Коррадо АЛЬВАРО
КАШФИЁТ
Бу жаноб умрида қўлига қалам тутиб қоғоз қораламаган ва ҳеч қачон кўнглини ёриб бировга бирор воқеани ҳикоя қилиб бермаган. Осойишта, ҳалол яшади, қариган чоғида рўзғорини тебратишга етарли маблағ жамғариб, шаҳар чеккасидан уй-жой қилди, ўша ерда тинч-осуда умргузаронликни давом эттирди. Янги уйга кўчиб ўтгач, нима бўлдию, алмисоқдан қолган хат-қоғозларни кўздан кечириб тартибга келтириб қўйишни кўнгли тусади. Ғаладонларни кавлаштираётиб аллақачон унутиб юборган — сарғайиб, титилиб кетган қўлёзмаларни топди. Ҳаётда кўпни кўрган одам эмасми, эски ёзувларга бирров-бирров кўз югуртирдию уларнинг баҳридан ўтиб, йиртиб ташлади. Айрим қоғозлардаги ёзувларда у дунёю бу дунё тилга олиб бўлмайдиган, оғиз очиб бошқаларга айтилмайдиган кўнгил суст кетиш дамлари ҳақида сўз юритилган эди. Мана, улардан бири, 19.. йил март ойининг 13-куни деб бошланган варақ…
“Эрталабдан ҳаво айниди. Осмон иркит тусда, замин эса тор ва ҳаддан ташқари биқиқ. Аллақайларга бош олиб кетиш керакмикан?.. Қаёққа, қай томонларга кетаман?.. Бошпана топиш илинжида таниш-синашта жойларни бир-бир хотирадан ўтказасан, бироқ уларнинг бари хира ва совуқ рангларга бурканган нохуш жойларга ўхшаб туюлади: дарахтлар қилт этган ҳаво тўлқини сезилмайдиган фазода бесўнақай бир алфозда қотган; тоғлар бегона, денгиз хомуш ва бўзариб кўринади. Одамлар эса гап-сўзлари, дард-ташвишлари билан чучмал ва бетаъсир туюлади. Бундай пайтда кўнгил гоҳ у, гоҳ бу хотиралардан паноҳ истайди, хаёл қадим хотиралар орасида сарсон-саргардон изғийди, таниш гўшалар кўз ўнгингда гавдаланади ва шу аснода кўз кўриб қулоқ эшитмаган кашфиёт қилиш керак, деган қарорга келасан. Инсон ҳаётида юз берадиган бундайин лаҳзалар беҳад хатарли: ахир, тақдири таваккал қиляпсан-а! Тасодифий учрашув, қўққисдан огзингдан чиқиб кетган бир оғиз сўз бутун туриш-турмушингни остин-устун қилиб юбориши ҳеч гап эмас; шу боис бундай пайтларда оғир дардга дучор бўлган бемордек уйингда, тўрт девор орасида биқиниб ўтиришдан афзалроқ чора йўқ.
Ҳамма гап, мана, нимада: атрофимиздаги одамларга қандай инсон сифатида кўринишни истасак, шунга ҳаракат қиламиз, аслида қандай инсон эканимизни ўзимиз биламиз ва илло-билло асл қиёфамиз кўз-кўз бўлишини истамаймиз. Аксари бошқаларнинг назарида қандай одам бўлсак, ўзимизни шундай одам деб ҳисоблаб юрамиз. Шунга қарамай, баъзан ўзгаларнинг ўзимиз ҳақимиздаги тасаввурини эшитиб ҳайрон бўламиз. Ақлни ишлатиб кўрайлик: биз ўзимизнинг ташқи қиёфамиз ҳақида ҳам аниқ тасаввурга эга эмасмиз-ку, одатимизга айланиб кетган хатти-ҳаракату имо-ишораларимизни ҳам дуруст билмаймиз, кулганимиз ва сўзлашганимизда юз-кўзимизда кузатиладиган ифодаларни кўрмаймиз. Ваҳоланки, бошқалар айни шу аломатлардан келиб чиқиб қандай инсон эканимиз ҳақида муҳокама юритадилар ва бизни баҳолайдилар.
Кўпинча ўзимиз ўзимизни ўраб-чирмаб ташлаган қобиқни ёриб-очиб ташлашни ва узоқ йиллардан буён ўзгаларнинг назаридан пинҳон тутиб келган сиру синоатларимизни ошкор қилишни кўнгил тусаб қолади. Одатда бундай ниятлар ўзимиздан кўнглимиз тўлмаган, қониқиш ҳосил қилмаган ва аввалги яшаш тарзимизни бас қилиб буткул янгича яшаш истаги туғилган дақиқаларда пайдо бўлади. Тўғри, эс-ҳушли одам учун ярашмаган одат бу. Шунга қарамай, айнан шу қабилда иш тутадиганлар бор. Аҳён-аҳёнда қулоққа шундай гаплар чалинади: “Эшитдингми, шу-ундай бообрў, боодоб, хушаҳлоқ Н. ёлғон-яшиқ билан юз минг лирни гумдон қилиб юборибди-я!” Яна, нима эмиш, “Ўзидан нақ йигирма ёш кичик қиз билан топишиб, аллақаёққа бош олиб кетибди”. Қарабсизки, Н. мутлақо бошқа одамга айланади, у ҳақдаги бурунги тасаввурингдан асар ҳам қолмайди; туриш-турмуши ва бутун умри алдам-қалдамдан ортмаган, муттаҳамлик ёхуд жуфтакни ростлаб қолишдан бўлак мурод-мақсади йўқ одам бўлиб чиқади.
