Ёзувчи билан суҳбатда бугунги адабий дид ҳақида мулоҳазага чорлайдиган фикрларни билдирди: “Адабий дид кўп нарсани белгилайди. Миллатнинг маданий онги ва тафаккур даражасини белгилайдиган барометр. Кимни ўқиётганига қараб шу миллатга баҳо бериш мумкин. Бетиним равишда эртак ўқиётган халқ, бу халқ эзгу, адолатли халқдир, аммо бола тафаккуридаги халқ. Фалсафа ўқиётган халқ дунё қандай яралган, биз қандай яшаяпмиз каби саволларга жавоб ўқиётган, тафаккури баланд халқ бўлади”.
ТEРАН ТАФАККУР ТАМСИЛИ
Айимхан ЭШНИЯЗОВА
ЎзРФА Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти докторанти
Назар Эшонқул Техас университети қошидаги Мундус Артиум Пресс жаҳон адабиёти нашриёти томонидан “Йил ёзувчиси” деб топилди. Ушбу нуфузли эътироф ёзувчининг адабиёт соҳасига қўшган улкан ҳиссаси ва ижодий ютуқларига берилган муносиб баҳо дейишга асослимиз. Мундус Артиум Прессга 1967-йил асос солинган бўлиб, у дунё бўйлаб кашф этилмаган ижодкорларни эътироф этувчи нашриёт ҳисобланади. Назар Эшонқул насрий асарлари ва адабий-эстетик қарашлари жамланган китоблари билан замонавий ўзбек адабиётининг дарғаларидан деб айта оламиз. Унинг ижоди ўзбек ва жаҳон адабиётидан озиқланган. Кейинги асарларида ғарб янгиликлари билан бирга мумтоз адабиёт ва фольклорга қайтиш сезилди. Буни ёзивчи “ўз-ўзимга қайтаётган бўлсам керак” дея изоҳлайди (ёзувчи билан суҳбатдан).
Назар Эшонқул “Мендан “мен”гача”, “Ижод фалсафаси”, “Китоб бандаси” китобларида адабиёт, санъат, жамият, инсоният бирдамлигида бугунги куннинг тафаккур даражаси, инсон шахси муаммосини талқин қилади. Ёзувчи билан суҳбатда бугунги адабий дид ҳақида мулоҳазага чорлайдиган фикрларни билдирди: “Адабий дид кўп нарсани белгилайди. Миллатнинг маданий онги ва тафаккур даражасини белгилайдиган барометр. Кимни ўқиётганига қараб шу миллатга баҳо бериш мумкин. Бетиним равишда эртак ўқиётган халқ, бу халқ эзгу, адолатли халқдир, аммо бола тафаккуридаги халқ. Фалсафа ўқиётган халқ дунё қандай яралган, биз қандай яшаяпмиз каби саволларга жавоб ўқиётган, тафаккури баланд халқ бўлади” (Ёзувчи билан суҳбатдан). Адиб ижодида ўзликни англаш концепцияси бош планда туради. Инсоннинг инсон сифатидаги мақомини англаб етиши, ҳаётдаги яшаш, тирикликнинг фалсафаси, мазмун-моҳияти нимадан иборат, моддиятдами, маънавиятдами, асарларида, адабий-танқидий қарашларида шу оралиқда кечаётган тебранишларни беради.
Муайян асарда муаллиф шахсиятидаги қайсидир маънавий, эътиқодий, руҳоний, инсоний қирралари кўпроқ намоён бўлади, яъни бадиий яратиқда муаллифнинг асар концепциясига айланган жиҳатлари тизими акс этади. “Сибизға воласи”да ҳар қандай айтиб бўлмайдиган ҳақиқатни санъат орқали айтиш мумкин, “Ўлик мавсум”да жамиятни бошқарувчи куч – ғоя ҳақида, инсон ўлиши мумкин, аммо ғоя ўлмайди. Ҳикоя қаҳрамони “бизга ўлик дарс берган экан” дейди, “Тобут”да таназзулга маҳкум қилинган давлат…. Ёзувчининг ҳар бир асари мулоҳазага чорлайди. “Хоҳлаган асарни синчиклаб ўқинг, унда ижодкорнинг ўзини, қиёфасини, бошқалардан яшириб турадиган ботинини кўрасиз. Адабий асар фақат бошқаларни эмас, уни дунёга келтирган шахснинг ўзини ҳам фош қилувчи адабий ҳужжатдир” . Ёзувчи асарларида ақл бирламчилик қилади. Тафаккур кучи туйғуларни жиловлаб, ақлингиз моҳиятни англаганда завқ, ҳайрат туяди. Моҳиятни англашга тафаккур кучи етмаганда ўздан қониқмаслик ҳосил бўлади. Шу маънода ёзувчини бугунги куннинг теран тафаккур соҳиби, замонавий жадид ижодкор дейишимиз асосли.
Ёзувчи “адабиётни илоҳий изтироб, одам ҳақидаги энг юксак қайғу” деб билади. Англаш ва англаниш изтироби, юксак қайғу адиб асарларининг моҳияти. Инсониятни маҳв этаётган “қўл”лар, тараққиётнинг қурбони бўлаётган “фаришта”, таназзулга маҳкум шаҳар, эътиқод ва эътиқодсизлик ичида яшаган, ўз ҳаётини ўзи чизган рассом чол, хотираларидан куч олиб яшаган кампир, қабристондан чиқиб ёш авлодга сабоқ берадиган устоз, ўз-ўзини тафтиш қилиш орқали ўзлигини англаётган, келажагини қураётган йигит, қалби супасида ўзини ўзи суд қилган олим. Адибнинг қаҳрамонлари бугунги куннинг уйғоқ, ҳаётдан янгилик кутаётган, жамият билан муросага киришолмаётган, англаниш изтиробида бўлган ёзувчининг ўзи каби камгап, сирли, ёпиқ инсонлар. Қаҳрамонларини ёзувчи майда ташвишлар билан чалғитмайди. Улар миллат, маънавият, инсон шахси, иродаси, яшашнинг мантиғи, қалб эрки, ўзлиги учун интилаётган инсонлар. Бу қаҳрамонлар баъзан рамзий юк олиб калит, очқич вазифасини бажаради. “Ёзувчининг истеъдоди унинг қанча ёшга киргани-ю қанча қисса-ю романлар яратилгани билан эмас, балки бадиий тафаккурга нима ўзгаришлар олиб кириб, адабий жараёнга қандай таъсир ўтказиши билан белгиланади” . Шу маънода Назар Эшонқул бугунги ўзбек насрини бир поғона юксалтирган, карвонбоши ижодкор дея оламиз.
