Мазкур мақолада ўзбек модерн адабиётининг намуналаридан бири бўлган Назар Эшонқулнинг кўп таҳлилга тортилган “Шамолни тутиб бўлмайди” ҳикоясининг яна бир талқини берилган. Мақолада дастлаб адабиётшунослар томонидан шу пайтгача қилинган ҳикоя талқинлари ҳақида сўз юритилади. Олимларнинг асар моҳияти, ёзувчининг сўз танлаш, ифода йўсинидаги ўзига хосликлар, Байна момодаги фавқулодда кучли характер манбасини, ҳикоя номини шарҳлаб турли қарашларни илгари суришгани ёритилиб, ҳар бир талқинчининг ўзига хос жиҳатлари очиб берилган.
Ҳикоя бош қаҳрамони Байна момо характеридаги жиҳатларнинг психологик асосларини топишга ва асослашга уринилган. Уни ақл бовар қилмас ишга кучни қаердан олганлиги, асар сюжетининг йўналишига таъсир қилган терсоталиклар лоқайдлигига ҳам фалсафий, психологик тадқиқот нуқтаи назардан қаралган. Ёзувчининг сўз қўллашдаги маҳорати, биргина сўз билан ўз қарашларини ифодалагани изоҳланган. Матндан келиб чиқиб, ҳикоя номидаги шамол эркин руҳ тимсоли деган хулосага келинган.

БАДИИЙ ТАФАККУР ВА АДАБИЙ ТАЛҚИН МУТАНОСИБЛИГИ
Маҳфуза Тўйчиева
Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети доценти

Китобхонлар орасида модерн адабиёт намуналари насрда, хусусан ҳикоячиликда яхшироқ сингигандай таассурот қолдиради. Адабиётимизга 90-йиллардан кириб келган бу йўналиш ўз даврида кўпгина мунозараларга бой бўлган. Инсон тафаккуридаги ўзгаришлар жамиятнинг ижтимоий, маданий, иқтисодий, сиёсий тараққиётига, ўз навбатида жамиятдаги ўзгаришлар инсонга таъсир қилиши ва бу бадиий тафаккур ривожига туртки бўлиши мумкин. Бугунги кунда миллат ойдинларидан бири сифатида кўриладиган Назар Эшонқул ижоди миллат тафаккурини бойитишда ўз ўрнига, аҳамиятига эгадир. Ўзбек ҳикоячилигида энг кўп тилга олинган, муносабат билдирилган, таҳлил қилинган ҳикоялардан бири ёзувчининг “Шамолни тутиб бўлмайди” ҳикоясидир. Ўзбек насри учун янгилик сифатида баҳоланган ҳикоянинг машҳур бўлишининг асл сабаби: “…сўзнинг нафақат маъно қатлами, балки ифода қатламларининг ранг-баранглигига, жанрлар қоришиғида турли шакллар формуласи топишга уринишлари, поэтик мушоҳада эркинлигига урғу берганлиги, шакл ва мазмунда серқатламликлик, поэтик ғоялар ассоциатив ракурсга қурилганлиги, ўқувчилардан нафақат мутолаа, балки адабий хабардорлик ва бевосита муаллиф билан баравар мулоқот талаб қилиши, фикрда ва тасаввурда, сўзда бадиий ўйин уюштириши”дир [Назар Эшонқул, 2018]. Назар Эшонқулнинг ўзи мансуб ўтган асрнинг 80-йилларида адабиётга кириб келганларнинг асарларини ўзидан олдинги авлоддан фарқи ҳақидаги фикрлари (гарчи бу шеъриятга тааллуқли бўлса-да) ёзувчи концепциясини ифодалайди. Шу боисдан ҳам янгиликка ташна адабий муҳит кузатувчилари ҳикоя ҳақида катта-кичик тадқиқотлар қилишди.

Ҳикоя ҳақида У. Норматов, Қ. Йўлдошев, А. Улуғов, Н. Чўллиева каби бир неча олимлар ёзишган. Ҳикояни ҳақида фикр билдирган олимлар асар моҳияти, ёзувчининг сўз танлашдаги, ифода йўсинидаги ўзига хосликларни тадқиқ қилишган, Байна момодаги фавқулодда кучли характер манбасини, ҳикоя номини шарҳлаб турли қарашларни илгари суришган. Бу ҳикояни ўрганиш учун электрон ўқув – услубий қўлланма ҳам яратилган [Гулфиза Муродулло қизи 2015]. У. Норматов Байна момони “Асрга татигулик кун” романидаги Найман онага, “Чол ва денгиз”даги қария образларига тенглаштирилган деб ёзса [Норматов У. 2000], Қ.Йўлдош “момонинг ёлғизлиги ва бахтсизлиги миқёсларини туйиш ва тушуниш имконини берган” янги оҳангни ўзбек миллатига хос бўлган жиҳатларни акс эттириш имконияти жиҳатидан тенгсиздир, деб юқори баҳолайди [Йўлдошев Қ. 2006]. Ҳикоя номининг ўзи ҳам ўрганувчилар томонидан турлича тавсифланган. Гулфиза Муродилла қизи “бу ўринда шамол вақтнинг, вақт эса умрнинг рамзи. Шамолни тўхтатиб бўлмаганидек вақтни, ўтган умрни ортга қайтаришнинг ҳам имкони йўқ. Шунингдек, шамол қасос рамзи. Байна момонинг юрагидаги қасос ўти ўчмайди, у тобора аланга олаверади” деб тавсифласа, Б. Мўминов ва О. Қодировалар “шамол табиат ҳодисаси. Шамолни ҳеч қачон инсон қудрати билан бошқариб бўлмайди. Ҳар қанча тўсқинлик бўлса ҳам, у барибир ўз йўлини топиб кетаверади. Шамол образи Байна момо образи билан таққосланади. “Чунки у ҳам ўзининг ор-номуси, иймон-эътиқодини ҳимоя қилиш орқали Ватан, миллат шаънини ҳимоя қилади” [Мўминов Б., Қодиров О. 2022, 153] деб ҳисоблашади. Н. Чўлиева ҳикоя номининг рамзийлиги ҳам гипермаъновийликни таъминлаган дея, “шамолни улкан нафратнинг шиддаткор исёни деб ҳам, инсоният белгилаган қолипларга сиғмайдиган, унга бўйсунмайдиган ўлмас ҳақиқат рамзи сифатида ҳам, сохта эътиқод деб мавжудликни вайрон қилган, охир оқибат йўқликка юз бурган асл ватансизлик, қўнимсизлик рамзи деб ҳам тушуниш мумкин” [Чўллиева Н. 2022. 139], дейди. Бугунги ўзбек ҳикояларида қўлланган сарлавҳаларни таснифлаган Ў.Ҳамроев мажозий сарлавҳанинг бир тури сифатида фалсафий сарлавҳа кўрсатади ва унга Н.Эшонқулнинг “Шамолни тутиб бўлмайди”ҳикоясини келтиради [Ҳамраев К. 2018,18].