Мен муттаҳамлик билан кун кўриш ва аллақаёқларга бош олиб кетиб яшаш ҳақида гапирдим, холос. Аммо-лекин бирмунча жўн усуллар билан ҳам бошқа одамга айланиш мумкин, мисол учун, касб-кор ўзгартирилса бас, одату майлларинг, қилиқларинг ҳам ўзгара бошлайди. Бошқа одам бўласан-қоласан, ҳеч кимса танимайдиям. Ахир, танамиз ҳам муттасил ўзгариб турадию! Айтишларича, инсоннинг танасидаги ҳужайралар ҳар етти йилда тўласича янгиланади, эски ҳужайрадан бирортасиям қолмайди.
Хулласи калом, кишилар етти ухлаб тушига кирмаган тарзда, ҳеч бир режа-пежасиз ўз ҳаётини ўзгартирадилар: бундай ўзгариш туйқус юз берган дилнинг равшанлашиш онлари, ўз ҳаёт тарзини фавқулодда янгилаш ва ўзга қиёфага кириш истагининг маҳсулидир.
Муҳими, ҳаёт тарзини ўзгартириш майлига кўнгил суст кетмаслиги лозим. Бунинг қийин жойи йўқ: биргина имо-ишора ёки қилиқ билан ҳам кўп нарсани чаппасига айлантириб юбориш мумкин. Инсон зоти бир нарсани зинҳор унутмаслиги даркор: ҳар кас ўзига буюрилган тор қобиққа мослашиб, жойлашиб олмоғи ҳамда ўз чекига битилган юмушни адо этиб юришдан аълороқ йўл йўқ. Шунда ҳаммаси жойида — ҳаммаёқ осойишта, кимнинг қандай инсон эканлиги, тўқимтабиатми ё хушмуомалами, муғамбирми ё соддадилми — ҳамма-ҳаммаси беш қўлдай аён бўлади. Шундагина феълингиз шахсиятингизнинг ўзгармас ва муқим қисмига айланади, у бўлар-бўлмасга ўзгаравермайди. Шундай ҳам бўладики, артистга айрим қилиқлар мутлақо ўтиришмагани каби, муайян кишига буткул ёт қилиқлар, имо-ишорапар, хатти-ҳаракатлар ҳам учрайди. Ва ақл-ҳушимиз тўлишиб-тирсиллаб турган дақиқаларда ҳам барча амалларимиз ўзгалар назарида шаклланган феъл-атворимизга мос келиши ҳақида ҳисобот бермаймиз.
Гоҳо шунақаси ҳам учрайди: бирон мардумнинг ўтмишини кавлаштираверасан-кавлаштираверасан-да, ўша банда ҳақидаги бор тасаввуринг остин-устун бўлиб ўзгаради: ҳамма у кишимни кўнгилчан ва одамохун ҳисоблаб юрган-у, у бузуқ хаёлларини пинҳон сақлаб яшаган писмиқ нусха бўлиб чиқади; ёхуд, хотамтойлиги ва самимияти билан ном қозонган одамнинг яқин-атрофидагиларга нисбатан ўлгудай ҳасадгўйлиги фош бўлади, қўпол ва феъли оғир кишининг қалби эса меҳр-муҳаббатга лиммо-лим, ўзи эса фариштатабиатлиги аёнлашади.
