адабиётида “потмодернизм” деб аталган овим тамойилларига тўлиқ жавоб бериши билан аҳамиятли. Маълумки, постмодернизм ўзидан аввалги маърифатчилик, неоромантизм ҳамда хаос ва абсурдга субъектив маъно излаш орқали модернизм қарашларини, демакким, борлиққа бўлган муносабатини инкор қилароқ пайдо бўлди. Шаклий ва жанр қолипларини тан олмаслик, жанрлар қоришиғи (“Ёздиғ”, “Аёлғу”достонлари мисолида), истеҳзо, қора юмор (“…аста болға билан ушатиб, ва тарози палласига ташлаб қайтиб олиб, ошиқчасини сотар бир дўстим, мени чакана нархда, шукр, харидорим бор экан менинг ҳам “), ички драманинг тадрижий ривожини инкор қилиш постмодернизмнинг асосий хусусиятлари саналади. Фахриёр ижодини кузатсак айнан мана шу хусусиятларнинг урғуланганига гувоҳ бўламиз. Бу миллий адабиётимизда ҳам умумий ўзанга қўшилиб олганини, шу даврдаги дунё адабиётига ёндош тарзда тараққий этганидан дарак беради.
Умуман, ўзи мансуб авлодининг ҳам мазмунан, ҳам шаклан энг авангард йўналишларини ўзида жамлаб турган Фахриёр ижодига тўлақонли баҳо бериш орқали биз бугунги 60 ёшлиларнинг миллий, қолаверса, жаҳон адабиётининг асосий тамойилларидан бохабар бўламиз ва авлоднинг авлод сифатидаги адабий улуши ҳақидаги кўплаб саволларга жавоб топамиз.
Манба: https://oyina.uz/
Har qanday avlodning o‘ziga xosligi uning olamga, odamga, so‘zga, vatanga, millatga, vijdonga Munosabatida ko‘zga tashlanadi.
GЕOMЕTRIK SHOIR
yoxud avlodning avangard ijodkori ijodiga chizgilar
Nazar ESHONQUL
Adabiyotimizning 80-yillar avlodiga mansub bo‘lgan Faxriyor oktyabr oyi avvalida 60 yoshga to‘ladi. Bir-ikki yosh katta bo‘lgan Halima Ahmad, Aziz Said, Eshqobil Shukur allaqachon bu yoshdan hatlab o‘tishdi. Bu avlodning eng jo‘shqin va novator shoiri Abduvali Qutbiddin bu yoshga yetmadi ham… Salim Ashur, Zebo Mirzo kabi bir-ikki ko‘ylak kam kiyganlar ham 60 yosh chorrahasiga yaqinlashdi. Demak, butun boshli avlod 60 yoshga kiryapti. 60 atrofidagi bu avlod o‘zi adabiyotga nima berdi? Ularni yaxlit holda avlod deya olamizmi? Avlod sifatida adabiyotning qaysi tamoyillarini yangiladi? Bu avlodning qaysi fazilatlariga qarab, “avlod” deya atay olamiz? Avlodlikka munosibmi bu 60 yoshlilar?
Bu savollarni men o‘ylab topganim yo‘q. Qachondir kelib, ehtimol hozir ham adabiyot deb atalgan ummonga quyilib yo quyilmagan o‘zanlar haqida baribir xolis xulosa qilish uchun bu savollarga javob topish kerak bo‘ladi. Chunki avlodlikni ijodkorlar uyushmasi qarori yoki shaxsiy va o‘zaro manfaatli munosabatlar tufayli paydo bo‘lgan e’tiroflar bilan barpo etib bo‘lmaydi.
Men bir paytlar bir bahsimizda o‘zim tengilarni avlod sifatida shakllanib ulgurmagan degandim. O‘zim tengi shoirlar mening bu fikrimdan ranjishgan ham edi. Yozuvchilar esa shunchaki tishlarini taqillatib qo‘yishgan.
Bu qarash 80-yillar adabiyotga kirib kelgan avlodning o‘zidan oldingi avlod kabi o‘z qarashlarini yaxlit holda himoya qilolmagani, tarqoqligi, bir-biridan ayroligi, o‘zlari ko‘targan bayroqlari tagida faqat o‘zlari qolib ketgani tufayli tug‘ilgan edi. O‘shanda fikrimning ikkinchi qismini eshitishga avloddoshlarimning sabri yetmagani uchun bu xulosa shu holida to‘xtab qolgandi.