Назар Эшонқулнинг ушбу ҳикояси олима Н. Чўлиева томонидан атрофлича таҳлил қилинган. Олима муносабатига кўра ҳикояда “даврнинг бешафқат силсиласида руҳан ўлган, жисман тирик заифа жувоннинг одил вақт ва мусибат қаритган, муштдек жуссасида қора хотиралар карвонини ортмоқлаган метин кампир – Байна момога айланиб, эри ва навқирон ўғлининг қотили Замон отбоқарга бўлган чексиз нафрати тасвирланади”. Байна момонинг қасос олиши учун ҳам, асар воқеалари ривожи учун ҳам импульс – туртки вазифасини бажарган воқеа сифатида талаба қизларнинг сўзларини келтирган. Сандиқ ичидан чиққан буюмларни “эътиқоди бут, қалбида иймон ва аёлларга хос яратувчанлик, гўзаллик каби туйғуларнинг ўлмаганлигига рамзий ишора бўлиб хизмат қилади”деб талқин қилади [Чўллиева Н. 2022, 139]. Дардиҳол қилиш, қалбини очишга одам тополмаган Байна момонинг руҳий драмаси, фожиаси одамлар бир-бирига нисбатан “очилмаган эшик” эканлигидан келиб чиққан деб ҳисоблаган А. Улуғов Байна момони бебаҳо инсон сифатида кўради [Улуғов А. 2022, 52]. Қаҳрамондаги нафрат манбасини инсон табиатидан келиб чиқиб тавсифлайди. Ҳар бир киши атрофдагилар унга эътибор бериши, уни ҳурмат қилишини жуда-жуда исташи, бошқаларнинг эътибори, эҳтироми ҳаммага хуш ёқишини айтади. Аксинча бўлса, яъни атрофдагиларнинг эътиборсиз бўлса, беписанд қараса ҳар қандай кишини изтиробга солади, қалбида алам, адоват ҳиссини қўзғайди, бу бора-бора бошқаларга нисбатан нафратга айланади. “Шамолни тутиб бўлмагани каби нафратни ҳам ушлаб, жиловлаб бўлмайди. Шамол катта кенгликларни қамраб олгани сингари бир кишининг кўнглидаги нафратдан кўпчилик азият чекади. Кўнгли нафратга тўла киши учун ҳаёт буткул зулматга айланади. Аламзада одам эса атрофдагиларга заҳрини сочмаса туролмайди. Юрагини ёруғлик тарк этган кимсаларнинг қиёфаси, кўриниши ҳам кишиларга нохуш таъсир этиб, кайфиятини хира қилади”. Асар бош қаҳрамонига олий мақом вазифалар бажарувчиси сифатида қараган Ф. Бурханова ҳам ҳикоя талқинида ўзига хос нуқталарни кўрсатишга ҳаракат қилган. Байна момо образини метин ирода, вафо ва садоқатни, меҳнатсеварликни ўзида мужассам этган, миллат келажагини ўйлайдиган, халқни ўзининг “киноявий танбеҳлари” билан сергакликка ундайдиган қаҳрамон даражасида улуғланади деб ҳисоблайди [Бурханова Ф. 2019,19].

Бир асар юзасидан турлича муносабат билдириш, талқин қилиш табиий ва бу жараённи Д. Қуронов қуйидагича изоҳлайди: “Айтилган гап (эълон қилинган адабий асар)ни турли-tuman талқин қилиш имкониятлари ҳамиша мавжуд. Негаки, ўзаро нутқий мулоқот (бадиий коммуникация)да биз бир-биримизга фикр (мазмун) эмас, балки унинг ифодаси учун шакллантирилган гап (матн)ни етказамиз. Тингловчи (ўқувчи), ўз навбатида, ўша гап (матнни)ни фикр (мазмун)га айлантириши лозим бўлади ва шу тариқа нутқий мулоқот (бадиий коммуникация) амалга ошади” [Қуронов Д. 2015, 21]. Д. Қуронов ўқувчини шунчаки тингловчи, ахборотни қабул қилувчи эмас, балки мазмун яратувчи субект сифатида кўради. Яъни ижодкор етказаётган мазмун билан китобхон англагани айнан бир нарса бўлолмайди. Шундан англашиладики, адабий асарни мутолаа қилганлар аудиторияси қанчалар кенг бўлса, талқинлар сони ҳам унга мутаносиб равишда шунча кўп бўлади. Биз ҳам ҳикояни ўқиб, матнга таянган ҳолда у ҳақидаги талқинимизни илиндик.

Ҳикояда Райим оқсоқол ва унинг ўғлини ўлдирилиш палласи билан эри ва ўғли мурдаси устида чўкка тушган аёл елкаси оша қамчи тушириши ҳар қанча нафрат туғдиришга лойиқ бўлса-да Байна момо йиллар давоми “қаҳр ва ғазабини ситам билан ичига ютиб келган”и ўйлантирарли [Назар Эшонқул 2005, 3]. Ёлғиз бошига ниҳоятда оғирлик қилади. Инсон чидаши қийин. Мудҳиш жиноятга лоқайд ва бефарқ боқиб турган терсоталикларни кечиришига вақт ҳам таъсир кўрсата олмайди. Нима учун Байна момо бу даражада қаҳрли, кечиримли эмас?

Байна момо Терсота сойининг офтобрўясига қишлоқнинг биринчи пойдеворини қурган Шукур оқсоқолнинг келини бўлади. Одатда қишлоқнинг аксарият аҳолиси бир-бири билан қон қариндош бўлади. Улар “оқсоқол”ликка ҳар кимни ҳам лойиқ кўришмайди. Қишлоқнинг иссиқ-совуғидан хабардор, жўяли маслаҳат чиқадиган, керак пайтида ҳамқишлоқлари орасида қозилик ҳам қила оладиган, ҳаммани ҳурматига сазовор бўлган киши оқсоқол номини табиий равишда олади. Бунинг устига Шукур оқсоқол Терсота сойининг офтобрўясига қишлоқнинг биринчи пойдеворини қурган инсон. Ўз-ўзидан унинг хонадонида доимо қишлоқ аҳолисидан кимдир бўлган. Маслаҳат улар хонадонида пишган. Байна момонинг эри, Шукур оқсоқолнинг ўғли Райим полвон шундай шароитда улғайган. Қишлоқ унинг учун катта бир оиладай бўлган. Шунинг учун ҳам фақат қишлоқ эмас, бутун тоғли халқнинг орини кўтарган, номини чиқарган. Унинг аёли Байна момо ҳам уларга муносиб келин бўлган, барча терсоталиклар учун Райим полвон тириклигида маслаҳатгўйи бўлган, уйи ҳамиша меҳмонлар ва полвонваччалар билан тўлиб-тошган. У ҳам эри каби қишлоқни катта бир оиладай кўрган. Доимо уй тўрида бўлган, эл оғзига қараган инсонларнинг бир заиф жойи бўлади. Худди “ахиллес товони” каби. Улар оғзиларига қараб турганларнинг асл муносабатларини кўра олишмайди. Ҳамқишлоқлари қай даражада самимий, уларни “ўзиники” деб билишлари қоронғи. Агар Байна момо оқсоқолнинг келини, полвоннинг аёли, ҳамқишлоқларининг маслаҳатгўйи бўлмай, оддий деҳқон ёки чўпон оиласига мансуб бўлганида эри ва ўғлини “итдай хор қилиб отиб ташлашларига йўл қўйгани”, Замон отбоқар ихтиёрига бериб қўйгани бўлса ҳам қишлоқдошларини кечириб юборган бўлар эди. Зеро, инсон ўзи меҳр қўйган, ишонган, суянадиганларидан, оиласидан кутади. Бегонадан бунчалик нафратланмайди. Шу сабаб балки аёл қишлоқ аҳолисига қасдма-қасдига яшай бошлайди, “гўё суянчиғи ва орқасидан йиғлаб қоладигани йўқлигини одамлардан яшириш учун” ҳеч кимдан ҳеч нарса кутмайди, ёрдамларни рад қилади.

