Атоқли адиб Хуршид Дўстмуҳаммадни туғилган куни билан чин юракдан қутлайман! Адаш, ҳаёт йўлингиз, асарларингиздек умрзоқ бўлсин! Фарзанду набиралар камолини кўриб юринг!.

Хуршид ДАВРОН
ХУРШИД ДЎСТМУҲАММАДНИ ЎҚИБ…

  Мен  ҳикояларни ўқишни кўпроқ  яхши кўраман. Бу билан романлар ўқишни ёқтирмайман демоқчи эмасман. Менга нима учундир,билмайман, ҳикояда ёзувчининг маҳорати   рўйирост  намоён бўладигандек туюлади.

Ҳаётнинг ҳар бир қадамида ҳикоя учун мавзу бўлишга арзигулик минг турли воқеалар мавжуд. Деразадан ташланган оний нигоҳдан ҳикоя туғилиши мумкин. Аммо, гап ҳикояда акс этадиган воқеада эмас,балки мана шу оний нигоҳ натижасида ёзувчи юрагида,тасаввурида пайдо бўладиган ҳаёт ҳақиқатида, уни инсоний ҳақиқатга айлантирадиган ижодкор маҳоратида,қолаверса,ёзувчининг ижодий жасоратида. Буюк рус адиби Юрий Казаков таъкидлаганидек, “ Ёзувчининг ҳаёти ва фаолияти ҳар кун,ҳар дақиқа жасорат талаб қилади. Агар ёзувчи шижоатли бўлмас экан – тамом. У ҳар қанча истеъдодли бўлса фойдаси йўқ,иқтидори уни сақлаб қололмайди. У ҳасадгўйга айланади,ўз биродарлари – қаламкаш дўстларига хиёнат қила бошлайди. Пировард натижада ёзувчилик бахти нимадан иборат эканлигини бир умр билмай ўтиб кетади”.

Сўнгги йилларда пайдо бўлган кўплаб эътиборга тушган асарлар,  ўзбек адабиётида ҳам ёзувчилик матонати ва масъулиятини англаган адиблар мавжуддир деган гапга асос бўла олади.  Бу адиблар, менинг назаримда, Абдулла Қодирий ва  Чўлпон жасоратининг давомчилари бўлиб кўзга ташланмоқда. Мана шундай ижодкорларнинг бири Хуршид Дўстмуҳаммад десам хато қилмайман.

 Хуршид Дўстмуҳаммад  миллий адабий анъаналарини  ҳам, дунё адабиёти тажрибаларини ҳам  пухта ўзлаштирган, доимий изланиш, сўз ва фикр қолипини янгилашга интилган ижодкор. Адибнинг ўзи эътиоф этганидек, ”Услуб ўзгармаса,дунёқараш,ҳаёт мураккибликларини бадиий идрок ва ифода этиш йўсинлари ўзгармаса,шу йўлда турли тажрибаларга қўл урмаса,бундай ёзувчи нафақат миллий адабиётда,лоақал ўз ижодида ҳам бирор бир янгилик яратиши амримаҳол”.

Ўзбек совет адабиётшунослигида бирор асар ҳақида фикр мулоҳаза юритилганда ҳамма нарса соцреализм ўлчовидан келиб айтиларди. Бугун эса соцреализм билимдонлари бўлган адабиётшуносларимиз модерн билимдонларига айланишган. Энди ҳар қандай асар ҳақида (баъзилари соцреализмнинг энг паст савиядаги кўринишида бўлса ҳам) албатта “фикр оқими”, ”психоанализ” ,экзистенциализм” деган гапларни қалаштириб ташлаш билан “фикр” юритилади. Уларнинг назарида нуқта, вергуль қўймай узун жумла тузиш «фикр оқими», авваллари ёзилишига табуъ қўйилган уятсиз нарсаларни ўйлаш,хомхаёллик қилиш «психоанализ»  бўлиб кўринади.  Адабиётшунослар “фикр оқими”, ”психоанализ”, экзистенциализм”  каби  тушунчаларни шу қадар исроф қилишадики, таҳлил қилинаётган асар уларнинг “фикрий“ уйдирмалари остида кўринмай қолади. Бу ўринда мен ҳамиша “бир нарсани чала билган мулладан қўрқ” деган ҳикматни эслайман.