Har qanday avlodning o‘ziga xosligi uning olamga, odamga, so‘zga, vatanga, millatga, vijdonga Munosabatida ko‘zga tashlanadi.
Har qanday yangi qarash avvalo dunyoqarashning yangiligi bilan o‘lchanadi. Dunyoqarash – olamga, odamga, muhitga, o‘zigacha bo‘lgan tushuncha va qarashlarga, shakllarga munosabat yangilanmay turib, yangi qarash, yangi uslub paydo bo‘lmaydi. Avlodlik ham ana shu yangi qarashlar, yangi munosabatlar, yangi ifoda usullari, yangi shakllar ustida o‘tiradi. Yangi qarash bo‘lmagan, adabiyotda badiiyat imkoniyatlarini, qarashlarini yangilay olmaganlar avlod sifatida faqat xronikal ahamiyatga ega.
Shunga ko‘ra, bu 60 yoshlilar qaysi qarash va yondashuvi bilan adabiyotimiz uchun yangi? Bu savolga hali adabiyotshunosligimiz tugal va to‘liq tasavvur bera olgani yo‘q. Xususan, bu avlodning eng avangard qarashlarini o‘zida aks ettirgan Faxriyor haqida ham.
Shu sababli Faxriyorning 60 yoshi arafasida xayolimga kelganlari aslida bugun 60 yoshga qarab og‘ishmay kelayotgan yoki undan oshib o‘tsa ham hali-hanuz 60lik nusxidan qutulolmagan avlod haqida.
Bu avlod bir narsasi bilan – yuqorida tilga olgan, tilga olmagan bo‘lmasam ham shunga munosiblarning har biri badiiy so‘z imkoniyatlariga bir avlodga xos yangi tamoyillar, shakllar, ifodalar, ohang va qarashlar olib kirgani bilan xarakterlidir. Bu avlodda men neoklassizmdan tortib, metamodernizmgacha bo‘lgan barcha uslubiy tajribalarni o‘z ijodlarida muvvafaqiyatli qo‘llay olgan ijodkorlarni ko‘raman.
Umuman olganda, 60 yoshlilar, ya’ni o‘tgan asrning 80-yillarida adabiyotga kirib kelgan avlodning asarlari o‘zidan oldingi avlodga qaraganda, so‘zning nafaqat ma’no qatlami, balki ifoda qatlamlarining rang-barangligiga, janrlar qorishig‘ida turli shakllar formulasi topishga urinishlari, poetik mushohoda erkinligiga urg‘u berganligi, shakl va mazmunda serqatlamlilik, poetik g‘oyalar assotsiativ rakursga qurilganligi, o‘quvchilardan nafaqat mutolaa, balki adabiy xabardorlik va bevosita muallif bilan baravar muloqat talab qilishi, fikrda va tasavvurda, so‘zda badiiy o‘yin uyushtirishi kabi jihatlariga ko‘ra jahon adabiyotining konseptual adabiyotga moyilligi bilan alohida ajralib turadi.
Borliq, muhit, davrga munosabatga doir barcha savollarga javoblarni bu avlodning, jumladan Faxriyorning badiiy so‘z deya taqdim qilganlaridan olish mumkin. Zero, ijodkorning eng yaxshi tarjimai holi bu uning asarlaridir, inchunin, eng asl biografi ham muallifning o‘zi.
Faxriyor ijodi o‘zining xarakteri va mohiyatiga ko‘ra bu avlodning adabiyotdagi o‘rnini yaqqolroq ifoda qiladi. Uning ijodi bugungi 60 yoshlilar ijodiy dunyosining fazoviy kengligi hamda geometrik o‘lchamlarini belgilashi bilan birga bu avlod adabiy dunyosi mohiyatan badiiy konseptualizmga yaqinligini isbotlab turadi.