“Моҳият тасаввур чизиғидан сўнг бошланади. Уни топиш учун олдин “тасаввурга дош бериш”ҳам керак” [Назар Эшонқул. 2014,84]. Байна момони қамраб олган нафратни вулқондай отилишига талаба қизнинг биргина гапи етарли бўлади. “Агар ўғлингиз бўлганида мен сизга жон-жон деб келин бўлардим, — деди қизлардан шаддодроғи Байна момонинг эчки соғишидан завқи келиб. Байна момо унга ўқрайиб қаради ва кўзларида бирдан алам ёнди: қизлар қўрқиб кетишди: кўз олдиларида Байна момонинг бутун танаси бирдан тутаб жўнагандай туюлди. Табиат қонуни дейсизми табиий инстинкт дейсизми фарзанд аёлни ҳаракатга келтиради, унга куч беради, фарзанд кўриш, тарбиялаш унинг ҳаётдаги асосий миссияси. Талабалар “уй олдида пайдо бўлишлари билан уйнинг таназзулга юз тутгани бирдан билиниб қолди. Улар навқирон ва гўзал эдилар, уйдан ва Байна момодан чиркинлик ва мусибат ҳиди келар, навқиронлик олдида бирдан уй ҳам, Байна момо ҳам кексайиб қолгандай эди” Талаба қизнинг шу бир оғиз гапи бўлмаса Байна момо Замон отбоқарни ўлдира олмасди, балки. Ёлғиз яшаётган, ҳаётини айвондаги устунларга суяниб ўтказаётган момо қиз қиёфасида бутун фожиасини, нималарни ундан тортиб олишганини яққол кўрди, тасаввур қилди. Уни шундай келини бўларди, авлоди давом этарди. Табиатнинг бузилган қонуни аламини олмай қўймайди. Одатда у аёвсиз бўлади. Ҳикояда ҳам шундай бўлди.

Байна момо ўлиши олдидан синглисини чақириб йигирма йилдан буён очилмаган, олтмиш етти йил олдин тераклилик Кўр Сафар уста ясаган, ярим вайрона сандиққа имо қилади. Сандиқдан ўлимликка аталган кийим-кечакларни, кафан, дастаси қорайиб қолган қамчи, сопига гавҳар ўрнатилган ханжар, каллапўш, кўкракка тақадиган зебигардон, келинлик билагузуги, этаги каштали, ёқасига тасма урилган кенг кўйлак, ангишвона, сарғайиб кетган Қуръон ва чорсининг йиртиғига пала-партиш ўраб ташланган ўнта одам бармоқ топилади. Ёзувчи сандиқдан бирма-бир санаган нарсалар бир умрнинг, бир ҳаётнинг мазмунини, асосини ташкил қилган қадриятлар рамзи. От миниб, қамчи ўйнатиб, Қуръон ўқиб, келинчагига зебигардон, билакузук тақиб яна каштали кўйлак кийгизганларнинг хуни бўлган ўнта одам бармоғи. Момонинг кесилган бармоқларни сақлаши худди асар эпилогидай… Якунига етган умрни тўлдирувчи қисм.

Ҳар бир сўзини, жумласини матндаги ҳароратни таъминлашга хизмат қилдирадиган муаллиф оила фожиасидан йигирма уч йил ўтган (колхозлаштириш сиёсати 1918-1935-йилларда бўлган бўлса, Замон отбоқар тахминан иккинчи жаҳон урушидан кейин ўлдирилган бўлади) бўлса-да “миршаб” сўзини ишлатади. “Эртасига етиб келган миршаблар қишлоқдаги ҳар бир эркак билан гаплашиб чиқишди, сўнг улар Байна момоникига йўл олдилар — улар йигирма уч йил муқаддам отбоқар туфайли эри ва ўғлидан ажралган аёлни тўсатдан эслаб қолишганди”. Ҳикоячи бу билан ҳукуматнинг куч ишлатар, тартиб ўрнатар тизими моҳияти чор Россияси давридагидай ўзгармаганлигини шама қилгандай. Ёзувчининг маҳорати тасвир баёнида авжига чиқади. Жумлалар кўнгилни пармалагандай “Қишлоқда қолган Байна момо эса бу пайтда ёлғизлик даштини шудгорлар, у ерга ҳар йили Замон отбоқар ҳукумат одамлари билан келиб, эри ва ўғлини отиб ташлаган оқшомни экар ва сўнг ёлғиз ўзи ҳосилини ҳам йиғиб оларди”. Байна момонинг тасвири, ҳамқишлоқларига муносабатидан кўнгли тошга айланган инсон таассуротини беради. Лекин момо ҳар кеча йиғлайди. Кўзга ёш кўнгилдан келади, демак, кўнгил тошга айланмаган. “Байна момо ҳар кеча кўз ёшлари билан тўлган қайиқда йиллар қоялари орасида қолиб кетган эри билан ўғлининг илма-тешик бўлган мурдаси ва Замон отбоқарнинг музаффар қамчиси ётган қонли ҳалқоб билан тўлган айвонга сузиб борар, эрталаблари ҳўл бўлиб кетган ёстиғини худди қадим аждодларнинг унут яловидай уйининг олдидаги — орадан йиллар ўтгач, уйини бузаётганлар қўпориб ташлашга кучлари етмагач, ковлаб олишга мажбур бўлган — баланд толга осиб, офтобда қуритарди”. Баланд толдаги ялов таслим бўлмаганлик белгиси, момо ғамга, мусибатга таслим бўлган эмас.

“Шамолни тутиб бўлмайди” ҳикоясининг номи бўйича ҳам турли қарашлар борлиги юқорида айтиб ўтилди. Қаҳрамон талқинидан келиб чиқилса ҳикоя шамолга қиёсланган руҳ ҳақида. Эркин руҳ ҳақида. Уни тутиб бўлмайди, уни қамаб бўлмайди, уни синдириб бўлмайди. У кўп нарсаларга қодир. “Ҳаддидан ошса” руҳи қарам, эрк тушунчасига зоҳирий тус берадиганларни эсанкиратиб қўяди.