“Очилмаган эшик” ҳикоясида англанмаган аёл изтироби ва фожиаси, “Бепоён осмон” ҳикоясида Ойтўлдининг азобли ва айни дамда садоқат тимсолига айланган ҳаёти, “Шамолни тутиб бўлмайди” ҳикоясида миллат тимсолига айланган Байна момо, “Уруш одамлари” қиссасида Бийди момо, “Занжирбанд” ҳикоясида Одамбойнинг фақат Байна момо билан гаплашиши, “Фаришта” ҳикоясида Санчонинг бағрикенг аёли, “Қултой” ҳикоясида жафокаш, бир умр таҳқирланиб яшаган Арзиҳол. Ёзувчи асарларида аёллар тимсоли мулоҳазага чорлайди. Ҳомий, жафокаш, жабрдийда ва шу билан бирга миллат тимсолига айланган она образлари бор.
Адиб ҳикояларининг рамзий-метафорик номланиши: “Маймун етаклаган одам”, “Очилмаган эшик”, “Тобут”, “Ўлик мавсум”, “Шамолни тутиб бўлмайди”, “Қултой”, “Бепоён осмон”, “Озод қушлар”, “Оғриқ лаззати”, “Қўл”, “Фаришта” каби. Ҳикояларга танланган эпиграфлар: “Очилмаган эшик” ҳикоясига Ф.М.Достоэвскийдан, “Қултой” ҳикояси эпиграфининг “Алпомиш” достонидан, “Баҳовиддиннинг ити”да “Мантиқ ут-тайр”дан, “Битик” ҳикоясида “Кул Тегин битиги”дан олиниши адибнинг катта ўқувчи эканидан далолатдир.
Асарларида калит рамзлар: фаришта – болалик, тобут – таназзул, қўл – нафс, Қултой – ҳомий қаҳрамон, шамол – исён ва эрк, ўлик мавсум – мустабид тузум даври, занжирбанд – муҳитга маҳкум инсон, қора китоб – улуғ умр, тун панжаралари – умр ойнаси, момоқўшиқ – илдизидан узилмаган аёл, уруш одамлари – қалбига урушни киритган инсонлар.
Адибнинг қаҳрамонларига берган номлари ҳам мулоҳазали. Асосан бош ҳарфларда берилади: Н., Т., К. каби. Тўлиқ берилган исмлар қаҳрамоннинг ички олами ва юклатилган вазифаси моҳиятини қамраб олади. Байна момо “ҳур, эркин, озод” маъносини англатади. Бундай исмлар анчагина: Бийди момо, Арзиҳол, Муаззам, Ҳаво, Гули, Малак, Робия, Ҳосила, Санчо, Бойқул, Бурундуқ, Салом…
“Ёзувчининг қалби бекорга юнон нотиқлари тилида “илоҳиёт нури тушган қалб” деб аталмаган. Бу илоҳий қалб озгина нопоклик, озгина хиёнат, озгина адолатсизлик, озгина алдов юз бериши билан титраб кетади ва ўзининг изтироб рамзи бўлган сўзлари билан бузилган, алданган дунёни поклашга киришади” . Адибнинг ўзи айтганидек унинг ҳар бир асарида англаш изтироби, қалб титроғи, адолатсизлик, ҳаёт қонунияти бузлишига нисбатан исён, покланиш истагини ўқиймиз. Бу истак ёзувчиники, уни англаган китобхон ўзиники, жамиятники қилишидан умидвор.
“Қалб тўзони” ҳикояси одам ўрнида кўрилмаган шахснинг майдаланиши, синдирилиши, эзиш орқали шахсликнинг ўлдириши ҳақида. Бу ҳикояни ёзувчи “Гўр ўғли ёхуд ҳаёт суви” романига кириш қисм қилмоқчи бўлган. Асар қандай қилиб шахсни йўқ қилиш, қурбон қилиш мумкинлигини тасвирлаган. Ҳикоя қаҳрамони “Тун панжаралари” қиссаси қаҳрамони билан қисматдош, улар жамият билан муросага киришолмаётган, жамиятдаги тузумга, қолипларга исён қилаётган, қалб уйғоқлигидан қийналаётган, таскин излаётган шахсликка интилаётган фикр одамлари. Иккаласи ҳам ижтимоий ҳаётда ҳаракатсиз, иккаласи ҳам ижодкор инсонлар. Балки ёзувчи қиссадаги ҳаракатсиз, фақат тафаккур қилувчи қаҳрамоннинг кейинги тақдирини англатиш маъносида ҳикояни яратгандир. Қисса 1988-йилда, ҳикоя 1992-йилда ёзилган. Қисса хотимаси келажакка умид билан тугайди, яъни “ҳар кеча умид араваси қаҳрамоннинг деразаси остига келиб туради”. Ҳикояда фикрлайдиган қаҳрамон янчилди, мияси маҳлуққа ем бўлди, оломонга қўшилди. Қисса қаҳрамони “Тун эртаклари” деб номланган ёруғ кунларнинг соғинчи бўлган эртак-ҳикояларни ёзади. “Қалб тўзони” ҳикояси қаҳрамони ёзган ҳикояларида йўқликка қараб йўл олган, умид поймол этилган, оломонга айланган халқ ҳаётини рамзий тасвирлайди. Жумладан, “Ҳикоялари халқалари мустаҳкам ва ҳеч қачон узиб бўлмас занжир, кўчаларда ўлжа излаб, увиллаб юрган ўлим, қабрларга бошлаб борадиган йўл, қайгадир шошиб кетишаётган бошсиз одамлар, кўзлари чиппа кўр боболари изидан оқ қасрни излаб боришаётган болалар, фақат қўзичоқ туғадиган аёл, эгасиз ва қаровсиз дайдиб юрган отлар, умр бўйи ҳеч ким сотиб олмайдиган ханжар ясаб ўтирган телба уста, донишманднинг бошини копток қилиб тепишаётган оломон ҳақида эди ва барча ҳикоялари одамнинг кўнглида аччиқ хўрсиниқ уйғотарди” . Ҳикоядаги узилмас занжир, увиллаган ўлим, йўқликка борадиган йўл, бошсиз одам, кўр болалар, фақат қўзичоқ туғилиши, эгасиз отлар, оломон каби барча рамзлар таназзулга юз тутган, шахс синдирилган, тузум қурбонига айланган юрт тимсоли аксланган рамзлар. Қаҳрамоннинг бу ҳикоялари бизнинг ўтмишимиз, бугунимиз, агарда шахс тарбиянланмаса, мия маҳлуқларга емиш бўлаверса келажагимиз бўлиши мумкин деган мулоҳазаларни беради ёзувчи.