“Men bu kuyni tiriltirmoq istayman, Vaqtning cheksiz dashtlarida adashib ketgan” deya da’vo qiladi shoir bir turkumida. U shunday she’r bo‘lishi kerakki, “haqiqatning yovshan islari anqib” tursin.) O‘sha “jodulangan” daholar ham dard chekkan, og‘rigan, iztiroblarini bayon qilgan. Agar ular ham dard chekkan, og‘rigan, azoblangan bo‘lsa-yu, lekin oxir-oqibat bularning hammasi jodudan boshqa narsa bo‘lib chiqmasa, unda ularning dardi qanaqa dard? Ular qanday dard chekishgan, qay shaklda dard chekishgan, bu dardning adabiyotga nima aloqasi bor? Agar ularning dardi bilan Vaqt anglab turgan dard o‘rtasida farq bo‘lsa, unda dardlarning ham shakli, tusi bo‘larkan-da? Shunda o‘z-o‘zidan xulosa paydo bo‘ladi: inson sha’ni va g‘ururi yana tuproq qadar toptalmasligi uchun, eng avvalo Dardlar o‘z shaklini topishi kerak. Xo‘sh, u qanday shaklni tanlaydi? Masala shunda.
…Men esam, men so‘zlarni boshga
Ko‘taraman… O‘zgadir maqsad
Shundan, balki, yo‘rig‘im boshqa,
Shundan, balki, mag‘lubman aksar.
Demosfen bilan bahsga kirgan shoir mavjud haqiqatlar oldida mag‘lublikni tan oladi. Ammo bu mag‘lubiyat emas. Bu aslida yangi “kiyim” kiygan, shaklini o‘zgartirmoqchi bo‘lgan dard yurishining boshlanishi. Chunki u o‘zning og‘rig‘iga “shakl” topa oldi. Bu nafaqat uslub, balki dunyoqarash ham.
Ilk taqdimning “Dardning shakli” deya nomlashi bilanoq shoir o‘zining adabiy uslubiga tamal toshi qo‘yib bo‘lgandi. Nomda shoir faqat dardga emas, uning tusiga ham urg‘u beradi va uni geometrik o‘lchovga aylantirishni istaydi. Agar ko‘nikib qolgan tasavvurimiz bilan yondashsak, bu kabi nom g‘alizroq tuyuladi. Chunki biz shu paytgacha dardning shakli haqida o‘ylab ko‘rmaganmiz. Dard – bu dard, og‘riq – bu og‘riq, iztirob – bu iztirob deb qabul qilib kelingan. Biz yuragimizga cho‘kkan har bir hissiyotni bir xil shaklga solib o‘rganganmiz. Aslida, bugungi postmodernistik bilimlar xulosasi bilan qarasak, hatto ruhoniy olam ham moddiy olam kabi ma’lum bir shakllar qorishuvidan tashkil topadi:
□►◊●
Biz Faxriyor ijodida bu kabi semiotik ishoralarga ko‘plab duch kelamiz. Borliqni geometrik o‘lchamlar orqali ifoda qilish bu fazoviy tasavvur ehtiyojini keltirib chiqaradi. Geometrik o‘lchovlar aslida fazoviy o‘lchovlardir. Fazodagi har qanday o‘lchamlar xuddi uning qonunlari kabi ruhiy dunyomizda ham akslanadi va shu o‘lchamlar orqali biz anglamagan holda vahdatul vujud qonunlari bilan uyg‘unlashamiz. Geometrik shakllar bizga ana shu uyg‘unlikni moddiylashgan holda taqdim qiladi. Jorj Brak va Pikassoning kubistik uslubdagi suratlari bu fikrimizni tasdiqlaydi. Faxriyorning she’rlarida ham biz ana shu yondushuvni ko‘ramiz: shoir bizga so‘zlarning orqa tomonida qolib ketgan ma’nolariga, uni akslantirayotgan ishora-o‘lchamga tayangan holda asl ma’no va shaklu shamoyil kesishmasida bizning odatiy tasavvurlarimiz devorlarini yiqitib tashlaydigan yangi metofora taklif qiladi.
Faxriyor o‘zining dastlabki she’rlaridan birida mavjud voqelikning manzarasini shunday tasvirlaydi:
Devorga osig‘lik qilich
Zanglarini to‘ka boshladi.
Yaraqlay boshladi to‘satdan
Yangi oy shaklida.
Lekin devor qizil edi.