Ҳикоя бир шахс, бир оила қисмати орқали инсоният ботинига олиб киради. Унда юрт озодлиги учун курашган фавқулодда кам сонли қаҳрамон ифодаланмаган. Унда ўз пешона териси билан топган шахсий мулкини ҳимоя қилган Райим полвон бор. Буни Замон отбоқар тилидан билса бўлади, “Молингни топшир, деганда эринг қўлига милтиқ ушлаб биз билан сичқон-мушук ўйнади. Мана, энди унга ҳеч нарсанинг кераги йўқ”.

Асарда терсоталиклар мудҳиш жиноятга лоқайд ва бефарқ боқиб туришади. Наҳот бутун бир қишлоқда бир жон ачир яқин йўқ. Юқорида айтилганидек ҳамма бир-бирига таниш, қариндош бўлса. Балки, йиғилган оломоннинг ҳеч қурса дод-вой, қарғиши янада жонли тасвир бўлар эди. Лекин бу ҳолат улар ҳимояга чиқишларига қараганда табиий, самимий. Омма психологиясини ўрганган Густав Лебон “шахсиятнинг йўқолиши, онгсизликнинг устунлик қилиши, юқумлилик ва ўзаро таъсир кучи орқали ғоя ва ҳисларининг маълум йўналишга йўналтирилиши, ғояларнинг зудлик билан ҳаракатга кўчиши омма ва шахс ўртасидаги муносабатларнинг очиқлаб берадиган асосий омиллардир. Бунда шахс ўзлигини йўқотади ва ўз-ўзини бошқаролмай қолади” [Густав Лебон. 2021, 27] деб ҳисоблайди. Терсоталикларнинг ҳаммаси қўрқоқ, яхшиликни билмайдиган нотавон эмас, “…омма таркибидаги шахс цивилизация нарвонидан бир неча поғона пастлашига тўғри келади. Алоҳида ҳолида маданиятли бўлган шахс омма таркибида инстинктларга кўра ҳаракатланадиган ёввойига айланиши мумкин” [Густав Лебон. 2021, 27] . Улар табиий инстинкт кўра ўзини ва оиласини ҳимоя қилади, балки шу сабаб “бу аёлнинг бунчалик нафрати ва тавқи лаънатига сазовор нима гуноҳ қилишганини бир умр билолмай ўтишди”.

Асарда қишлоқ аҳлини “улар қаҳр ва ғазабини ситам билан ичига ютиб келган бу кампирни ҳурмат ва эҳтиром билан эслашарди” дейилади. Зеро “…шахсларининг ҳаёт тарзи, яшаш манзили, характери ёки билими қандай бўлмасин, уларнинг оммага бирлашиши улар ёлғиз ва алоҳида бўлганда туядиган ҳислари, ўйлайдиган фикрлари ва ҳаракатларидан умуман фарқли ҳис, ўй ва ҳаракатларни амалга оширишга олиб келади” [Густав Лебон. 2021, 24]. Байна момони сўнгги йўлга кузатиш учун барча кекса-ю ёш йиғилди. Райим полвон ва ўғли отилган кунда “гўё сувга чўккандай ғойиб бўлган”лар тобут ортидан гуноҳкорона бўйин эгиб боришарди. Улар гўёки виждонлари олдида ҳисоб беришарди. Қисқа вақт бўлса-да ўзларини гуноҳкор деб билишади. Гуноҳ юки қанчалар оғирлигини, унинг ҳисоби сўралишини эътиқодли инсонлар чуқур англашади. Байна момонинг қийналиши бунинг олдида ҳеч нарса эмас.

Ўзбек модерн адабиётининг намуналаридан бўлган Назар Эшонқулнинг ушбу ҳикояси китобхонни ўйлатади, унинг бадиий дидини оширади. Яратилгандан бери таҳлилга тортилаётган, ҳар сафар нимадир “янги” гап айтиш мумкин бўлган “Шамолни тутиб бўлмайди” ҳикояси адабиётимизнинг бадиий тафаккур кўламини кўрсата олади. Назар Эшонқул ижоди ижтимоий фикрга кенг миқёсда таъсир қила оладиган адабиётдир. Чунки ёзувчининг ўзи “ижтимоий тафаккурнинг ҳам илғорида борадиган ижодкордир”. Шунинг учун ҳам бундай шахснинг ёзганлари кўпчилик учун мушоҳада қилиш имконини бериши билан аҳамиятлидир.

Адабиётлар

Бурханова Ф. 2019. Муаллиф адабий-эстетик қарашлари ва ижодий параллелизм (Назар Эшонқул ва Улуғбек Ҳамдам ижоди мисолида): Фалсафа д-ри (ПҳД)… дисс.автореферат.Тошкент.
Гулфиза Муродулло қизи. 2015. Бир ҳикоя таҳлили (Назар Эшонқулнинг “Шамолни тутиб бўлмайди” ҳикояси мисолида). Термиз.
Густав Лебон. 2021. Омма психологияси.Тошкент: “Ёшлар матбуоти”/
Йўлдошев Қ. 2006. “Ёниқ сўз”.Тошкент: “Янги аср авлоди”.
Қуронов Д. 2015.Талқин имкониятлари. Тошкент: “Турон замин зиё”.
Мўминов Б., Қодиров О. 2022. “Шамолни тутиб бўлмайди” ҳикоясининг тизимли таҳлили. Ҳозирги адабий жараён масалалари.Тошкент: “Фан”.
Назар Эшонқул. 2014. “Мендан “мен”гача”.Тошкент: Академнашр.
Назар Эшонқул. 2018. Геометрик шоир ёхуд авлодининг авангард ижодкори ижодига чизгилар & Фахриёр “Ижодий учрашув” телелойиҳасида| Хуршид Даврон кутубхонаси (кҳ-даврон.уз)
Норматов У. 2000. Умидбахш тамойиллар. Тошкент: Маънавият.
Улуғов А. 2022. “Бебаҳо одамлар образи” Ҳозирги адабий жараён масалалари. Тошкент: “Фан”.
Ҳамраев К. 2018. Ҳозирги ўзбек ҳикоясида композиция поетикаси. Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (ПҳД) диссертацияси автореферати.Тошкент.
Чўллиева Н. 2022. “Назар Эшонқул ҳикоялари бадиияти ва услуби”. Ҳозирги адабий жараён масалалари. Тошкент.

Mazkur maqolada o‘zbek modern adabiyotining namunalaridan biri bo‘lgan Nazar Eshonqulning ko‘p tahlilga tortilgan “Shamolni tutib bo‘lmaydi” hikoyasining yana bir talqini berilgan. Maqolada dastlab adabiyotshunoslar tomonidan shu paytgacha qilingan hikoya talqinlari haqida so‘z yuritiladi. Olimlarning asar mohiyati, yozuvchining so‘z tanlash, ifoda yo‘sinidagi o‘ziga xosliklar, Bayna momodagi favqulodda kuchli xarakter manbasini, hikoya nomini sharhlab turli qarashlarni ilgari surishgani yoritilib, har bir talqinchining o‘ziga xos jihatlari ochib berilgan.