Ҳикояда маҳлуқнинг мия билан озиқланиши, инсоннинг миясини иштаҳа билан ейиши, “Гўр ўғли ёҳуд ҳаёт суви” романида N.ning тушларида тасвирланган воқеаларга жуда яқин. Роман қаҳрамони N.ning отаси ва бобосини гуноҳкор сифатида оломон ҳамда болаларнинг кўз ўнгида қийноқда ўлдиришади. Бундан мақсад келгуси ёш авлоднинг қалбига қўрқувни солиш, тузум сиёсатининг қанчалик қаҳри қаттиқ эканлиги ҳамда жамиятни қўрқув кучи билан бошқариш бўлган. N.ning бобоси ва отасининг бош чаноғини ёриб ичига илон солишади. Илон мияни еб битириши, маҳкумни маҳв этиши лозим эди. Бобо билан ота давомчи авлод кузатиб тургани учун ҳам азобларга сўнгги дамгача бардош беради: ожизлик қилмаслик учун ота ўғлига қарамади, бобо ҳар доимгидай бирон сирли гап айтишдан олдин, “Сен сиримизни ҳеч кимга айтма” дегандай неварага қошларини учириб қўйди. Бобо ва ота боланинг кўз ўнгида маҳв этилди. Ўшанда болага юраги кичрайиб қолгандай туюлади, гўё илон унинг юрагининг ярмини еб қўйгандек эди. Тузумнинг ваҳший сиёсатини кўрган авлод энди шахс бўлиши қийин. Шундан бўлса керак ёзувчи унга тўлиқ исм бермайди. Н. деб номлайди. N.ning жамиятга қилган исёни ўзининг тириклигини исботлаш эди. Жамият уни шахс сифатида қабул қилмади. Унинг бобоси ва отаси жисман маҳв этилди. Давомчи авлоднинг “мен”и синдирилди, оломонга қўшилди. Бу худдики ота-боболаримиз бошига тушган кун. Аср бошида отилиб чиққан боболаримиз жисман ўлдирилди, давомчи авлодлар маънан синдирилди.
Адиб асарларида қора ранг, бадбўй ҳид, уфунат, жонни қийноққа солиш, кўнгилни айнитадиган қайд қилиш тасвирлари орқали бугунги куннинг дард-яраларини очиқроқ кўрсатиш, ёдида қолдириш, ҳис қилдиришни мақсад қилган десак адашмаймиз. Асарларида хорғинлик, тушкунлик, ўлим билан бирга хотимада ёруғликни кўрамиз. Бу ёруғлик, англаш, англаниш ва тафаккурнинг уйғониш изтироби.
Н.Эшонқулнинг “Шарқ юлдузи” журналининг 2024-йил 8-сонида эълон қилинган “Занжирбанд” ҳикояси ҳам китобхонни тафаккурга, мулоҳазага ундайди. Занжирга банди қилинган Одамбойни мен, сиз ва халқ деб айта оламиз. Ровий қаҳрамон эса ёзувчининг ўзи. Ҳикоя инсон ва унинг “мен”и, ҳаёт тутумлари, муҳит, жамиятга маҳкум бўлган, ўзини ўзи занжирлаган, қолиплар ичида яшаётган яратиқ ҳақида. Занжирбанднинг ҳалок бўлиши, ровий қаҳрамоннинг ўз уйидан бошқа оламга, шаҳарга кетиши маълум маънода инсоннинг ўзи униб-ўсган муҳитини ёриб чиқиб, катта оламга йўл олиши деб тушунсак, Одамбойнинг занжирини узиб қўйганда ҳам қочиб кетмагани, инсоннинг вояга етган ҳудудидан, муҳитидан чиқиб кетиши қийинлиги дейиш мумкин. Ҳикоя охирида қозиқнинг топилиши эса инсоннинг ҳеч қачон ўз илдизидан узилмаслиги, унга қайтишини англатса, Одамбойнинг Терсота қишлоғидаги болалар қўй, мол боқадиган Азлартепага дафн қилиниши адиб болалигининг ўша жойда қолганидир. Ҳикоя ровий қаҳрамоннинг болалик тасаввурларидан то ўзлигини англашгача бўлган даврдаги Одамбойга бўлган муносабатини кўрсатади. У бола учун илк босқичда ваҳима, қўрқув, сир тимсолида гавдаланади. Бу тафаккуримизда қолиплашиб қолган ёш болани “ёмон одам” билан қўрқитиб тарбиялаш усули. Бола улғайган сари унда қизиқиш ва кўникиш пайдо бўлади. Одамбойнинг кўзига қараши, “кўзлар орқали ўзига қараш” воқеасида қаҳрамонда тафаккур уйғониши, руҳий ўсиш жараёнининг бошланишини кўрамиз. Ҳикоя эволюциясида маданий онгнинг олд ўринга қўйилиши натижасида тафаккур қолипланишини англаймиз. Бунда Одамбой эмас, бутун жамият занжирбандлиги, ёзилган ва ёзилмаган қонунлар зиндонида яшаётгани айтилади. Занжир ҳикоядаги муҳим рамз, бу жамиятдаги қолиплар, қўйилган чегаралар. Ҳикояда Байна момо қишлоқда Одамбойни англаган ягона шахс, жамият қолипига сиғмаган ягона аёл, ҳурлик, озод руҳ тимсоли. Одамбой занжирдан қутулолмайди, Байна момо занжирнинг оғир заҳматини татиган. Шунинг учун ҳам у Одамбойга “Сен боғланган итсан, мен эса боғланмаган” деган гапни айтади. Одамбойнинг занжирбанд маҳлуқ, ит, шер ва охирида занжирбандга айланиш ҳодисасини инсониятнинг ўзлигига, моддиятда босиб ўтилган умрига саёҳати сифатида тасаввур қилдик. Бола маҳлуқ билан қўрқитиб тарбия қилинади, эсини таниганда ота-онасининг измида яшайди, маълум муддат эркин шердай бўлади ва яна ўз илдизига занжирланади, фарзандларига қарам бўлади. Ҳикояда одам ҳақида тушунча ва инсонийлик қисматининг азобини англаймиз.