Менинг назаримда,бугунги ўзбек адабиётида кечаётган янгиланиш ҳақида гапирганда фақат модерн тушунчаси ёки фақат Ғарбдан эсган шамол таъсири ҳақида  эмас, балки ўзбек адабиётидаги муайян адиблар ёки асарлар тажрибасининг давоми сифатида ҳам гапириш лозим. Бу янгиланиш бугун бошланмаган ва у Ғарбнинг осмонидан лоп этиб тушмаган. Туркий адабиётнинг муқаддимаси — Ўрхон-Энасой битиклари бу тажрибаларнинг минг йиллардан буён давом этиб келаётганини кўрсатади. «Модерн проза» деганда «ғалати сюжет»ни тушунадиганларга эса, мисоллар кўп бўлса-да, биргина ХIV аср туркий адабиётининг ёрқин вакили  Ҳисом Котибийнинг  «Жумжума султон»  достонини,унинг ғалати сюжетини эслатаман, холос.

Янги ўзбек адабиётида бу жараён ҳали фақат бармоққа асосланган ва баъзан мансура шамойилида ифодаланган Ҳамза, Фитрат, Чўлпон, Ойбек, Ғафур Ғулом, Миртемир тажрибаларида  намоён бўлган эди.  Насрдаги тажрибаларни кўз ўнгимизга келтириш учун,ҳеч бўлмаганда, “Нетай” қиссасининг бошланишини, ”Сароб”ни эслашнинг ўзи кифоя бўлади.

Шеъриятдаги илк шаклий тажрибалар ҳам Ғарбда эмас, Шарқда, боболаримиз томонидан амалга оширилганини билиш учун узоққа бориш  шарт эмас, Алишер Навоий музейига кириб «қуш», «фаввора», «хум» ва ҳ.к. шаклларда ёзилган шеърлар хусусида маълумот олиш мумкин.

Мен Хуршид Дўстмуҳаммаднинг  ”Услуб ўзгармаса,дунёқараш, ҳаёт мураккибликларини бадиий идрок ва ифода этиш йўсинлари ўзгармаса, шу йўлда турли тажрибаларга қўл урмаса,бундай ёзувчи нафақат миллий адабиётда, лоақал ўз ижодида ҳам бирор бир янгилик яратиши амримаҳол” —  деган фикрини келтириб,  бу масала хусусида тўхталиб ўтишимнинг сабаби битта.  Бу  сабаб бугунги ўзбек адабиётида  Ғарбдаги турли «изм»лар  яйловида ўтлаб «семириб»  юрганлар билан бирга, Хуршид Дўстмуҳаммад каби ўзбек насри боғини бошқа юртдан кўчат олиб келиб эмас,  ўзимизнинг олма-ю олболуларни  олислардаги  ҳосилдор, фойдали, «витаминга бой»  мевалар билан пайванд қилиб, гуркиратишни мақсад қилган ижодкорлар  борлигини айтиш, бу эса адабиётимиз келажагига катта умидлар билан қарашга  асос эканлигини таъкидлаш истагидан туғилган эди.

Хуршид Дўстмуҳаммаднинг “Беозор қушнинг қарғиши”  (Тошкент, “Шарқ”, 2006) номли китобига жамланган ҳикоялар, адибнинг ўзи бир суҳбатида таъкидлаганидек,яхшилик ва ёмонлик,меҳр оқибат ва разолат,инсонийлик ва ғайриодамийлик орасида курашиб,гоҳ мағлуб,гоҳ ғолиб бўлаётган одамлар тақдири,бир қисм одамлар яхшилик қилаётган,яратаётган,бунёд этаётган,яна бир қисм одамлар бузаётган,вайрон қилаётган дунё ҳақида ҳикоя қилади. Мухтасар айтсам,бу китобдаги асосий ҳикоялар оддий одамнинг мураккаб ҳаёти,оддий воқеларда инсон тақдирини ҳал қиладиган таъсирлар яширингани, гувиллаб оқаётган дарё юзасида қалқиб-қалқиб оқаётган гуллар ва хазонларнинг бир пайтлар оламга атир сочгани, куни кечагина яшилланиб баҳор ёмғирларида чўмилгани ҳақидаги хотираларни бизга нақл этади.