Мисол тариқасида айтсам, камина босиқ-вазмин одам сифатида обрў-эътибор топганман. Эҳтимол, бошқаларнинг мен ҳақимдаги тасаввуридангина келиб чиқиб шундай хулосага келмаган бўлсам, аслида ҳам шундай. Бугунга ўхшаш ҳаво тунд ва бефайз кунлар бир замонлар, ҳў-ў гўдаклигимда чеккан озорларимни эслаб тўсатдан дилим сиёҳ бўла бошлайман. Гапириб ўтиришнинг ўзи кулгилику-я, тошойна рўпарасида қаққайиб соқолни қиртишлар эканман, бетимдаги ҳар бир ажин ёки из пайдо бўлгани боиси ўзимга, ёлғиз ўзимгагина аён эканлигидан қалбимда оғир изтироб кўз очади. Қиёфамда сабр ва тоқат сурати зоҳирланар-зоҳирланмас қулоғимдан томоғим томон кетган сезилар-сезилмас ажин изи чуқур чандиққа айланади. Умрнинг энг дилкаш лаҳзаларидан бири — тошойнага термилиб турган лаҳзаларимиз, ўтмишимиз ва эҳтиросу ҳаяжонларимиздан ҳикоя қилувчи шоҳид — ўз қиёфамиз билан юзма-юз қоламиз. Тонгда ўз-ўзимиз билан мулоқот чоғидаги энг таъсирли жойи — чеҳрамизга битилган нафосатни англашдир. Мен ўтмишини ташкил этган жисмсиз, лекин тирик оғриқдан халос бўлишни орзу қилгандек кўринаётган кўзгудаги қиёфадошимга лоқайд қараган эмасман. “Э, ҳа-а, бу, ўзларими? Ким бўладилар жаноблари, кўнгиллари нималарни тусайди? Истиқболда нималар кутмоқда, сизни?” деган саволлар билан сендан кўз узмай турган бу нигоҳ нималарга қодир! Инсон зоти борки, ҳамма-ҳаммасини чин кўнгилдан сева олгинг, тушуниб етгинг ва уларнинг барига бутун вужудинг билан ишонгинг келади. Не боислардан ҳаммаси аксинча ва биз ўзимизни тарбиясиз ва бебош болалардек тутамиз? Ахир, бир оғиз сўз айтсак олам гулистон-ку!.. Йўқ, ҳеч ким шу бир оғиз сўзни айтмайди, айта олмайди…
Кунларнинг бирида ғалати ҳодиса юз берди. Кийиниб кўчага отланаётиб, бир зумгина ҳаяллаб стол ёнига ўтирдим. Кўз ўнгимда тақир, бўзранг девор, ҳар қаричи таниш, сувоқчининг андавасидан қолган изларгача таниш. Бу ёруғ дунёда девор қанча вақт қаққайиб турса, ушбу излар ҳам тураверади.
Хонамдаги жиҳозларни янада яхшироқ ҳис қилиш учун уларни бегона назар билан кузатаман. Ўз ўрнида турган ёки пала-партиш сочилиб ётган ҳар бир жиҳозу буюмдан садоқатли ва итоаткор жонзотнинг майин ва сокин товуши эшитилаётгандек бўлади. Улар ўзгармайди, улар менга бирдай садоқатли, мен ҳам уларга бефарқ эмасман. Ахир, хонамдаги мўъжаз коинот қасрининг яратгувчиси менман, бу ерда мен томонимдан ўрнатилган ва абадул абад ўзгармас тартиб-интизом, ҳарқалай, узоққа бормайди: мен қанча умр кўрсам, шунча давом этади, тамом. Мени қуршаб турган ҳамма нарса сабр-тоқат, хотиржамлик ҳамда менинг донишлигимга, фозиллигимга ва яна бир карра фозиллигимга бўлган ишонч-эътиқод билан нафас олади. Ҳали уйқуда ётган оила аъзоларим ҳам шундай ўйлайдилар. Ҳамманинг фикри шу. Ваҳоланки, арзимас бир нарса… Дейлик, салгина қўл учи билан…
Кўз ўнгимдаги беҳад силлиқ ва топ-тоза девор сатҳида каттагина сиёҳ доғи чаплашиб, ёйилиб бормоқда. Доғнинг ёйилишига ва гоҳ дарахт, гоҳ саккизоёқ, гоҳо эртаклардаги махлуқотни эслатувчи ғалати-ғаройиб шакл-шамойиллар ҳосил қилиб пастга оқиб тушаётганидан кўз узмай ўтирибман. Бу — менинг ишим. Менинг кароматим бу. Бунинг учун ортиқ азият чекмадим, қўлимни салгина ҳаракатга келтирдим, холос — столда турган сиёҳдонни олиб деворга қараб отдим ва мутлақо янги воқелик кашф қилдим. Демак, ўзим янгиландим, янги жонзотга айландим. Айланган заҳотим хонамдаги барча буюмлар, жиҳозлар ўзининг аввалги қиёфасини ўзгартирди: назаримда, китоблар, майда-чуйда лаш-лушлар, стуллар бир жойга уюлиб, дарғазаб оталарининг важоҳатидан ўтакаси ёрилаёзган болакайлар каби бир бировининг пинжига кириб кетди. Баъзи фильмларда айни шундай манзаралар кўзга ташланади. Кўп ўтмай хонага оқсоч аёл кириб келади, у