Одамбой ички олами орқали ёзувчи инсониятга назар ташлайди. Руҳ эркинлиги йўлида курашган шахслар тутумларини эслатиш орқали ҳаёт мантиғини англатмоқчи бўлади: “Мен унга айланганда …аршу аълодан олов ўғирлаб келаётган паҳлавонни, думалаб тушиши муқарарлигини билган ҳолда тепаликка тош юмалатиб чиқаётган одамларни, ҳурлик истаб исён қилган қулларни, зиндонбанд этилган маҳкумларни, Бобил боғларини барпо қилаётган усталарни, туғни қучиб ўлган аскарни, тошбўрон қилинаётган аёлни, дорга осилаётган дарвишни, лабиринтда адашиб юрган роҳибни, учиш учун қанот ясаётган мусаввирни кўрдим, кейин ҳозирги ҳолатимни – “Занжирбанд шер” суратига қараб турганимни кўрдим ва салдан сўнг улар кўз олдимда шаклини йўқотиб, бирдан бир қиёфага – Занжирбандга айланди” . Бу тасвирларда инсоният тарихида яшашнинг маъно -мантиғини англаган, ҳаётда ўз миссиясини бажарган, шахслик мақомидаги мифологик қаҳрамонлар ва аждодларимиз айтилган. Бунда коинот даражасида туриб инсон аталмиш мукаррам яратиқ ҳақида мулоҳазага берилган ёзувчининг “тийрак назарини” илғаймиз. Тасвирдаги “Занжирбанд шер” улуғ мутафаккир Алишер Навоий чизган расм. Эркин Воҳидов даҳо ижодкорнинг ижодига қуйидагича баҳо берган эди: “Ундаги шер қафасда эмас, очиқ ҳавода, лекин боғланган. Темир ҳалқалардан иборат занжир – замон, турмуш, сарой талаблари ва ҳ.к. Занжирбанд шер эса – Навоий. Ҳозирча у занжирбанд, замонга боғланган, лекин тезда занжирни узади, нафақат узади, балки замон занжирини бир қанча масофага олға тортиб боради, инсониятни янги замон томон яқинлаштиради” . Шоир Эркин Воҳидов фикрларида келажакка ишонч, инсониятни янги замонга томон олиб боришида умидворлик бор. Н.Эшонқул ҳикояси қаҳрамони “Занжирбанд шер” қиёфаси, шерлик мақоми, даражаси, салоҳияти қолмагани, фақат “занжирбанд”нинг ўзи қолганини айтади. Ҳикоя хотимасида ровий қаҳрамоннинг англаш изтироби қозиқда жамланган. Ҳовлида қозиқнинг борлиги жамиятдаги қолипларнинг илдизи муҳтаҳкамлигига ишора. Биз қолиплашган жамият, қолипланган қарашлар ичида яшаяпмиз, унинг илдизи ўз еримизда, қолиплардан чиқиб кета оламизми деган оғриқли мулоҳазаларга чорлайди.
Александр Генис “Қалб фотографияси” мақоласида истеъдод аҳлига берган баҳосини биз бугун Н.Эшонқулга берилган таърифдай тасаввур қилдик: “Ижодкор шахси” зиддиятнинг майда қисмга ажратиб бўлмайдиган тажассумидир, у ўзида ижодий тажрибанинг қаймоғини тўплаган бўлади. Шу тарзда биз чинакам дурдона асар эмас, балки унинг муаллифидир, деган хулосага келамиз” .
Ёзувчининг инсон тафаккури, ички дунёси ҳақидаги қуйидаги мулоҳазалари бутун ижодининг моҳиятини асослайди. “Кузатувчи ҳам кузатилувчи ҳам ўзимиз. Чунки Яратган ичимизга жимитдай руҳ – кўз бериб қўйган, биз руҳ орқали ичимизга боқсак, коинотдан улканроқ дунёларни кўрамиз, улканроқ қудратни сезамиз, улканроқ вужудни ҳис қиламиз. Ичимиздаги бу олам катта оламнинг инъикоси, руҳимиз катта руҳнинг аксидир” . Назар Эшонқул ижодида фикрлаётган, ўз-ўзини тафтиш қилаётган, бугунги куннинг оғриқларидан изтироб чекаётган қаҳрамонлари билан жамиятни, инсониятни уйғоқликка, тафаккур қилишга чорлайди.
Фойдаланилган адабиётлар
1. Аҳмад Аъзам. Янги воқеликлар яратган адиб/ http://ahmadazam.uz/maqola-va-taqrizlar/
2. Эшонқул Н. Занжирбанд / Шарқ yulduzi.2024. №8.
3. Эшонқул Н. Китоб бандаси. – Т.: Академнашр, 2022.
4. Эшонқул Н. Гўр ўғли ёҳуд ҳаёт суви. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2018.
4. Шарафиддинов О. Жаҳон адиблари адабиёт ҳақида. – Т.: Маънавият. 2010.
5. https://n.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/uzbek-nasri/nazar-eshonqul-1962/nazar-eshonqul-qalb-to-zoni-hikoya
6. https://kh-davron.uz/kutubxona/alisher-navoiy/erkin-vohidov-ozbek-navoiyni-oqimay-qoysa-to-quyosh-sochgayki-nur-erkin-vohidov-haqida-film.html
Yozuvchi bilan suhbatda bugungi adabiy did haqida mulohazaga chorlaydigan fikrlarni bildirdi: “Adabiy did ko‘p narsani belgilaydi. Millatning madaniy ongi va tafakkur darajasini belgilaydigan barometr. Kimni o‘qiyotganiga qarab shu millatga baho berish mumkin. Betinim ravishda ertak o‘qiyotgan xalq, bu xalq ezgu, adolatli xalqdir, ammo bola tafakkuridagi xalq. Falsafa o‘qiyotgan xalq dunyo qanday yaralgan, biz qanday yashayapmiz kabi savollarga javob o‘qiyotgan, tafakkuri baland xalq bo‘ladi”.