Bu yosh shoirning, shu yoshdagi avlodning o‘z davriga munosabati. Buni ularning ijodini tahlil qilsangiz, o‘zingiz ham guvoh bo‘lasiz. “Qilich zangini to‘kib” “yaraqlay” boshladi. Ammo u osilgan devor “qizil”ligicha turibdi. Bu shoir va avlod so‘z aytishga da’vo qilishga kirishgan muhitning manzarasi. Bu yerda shoir uchun muhimi qilichning yangi oy shaklida, boshqacha aytganda, umid shaklida yaltiray boshlashi. Bu umidni undan oldingi avlod paydo qilgan. Bu barcha masalaga – ijtimoiy umiddan to badiiy umidgacha taalluqi. Alalxusus, “Oy” tashbehi Faxriyor ijodini birlashtirib turuvchi istilohlardan biri. Keyinchalik shoir she’rlarida bu “yangi oy” beshikka, ayol yuzidagi dog‘ga, o‘roqqa, falak tuynugiga, tirnoqqa, po‘sti archilgan olmaga, uzukka, boltaga va dorga qiyos qilinadi, ko‘ngil tazarrusini qabul qiluvchiga aylanadi (“Oy yuzingga qarab yig‘ladim” deydi shoir “Ayolg‘u”da). Oy kimning yuzi? Go‘zal yorningmi, borliqningmi, yaratganningmi, So‘zningmi? Bu savollarga javobni bu avlodga taalluqli bo‘lgan har bir ijodkorning asarlaridan topa olasiz.
“Oy bolta”degan ikki so‘zdan iborat she’r bor bu dostonda. Agar dostonni yaxlit tasavvur qilinganda bu doston muqaddimasidagi oyga qilingan tazarruning davomi, lekin alohida olinganda bu ikki so‘zli yaxlit she’r. Shu ikki so‘zli she’rning o‘zi bizga bir dunyo tasavvur lazzatini beradi.
Dastlabki o‘qishimizda oyning bolta shakli esimizga keladi. Keyin esa bu tasavvur kengayib boradi. Oyning bolta shakli qadimgi jang quroli oyboltani esga soladi. Jang quroli hamisha kishida hadik va xavotir uyg‘otadi. Oy bolta shaklida oyboltaga o‘xshab azalu abad ustimizda osilib turadi. Demak, bizning ichimizdagi hadik va xavotir ham azal abad bizni tark etmaydi. So‘zning oyboltaga o‘xshashi esa ichimizda uchinchi tasavvur qatlamini uyg‘otadi. Endi harflar yoxud tovushlar yig‘indisi bo‘lgan so‘zning o‘zi oyboltaga aylanadi.
“Asarda dard bo‘lishi kerak” derdi 80-yillarda adabiyotga kirib kelganlarga ustozlik qilganlar. Ularning bu talabiga bugun ham e’tiroz uyg‘onmaydi. Adabiyot boshdan oyoq iztirob va og‘riqdan tug‘iladi. Adabiyot inson, millat, vatan haqidagi iztiroblarning badiiylashgan ko‘rinishi. Bu o‘tgan So‘z tarixida isbotsiz qabul qilingan aksioma. Ammo Faxriyorni faqat dardning o‘zi emas, uning shakli ham qiziqtiradi. Ko‘zga ko‘rinmas dardning ko‘zga ko‘rinmas shakllari ham bor. Shunday ekan shakllardagi erkinlik-stixiya aslida ruhiyatning erkinligi va stixiyasidir. So‘zga aylanishni istagan ruhiyat o‘ziga shakl izlaydi va topadi ham.
Yana tuproq bo‘lar aldangan aql,
Shamollar ruh bo‘lib qaytajaklar bot.
Dardlarim kiyina boshlaydi – SHAKL.
Aqlning, Yung ta’biri bilan aytganda, “Persona”ning muteligidan qutilgan ruh shamolga aylanadi. Endi u dard ko‘rinishida o‘ziga shakl izlaydi. Dardga shakl izlash aslida shoirning muhitga, o‘ziga og‘riq, iztirob berayotgan, unda so‘z aytish istagini paydo qilayotgan munosabatlarga shakl izlash degani. Bu shoirning mavjud haqiqatlar bilan to‘qnashuvini, o‘zini ifoda etish shakllarini, o‘zi izlash intilishlarini bildiradi. Olamni qabul qilish qanchalik rang-barang bo‘lsa, o‘zini ifoda etish shakllari ham shunchalik rang-baranglashadi. Faxriyor ijodida biz an’anaviy she’riy uslublardan tortib, nasriy she’rlarni uchratamizki, bularning hammasi shoirning o‘zini ifoda etish yo‘llariga shakl izlaganlikdan darak beradi. Shoir aynan dardga shakl izlash orqali mavjudlikka o‘z noroziligini, o‘zining mavjudlikka da’vogar haqiqatlari borligini bayon qiladi. Dard shakli – aytilmoqchi bo‘lgan so‘z shaklini keltirib chiqaradi. Shakl izlashi uning oxir-oqibat borliqqa munosabatidan tug‘iladi. Bu esa, eng avvalo, dardni bayon qilish uchun kimga talpinish va talpinmaslikni anglab olishni talab qiladi:
Dahoga talpinma, dahodan talpin,
Ma’nisin unutma qadim oyatning.