боқий ҳаётнинг саҳар палласидаги уйғониш лаҳзаларини ҳар сафар шу ерда қарши олади, мен эса бу пайтда стол ёнида ўйчан-хотиржам ўтирган бўламан. Оқсоч аёл бир менга қарайди, бир деворга анграяди, сўнг яна бамайлихотир ўтирган мен томон ўгирилади. Сўнгра менга, “Вой, шўри-им, нима бўлди-и?” ёки, “Тавба-а, жаноб…” деса керак, ҳойнаҳой. Лом-мим демаслиги ҳам мумкин. Қаҳва кўтариб келган патнусини столга қўйиб, нафасини ичига ютганича бамайлихотир кўринишга ҳаракат қилиб, хонадан отилиб чиқиб кетиш истагини сездирмасликка уриниб, ўша заҳоти изига қайтар. Айнан шундай манзаранинг шоҳиди бўлган одамдек, назаримда, оқсоч аёл зумда қўшни хонага чиқадию ранг-қути ўчиб-гезариб ҳозиргина уйқудан уйгонган жаноб нима иш қилиб қўйганини айтади ва… таҳликали ва хавотирли қиёфаларда тепамга қўрқа-пуса кириб келаётган одамларнинг ҳаяжонини тасаввур қилиб турибман. Бу тонг ўғил-қизларим мен билан хайр-хўшни насия қилиб мактабга жўнайдилар, уларга, отангиз жуда бандлар, деб айтишади. Мен эса бениҳоя хотиржам, ҳатто мамнун, руҳим тетик ва кўнгилчан бир кайфиятда ўтирибман. Хонага аёлим кириб келганини кўриб унга жилмайиб қарайман, бироқ бу жилмайишим билан аҳволимни бешбатгар оғирлаштирган бўламан: бундай вазиятларда жилмайиш ақлсизлик, овсарлик аломати ҳисобланади. Эҳтимол, дарғазаб қиёфада кўринганим маъқулроқдир? Шундай қилсам, аёлим, “Нима, мазанг йўқми? Толиқдингми? Ётиб, дамингни олишинг керак”, деб қўярда-қўймай тепамдан кетмайди. Аммо-лекин тиржайиб, барини ҳазилга йўйсам — адои тамом бўлганим шу, бу билан ўзимнинг ўзгаларга тушунтириб бўлмас телба-тескари қилиғимни бешбаттар мавҳумлаштириб юбораман.
Тузатиб бўлмас хатога йўл қўйганимни яхши тушунаман. Орадан неча йиллар ўтмасин, ушбу вазиятда кечган лаҳзалар ҳаётимда қора доғ бўлиб қолаверади; энди одамлар менга бошқача назар билан қарайдилар, бир марта қутургудай бўлиб эгасига ташпанган уй ҳайвони ишончни йўқотгани каби, мана шу дақиқалар сабаб, бундан кейин атрофимдагилар менга эҳтиёткорроқ муносабатда бўладилар. Бурунги ҳолатимга қайтсам, табиий, ҳеч ким мендан ушбу қилиғим сабабларини сўраб-суриштирмайди. Бундан қатъи назар, айни шу дақиқаларда ҳукм сурган ҳолат бир умрга мени таъқиб қилаверади, қўни-қўшнилар, дўкончилар бундан хабар топадилар, оқсоч аёл-қизларнинг оғзидан менинг номим тушмайди. Яна кў-ўп йиллар киройи ва сипо яшаган тақдиримда ҳам, оила аъзоларим мени хастага, қўни-қўшнилар эса овсарга чиқарадилар. Ҳеч нарсадан ҳеч нарса оппоқ деворга сиёҳдонни улоқтирган одамга ким ҳам ишонарди дейсиз? Ҳеч нарсадан ҳеч нарса стулларни синдириб ташлайдиган, дастурхонга терилган чинниларни шарақлатиб ағдар-тўнтар қиладиганлар ҳам учрайди. Фақат ундай нусхаларда бундай қилиқ одат тусини олгани учун ҳам бошқалар бундан ортиқ таажжубга тушмайдилар, улар учун бу, оддий ҳол ҳисобланади. Бироқ, кимсан шу-ундай жиддий ва сипо қиёфали жаноб…
Бу — шайтон васвасаси эди, холос. Сиёҳдон жойида турибди. Андавадан мерос излар элас-элас сезиладиган сип-сиплиқ, топ-тоза деворда тангадек доғ-дуғ ҳам кўринмайди. Ҳикоя қилганларимнинг бари хаёлимда кечди, холос. Жар ёқасига яқинлашиб қолган эканман. Оқсоч аёл қаҳва кўтариб кирди, жиҳозлару буюмлар жой-жойида, оқсоч аёл турқи-тароватим одатдагидек эканини кўриб хотиржам тортади. У деворга кўз қирини ташпаб ҳам қўймайди, ҳозиргина хаёлларимни жунбушга келтирган ўйлардан у хабарсиз. Дунё гўзал. Ҳамма нарса батартиб. Менинг ҳам эс-ҳушим жойида. Хаёлларимни безовта қилган дайди ўйларга келсак, улар ҳақида ҳеч кимга лом-мим деб оғиз очмаганим маъқул, уларнинг барини қалбимнинг кўз илғамас қаърига кўмиб ташламоғим керак. Ҳар бир киши ҳар куни қилиши зарур бўлган жасорат ҳам шу”.