TERAN TAFAKKUR TAMSILI
Ayimxan ESHNIYAZOVA
O‘zRFA O‘zbek tili, adabiyoti va folklori instituti doktoranti
Nazar Eshonqul Texas universiteti qoshidagi Mundus Artium Press jahon adabiyoti nashriyoti tomonidan “Yil yozuvchisi” deb topildi. Ushbu nufuzli e’tirof yozuvchining adabiyot sohasiga qo‘shgan ulkan hissasi va ijodiy yutuqlariga berilgan munosib baho deyishga asoslimiz. Mundus Artium Pressga 1967-yil asos solingan bo‘lib, u dunyo bo‘ylab kashf etilmagan ijodkorlarni e’tirof etuvchi nashriyot hisoblanadi. Nazar Eshonqul nasriy asarlari va adabiy-estetik qarashlari jamlangan kitoblari bilan zamonaviy o‘zbek adabiyotining darg‘alaridan deb ayta olamiz. Uning ijodi o‘zbek va jahon adabiyotidan oziqlangan. Keyingi asarlarida g‘arb yangiliklari bilan birga mumtoz adabiyot va folklorga qaytish sezildi. Buni yozivchi “o‘z-o‘zimga qaytayotgan bo‘lsam kerak” deya izohlaydi (yozuvchi bilan suhbatdan).
Nazar Eshonqul zamonaviy o‘zbek nasrini yangi ohang, mavzu, tasvir mahorati bilan boyitgan katta ijodkorlardan hisoblanadi. Butun ijodida badiiyat, sezimlar orqali yangilashga ehtiyoj natijasida adabiyotdagi qoliplarni buzishga harakat qildi. Adib o‘z ijodiy konsepsiyasi haqida shunday deydi: “Men faqat o‘zimgacha yozganlardan boshqacha yozishni istaganman. Bu niyatni amalga oshirishda dunyo adabiyotidagi shakl va an’analar, ijodkor o‘zini ifoda etish usullari menga erkinlik va imkoniyatlar bergan. Mening “g‘arb”ga yoki “modern”ga taqlidim shu, xolos. Agar boshqalarga o‘xshamay yozishga intilish “modern” bo‘lsa, mayli, aytaverishsin” . Ahmad A’zam yozuvchi haqida quyidagi mulohazalarni yozadi: “Odamning tug‘ilgan unib-o‘sgan joylari uning ruhiyati, fikrlashi, fe’l-atvoriga bir umrlik ta’sir o‘tkazishi bor gap, lekin tog‘da qancha yuksaklik, dala-yu dashtda qancha kenglik bo‘lmasin, bu yerlarda bola uchun emin-erkin bilim olish, madaniyat maskanlaridagi narsalardan bahramand bo‘lishga turgan gap sharoit yo‘q. Darsini tayyorlab, kitob o‘qishga ham faqat kechalari vaqt topgan ovloqning bolasi kuni kelib dunyo adabiyotini chuqur o‘zlashtirgan, o‘zi ham shu adabiyotning sara namunalari bilan bellashgulik asarlar yaratgan ulkan yozuvchi bo‘lib yetishishida ibratli bir hikmat bor” .
Nazar Eshonqul “Mendan “men”gacha”, “Ijod falsafasi”, “Kitob bandasi” kitoblarida adabiyot, san’at, jamiyat, insoniyat birdamligida bugungi kunning tafakkur darajasi, inson shaxsi muammosini talqin qiladi. Yozuvchi bilan suhbatda bugungi adabiy did haqida mulohazaga chorlaydigan fikrlarni bildirdi: “Adabiy did ko‘p narsani belgilaydi. Millatning madaniy ongi va tafakkur darajasini belgilaydigan barometr. Kimni o‘qiyotganiga qarab shu millatga baho berish mumkin. Betinim ravishda ertak o‘qiyotgan xalq, bu xalq ezgu, adolatli xalqdir, ammo bola tafakkuridagi xalq. Falsafa o‘qiyotgan xalq dunyo qanday yaralgan, biz qanday yashayapmiz kabi savollarga javob o‘qiyotgan, tafakkuri baland xalq bo‘ladi” (Yozuvchi bilan suhbatdan). Adib ijodida o‘zlikni anglash konsepsiyasi bosh planda turadi. Insonning inson sifatidagi maqomini anglab yetishi, hayotdagi yashash, tiriklikning falsafasi, mazmun-mohiyati nimadan iborat, moddiyatdami, ma’naviyatdami, asarlarida, adabiy-tanqidiy qarashlarida shu oraliqda kechayotgan tebranishlarni beradi.
Muayyan asarda muallif shaxsiyatidagi qaysidir ma’naviy, e’tiqodiy, ruhoniy, insoniy qirralari ko‘proq namoyon bo‘ladi, ya’ni badiiy yaratiqda muallifning asar konsepsiyasiga aylangan jihatlari tizimi aks etadi. “Sibizg‘a volasi”da har qanday aytib bo‘lmaydigan haqiqatni san’at orqali aytish mumkin, “O‘lik mavsum”da jamiyatni boshqaruvchi kuch – g‘oya haqida, inson o‘lishi mumkin, ammo g‘oya o‘lmaydi. Hikoya qahramoni “bizga o‘lik dars bergan ekan” deydi, “Tobut”da tanazzulga mahkum qilingan davlat…. Yozuvchining har bir asari mulohazaga chorlaydi. “Xohlagan asarni sinchiklab o‘qing, unda ijodkorning o‘zini, qiyofasini, boshqalardan yashirib turadigan botinini ko‘rasiz. Adabiy asar faqat boshqalarni emas, uni dunyoga keltirgan shaxsning o‘zini ham fosh qiluvchi adabiy hujjatdir” . Yozuvchi asarlarida aql birlamchilik qiladi. Tafakkur kuchi tuyg‘ularni jilovlab, aqlingiz mohiyatni anglaganda zavq, hayrat tuyadi. Mohiyatni anglashga tafakkur kuchi yetmaganda o‘zdan qoniqmaslik hosil bo‘ladi. Shu ma’noda yozuvchini bugungi kunning teran tafakkur sohibi, zamonaviy jadid ijodkor deyishimiz asosli.