Мени мафтун қилган биринчи асар  “Жажман” эди. Айни шу битик китобхонга ўзбек адабиётига ўзига хос овозга,ўз мустақил дунёқарашига эга адиб пайдо бўлганини тўла-тўкис англатган эди. Ҳикоя ёзилганидан буён 22 йилдан ортиқ вақт ўтган бўлса-да, йил ўтгани сайин бу ҳикоядан кўзланган мақсаднинг янги-янги қирралари очилиб бораётгани кўраман.

Менинг назаримда,”Жажман” жаннатдан қувилган Одам Ато қавмининг тарихи ҳақидаги ҳикоядир. Бозордаги ҳар гал йўқ этилгандай,аммо яна пайдо бўладиган ебтўймас махлуҳ билан кураш бошлаган одамлар билмайдиларки,бу махлуқ бекинадиган,яна чиқиб келадиган тешик бозор четидаги девордаги туйнук эмас,балки уларнинг қалбидадир.

Ичингдаги махлуқни ўлдирмай туриб,унинг ташқаридаги сояларини – жаҳолат ва ёвузликни маҳв этиб бўлмаслиги ҳақида бу ҳикоя.

Хуршид Дўстмуҳаммад бағри хотираларга тўла адиб.  Бу хотиралар ота-боболар ҳикояларидан,болаликда кечган воқеалардан қолган. Бу хотиралар бугуннинг талаби ва таъсири  билан уйғонади ва адиб юрагини безовта қилади.

Гарчи айрим ғарблик донолар (киноясиз айтяпман) “ Ҳа деб орқасига қарайверган миллат (демак инсон ҳам. Хуршид Даврон.)  ҳар қадамда қоқила- қоқила  йўл босишга маҳкум” десалар-да, менинг назаримда, ўтмишини унутган милат ҳар қандай тараққиёт манбаи бўлган — миллий руҳни йўқотиб қўйиши мумкин, охир-оқибатда сўқирлиги туфайли жар комига қулаши мумкин. Айни шу сабабдан адиб китобидан ўрин олган олис тарихга бағишланган «Оқ либос»,»Қазо бўлган намоз»,»Тўхтабойнинг бойликлари” каби ҳикоялар нечоғли  аламли кунлардан ҳикоя қилмасин, китобхонга энг аввало бугун учун керакли куч ва фикр бағишлайди.

Хуршид Дўстмуҳаммад ҳикояларининг — бошқа ўзбек адиблари ижодида жуда кам учрайдиган — яна бир фазилати уларнинг аксариятида ўзбек ва жаҳон шеърияти оҳангларининг намоён бўлишида деб биламан. Бу айниқса “Оқимга қарши оққан гул”, “Қоялардан баландда”, “Қор одам” каби ҳикояларда ёрқин намоён бўлади.  Бу эса Акутагаванинг “Ҳақиқий адиб шоир бўлиши керак” деган гапини ёдимга солади. Акутагаванинг фикрини давом эттирсам, ҳақиқий,теран проза ҳамма вақт ва фақат поэтик асосга асос бўлади. Зеро,поэзия,менинг назаримда,ҳар қандай сўз санъатининг заминидир.  Ҳатто буюк Толстой ҳам “Тазарру”сида  бекорга ўзини ёзувчи ёки романист деб эмас,” Мен санъаткорман,шоирман” деб айтмайди. Толстой Чехов ҳақидаям  “у шоир” деб ёзади. Донишмандларнинг бири  “фақатгина шеърият чинакамига тарихга таъсир қила олади” деган эди. Толстой ва мен номини унутган бир донишманд  “шоир” деган тушунчаларни қофияли асар ёзадиган одам деб эмас, балки сўзни — тилни ҳис этган ижодкор деб тушунишган.