Рус тилидан Хуршид Дўстмуҳаммад таржимаси
Манба: “Тафаккур” журнали, 1996 йил, 2-сон
Korrado ALVARO
KASHFIYOT
Bu janob umrida qo‘liga qalam tutib qog‘oz qoralamagan va hech qachon ko‘nglini yorib birovga biror voqeani hikoya qilib bermagan. Osoyishta, halol yashadi, qarigan chog‘ida ro‘zg‘orini tebratishga yetarli mablag‘ jamg‘arib, shahar chekkasidan uy-joy qildi, o‘sha yerda tinch-osuda umrguzaronlikni davom ettirdi. Yangi uyga ko‘chib o‘tgach, nima bo‘ldiyu, almisoqdan qolgan xat-qog‘ozlarni ko‘zdan kechirib tartibga keltirib qo‘yishni ko‘ngli tusadi. G‘aladonlarni kavlashtirayotib allaqachon unutib yuborgan — sarg‘ayib, titilib ketgan qo‘lyozmalarni topdi. Hayotda ko‘pni ko‘rgan odam emasmi, eski yozuvlarga birrov-birrov ko‘z yugurtirdiyu ularning bahridan o‘tib, yirtib tashladi. Ayrim qog‘ozlardagi yozuvlarda u dunyoyu bu dunyo tilga olib bo‘lmaydigan, og‘iz ochib boshqalarga aytilmaydigan ko‘ngil sust ketish damlari haqida so‘z yuritilgan edi. Mana, ulardan biri, 19.. yil mart oyining 13-kuni deb boshlangan varaq…
“Ertalabdan havo aynidi. Osmon irkit tusda, zamin esa tor va haddan tashqari biqiq. Allaqaylarga bosh olib ketish kerakmikan?.. Qayoqqa, qay tomonlarga ketaman?.. Boshpana topish ilinjida tanish-sinashta joylarni bir-bir xotiradan o‘tkazasan, biroq ularning bari xira va sovuq ranglarga burkangan noxush joylarga o‘xshab tuyuladi: daraxtlar qilt etgan havo to‘lqini sezilmaydigan fazoda beso‘naqay bir alfozda qotgan; tog‘lar begona, dengiz xomush va bo‘zarib ko‘rinadi. Odamlar esa gap-so‘zlari, dard-tashvishlari bilan chuchmal va beta’sir tuyuladi. Bunday paytda ko‘ngil goh u, goh bu xotiralardan panoh istaydi, xayol qadim xotiralar orasida sarson-sargardon izg‘iydi, tanish go‘shalar ko‘z o‘ngingda gavdalanadi va shu asnoda ko‘z ko‘rib quloq eshitmagan kashfiyot qilish kerak, degan qarorga kelasan. Inson hayotida yuz beradigan bundayin lahzalar behad xatarli: axir, taqdiri tavakkal qilyapsan-a! Tasodifiy uchrashuv, qo‘qqisdan ogzingdan chiqib ketgan bir og‘iz so‘z butun turish-turmushingni ostin-ustun qilib yuborishi hech gap emas; shu bois bunday paytlarda og‘ir dardga duchor bo‘lgan bemordek uyingda, to‘rt devor orasida biqinib o‘tirishdan afzalroq chora yo‘q.
Hamma gap, mana, nimada: atrofimizdagi odamlarga qanday inson sifatida ko‘rinishni istasak, shunga harakat qilamiz, aslida qanday inson ekanimizni o‘zimiz bilamiz va illo-billo asl qiyofamiz ko‘z-ko‘z bo‘lishini istamaymiz. Aksari boshqalarning nazarida qanday odam bo‘lsak, o‘zimizni shunday odam deb hisoblab yuramiz. Shunga qaramay, ba’zan o‘zgalarning o‘zimiz haqimizdagi tasavvurini eshitib hayron bo‘lamiz. Aqlni ishlatib ko‘raylik: biz o‘zimizning tashqi qiyofamiz haqida ham aniq tasavvurga ega emasmiz-ku, odatimizga aylanib ketgan xatti-harakatu imo-ishoralarimizni ham durust bilmaymiz, kulganimiz va so‘zlashganimizda yuz-ko‘zimizda kuzatiladigan ifodalarni ko‘rmaymiz. Vaholanki, boshqalar ayni shu alomatlardan kelib chiqib qanday inson ekanimiz haqida muhokama yuritadilar va bizni baholaydilar.
Ko‘pincha o‘zimiz o‘zimizni o‘rab-chirmab tashlagan qobiqni yorib-ochib tashlashni va uzoq yillardan buyon o‘zgalarning nazaridan pinhon tutib kelgan siru sinoatlarimizni oshkor qilishni ko‘ngil tusab qoladi. Odatda bunday niyatlar o‘zimizdan ko‘nglimiz to‘lmagan, qoniqish hosil qilmagan va avvalgi yashash tarzimizni bas qilib butkul yangicha yashash istagi tug‘ilgan daqiqalarda paydo bo‘ladi. To‘g‘ri, es-hushli odam uchun yarashmagan odat bu. Shunga qaramay, aynan shu qabilda ish tutadiganlar bor. Ahyon-ahyonda quloqqa shunday gaplar chalinadi: “Eshitdingmi, shu-unday boobro‘, boodob, xushahloq N. yolg‘on-yashiq bilan yuz ming lirni gumdon qilib yuboribdi-ya!” Yana, nima emish, “O‘zidan naq yigirma yosh kichik qiz bilan topishib, allaqayoqqa bosh olib ketibdi”. Qarabsizki, N. mutlaqo boshqa odamga aylanadi, u haqdagi burungi tasavvuringdan asar ham qolmaydi; turish-turmushi va butun umri aldam-qaldamdan ortmagan, muttahamlik yoxud juftakni rostlab qolishdan bo‘lak murod-maqsadi yo‘q odam bo‘lib chiqadi.