Yozuvchi “adabiyotni ilohiy iztirob, odam haqidagi eng yuksak qayg‘u” deb biladi. Anglash va anglanish iztirobi, yuksak qayg‘u adib asarlarining mohiyati. Insoniyatni mahv etayotgan “qo‘l”lar, taraqqiyotning qurboni bo‘layotgan “farishta”, tanazzulga mahkum shahar, e’tiqod va e’tiqodsizlik ichida yashagan, o‘z hayotini o‘zi chizgan rassom chol, xotiralaridan kuch olib yashagan kampir, qabristondan chiqib yosh avlodga saboq beradigan ustoz, o‘z-o‘zini taftish qilish orqali o‘zligini anglayotgan, kelajagini qurayotgan yigit, qalbi supasida o‘zini o‘zi sud qilgan olim. Adibning qahramonlari bugungi kunning uyg‘oq, hayotdan yangilik kutayotgan, jamiyat bilan murosaga kirisholmayotgan, anglanish iztirobida bo‘lgan yozuvchining o‘zi kabi kamgap, sirli, yopiq insonlar. Qahramonlarini yozuvchi mayda tashvishlar bilan chalg‘itmaydi. Ular millat, ma’naviyat, inson shaxsi, irodasi, yashashning mantig‘i, qalb erki, o‘zligi uchun intilayotgan insonlar. Bu qahramonlar ba’zan ramziy yuk olib kalit, ochqich vazifasini bajaradi. “Yozuvchining iste’dodi uning qancha yoshga kirgani-yu qancha qissa-yu romanlar yaratilgani bilan emas, balki badiiy tafakkurga nima o‘zgarishlar olib kirib, adabiy jarayonga qanday ta’sir o‘tkazishi bilan belgilanadi” . Shu ma’noda Nazar Eshonqul bugungi o‘zbek nasrini bir pog‘ona yuksaltirgan, karvonboshi ijodkor deya olamiz.
“Ochilmagan eshik” hikoyasida anglanmagan ayol iztirobi va fojiasi, “Bepoyon osmon” hikoyasida Oyto‘ldining azobli va ayni damda sadoqat timsoliga aylangan hayoti, “Shamolni tutib bo‘lmaydi” hikoyasida millat timsoliga aylangan Bayna momo, “Urush odamlari” qissasida Biydi momo, “Zanjirband” hikoyasida Odamboyning faqat Bayna momo bilan gaplashishi, “Farishta” hikoyasida Sanchoning bag‘rikeng ayoli, “Qultoy” hikoyasida jafokash, bir umr tahqirlanib yashagan Arzihol. Yozuvchi asarlarida ayollar timsoli mulohazaga chorlaydi. Homiy, jafokash, jabrdiyda va shu bilan birga millat timsoliga aylangan ona obrazlari bor.
Adib hikoyalarining ramziy-metaforik nomlanishi: “Maymun yetaklagan odam”, “Ochilmagan eshik”, “Tobut”, “O‘lik mavsum”, “Shamolni tutib bo‘lmaydi”, “Qultoy”, “Bepoyon osmon”, “Ozod qushlar”, “Og‘riq lazzati”, “Qo‘l”, “Farishta” kabi. Hikoyalarga tanlangan epigraflar: “Ochilmagan eshik” hikoyasiga F.M.Dostoevskiydan, “Qultoy” hikoyasi epigrafining “Alpomish” dostonidan, “Bahoviddinning iti”da “Mantiq ut-tayr”dan, “Bitik” hikoyasida “Kul Tegin bitigi”dan olinishi adibning katta o‘quvchi ekanidan dalolatdir.
Asarlarida kalit ramzlar: farishta – bolalik, tobut – tanazzul, qo‘l – nafs, Qultoy – homiy qahramon, shamol – isyon va erk, o‘lik mavsum – mustabid tuzum davri, zanjirband – muhitga mahkum inson, qora kitob – ulug‘ umr, tun panjaralari – umr oynasi, momoqo‘shiq – ildizidan uzilmagan ayol, urush odamlari – qalbiga urushni kiritgan insonlar.
Adibning qahramonlariga bergan nomlari ham mulohazali. Asosan bosh harflarda beriladi: N., T., K. kabi. To‘liq berilgan ismlar qahramonning ichki olami va yuklatilgan vazifasi mohiyatini qamrab oladi. Bayna momo “hur, erkin, ozod” ma’nosini anglatadi. Bunday ismlar anchagina: Biydi momo, Arzihol, Muazzam, Havo, Guli, Malak, Robiya, Hosila, Sancho, Boyqul, Burunduq, Salom…
“Yozuvchining qalbi bekorga yunon notiqlari tilida “ilohiyot nuri tushgan qalb” deb atalmagan. Bu ilohiy qalb ozgina nopoklik, ozgina xiyonat, ozgina adolatsizlik, ozgina aldov yuz berishi bilan titrab ketadi va o‘zining iztirob ramzi bo‘lgan so‘zlari bilan buzilgan, aldangan dunyoni poklashga kirishadi” . Adibning o‘zi aytganidek uning har bir asarida anglash iztirobi, qalb titrog‘i, adolatsizlik, hayot qonuniyati buzlishiga nisbatan isyon, poklanish istagini o‘qiymiz. Bu istak yozuvchiniki, uni anglagan kitobxon o‘ziniki, jamiyatniki qilishidan umidvor.
“Qalb to‘zoni” hikoyasi odam o‘rnida ko‘rilmagan shaxsning maydalanishi, sindirilishi, ezish orqali shaxslikning o‘ldirishi haqida. Bu hikoyani yozuvchi “Go‘r o‘g‘li yoxud hayot suvi” romaniga kirish qism qilmoqchi bo‘lgan. Asar qanday qilib shaxsni yo‘q qilish, qurbon qilish mumkinligini tasvirlagan. Hikoya qahramoni “Tun panjaralari” qissasi qahramoni bilan qismatdosh, ular jamiyat bilan murosaga kirisholmayotgan, jamiyatdagi tuzumga, qoliplarga isyon qilayotgan, qalb uyg‘oqligidan qiynalayotgan, taskin izlayotgan shaxslikka intilayotgan fikr odamlari. Ikkalasi ham ijtimoiy hayotda harakatsiz, ikkalasi ham ijodkor insonlar. Balki yozuvchi qissadagi harakatsiz, faqat tafakkur qiluvchi qahramonning keyingi taqdirini anglatish ma’nosida hikoyani yaratgandir. Qissa 1988-yilda, hikoya 1992-yilda yozilgan. Qissa xotimasi kelajakka umid bilan tugaydi, ya’ni “har kecha umid aravasi qahramonning derazasi ostiga kelib turadi”. Hikoyada fikrlaydigan qahramon yanchildi, miyasi mahluqqa yem bo‘ldi, olomonga qo‘shildi. Qissa qahramoni “Tun ertaklari” deb nomlangan yorug‘ kunlarning sog‘inchi bo‘lgan ertak-hikoyalarni yozadi. “Qalb to‘zoni” hikoyasi qahramoni yozgan hikoyalarida yo‘qlikka qarab yo‘l olgan, umid poymol etilgan, olomonga aylangan xalq hayotini ramziy tasvirlaydi. Jumladan, “Hikoyalari xalqalari mustahkam va hech qachon uzib bo‘lmas zanjir, ko‘chalarda o‘lja izlab, uvillab yurgan o‘lim, qabrlarga boshlab boradigan yo‘l, qaygadir shoshib ketishayotgan boshsiz odamlar, ko‘zlari chippa ko‘r bobolari izidan oq qasrni izlab borishayotgan bolalar, faqat qo‘zichoq tug‘adigan ayol, egasiz va qarovsiz daydib yurgan otlar, umr bo‘yi hech kim sotib olmaydigan xanjar yasab o‘tirgan telba usta, donishmandning boshini koptok qilib tepishayotgan olomon haqida edi va barcha hikoyalari odamning ko‘nglida achchiq xo‘rsiniq uyg‘otardi” . Hikoyadagi uzilmas zanjir, uvillagan o‘lim, yo‘qlikka boradigan yo‘l, boshsiz odam, ko‘r bolalar, faqat qo‘zichoq tug‘ilishi, egasiz otlar, olomon kabi barcha ramzlar tanazzulga yuz tutgan, shaxs sindirilgan, tuzum qurboniga aylangan yurt timsoli akslangan ramzlar. Qahramonning bu hikoyalari bizning o‘tmishimiz, bugunimiz, agarda shaxs tarbiyanlanmasa, miya mahluqlarga yemish bo‘laversa kelajagimiz bo‘lishi mumkin degan mulohazalarni beradi yozuvchi.