Ёзувчи айрим ҳикояларида воқеа ёки қаҳрамони ҳақида ҳамма гапни «чайнаб» бермайди, «қиссадан ҳисса” чиқармайди,китобхонга ҳам иш қолдиради. Мана шундай ҳеч гап йўқдай туюладиган ҳикояларнинг бири  —  “Отамнинг ошнаси”. Замон воқеаларидан узилмаган,уни зийрак кузатиб юрган ўқувчи айтилмаган бор гапни тушунади, ҳикоя давомида юрагида аста-секин қўзғалган дард уни мутолаадан кейин ҳам анча вақтгача қўйиб юбормайди. Айни шу тарздаги асарларида ёзувчи эзгулик ва ёвузлик ҳар қандай шароитда ёнма-ён мавжудлигини кўрсатади, бу тушунчаларни бир нуқтада жамлай олади ва бунинг оқибатида воқеалар ёки ҳолатларнинг суратан сокин, сийратан шиддатли кечишини кўзимиз билан эмас,ботиний нигоҳимиз билан кўришга мажбур қилади. Бу Хуршид Дўстмуҳаммаднинг  адиб  сифатида катта тажриба ва маҳоратга эга эканлигини намоён этади.

Китобдаги  ҳикоялар хусусида матбуотда кўп ва хўб ёзишди. Аммо, мен китоб таркибидаги ҳикоя бўлмаган асар  —  “Ал-Аъроф” ҳақида алоҳида тўхташни истайман.

Кўпчилигимиз дунё адабиётининг янгиланиш жараёнларига беқиёс таъсир кўрсатган америкалик буюк адиб Эдгар Понинг 1829 йилда нашр этилган “Ал-Аъроф,Темурбек ва бошқа шеърлар” номли илк китобидан ўрин олган ва  соҳибқирон бобомизга бағишлаб ёзилган шеърий достон билан яхши таниш (достонни Фахриёр ўзбек тилига таржима қилган) .  “Ал-Аъроф” достони умр йўлдошининг вафоти туфайли қаттиқ изтироб чеккан шоир қаламининг маҳсули.  Достон шоир режасига биноан 14 бобдан иборат бўлиши назарда тутилган,аммо битказилмай,чала қолган ва  бизгача икки қисми етиб келган.  Достон номи ҳақида муаллифнинг ўзи шундай ёзувлар қолдирган:  “Бу номни араблардан олганман ва Ал –Аъроф дегани самовоту дўзах оралиғидаги бир жой бўлиб, у ерда тушган одамлар жазога ҳам тортилмайдилар ва абадий роҳатга ҳам эришмайдилар”.

Аслида “Ал-Аъроф” Қуръони Каримнинг еттинчи сураси бўлиб,у ҳақда шундай маълумот берилади: “Маккада нозил бўлган бу сура 206 оятдан ташкил топган бўлиб,у пайғамбарлар ҳақида батафсил ҳикоя қилган биринчи сурадир.Шунингдек,бу сурада қиёмат кунидаги ҳолат тасвирланади. У куни кишилар уч тоифага бўлинадилар: ҳаётларини иймон ва яхши амаллар билан ўтказган кишилар аҳли жаннат, кофирлик ва ўзларига ҳам,ўзгаларга ҳам ёмонлик қилиш билан ўтган кимсалар дўзах эгалари бўладилар; қилган яхшиликлари билан ёмонликлари баробар кимсалар эса “Аъроф” эгалари бўладилар.  Аъроф — жаннат билан дўзах ўртасини ажратиб турадиган девор бўлиб,учинчи тоифага мансуб одамлар ўша деворнинг устида Оллоҳ ўзларини жаннатгами ёки дўзахгами ҳукм қилишини кутиб турадилар. Бу сурада мана шу ҳолатнинг тасвири ўз ифодасини топгани учун “Аъроф” деб аталган”.