Men muttahamlik bilan kun ko‘rish va allaqayoqlarga bosh olib ketib yashash haqida gapirdim, xolos. Ammo-lekin birmuncha jo‘n usullar bilan ham boshqa odamga aylanish mumkin, misol uchun, kasb-kor o‘zgartirilsa bas, odatu mayllaring, qiliqlaring ham o‘zgara boshlaydi. Boshqa odam bo‘lasan-qolasan, hech kimsa tanimaydiyam. Axir, tanamiz ham muttasil o‘zgarib turadiyu! Aytishlaricha, insonning tanasidagi hujayralar har yetti yilda to‘lasicha yangilanadi, eski hujayradan birortasiyam qolmaydi.
Xullasi kalom, kishilar yetti uxlab tushiga kirmagan tarzda, hech bir reja-pejasiz o‘z hayotini o‘zgartiradilar: bunday o‘zgarish tuyqus yuz bergan dilning ravshanlashish onlari, o‘z hayot tarzini favqulodda yangilash va o‘zga qiyofaga kirish istagining mahsulidir.
Muhimi, hayot tarzini o‘zgartirish mayliga ko‘ngil sust ketmasligi lozim. Buning qiyin joyi yo‘q: birgina imo-ishora yoki qiliq bilan ham ko‘p narsani chappasiga aylantirib yuborish mumkin. Inson zoti bir narsani zinhor unutmasligi darkor: har kas o‘ziga buyurilgan tor qobiqqa moslashib, joylashib olmog‘i hamda o‘z chekiga bitilgan yumushni ado etib yurishdan a’loroq yo‘l yo‘q. Shunda hammasi joyida — hammayoq osoyishta, kimning qanday inson ekanligi, to‘qimtabiatmi yo xushmuomalami, mug‘ambirmi yo soddadilmi — hamma-hammasi besh qo‘lday ayon bo‘ladi. Shundagina fe’lingiz shaxsiyatingizning o‘zgarmas va muqim qismiga aylanadi, u bo‘lar-bo‘lmasga o‘zgaravermaydi. Shunday ham bo‘ladiki, artistga ayrim qiliqlar mutlaqo o‘tirishmagani kabi, muayyan kishiga butkul yot qiliqlar, imo-ishorapar, xatti-harakatlar ham uchraydi. Va aql-hushimiz to‘lishib-tirsillab turgan daqiqalarda ham barcha amallarimiz o‘zgalar nazarida shakllangan fe’l-atvorimizga mos kelishi haqida hisobot bermaymiz.
Goho shunaqasi ham uchraydi: biron mardumning o‘tmishini kavlashtiraverasan-kavlashtiraverasan-da, o‘sha banda haqidagi bor tasavvuring ostin-ustun bo‘lib o‘zgaradi: hamma u kishimni ko‘ngilchan va odamoxun hisoblab yurgan-u, u buzuq xayollarini pinhon saqlab yashagan pismiq nusxa bo‘lib chiqadi; yoxud, xotamtoyligi va samimiyati bilan nom qozongan odamning yaqin-atrofidagilarga nisbatan o‘lguday hasadgo‘yligi fosh bo‘ladi, qo‘pol va fe’li og‘ir kishining qalbi esa mehr-muhabbatga limmo-lim, o‘zi esa farishtatabiatligi ayonlashadi.