Hikoyada mahluqning miya bilan oziqlanishi, insonning miyasini ishtaha bilan yeyishi, “Go‘r o‘g‘li yohud hayot suvi” romanida N.ning tushlarida tasvirlangan voqealarga juda yaqin. Roman qahramoni N.ning otasi va bobosini gunohkor sifatida olomon hamda bolalarning ko‘z o‘ngida qiynoqda o‘ldirishadi. Bundan maqsad kelgusi yosh avlodning qalbiga qo‘rquvni solish, tuzum siyosatining qanchalik qahri qattiq ekanligi hamda jamiyatni qo‘rquv kuchi bilan boshqarish bo‘lgan. N.ning bobosi va otasining bosh chanog‘ini yorib ichiga ilon solishadi. Ilon miyani yeb bitirishi, mahkumni mahv etishi lozim edi. Bobo bilan ota davomchi avlod kuzatib turgani uchun ham azoblarga so‘nggi damgacha bardosh beradi: ojizlik qilmaslik uchun ota o‘g‘liga qaramadi, bobo har doimgiday biron sirli gap aytishdan oldin, “Sen sirimizni hech kimga aytma” deganday nevaraga qoshlarini uchirib qo‘ydi. Bobo va ota bolaning ko‘z o‘ngida mahv etildi. O‘shanda bolaga yuragi kichrayib qolganday tuyuladi, go‘yo ilon uning yuragining yarmini yeb qo‘ygandek edi. Tuzumning vahshiy siyosatini ko‘rgan avlod endi shaxs bo‘lishi qiyin. Shundan bo‘lsa kerak yozuvchi unga to‘liq ism bermaydi. N. deb nomlaydi. N.ning jamiyatga qilgan isyoni o‘zining tirikligini isbotlash edi. Jamiyat uni shaxs sifatida qabul qilmadi. Uning bobosi va otasi jisman mahv etildi. Davomchi avlodning “men”i sindirildi, olomonga qo‘shildi. Bu xuddiki ota-bobolarimiz boshiga tushgan kun. Asr boshida otilib chiqqan bobolarimiz jisman o‘ldirildi, davomchi avlodlar ma’nan sindirildi.
Adib asarlarida qora rang, badbo‘y hid, ufunat, jonni qiynoqqa solish, ko‘ngilni aynitadigan qayd qilish tasvirlari orqali bugungi kunning dard-yaralarini ochiqroq ko‘rsatish, yodida qoldirish, his qildirishni maqsad qilgan desak adashmaymiz. Asarlarida xorg‘inlik, tushkunlik, o‘lim bilan birga xotimada yorug‘likni ko‘ramiz. Bu yorug‘lik, anglash, anglanish va tafakkurning uyg‘onish iztirobi.
N.Eshonqulning “Sharq yulduzi” jurnalining 2024-yil 8-sonida e’lon qilingan “Zanjirband” hikoyasi ham kitobxonni tafakkurga, mulohazaga undaydi. Zanjirga bandi qilingan Odamboyni men, siz va xalq deb ayta olamiz. Roviy qahramon esa yozuvchining o‘zi. Hikoya inson va uning “men”i, hayot tutumlari, muhit, jamiyatga mahkum bo‘lgan, o‘zini o‘zi zanjirlagan, qoliplar ichida yashayotgan yaratiq haqida. Zanjirbandning halok bo‘lishi, roviy qahramonning o‘z uyidan boshqa olamga, shaharga ketishi ma’lum ma’noda insonning o‘zi unib-o‘sgan muhitini yorib chiqib, katta olamga yo‘l olishi deb tushunsak, Odamboyning zanjirini uzib qo‘yganda ham qochib ketmagani, insonning voyaga yetgan hududidan, muhitidan chiqib ketishi qiyinligi deyish mumkin. Hikoya oxirida qoziqning topilishi esa insonning hech qachon o‘z ildizidan uzilmasligi, unga qaytishini anglatsa, Odamboyning Tersota qishlog‘idagi bolalar qo‘y, mol boqadigan Azlartepaga dafn qilinishi adib bolaligining o‘sha joyda qolganidir. Hikoya roviy qahramonning bolalik tasavvurlaridan to o‘zligini anglashgacha bo‘lgan davrdagi Odamboyga bo‘lgan munosabatini ko‘rsatadi. U bola uchun ilk bosqichda vahima, qo‘rquv, sir timsolida gavdalanadi. Bu tafakkurimizda qoliplashib qolgan yosh bolani “yomon odam” bilan qo‘rqitib tarbiyalash usuli. Bola ulg‘aygan sari unda qiziqish va ko‘nikish paydo bo‘ladi. Odamboyning ko‘ziga qarashi, “ko‘zlar orqali o‘ziga qarash” voqeasida qahramonda tafakkur uyg‘onishi, ruhiy o‘sish jarayonining boshlanishini ko‘ramiz. Hikoya evolyutsiyasida madaniy ongning old o‘ringa qo‘yilishi natijasida tafakkur qoliplanishini anglaymiz. Bunda Odamboy emas, butun jamiyat zanjirbandligi, yozilgan va yozilmagan qonunlar zindonida yashayotgani aytiladi. Zanjir hikoyadagi muhim ramz, bu jamiyatdagi qoliplar, qo‘yilgan chegaralar. Hikoyada Bayna momo qishloqda Odamboyni anglagan yagona shaxs, jamiyat qolipiga sig‘magan yagona ayol, hurlik, ozod ruh timsoli. Odamboy zanjirdan qutulolmaydi, Bayna momo zanjirning og‘ir zahmatini tatigan. Shuning uchun ham u Odamboyga “Sen bog‘langan itsan, men esa bog‘lanmagan” degan gapni aytadi. Odamboyning zanjirband mahluq, it, sher va oxirida zanjirbandga aylanish hodisasini insoniyatning o‘zligiga, moddiyatda bosib o‘tilgan umriga sayohati sifatida tasavvur qildik. Bola mahluq bilan qo‘rqitib tarbiya qilinadi, esini taniganda ota-onasining izmida yashaydi, ma’lum muddat erkin sherday bo‘ladi va yana o‘z ildiziga zanjirlanadi, farzandlariga qaram bo‘ladi. Hikoyada odam haqida tushuncha va insoniylik qismatining azobini anglaymiz.