Ҳаққаст, Эдгар По ҳаётига бағишланган “Ал-Аъроф” драматик фожиаси менда жуда кучли ҳис-ҳаяжон қўзғади. Бу асарни мутолаа қилар эканман, у олис ўтмиш эмас, дунёнинг XXI асрдаги аҳволи,бугунги кунларимиз ҳақида, тарихнинг такрорланиши хусусида ҳикоя қилаётганини англадим. Мутолаа мобайнида ўтган асрнинг якунида рўй берган оламшумул ўзгаришлар ва энг аввало бизни дунёдан ажратиб турган қатағон панжараларининг қулаши оқибатида  бошланган  жараёнлар кўз ўнгимда намоён бўлиб турди. Мутолаа давомида айни шу беомон жараёнлар туфайли ҳимоясиз қолган ҳудудларга бостириб кирган жаҳолат салтанатининг элчиси, — эҳтирос қалами яратган  Қора Қарға  эшикларимизни бетиним тақиллаётганини, сабрсиз равишда деразаларимиздан мўралаётганини ва  унинг қанотлари беором  юрагимга соя ташлаб турганини илғаб турдим. Асардаги Эдгар По монологлари мени Насимийнинг ушбу сатрларини қайта-қайта эслашга мажбур қилди:

Манда сиғар ики жаҳон, ман бу жаҳона сиғмазам,
Гавҳари ломакон манам,кавну макона сиғмазам…

    Фикрий шиддат, ботиний эҳтирос билан йўғрилган “Ал-Аъроф” ёвузлик ва жаҳолат, шоир ва муҳит, ижод ва рўзғор, инсон ва муҳаббат, ижодкорнинг зўравон ва молпараст жамиятга нисбатан келишмас ижтимоий муносабати (позицияси),  ижодкор ва муҳит, сўз қадри ва арзон сафсата, ғурур ва пасткашлик ҳақида ҳикоя қилади.

Бу асар одамизотнинг олий мақсади илоҳий гўзалликка эришмоқ,бу гўзаллик эса инсоний комилликда мужассам деб ишонган, бутун умрини ҳаётнинг чиркин ва бешафқат гирдобларидан омон қолишга сарфлаётганини англаган, комиллик ва гўзалликка эришиш йўлида ижодни ҳаётидан устун қўйишгача борган ва “Мен фикрлаш ва жафо чекиш учун яшамоқ истайман” (Пушкин), деган сўзларни умргузаронлик эмас,  тирикликнинг мақсади деб билган инсонга бағишланган.

“Инсон ўзининг ҳақиқий моҳиятини фақат қўрқув ҳолатидагина тўла англайди” – деб ёзган экан файласуф Сёрен Кьеркегор. Адашмасам,унинг бу фикри нисбий ҳақиқатдир ва  инсоннинг ҳаётида рўй берадиган оний қўрқувлар ҳақида бўлса керак. Агар, Кьеркегор ёзганидек бўлганида эди, етмиш йиллик қўрқув салтанатида яшаган ўзбек адибларининг моҳиятан юксак асарларини ўқиган бўлар эдик. Менинг ўйлашимча, инсон ўзининг ҳақиқий моҳиятини озод фикрлаш имкониятига эга бўлгандагина тўла англайди. Янгиланаётган ўзбек адабиётидаги асарлар, Хуршид Дўстмуҳаммад каби бадиий ижодга,ҳаёт ҳақиқатига “ўзгачароқ ёндашиш” йўлидан матонат бораётган адибларимизнинг ижоди буни яққол исботлаб турибди.

2008

  Atoqli adib Xurshid Do’stmuhammadni tug’ilgan kuni bilan chin yurakdan qutlayman! Adash, hayot yo’lingiz, asarlaringizdek umrzoq bo’lsin! Farzandu nabiralar kamolini ko’rib yuring!.

Xurshid DAVRON
XURSHID DO’STMUHAMMADNI O’QIB…

    Men hikoyalarni o’qishni ko’proq yaxshi ko’raman. Bu bilan romanlar o’qishni yoqtirmayman demoqchi emasman. Menga nima uchundir,bilmayman, hikoyada yozuvchining mahorati ro’yirost namoyon bo’ladigandek tuyuladi.