Daholar – jodugar, g‘oyalar – folbin,
Ko‘zlarin bog‘laydi insoniyatning.
Agar “daholar – jodugar”, “g‘oyalar – folbin” va bu daho va g‘oyalar Insoniyatning “ko‘zini bog‘lagan bo‘lsa”, bu avlodlar sig‘inib kelgan daholar va g‘oyalarning yolg‘onligi, soxtaligi, yasamaligi ayon bo‘lib qolsa, haq so‘zni aytaman degan shoirda nima qoladi? Menimcha, “…tozartsa bizni shoyadkim” degan umid va faqat tazarru qoladi.
Qo‘llaridan tutgil ustoz hayotning,
Sig‘inchga – sig‘inchdan – boshlagin, qalbim.
Tazarru tozartsa bizni shoyadkim…
Ko‘hna turkularni shivirlar labim.
Ko‘zlarin bog‘laydi insoniyatning.
Shoirlikka da’vo qilgan lab xalos bo‘lish umidida “qadimgi turkularni” beixtiyor “takrorlay” boshlaydi. Bu turku keyinchalik, hali adabiyotshunosligimiz tomonidan yetarli baho bermagan, ammo bu avlodda dunyoga, so‘zga munosabat o‘zgarganini da’vo qilgan, ham shaklan, ham mazmunan adabiy hodisa sifatida hanuzgacha kashf etilmagan orol bo‘lib qolayotgan, dunyoga va odamga ekzistensial munosabatini ayon qilgan “Ayolg‘u”, “Geometrik bahor”, “Muchal yoshi” ekspremental turkumlar qiyofasida bo‘y ko‘rsatadi. (“Tepangda uvillar qismat bo‘roni. Tegrangda aylanar noma’lumliklar. Na istak ayondir, na maqsad ayon, na kimni izlaganing va na izlamaganing”… “Shayton ham o‘zingsan, aksi ham o‘zing, Umidsiz – shaytonsan, umidli – banda.” “Muchal yoshi”)
Faxriyorning geometrik shakllarni o‘z ichiga olgan she’rlari shunisi bilan xarakterliki, shoir nafaqat mazmunda, balki shaklda ham aytmoqchi bo‘lgan asosiy majozga ishora beradi, dardning shamoyilini o‘quvchiga taklif qiladi. Bu shaklga qarab, o‘quvchi o‘z didi va saviyasidan kelib chiqib, shaklga zuhrlangan metaforani o‘zi tasavvur qilib oladi. Bu esa she’rni xuddi haykal yoki tasviriy san’at asari kabi ma’lum bir geometrik o‘lchov, demak tasavvurning moddiylashgan modeli tasavvurini beradi. Agar Evklid nazariyasiga tayansak, har qanday fikr o‘zining moddiy shakliga ega. Shu sababli ham qadimgi faylasuflar donishmandlikni avvalo geometriyani o‘rganishdan boshlashgan. Geometrik o‘lchovlar – borliqni tahlil qiluvchi falsafiy o‘lchovlar sifatida qabul qilingan. Biz fikrning moddiylashgan ko‘rinishini yunon va Rim me’morchiligi va haykaltaroshligida yaqqolroq tasavvur qilamiz: haligacha bashariyatni lol qilib kelayotgan bu obidalar aslida tasavvurning moddiylashish hosilasi edi. Shu kabi Faxriyor ham o‘z she’rlarida tasavvurni moddiylashtiradi.
Ko‘ngil bu kecha ham uyda yotmadi.
Keyin shu tasavvurni yana tasavvuriy o‘lchovlarini keltira boshlaydi.
Besh
yosh hisoblansa
o‘g‘il bolaning
allaqachon
sunnat to‘yi bo‘lib o‘tgan bo‘lar edi
besh
yil hisoblansa
bir odam
diplom olar edi eski zamonda
besh
kun hisoblansa
shularning hammasi
kirib ketar edi bitta umrga.