Odamboy ichki olami orqali yozuvchi insoniyatga nazar tashlaydi. Ruh erkinligi yo‘lida kurashgan shaxslar tutumlarini eslatish orqali hayot mantig‘ini anglatmoqchi bo‘ladi: “Men unga aylanganda …arshu a’lodan olov o‘g‘irlab kelayotgan pahlavonni, dumalab tushishi muqararligini bilgan holda tepalikka tosh yumalatib chiqayotgan odamlarni, hurlik istab isyon qilgan qullarni, zindonband etilgan mahkumlarni, Bobil bog‘larini barpo qilayotgan ustalarni, tug‘ni quchib o‘lgan askarni, toshbo‘ron qilinayotgan ayolni, dorga osilayotgan darvishni, labirintda adashib yurgan rohibni, uchish uchun qanot yasayotgan musavvirni ko‘rdim, keyin hozirgi holatimni – “Zanjirband sher” suratiga qarab turganimni ko‘rdim va saldan so‘ng ular ko‘z oldimda shaklini yo‘qotib, birdan bir qiyofaga – Zanjirbandga aylandi” . Bu tasvirlarda insoniyat tarixida yashashning ma’no -mantig‘ini anglagan, hayotda o‘z missiyasini bajargan, shaxslik maqomidagi mifologik qahramonlar va ajdodlarimiz aytilgan. Bunda koinot darajasida turib inson atalmish mukarram yaratiq haqida mulohazaga berilgan yozuvchining “tiyrak nazarini” ilg‘aymiz. Tasvirdagi “Zanjirband sher” ulug‘ mutafakkir Alisher Navoiy chizgan rasm. Erkin Vohidov daho ijodkorning ijodiga quyidagicha baho bergan edi: “Undagi sher qafasda emas, ochiq havoda, lekin bog‘langan. Temir halqalardan iborat zanjir – zamon, turmush, saroy talablari va h.k. Zanjirband sher esa – Navoiy. Hozircha u zanjirband, zamonga bog‘langan, lekin tezda zanjirni uzadi, nafaqat uzadi, balki zamon zanjirini bir qancha masofaga olg‘a tortib boradi, insoniyatni yangi zamon tomon yaqinlashtiradi” . Shoir Erkin Vohidov fikrlarida kelajakka ishonch, insoniyatni yangi zamonga tomon olib borishida umidvorlik bor. N.Eshonqul hikoyasi qahramoni “Zanjirband sher” qiyofasi, sherlik maqomi, darajasi, salohiyati qolmagani, faqat “zanjirband”ning o‘zi qolganini aytadi. Hikoya xotimasida roviy qahramonning anglash iztirobi qoziqda jamlangan. Hovlida qoziqning borligi jamiyatdagi qoliplarning ildizi muhtahkamligiga ishora. Biz qoliplashgan jamiyat, qoliplangan qarashlar ichida yashayapmiz, uning ildizi o‘z yerimizda, qoliplardan chiqib keta olamizmi degan og‘riqli mulohazalarga chorlaydi.
Aleksandr Genis “Qalb fotografiyasi” maqolasida iste’dod ahliga bergan bahosini biz bugun N.Eshonqulga berilgan ta’rifday tasavvur qildik: “Ijodkor shaxsi” ziddiyatning mayda qismga ajratib bo‘lmaydigan tajassumidir, u o‘zida ijodiy tajribaning qaymog‘ini to‘plagan bo‘ladi. Shu tarzda biz chinakam durdona asar emas, balki uning muallifidir, degan xulosaga kelamiz” .
Yozuvchining inson tafakkuri, ichki dunyosi haqidagi quyidagi mulohazalari butun ijodining mohiyatini asoslaydi. “Kuzatuvchi ham kuzatiluvchi ham o‘zimiz. Chunki Yaratgan ichimizga jimitday ruh – ko‘z berib qo‘ygan, biz ruh orqali ichimizga boqsak, koinotdan ulkanroq dunyolarni ko‘ramiz, ulkanroq qudratni sezamiz, ulkanroq vujudni his qilamiz. Ichimizdagi bu olam katta olamning in’ikosi, ruhimiz katta ruhning aksidir” . Nazar Eshonqul ijodida fikrlayotgan, o‘z-o‘zini taftish qilayotgan, bugungi kunning og‘riqlaridan iztirob chekayotgan qahramonlari bilan jamiyatni, insoniyatni uyg‘oqlikka, tafakkur qilishga chorlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Ahmad A’zam. Yangi voqeliklar yaratgan adib/ http://ahmadazam.uz/maqola-va-taqrizlar/
2. Eshonqul N. Zanjirband / Sharq yulduzi.2024. №8.
3. Eshonqul N. Kitob bandasi. – T.: Akademnashr, 2022.
4. Eshonqul N. Go‘r o‘g‘li yohud hayot suvi. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2018.
4. Sharafiddinov O. Jahon adiblari adabiyot haqida. – T.: Ma’naviyat. 2010.
5. https://n.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/uzbek-nasri/nazar-eshonqul-1962/nazar-eshonqul-qalb-to-zoni-hikoya
6. https://kh-davron.uz/kutubxona/alisher-navoiy/erkin-vohidov-ozbek-navoiyni-oqimay-qoysa-to-quyosh-sochgayki-nur-erkin-vohidov-haqida-film.html