Hikoya bosh qahramoni Bayna momo xarakteridagi jihatlarning psixologik asoslarini topishga va asoslashga urinilgan. Uni aql bovar qilmas ishga kuchni qayerdan olganligi, asar syujetining yo‘nalishiga ta’sir qilgan tersotaliklar loqaydligiga ham falsafiy, psixologik tadqiqot nuqtayi nazardan qaralgan. Yozuvchining so‘z qo‘llashdagi mahorati, birgina so‘z bilan o‘z qarashlarini ifodalagani izohlangan. Matndan kelib chiqib, hikoya nomidagi shamol erkin ruh timsoli degan xulosaga kelingan.

BADIIY TAFAKKUR VA ADABIY TALQIN MUTANOSIBLIGI
Mahfuza To‘ychiyeva
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti dotsenti

    Kitobxonlar orasida modern adabiyot namunalari nasrda, xususan hikoyachilikda yaxshiroq singiganday taassurot qoldiradi. Adabiyotimizga 90-yillardan kirib kelgan bu yo‘nalish o‘z davrida ko‘pgina munozaralarga boy bo‘lgan. Inson tafakkuridagi o‘zgarishlar jamiyatning ijtimoiy, madaniy, iqtisodiy, siyosiy taraqqiyotiga, o‘z navbatida jamiyatdagi o‘zgarishlar insonga ta’sir qilishi va bu badiiy tafakkur rivojiga turtki bo‘lishi mumkin. Bugungi kunda millat oydinlaridan biri sifatida ko‘riladigan Nazar Eshonqul ijodi millat tafakkurini boyitishda o‘z o‘rniga, ahamiyatiga egadir. O‘zbek hikoyachiligida eng ko‘p tilga olingan, munosabat bildirilgan, tahlil qilingan hikoyalardan biri yozuvchining “Shamolni tutib bo‘lmaydi” hikoyasidir. O‘zbek nasri uchun yangilik sifatida baholangan hikoyaning mashhur bo‘lishining asl sababi: “…so‘zning nafaqat ma’no qatlami, balki ifoda qatlamlarining rang-barangligiga, janrlar qorishig‘ida turli shakllar formulasi topishga urinishlari, poetik mushohada erkinligiga urg‘u berganligi, shakl va mazmunda serqatlamlilik, poetik g‘oyalar assotsiativ rakursga qurilganligi, o‘quvchilardan nafaqat mutolaa, balki adabiy xabardorlik va bevosita muallif bilan baravar muloqot talab qilishi, fikrda va tasavvurda, so‘zda badiiy o‘yin uyushtirishi”dir [Nazar Eshonqul, 2018]. Nazar Eshonqulning o‘zi mansub o‘tgan asrning 80-yillarida adabiyotga kirib kelganlarning asarlarini o‘zidan oldingi avloddan farqi haqidagi fikrlari (garchi bu she’riyatga taalluqli bo‘lsa-da) yozuvchi konsepsiyasini ifodalaydi. Shu boisdan ham yangilikka tashna adabiy muhit kuzatuvchilari hikoya haqida katta-kichik tadqiqotlar qilishdi.

Hikoya haqida U. Normatov, Q. Yo‘ldoshev, A. Ulug‘ov, N. Cho‘lliyeva kabi bir necha olimlar yozishgan. Hikoyani haqida fikr bildirgan olimlar asar mohiyati, yozuvchining so‘z tanlashdagi, ifoda yo‘sinidagi o‘ziga xosliklarni tadqiq qilishgan, Bayna momodagi favqulodda kuchli xarakter manbasini, hikoya nomini sharhlab turli qarashlarni ilgari surishgan. Bu hikoyani o‘rganish uchun elektron o‘quv – uslubiy qo‘llanma ham yaratilgan [Gulfiza Murodullo qizi 2015]. U. Normatov Bayna momoni “Asrga tatigulik kun” romanidagi Nayman onaga, “Chol va dengiz”dagi qariya obrazlariga tenglashtirilgan deb yozsa [Normatov U. 2000], Q.Yo‘ldosh “momoning yolg‘izligi va baxtsizligi miqyoslarini tuyish va tushunish imkonini bergan” yangi ohangni o‘zbek millatiga xos bo‘lgan jihatlarni aks ettirish imkoniyati jihatidan tengsizdir, deb yuqori baholaydi [Yo‘ldoshev Q. 2006]. Hikoya nomining o‘zi ham o‘rganuvchilar tomonidan turlicha tavsiflangan. Gulfiza Murodilla qizi “bu o‘rinda shamol vaqtning, vaqt esa umrning ramzi. Shamolni to‘xtatib bo‘lmaganidek vaqtni, o‘tgan umrni ortga qaytarishning ham imkoni yo‘q. Shuningdek, shamol qasos ramzi. Bayna momoning yuragidagi qasos o‘ti o‘chmaydi, u tobora alanga olaveradi” deb tavsiflasa, B. Mo‘minov va O. Qodirovalar “shamol tabiat hodisasi. Shamolni hech qachon inson qudrati bilan boshqarib bo‘lmaydi. Har qancha to‘sqinlik bo‘lsa ham, u baribir o‘z yo‘lini topib ketaveradi. Shamol obrazi Bayna momo obrazi bilan taqqoslanadi. “Chunki u ham o‘zining or-nomusi, iymon-e’tiqodini himoya qilish orqali Vatan, millat sha’nini himoya qiladi” [Mo‘minov B., Qodirov O. 2022, 153] deb hisoblashadi. N. Cho‘liyeva hikoya nomining ramziyligi ham giperma’noviylikni ta’minlagan deya, “shamolni ulkan nafratning shiddatkor isyoni deb ham, insoniyat belgilagan qoliplarga sig‘maydigan, unga bo‘ysunmaydigan o‘lmas haqiqat ramzi sifatida ham, soxta e’tiqod deb mavjudlikni vayron qilgan, oxir oqibat yo‘qlikka yuz burgan asl vatansizlik, qo‘nimsizlik ramzi deb ham tushunish mumkin” [Cho‘lliyeva N. 2022. 139], deydi. Bugungi o‘zbek hikoyalarida qo‘llangan sarlavhalarni tasniflagan O‘.Hamroyev majoziy sarlavhaning bir turi sifatida falsafiy sarlavha ko‘rsatadi va unga N.Eshonqulning “Shamolni tutib bo‘lmaydi”hikoyasini keltiradi [Hamrayev K. 2018,18].