Hayotning har bir qadamida hikoya uchun mavzu bo’lishga arzigulik ming turli voqealar mavjud. Derazadan tashlangan oniy nigohdan hikoya tug’ilishi mumkin. Ammo, gap hikoyada aks etadigan voqeada emas,balki mana shu oniy nigoh natijasida yozuvchi yuragida,tasavvurida paydo bo’ladigan hayot haqiqatida, uni insoniy haqiqatga aylantiradigan ijodkor mahoratida,qolaversa,yozuvchining ijodiy jasoratida. Buyuk rus adibi Yuriy Kazakov ta’kidlaganidek, “ Yozuvchining hayoti va faoliyati har kun,har daqiqa jasorat talab qiladi. Agar yozuvchi shijoatli bo’lmas ekan – tamom. U har qancha iste’dodli bo’lsa foydasi yo’q,iqtidori uni saqlab qololmaydi.

U hasadgo’yga aylanadi,o’z birodarlari – qalamkash do’stlariga xiyonat qila boshlaydi. Pirovard natijada yozuvchilik baxti nimadan iborat ekanligini bir umr bilmay o’tib ketadi”.

So’nggi yillarda paydo bo’lgan ko’plab e’tiborga tushgan asarlar,  o’zbek adabiyotida ham yozuvchilik matonati va mas’uliyatini anglagan adiblar mavjuddir degan gapga asos bo’la oladi.  Bu adiblar, mening nazarimda, Abdulla Qodiriy va  Cho’lpon jasoratining davomchilari bo’lib ko’zga tashlanmoqda. Mana shunday ijodkorlarning biri Xurshid Do’stmuhammad desam xato qilmayman.

 Xurshid Do’stmuhammad  milliy adabiy an’analarini  ham, dunyo adabiyoti tajribalarini ham  puxta o’zlashtirgan, doimiy izlanish, so’z va fikr qolipini yangilashga intilgan ijodkor. Adibning o’zi e’tiof etganidek, ”Uslub o’zgarmasa,dunyoqarash,hayot murakkibliklarini badiiy idrok va ifoda etish yo’sinlari o’zgarmasa,shu yo’lda turli tajribalarga qo’l urmasa,bunday yozuvchi nafaqat milliy adabiyotda,loaqal o’z ijodida ham biror bir yangilik yaratishi amrimahol”.

O’zbek sovet adabiyotshunosligida biror asar haqida fikr mulohaza yuritilganda hamma narsa sotsrealizm o’lchovidan kelib aytilardi. Bugun esa sotsrealizm bilimdonlari bo’lgan adabiyotshunoslarimiz modern bilimdonlariga aylanishgan.Endi har qanday asar haqida (ba’zilari sotsrealizmning eng past saviyadagi ko’rinishida bo’lsa ham) albatta “fikr oqimi”, ”psixoanaliz” ,ekzistentsializm” degan gaplarni qalashtirib tashlash bilan “fikr” yuritiladi. Ularning nazarida nuqta,vergul` qo’ymay uzun jumla tuzish «fikr oqimi», avvallari yozilishiga tabu’ qo’yilgan uyatsiz narsalarni o’ylash,xomxayollik qilish «psixoanaliz» bo’lib ko’rinadi. Adabiyotshunoslar “fikr oqimi”, ”psixoanaliz”, ekzistentsializm”  kabi  tushunchalarni shu qadar isrof qilishadiki, tahlil qilinayotgan asar ularning “fikriy“ uydirmalari ostida ko’rinmay qoladi. Bu o’rinda men hamisha “bir narsani chala bilgan mulladan qo’rq” degan hikmatni eslayman.