Misol tariqasida aytsam, kamina bosiq-vazmin odam sifatida obro‘-e’tibor topganman. Ehtimol, boshqalarning men haqimdagi tasavvuridangina kelib chiqib shunday xulosaga kelmagan bo‘lsam, aslida ham shunday. Bugunga o‘xshash havo tund va befayz kunlar bir zamonlar, ho‘-o‘ go‘dakligimda chekkan ozorlarimni eslab to‘satdan dilim siyoh bo‘la boshlayman. Gapirib o‘tirishning o‘zi kulgiliku-ya, toshoyna ro‘parasida qaqqayib soqolni qirtishlar ekanman, betimdagi har bir ajin yoki iz paydo bo‘lgani boisi o‘zimga, yolg‘iz o‘zimgagina ayon ekanligidan qalbimda og‘ir iztirob ko‘z ochadi. Qiyofamda sabr va toqat surati zohirlanar-zohirlanmas qulog‘imdan tomog‘im tomon ketgan sezilar-sezilmas ajin izi chuqur chandiqqa aylanadi. Umrning eng dilkash lahzalaridan biri — toshoynaga termilib turgan lahzalarimiz, o‘tmishimiz va ehtirosu hayajonlarimizdan hikoya qiluvchi shohid — o‘z qiyofamiz bilan yuzma-yuz qolamiz. Tongda o‘z-o‘zimiz bilan muloqot chog‘idagi eng ta’sirli joyi — chehramizga bitilgan nafosatni anglashdir. Men o‘tmishini tashkil etgan jismsiz, lekin tirik og‘riqdan xalos bo‘lishni orzu qilgandek ko‘rinayotgan ko‘zgudagi qiyofadoshimga loqayd qaragan emasman. “E, ha-a, bu, o‘zlarimi? Kim bo‘ladilar janoblari, ko‘ngillari nimalarni tusaydi? Istiqbolda nimalar kutmoqda, sizni?” degan savollar bilan sendan ko‘z uzmay turgan bu nigoh nimalarga qodir! Inson zoti borki, hamma-hammasini chin ko‘ngildan seva olging, tushunib yetging va ularning bariga butun vujuding bilan ishonging keladi. Ne boislardan hammasi aksincha va biz o‘zimizni tarbiyasiz va bebosh bolalardek tutamiz? Axir, bir og‘iz so‘z aytsak olam guliston-ku!.. Yo‘q, hech kim shu bir og‘iz so‘zni aytmaydi, ayta olmaydi…
Kunlarning birida g‘alati hodisa yuz berdi. Kiyinib ko‘chaga otlanayotib, bir zumgina hayallab stol yoniga o‘tirdim. Ko‘z o‘ngimda taqir, bo‘zrang devor, har qarichi tanish, suvoqchining andavasidan qolgan izlargacha tanish. Bu yorug‘ dunyoda devor qancha vaqt qaqqayib tursa, ushbu izlar ham turaveradi.
Xonamdagi jihozlarni yanada yaxshiroq his qilish uchun ularni begona nazar bilan kuzataman. O‘z o‘rnida turgan yoki pala-partish sochilib yotgan har bir jihozu buyumdan sadoqatli va itoatkor jonzotning mayin va sokin tovushi eshitilayotgandek bo‘ladi. Ular o‘zgarmaydi, ular menga birday sadoqatli, men ham ularga befarq emasman. Axir, xonamdagi mo‘‘jaz koinot qasrining yaratguvchisi menman, bu yerda men tomonimdan o‘rnatilgan va abadul abad o‘zgarmas tartib-intizom, harqalay, uzoqqa bormaydi: men qancha umr ko‘rsam, shuncha davom etadi, tamom. Meni qurshab turgan hamma narsa sabr-toqat, xotirjamlik hamda mening donishligimga, fozilligimga va yana bir karra fozilligimga bo‘lgan ishonch-e’tiqod bilan nafas oladi. Hali uyquda yotgan oila a’zolarim ham shunday o‘ylaydilar. Hammaning fikri shu. Vaholanki, arzimas bir narsa… Deylik, salgina qo‘l uchi bilan…
Ko‘z o‘ngimdagi behad silliq va top-toza devor sathida kattagina siyoh dog‘i chaplashib, yoyilib bormoqda. Dog‘ning yoyilishiga va goh daraxt, goh sakkizoyoq, goho ertaklardagi maxluqotni eslatuvchi g‘alati-g‘aroyib shakl-shamoyillar hosil qilib pastga oqib tushayotganidan ko‘z uzmay o‘tiribman. Bu — mening ishim. Mening karomatim bu. Buning uchun ortiq aziyat chekmadim, qo‘limni salgina harakatga keltirdim, xolos — stolda turgan siyohdonni olib devorga qarab otdim va mutlaqo yangi voqelik kashf qildim. Demak, o‘zim yangilandim, yangi jonzotga aylandim. Aylangan zahotim xonamdagi barcha buyumlar, jihozlar o‘zining avvalgi qiyofasini o‘zgartirdi: nazarimda, kitoblar, mayda-chuyda lash-lushlar, stullar bir joyga uyulib, darg‘azab otalarining vajohatidan o‘takasi yorilayozgan bolakaylar kabi bir birovining pinjiga kirib ketdi. Ba’zi filmlarda ayni shunday manzaralar ko‘zga tashlanadi. Ko‘p o‘tmay xonaga oqsoch ayol kirib keladi, u boqiy hayotning sahar pallasidagi uyg‘onish