Nazar Eshonqulning ushbu hikoyasi olima N. Cho‘liyeva tomonidan atroflicha tahlil qilingan. Olima munosabatiga ko‘ra hikoyada “davrning beshafqat silsilasida ruhan o‘lgan, jisman tirik zaifa juvonning odil vaqt va musibat qaritgan, mushtdek jussasida qora xotiralar karvonini ortmoqlagan metin kampir – Bayna momoga aylanib, eri va navqiron o‘g‘lining qotili Zamon otboqarga bo‘lgan cheksiz nafrati tasvirlanadi”. Bayna momoning qasos olishi uchun ham, asar voqealari rivoji uchun ham impuls – turtki vazifasini bajargan voqea sifatida talaba qizlarning so‘zlarini keltirgan. Sandiq ichidan chiqqan buyumlarni “e’tiqodi but, qalbida iymon va ayollarga xos yaratuvchanlik, go‘zallik kabi tuyg‘ularning o‘lmaganligiga ramziy ishora bo‘lib xizmat qiladi”deb talqin qiladi [Cho‘lliyeva N. 2022, 139]. Dardihol qilish, qalbini ochishga odam topolmagan Bayna momoning ruhiy dramasi, fojiasi odamlar bir-biriga nisbatan “ochilmagan eshik” ekanligidan kelib chiqqan deb hisoblagan A. Ulug‘ov Bayna momoni bebaho inson sifatida ko‘radi [Ulug‘ov A. 2022, 52]. Qahramondagi nafrat manbasini inson tabiatidan kelib chiqib tavsiflaydi. Har bir kishi atrofdagilar unga e’tibor berishi, uni hurmat qilishini juda-juda istashi, boshqalarning e’tibori, ehtiromi hammaga xush yoqishini aytadi. Aksincha bo‘lsa, ya’ni atrofdagilarning e’tiborsiz bo‘lsa, bepisand qarasa har qanday kishini iztirobga soladi, qalbida alam, adovat hissini qo‘zg‘aydi, bu bora-bora boshqalarga nisbatan nafratga aylanadi. “Shamolni tutib bo‘lmagani kabi nafratni ham ushlab, jilovlab bo‘lmaydi. Shamol katta kengliklarni qamrab olgani singari bir kishining ko‘nglidagi nafratdan ko‘pchilik aziyat chekadi. Ko‘ngli nafratga to‘la kishi uchun hayot butkul zulmatga aylanadi. Alamzada odam esa atrofdagilarga zahrini sochmasa turolmaydi. Yuragini yorug‘lik tark etgan kimsalarning qiyofasi, ko‘rinishi ham kishilarga noxush ta’sir etib, kayfiyatini xira qiladi”. Asar bosh qahramoniga oliy maqom vazifalar bajaruvchisi sifatida qaragan F. Burxanova ham hikoya talqinida o‘ziga xos nuqtalarni ko‘rsatishga harakat qilgan. Bayna momo obrazini metin iroda, vafo va sadoqatni, mehnatsevarlikni o‘zida mujassam etgan, millat kelajagini o‘ylaydigan, xalqni o‘zining “kinoyaviy tanbehlari” bilan sergaklikka undaydigan qahramon darajasida ulug‘lanadi deb hisoblaydi [Burxanova F. 2019,19].

Bir asar yuzasidan turlicha munosabat bildirish, talqin qilish tabiiy va bu jarayonni D. Quronov quyidagicha izohlaydi: “Aytilgan gap (e’lon kilingan adabiy asar)ni turli-tyman talqin qilish imkoniyatlari hamisha mavjud. Negaki, o‘zaro nutqiy muloqot (badiiy kommunikatsiya)da biz bir-birimizga fikr (mazmun) emas, balki uning ifodasi uchun shakllantirilgan gap (matn)ni yetkazamiz. Tinglovchi (o‘quvchi), o‘z navbatida, o‘sha gap (matnni)ni fikr (mazmun)ga aylantirishi lozim bo‘ladi va shu tariqa nutqiy muloqot (badiiy kommunikatsiya) amalga oshadi” [Quronov D. 2015, 21]. D. Quronov o‘quvchini shunchaki tinglovchi, axborotni qabul qiluvchi emas, balki mazmun yapatuvchi subyekt sifatida ko‘radi. Ya’ni ijodkor yetkazayotgan mazmun bilan kitobxon anglagani aynan bir narsa bo‘lolmaydi. Shundan anglashiladiki, adabiy asarni mutolaa qilganlar auditoriyasi qanchalar keng bo‘lsa, talqinlar soni ham unga mutanosib ravishda shuncha ko‘p bo‘ladi. Biz ham hikoyani o‘qib, matnga tayangan holda u haqidagi talqinimizni ilindik.