Bu she’rda Shoir “besh”lik o‘lchami orqali insonning butun umriga shakl beradi. Inson hayoti bor-yo‘g‘i shu “besh kun” degan o‘lchamdan iborat. Demak, dunyo, azal va abad ma’lum bir o‘lchamlar va shakllar orasida yashaydi.
Osmon yerda yurar Tibetda.
Aslida osmon bilan yerning orasi hech bir o‘lchamga sig‘maydi. Ehtimol bu sanoqsiz nollar bilan ifoda etiladigan yorug‘lik yillariga tengdir. Umuman, biz “osmon” deb biladigan mavjudlik aslida bizga cheksizlik va nisbiylikning moddiylashgan ko‘rinishi. Pastdan, bizning mavjud tasavvurimizdan turib qaralsa, kecha va kunduz, fasllar, oy va quyosh, yulduzlar va bulutlar almashuvida Tibet tog‘lari osmonni nafaqat suyab turgan bo‘ladi, balki osmon bu baland tog‘ bag‘rida yotgandek (yurgandek) tuyuladi. Fazo inson qancha tubanda bo‘lsa shuncha yaqin tuyuladi, qancha yuksalsa shuncha balandlashadi. Bu tafakkurga ham xos qonuniyat. Lekin satrning ma’nosi faqat bu o‘lcham bilan yakunlanmaydi. Bu yerda yana bir narsaga ishora ketadi: Tibet yer kurrasining ilohiy quvvatlari markazi ham sanaladi. Ilohiy quvvat – bu osmon, koinot bilan bog‘liqlikni anglatadi. Ilohiy quvvat qayerda bo‘lsa, o‘sha yerda fazoviy qonunlar tan olinadi, amal qilinadi, bog‘laniladi, bu esa osmonning o‘sha yerda “yurganini” tasdiqlaydi. Shoir esa ruhoniy tushunchalarni betinim moddiylashtirveradi: xotira “kultepaga”, tush – “aft-angorini aniq ko‘rib bo‘lmaydigan” kultepada, ya’ni ong ostidagi mayllarni o‘ynab yotgan “bola”ga aylanadi.
Xotira
kuygan hislar kultepasidir
tush
kultepada o‘ynagan bola
aft angorini ko‘rib bo‘lmaydi.
Nega tush kap-katta esini tanigan odam emas, “bola” shaklida moddiylashayapti? Psixoanalitikaga ko‘ra, tushlar ongostidagi mayl va kechinmalarning turli obrazlarda namoyon bo‘lishidir. U Ego – Aql hukmronligini qabul qilmagan. Agar xalq tilida aytilsa, “aqli kirmagan”. Shuning uchun ham ongosti in’ikosi bo‘lgan tush bola shaklida moddiylashishi ruhiyatshunoslik ilmiga ko‘ra ham mantiqli.
Xuddi Nyutonning butun olam tortishish yoki Eynshteynning nisbiylik nazariyasi kabi borliqdagi barcha narsa va hodisalar olamning vahdatul vujud qonunlariga bo‘ysunadi. Ijodkor ana shu qonunlarni majozlar orqali aks ettiradi va bu bilan bizga vahdatul vujud qonunlarini qayta-qayta eslatadi. “Go‘zallik”dan zavq va lazzat tuyish tushunchasi mana shu qonunlarni his eta olish tushunchasidir. Faxriyor she’rlarida turli shakllar qo‘llash orqali bizning tasavvurimizning eshiklarini ochib, ana shu manzil sari taklif qiladi. O‘zimiz turgan eshikdan u manzil tomon chiqa olish salohiyati endi shoirga emas, bizning o‘zimizga bog‘liq bo‘ladi.
Faxriyor har kitobida ratsionalistik xulosalardan emperik xulosalariga yaqinlashib boradi. Uning “Muchal yoshi”, “Imlo lug‘ati” dostonlari bunga yaqqolroq misol bo‘ladi: bu dostonlarda lirik qahramonning borliqqa munosabati o‘ta xususiy hissiyot, kechinmalar, holat va kayfiyatlariga quriladi. Shu sababli ham bu qahramonlar jahon adabiyotidagi mavjud voqelikdan begonalashgan va ayni paytda voqelikka shunchalik yaqinlashgan obrazlar sifatida gavdalanadi: borliqning mavjud ifoda qoliplaridan qochish, aslida, borliqning asl mohiyatiga yanada yaqinlashtiradi.