lahzalarini har safar shu yerda qarshi oladi, men esa bu paytda stol yonida o‘ychan-xotirjam o‘tirgan bo‘laman. Oqsoch ayol bir menga qaraydi, bir devorga angrayadi, so‘ng yana bamaylixotir o‘tirgan men tomon o‘giriladi. So‘ngra menga, “Voy, sho‘ri-im, nima bo‘ldi-i?” yoki, “Tavba-a, janob…” desa kerak, hoynahoy. Lom-mim demasligi ham mumkin. Qahva ko‘tarib kelgan patnusini stolga qo‘yib, nafasini ichiga yutganicha bamaylixotir ko‘rinishga harakat qilib, xonadan otilib chiqib ketish istagini sezdirmaslikka urinib, o‘sha zahoti iziga qaytar. Aynan shunday manzaraning shohidi bo‘lgan odamdek, nazarimda, oqsoch ayol zumda qo‘shni xonaga chiqadiyu rang-quti o‘chib-gezarib hozirgina uyqudan uygongan janob nima ish qilib qo‘yganini aytadi va… tahlikali va xavotirli qiyofalarda tepamga qo‘rqa-pusa kirib kelayotgan odamlarning hayajonini tasavvur qilib turibman. Bu tong o‘g‘il-qizlarim men bilan xayr-xo‘shni nasiya qilib maktabga jo‘naydilar, ularga, otangiz juda bandlar, deb aytishadi. Men esa benihoya xotirjam, hatto mamnun, ruhim tetik va ko‘ngilchan bir kayfiyatda o‘tiribman. Xonaga ayolim kirib kelganini ko‘rib unga jilmayib qarayman, biroq bu jilmayishim bilan ahvolimni beshbatgar og‘irlashtirgan bo‘laman: bunday vaziyatlarda jilmayish aqlsizlik, ovsarlik alomati hisoblanadi. Ehtimol, darg‘azab qiyofada ko‘ringanim ma’qulroqdir? Shunday qilsam, ayolim, “Nima, mazang yo‘qmi? Toliqdingmi? Yotib, damingni olishing kerak”, deb qo‘yarda-qo‘ymay tepamdan ketmaydi. Ammo-lekin tirjayib, barini hazilga yo‘ysam — adoi tamom bo‘lganim shu, bu bilan o‘zimning o‘zgalarga tushuntirib bo‘lmas telba-teskari qilig‘imni beshbattar mavhumlashtirib yuboraman.
Tuzatib bo‘lmas xatoga yo‘l qo‘yganimni yaxshi tushunaman. Oradan necha yillar o‘tmasin, ushbu vaziyatda kechgan lahzalar hayotimda qora dog‘ bo‘lib qolaveradi; endi odamlar menga boshqacha nazar bilan qaraydilar, bir marta quturguday bo‘lib egasiga tashpangan uy hayvoni ishonchni yo‘qotgani kabi, mana shu daqiqalar sabab, bundan keyin atrofimdagilar menga ehtiyotkorroq munosabatda bo‘ladilar. Burungi holatimga qaytsam, tabiiy, hech kim mendan ushbu qilig‘im sabablarini so‘rab-surishtirmaydi. Bundan qat’i nazar, ayni shu daqiqalarda hukm surgan holat bir umrga meni ta’qib qilaveradi, qo‘ni-qo‘shnilar, do‘konchilar bundan xabar topadilar, oqsoch ayol-qizlarning og‘zidan mening nomim tushmaydi. Yana ko‘-o‘p yillar kiroyi va sipo yashagan taqdirimda ham, oila a’zolarim meni xastaga, qo‘ni-qo‘shnilar esa ovsarga chiqaradilar. Hech narsadan hech narsa oppoq devorga siyohdonni uloqtirgan odamga kim ham ishonardi deysiz? Hech narsadan hech narsa stullarni sindirib tashlaydigan, dasturxonga terilgan chinnilarni sharaqlatib ag‘dar-to‘ntar qiladiganlar ham uchraydi. Faqat unday nusxalarda bunday qiliq odat tusini olgani uchun ham boshqalar bundan ortiq taajjubga tushmaydilar, ular uchun bu, oddiy hol hisoblanadi. Biroq, kimsan shu-unday jiddiy va sipo qiyofali janob…
Bu — shayton vasvasasi edi, xolos. Siyohdon joyida turibdi. Andavadan meros izlar elas-elas seziladigan sip-sipliq, top-toza devorda tangadek dog‘-dug‘ ham ko‘rinmaydi. Hikoya qilganlarimning bari xayolimda kechdi, xolos. Jar yoqasiga yaqinlashib qolgan ekanman. Oqsoch ayol qahva ko‘tarib kirdi, jihozlaru buyumlar joy-joyida, oqsoch ayol turqi-tarovatim odatdagidek ekanini ko‘rib xotirjam tortadi. U devorga ko‘z qirini tashpab ham qo‘ymaydi, hozirgina xayollarimni junbushga keltirgan o‘ylardan u xabarsiz. Dunyo go‘zal. Hamma narsa batartib. Mening ham es-hushim joyida. Xayollarimni bezovta qilgan daydi o‘ylarga kelsak, ular haqida hech kimga lom-mim deb og‘iz ochmaganim ma’qul, ularning barini qalbimning ko‘z ilg‘amas qa’riga ko‘mib tashlamog‘im kerak. Har bir kishi har kuni qilishi zarur bo‘lgan jasorat ham shu”.
Rus tilidan Xurshid Do’stmuhammad tarjimasi
М: “Tafakkur” jurnali, 1996 yil, 2-son