Hikoyada Rayim oqsoqol va uning o‘g‘lini o‘ldirilish pallasi bilan eri va o‘g‘li murdasi ustida cho‘kka tushgan ayol yelkasi osha qamchi tushirishi har qancha nafrat tug‘dirishga loyiq bo‘lsa-da Bayna momo yillar davomi “qahr va g‘azabini sitam bilan ichiga yutib kelgan”i o‘ylantirarli [Nazar Eshonqul 2005, 3]. Yolg‘iz boshiga nihoyatda og‘irlik qiladi. Inson chidashi qiyin. Mudhish jinoyatga loqayd va befarq boqib turgan tersotaliklarni kechirishiga vaqt ham ta’sir ko‘rsata olmaydi. Nima uchun Bayna momo bu darajada qahrli, kechirimli emas?
Bayna momo Tersota soyining oftobro‘yasiga qishloqning birinchi poydevorini qurgan Shukur oqsoqolning kelini bo‘ladi. Odatda qishloqning aksariyat aholisi bir-biri bilan qon qarindosh bo‘ladi. Ular “oqsoqol”likka har kimni ham loyiq ko‘rishmaydi. Qishloqning issiq-sovug‘idan xabardor, jo‘yali maslahat chiqadigan, kerak paytida hamqishloqlari orasida qozilik ham qila oladigan, hammani hurmatiga sazovor bo‘lgan kishi oqsoqol nomini tabiiy ravishda oladi. Buning ustiga Shukur oqsoqol Tersota soyining oftobro‘yasiga qishloqning birinchi poydevorini qurgan inson. O‘z-o‘zidan uning xonadonida doimo qishloq aholisidan kimdir bo‘lgan. Maslahat ular xonadonida pishgan. Bayna momoning eri, Shukur oqsoqolning o‘g‘li Rayim polvon shunday sharoitda ulg‘aygan. Qishloq uning uchun katta bir oiladay bo‘lgan. Shuning uchun ham faqat qishloq emas, butun tog‘li xalqning orini ko‘targan, nomini chiqargan. Uning ayoli Bayna momo ham ularga munosib kelin bo‘lgan, barcha tersotaliklar uchun Rayim polvon tirikligida maslahatgo‘yi bo‘lgan, uyi hamisha mehmonlar va polvonvachchalar bilan to‘lib-toshgan. U ham eri kabi qishloqni katta bir oiladay ko‘rgan. Doimo uy to‘rida bo‘lgan, el og‘ziga qaragan insonlarning bir zaif joyi bo‘ladi. Xuddi “axilles tovoni” kabi. Ular og‘zilariga qarab turganlarning asl munosabatlarini ko‘ra olishmaydi. Hamqishloqlari qay darajada samimiy, ularni “o‘ziniki” deb bilishlari qorong‘i. Agar Bayna momo oqsoqolning kelini, polvonning ayoli, hamqishloqlarining maslahatgo‘yi bo‘lmay, oddiy dehqon yoki cho‘pon oilasiga mansub bo‘lganida eri va o‘g‘lini “itday xor qilib otib tashlashlariga yo‘l qo‘ygani”, Zamon otboqar ixtiyoriga berib qo‘ygani bo‘lsa ham qishloqdoshlarini kechirib yuborgan bo‘lar edi. Zero, inson o‘zi mehr qo‘ygan, ishongan, suyanadiganlaridan, oilasidan kutadi. Begonadan bunchalik nafratlanmaydi. Shu sabab balki ayol qishloq aholisiga qasdma-qasdiga yashay boshlaydi, “go‘yo suyanchig‘i va orqasidan yig‘lab qoladigani yo‘qligini odamlardan yashirish uchun” hech kimdan hech narsa kutmaydi, yordamlarni rad qiladi.
“Mohiyat tasavvur chizig‘idan so‘ng boshlanadi. Uni topish uchun oldin “tasavvurga dosh berish”ham kerak” [Nazar Eshonqul. 2014,84]. Bayna momoni qamrab olgan nafratni vulqonday otilishiga talaba qizning birgina gapi yetarli bo‘ladi. “Agar o‘g‘lingiz bo‘lganida men sizga jon-jon deb kelin bo‘lardim, — dedi qizlardan shaddodrog‘i Bayna momoning echki sog‘ishidan zavqi kelib. Bayna momo unga o‘qrayib qaradi va ko‘zlarida birdan alam yondi: qizlar qo‘rqib ketishdi: ko‘z oldilarida Bayna momoning butun tanasi birdan tutab jo‘naganday tuyuldi. Tabiat qonuni deysizmi tabiiy instinkt deysizmi farzand ayolni harakatga keltiradi, unga kuch beradi, farzand ko‘rish, tarbiyalash uning hayotdagi asosiy missiyasi. Talabalar “uy oldida paydo bo‘lishlari bilan uyning tanazzulga yuz tutgani birdan bilinib qoldi. Ular navqiron va go‘zal edilar, uydan va Bayna momodan chirkinlik va musibat hidi kelar, navqironlik oldida birdan uy ham, Bayna momo ham keksayib qolganday edi” Talaba qizning shu bir og‘iz gapi bo‘lmasa Bayna momo Zamon otboqarni o‘ldira olmasdi, balki. Yolg‘iz yashayotgan, hayotini ayvondagi ustunlarga suyanib o‘tkazayotgan momo qiz qiyofasida butun fojiasini, nimalarni undan tortib olishganini yaqqol ko‘rdi, tasavvur qildi. Uni shunday kelini bo‘lardi, avlodi davom etardi. Tabiatning buzilgan qonuni alamini olmay qo‘ymaydi. Odatda u ayovsiz bo‘ladi. Hikoyada ham shunday bo‘ldi.

Bayna momo o‘lishi oldidan singlisini chaqirib yigirma yildan buyon ochilmagan, oltmish yetti yil oldin teraklilik Ko‘r Safar usta yasagan, yarim vayrona sandiqqa imo qiladi. Sandiqdan o‘limlikka atalgan kiyim-kechaklarni, kafan, dastasi qorayib qolgan qamchi, sopiga gavhar o‘rnatilgan xanjar, kalapo‘sh, ko‘krakka taqadigan zebigardon, kelinlik bilaguzugi, etagi kashtali, yoqasiga tasma urilgan keng ko‘ylak, angishvona, sarg‘ayib ketgan Qur’on va chorsining yirtig‘iga pala-partish o‘rab tashlangan o‘nta odam barmoq topiladi. Yozuvchi sandiqdan birma-bir sanagan narsalar bir umrning, bir hayotning mazmunini, asosini tashkil qilgan qadriyatlar ramzi. Ot minib, qamchi o‘ynatib, Qur’on o‘qib, kelinchagiga zebigardon, bilakuzuk taqib yana kashtali ko‘ylak kiygizganlarning xuni bo‘lgan o‘nta odam barmog‘i. Momoning kesilgan barmoqlarni saqlashi xuddi asar epilogiday… Yakuniga yetgan umrni to‘ldiruvchi qism.

Har bir so‘zini, jumlasini matndagi haroratni ta’minlashga xizmat qildiradigan muallif oila fojiasidan yigirma uch yil o‘tgan (kolxozlashtirish siyosati 1918-1935-yillarda bo‘lgan bo‘lsa, Zamon otboqar taxminan ikkinchi jahon urushidan keyin o‘ldirilgan bo‘ladi) bo‘lsa-da “mirshab” so‘zini ishlatadi. “Ertasiga yetib kelgan mirshablar qishloqdagi har bir erkak bilan gaplashib chiqishdi, so‘ng ular Bayna momonikiga yo‘l oldilar — ular yigirma uch yil muqaddam otboqar tufayli eri va o‘g‘lidan ajralgan ayolni to‘satdan eslab qolishgandi”. Hikoyachi bu bilan hukumatning kuch ishlatar, tartib o‘rnatar tizimi mohiyati chor rossiyasi davridagiday o‘zgarmaganligini shama qilganday. Yozuvchining mahorati tasvir bayonida avjiga chiqadi. Jumlalar ko‘ngilni parmalaganday “Qishloqda qolgan Bayna momo esa bu paytda yolg‘izlik dashtini shudgorlar, u yerga har yili Zamon otboqar hukumat odamlari bilan kelib, eri va o‘g‘lini otib tashlagan oqshomni ekar va so‘ng yolg‘iz o‘zi hosilini ham yig‘ib olardi”. Bayna momoning tasviri, hamqishloqlariga munosabatidan ko‘ngli toshga aylangan inson taassurotini beradi. Lekin momo har kecha yig‘laydi. Ko‘zga yosh ko‘ngildan keladi, demak, ko‘ngil toshga aylanmagan. “Bayna momo har kecha ko‘z yoshlari bilan to‘lgan qayiqda yillar qoyalari orasida qolib ketgan eri bilan o‘g‘lining ilma-teshik bo‘lgan murdasi va Zamon otboqarning muzaffar qamchisi yotgan qonli halqob bilan to‘lgan ayvonga suzib borar, ertalablari ho‘l bo‘lib ketgan yostig‘ini xuddi qadim ajdodlarning unut yaloviday uyining oldidagi — oradan yillar o‘tgach, uyini buzayotganlar qo‘porib tashlashga kuchlari yetmagach, kovlab olishga majbur bo‘lgan — baland tolga osib, oftobda quritardi”. Baland toldagi yalov taslim bo‘lmaganlik belgisi, momo g‘amga, musibatga taslim bo‘lgan emas.