Bugungi universallashgan inson ruhiyati shu darajada murakkab va rang-barangki, uni ifoda etishga, tasvirlab berishga Sharqu G‘arbning bor badiiy ifoda usullari ham qodir emas. Inson universallashgani sari badiiy so‘z ifodalari ham universallashib boradi. Biz Faxriyor she’rlarida universallashgan inson istilohlariga duch kelamizki, bu holat bu avlodni ham, shoirning o‘zini ham o‘zidan avvalgi salaflardan ajratib turadi. Shuning uchun ham biz uning she’rlari bitilgan qat’iy bir she’riy shaklni ko‘rmaymiz. Kezi kelganda, shuni aytib o‘tish kerakki, Faxriyor XX va XXI asrlarni birlashtirib turgan inson, to‘g‘rirog‘i, o‘zining ruhiyatini aks ettirish uchun Sharqu G‘arbning turku, verlibr, sonet, rondel, elegiya, to‘rtlik, uchlik, mumtoz va xalq og‘zaki ijodining she’riy shakllaridan unumli foydalanadi – bu bilan bir tomondan, bugungi davr kishisining tiynati shu she’riy janrlar dunyoga kelgan zamonlardagi inson ruhiyati bilan chambarchas va uzviy bog‘liq ekaniga ishora qilsa, ikkinchi tomondan, badiiy so‘zning tasviriy hududini Sharqu G‘arb qadar kengaytiradi. “Ayolg‘u” o‘nlab alohida she’rlardan tashkil topgan universal insonning ruhiyatini aks ettiruvchi doston. “Geometrik bahor” she’rida biz turli semantik ma’no tashiydigan turli shakllar ifodasiga duch kelamiz. Agar bu shakllar olib tashlansa, she’rning ohori ham, mazmuni ham kutilgan natijani bermaydi. Bu she’rdagi shakllarning har birining qadimgi tosh yoxud Misr bitiklari kabi o‘z majoziy shakliga zuhrlangan ma’nosi ham bor. Bu shakllar she’r mazmunining ajralmas bir bo‘lagiga aylangan. Har kim o‘z quvvai hofizasidan kelib chiqib, qatlamlarni tasavvur qilaveradi. Postmodernizmning asosiy talablaridan biri ham shu: shakl o‘zining shamoyilini yo‘qotib, mazmunga aylanishi kerak. Buning uchun nafaqat shoirdan, balki uni anglash, idrok va tasavvur qilish uchun o‘quvchidan ham saviya, did hamda fazoviy o‘lchamdagi dunyoqarash talab qilinadi.
Faxriyor she’rlari bugun jahon adabiyotida “potmodernizm” deb atalgan ovim tamoyillariga to‘liq javob berishi bilan ahamiyatli. Ma’lumki, postmodernizm o‘zidan avvalgi ma’rifatchilik, neoromantizm hamda xaos va absurdga subyektiv ma’no izlash orqali modernizm qarashlarini, demakkim, borliqqa bo‘lgan munosabatini inkor qilaroq paydo bo‘ldi. Shakliy va janr qoliplarini tan olmaslik, janrlar qorishig‘i (“Yozdig‘”, “Ayolg‘u”dostonlari misolida), istehzo, qora yumor (“…asta bolg‘a bilan ushatib, va tarozi pallasiga tashlab qaytib olib, oshiqchasini sotar bir do‘stim, meni chakana narxda, shukr, xaridorim bor ekan mening ham “), ichki dramaning tadrijiy rivojini inkor qilish postmodernizmning asosiy xususiyatlari sanaladi. Faxriyor ijodini kuzatsak aynan mana shu xususiyatlarning urg‘ulanganiga guvoh bo‘lamiz. Bu milliy adabiyotimizda ham umumiy o‘zanga qo‘shilib olganini, shu davrdagi dunyo adabiyotiga yondosh tarzda taraqqiy etganidan darak beradi.
Umuman, o‘zi mansub avlodining ham mazmunan, ham shaklan eng avangard yo‘nalishlarini o‘zida jamlab turgan Faxriyor ijodiga to‘laqonli baho berish orqali biz bugungi 60 yoshlilarning milliy, qolaversa, jahon adabiyotining asosiy tamoyillaridan boxabar bo‘lamiz va avlodning avlod sifatidagi adabiy ulushi haqidagi ko‘plab savollarga javob topamiz.
Manba: https://oyina.uz/