Mening nazarimda,bugungi o’zbek adabiyotida kechayotgan yangilanish haqida gapirganda faqat modern tushunchasi yoki faqat G’arbdan esgan shamol ta’siri haqida  emas, balki o’zbek adabiyotidagi muayyan adiblar yoki asarlar tajribasining davomi sifatida ham gapirish  lozim. Bu yangilanish bugun boshlanmagan va u G’arbning osmonidan lop etib tushmagan. Turkiy adabiyotning muqaddimasi — O’rxon-Enasoy bitiklari bu tajribalarning ming yillardan buyon davom etib kelayotganini  ko’rsatadi. «Modern proza» deganda «g’alati syujet»ni tushunadiganlarga esa,misollar ko’p bo’lsa-da,birgina XIV asr turkiy adabiyotining yorqin vakili Hisom Kotibiyning   «Jumjuma sulton» dostonini,uning g’alati syujetini eslataman, xolos.

Yangi o’zbek adabiyotida bu jarayon hali faqat barmoqqa asoslangan va ba’zan mansura shamoyilida ifodalangan Hamza,Fitrat,Cho’lpon,Oybek,G’afur G’ulom,Mirtemir tajribalarida namoyon bo’lgan edi. Nasrdagi tajribalarni ko’z o’ngimizga keltirish uchun,hech bo’lmaganda,“Netay” qissasining boshlanishini, ”Sarob”ni eslashning o’zi kifoya bo’ladi.

She’riyatdagi   ilk shakliy tajribalar ham G’arbda emas, Sharqda, bobolarimiz tomonidan amalga oshirilganini bilish uchun uzoqqa borish shart emas, Alisher Navoiy muzeyiga   kirib «qush», «favvora», «xum» va h.k. shakllarda yozilgan she’rlar xususida ma’lumot olish mumkin.

Men Xurshid Do’stmuhammadning  ”Uslub o’zgarmasa,dunyoqarash,hayot murakkibliklarini badiiy idrok va ifoda etish yo’sinlari o’zgarmasa,shu yo’lda turli tajribalarga qo’l urmasa,bunday yozuvchi nafaqat milliy adabiyotda,loaqal o’z ijodida ham biror bir yangilik yaratishi amrimahol” —  degan fikrini keltirib,  bu masala xususida to’xtalib o’tishimning sababi bitta.  Bu  sabab bugungi o’zbek adabiyotida  G’arbdagi turli «izm» lar  yaylovida o’tlab «semirib»  yurganlar bilan birga, Xurshid Do’stmuhammad kabi o’zbek nasri bog’ini boshqa yurtdan ko’chat olib kelib emas,  o’zimizning olma-yu olbolularni  olislardagi  hosildor, foydali, «vitaminga boy»  mevalar bilan payvand qilib, gurkiratishni maqsad qilgan ijodkorlar  borligini aytish, bu esa adabiyotimiz kelajagiga katta umidlar bilan qarashga  asos ekanligini ta’kidlash istagidan tug’ilgan edi.

Xurshid Do’stmuhammadning “Beozor qushning qarg’ishi” (Toshkent, “Sharq”, 2006) nomli kitobiga jamlangan hikoyalar, adibning o’zi bir suhbatida ta’kidlaganidek,yaxshilik va yomonlik,mehr oqibat va razolat,insoniylik va g’ayriodamiylik orasida kurashib,goh mag’lub,goh g’olib bo’layotgan odamlar taqdiri,bir qism odamlar yaxshilik qilayotgan,yaratayotgan,bunyod etayotgan,yana bir qism odamlar buzayotgan,vayron qilayotgan dunyo haqida hikoya qiladi. Muxtasar aytsam,bu kitobdagi asosiy hikoyalar oddiy odamning murakkab hayoti,oddiy voqelarda inson taqdirini hal qiladigan ta’sirlar yashiringani, guvillab oqayotgan daryo yuzasida qalqib-qalqib oqayotgan gullar va xazonlarning bir paytlar olamga atir sochgani , kuni kechagina yashillanib bahor yomg’irlarida cho’milgani haqidagi xotiralarni bizga naql etadi.