“Shamolni tutib bo‘lmaydi” hikoyasining nomi bo‘yicha ham turli qarashlar borligi yuqorida aytib o‘tildi. Qahramon talqinidan kelib chiqilsa hikoya shamolga qiyoslangan ruh haqida. Erkin ruh haqida Uni tutib bo‘lmaydi, uni qamab bo‘lmaydi, uni sindirib bo‘lmaydi. U ko‘p narsalarga qodir. “Haddidan oshsa” ruhi qaram, erk tushunchasiga zohiriy tus beradiganlarni esankiratib qo‘yadi.
Hikoya bir shaxs, bir oila qismati orqali insoniyat botiniga olib kiradi. Unda yurt ozodligi uchun kurashgan favqulodda kam sonli qahramon ifodalanmagan. Unda o‘z peshona terisi bilan topgan shaxsiy mulkini himoya qilgan Rayim polvon bor. Buni Zamon otboqar tilidan bilsa bo‘ladi, “Molingni topshir, deganda ering qo‘liga miltiq ushlab biz bilan sichqon-mushuk o‘ynadi. Mana, endi unga hech narsaning keragi yo‘q”.

Asarda tersotaliklar mudhish jinoyatga loqayd va befarq boqib turishadi. Nahot butun bir qishloqda bir jon achir yaqin yo‘q. Yuqorida aytilganidek hamma bir-biriga tanish, qarindosh bo‘lsa. Balki, yig‘ilgan olomonning hech qursa dod-voy, qarg‘ishi yanada jonli tasvir bo‘lar edi. Lekin bu holat ular himoyaga chiqishlariga qaraganda tabiiy, samimiy. Omma psixologiyasini o‘rgangan Gustav Lebon “shaxsiyatning yo‘qolishi, ongsizlikning ustunlik qilishi, yuqumlilik va o‘zaro ta’sir kuchi orqali g‘oya va hislarining ma’lum yo‘nalishga yo‘naltirilishi, g‘oyalarning zudlik bilan harakatga ko‘chishi omma va shaxs o‘rtasidagi munosabatlarning ochiqlab beradigan asosiy omillardir. Bunda shaxs o‘zligini yo‘qotadi va o‘z-o‘zini boshqarolmay qoladi” [Gustav Lebon. 2021, 27] deb hisoblaydi. Tersotaliklarning hammasi qo‘rqoq, yaxshilikni bilmaydigan notavon emas, “…omma tarkibidagi shaxs sivilizatsiya narvonidan bir necha pog‘ona pastlashiga to‘g‘ri keladi. Alohida holida madaniyatli bo‘lgan shaxs omma tarkibida instinktlarga ko‘ra harakatlanadigan yovvoyiga aylanishi mumkin” [Gustav Lebon. 2021, 27] . Ular tabiiy instinkt ko‘ra o‘zini va oilasini himoya qiladi, balki shu sabab “bu ayolning bunchalik nafrati va tavqi la’natiga sazovor nima gunoh qilishganini bir umr bilolmay o‘tishdi”.

Asarda qishloq ahlini “ular qahr va g‘azabini sitam bilan ichiga yutib kelgan bu kampirni hurmat va ehtirom bilan eslashardi” deyiladi. Zero “…shaxslarining hayot tarzi, yashash manzili, xarakteri yoki bilimi qanday bo‘lmasin, ularning ommaga birlashishi ular yolg‘iz va alohida bo‘lganda tuyadigan hislari, o‘ylaydigan fikrlari va harakatlaridan umuman farqli his, o‘y va harakatlarni amalga oshirishga olib keladi” [Gustav Lebon. 2021, 24]. Bayna momoni so‘nggi yo‘lga kuzatish uchun barcha keksa-yu yosh yig‘ildi. Rayim polvon va o‘g‘li otilgan kunda “go‘yo suvga cho‘kkanday g‘oyib bo‘lgan”lar tobut ortidan gunohkorona bo‘yin egib borishardi. Ular go‘yoki vijdonlari oldida hisob berishardi. Qisqa vaqt bo‘lsa-da o‘zlarini gunohkor deb bilishadi. Gunoh yuki qanchalar og‘irligini, uning hisobi so‘ralishini e’tiqodli insonlar chuqur anglashadi. Bayna momoning qiynalishi buning oldida hech narsa emas.

O‘zbek modern adabiyotining namunalaridan bo‘lgan Nazar Eshonqulning ushbu hikoyasi kitobxonni o‘ylatadi, uning badiiy didini oshiradi.
Yaratilgandan beri tahlilga tortilayotgan, har safar nimadir “yangi” gap aytish mumkin bo‘lgan “Shamolni tutib bo‘lmaydi” hikoyasi adabiyotimizning badiiy tafakkur ko‘lamini ko‘rsata oladi. Nazar Eshonqul ijodi ijtimoiy fikrga keng miqyosda ta’sir qila oladigan adabiyotdir. Chunki yozuvchining o‘zi “ijtimoiy tafakkurning ham ilg‘orida boradigan ijodkordir”. Shuning uchun ham bunday shaxsning yozganlari ko‘pchilik uchun mushohada qilish imkonini berishi bilan ahamiyatlidir.

Аdabiyotlar

Burxanova F. 2019. Muallif adabiy-estetik qarashlari va ijodiy parallelizm (Nazar Eshonqul va Ulug‘bek Hamdam ijodi misolida): Falsafa d-ri (PhD)… diss.avtoreferat.Toshkent.
Gulfiza Murodullo qizi. 2015. Bir hikoya tahlili (Nazar Eshonqulning “Shamolni tutib bo‘lmaydi” hikoyasi misolida). Termiz.
Gustav Lebon. 2021. Omma psixologiyasi.Toshkent: “Yoshlar matbuoti”/
Yo‘ldoshev Q. 2006. “Yoniq so‘z”.Toshkent: “Yangi asr avlodi”.
Quronov D. 2015.Talqin imkoniyatlari. Toshkent: “Turon zamin ziyo”.
Mo‘minov B., Qodirov O. 2022. “Shamolni tutib bo‘lmaydi” hikoyasining tizimli tahlili. Hozirgi adabiy jarayon masalalari.Toshkent: “Fan”.
Nazar Eshonqul. 2014. “Mendan “men”gacha”.Toshkent: Akademnashr.
Nazar Eshonqul. 2018. Geometrik shoir yoxud avlodining avangard ijodkori ijodiga chizgilar & Faxriyor “Ijodiy uchrashuv” teleloyihasida| Xurshid Davron kutubxonasi (kh-davron.uz)
Normatov U. 2000. Umidbaxsh tamoyillar. Toshkent: Ma’naviyat.
Ulug‘ov A. 2022. “Bebaho odamlar obrazi” Hozirgi adabiy jarayon masalalari. Toshkent: “Fan”.
Hamrayev K. 2018. Hozirgi o‘zbek hikoyasida kompozitsiya poetikasi. Filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi avtoreferati.Toshkent.
Cho‘lliyeva N. 2022. “Nazar Eshonqul hikoyalari badiiyati va uslubi”. Hozirgi adabiy jarayon masalalari. Toshkent: “Fan”.