Meni maftun qilgan birinchi asar  “Jajman” edi. Ayni shu asar kitobxonga o’zbek adabiyotiga o’ziga xos ovozga,o’z mustaqil dunyoqarashiga ega adib paydo bo’lganini to’la-to’kis anglatgan edi. Hikoya yozilganidan buyon 22 yildan ortiq vaqt o’tgan bo’lsa-da,yil o’tgani sayin bu hikoyadan ko’zlangan maqsadning yangi-yangi qirralari ochilib borayotgani ko’raman.
Mening nazarimda,”Jajman” jannatdan quvilgan Odam Ato qavmining tarixi haqidagi hikoyadir. Bozordagi har gal yo’q etilganday,ammo yana paydo bo’ladigan yebto’ymas maxluh bilan kurash boshlagan odamlar bilmaydilarki,bu maxluq bekinadigan,yana chiqib keladigan teshik bozor chetidagi devorgi teshik emas,balki  ularning qalbidadir.

Ichingdagi maxluqni o’ldirmay turib,uning tashqaridagi soyalarini – jaholat va yovuzlikni mahv etib bo’lmasligi haqida bu hikoya.

Xurshid Do’stmuhammad bag’ri xotiralarga to’la adib. Bu xotiralar ota-bobolar hikoyalaridan,bolalikda kechgan voqealardan qolgan. Bu xotiralar bugunning talabi va ta’siri  bilan uyg’onadi va adib yuragini bezovta qiladi.

Garchi ayrim g’arblik donolar (kinoyasiz aytyapman) “ Ha deb orqasiga qarayvergan millat (demak inson ham.Xurshid Davron.) har qadamda qoqila- qoqila yo’l bosishga mahkum” desalar-da, mening nazarimda “O’tmishini unutgan milat har qanday taraqqiyot manbai bo’lgan — milliy ruhni yo’qotib qo’yishi mumkin,oxir-oqibatda so’qirligi tufayli jar komiga qulashi mumkin. Ayni shu sababdan adib kitobidan o’rin olgan olis tarixga bag’ishlangan «Oq libos»,»Qazo bo’lgan namoz»,»To’xtaboyning boyliklari” kabi hikoyalar nechog’li alamli kunlardan hikoya qilmasin, kitobxonga eng avvalo bugun uchun kerakli kuch va fikr bag’ishlaydi.

Xurshid Do’stmuhammad hikoyalarining — boshqa o’zbek adiblari ijodida juda kam uchraydigan — yana bir fazilati ularning aksariyatida o’zbek va jahon she’riyati ohanglarining namoyon bo’lishida deb bilaman. Bu ayniqsa “Oqimga qarshi oqqan gul”, “Qoyalardan balandda”, “Qor odam” kabi hikoyalarda yorqin namoyon bo’ladi. Bu   esa Akutagavaning “Haqiqiy adib shoir bo’lishi kerak” degan gapini yodimga soladi. Akutagavaning fikrini davom ettirsam, haqiqiy,teran proza hamma vaqt va faqat poetik asosga asos bo’ladi. Zero,poeziya,mening nazarimda,har qanday so’z san’atining zaminidir. Hatto buyuk Tolstoy ham “Tazarru”sida bekorga o’zini yozuvchi yoki romanist deb emas,” Men san’atkorman,shoirman” deb aytmaydi. Tolstoy Chexov haqidayam “u shoir” deb yozadi. Donishmandlarning biri “faqatgina she’riyat chinakamiga tarixga ta’sir qila oladi” degan edi. Tolstoy va men nomini unutgan bir donishmand “shoir” degan tushunchalarni qofiyali asar yozadigan odam deb emas, balki so’zni — tilni his etgan ijodkor deb tushunishgan.

Yozuvchi ayrim hikoyalarida voqea yoki qahramoni haqida hamma gapni «chaynab» bermaydi, «qissadan hissa” chiqarmaydi,kitobxonga ham ish qoldiradi.  Mana shunday hech gap yo’qday tuyuladigan hikoyalarning biri — “Otamning oshnasi”. Zamon voqealaridan uzilmagan,uni ziyrak kuzatib yurgan o’quvchi aytilmagan bor gapni tushunadi, hikoya davomida yuragida asta-sekin qo’zg’algan dard uni mutolaadan keyin ham ancha vaqtgacha qo’yib yubormaydi. Ayni shu tarzdagi asarlarida yozuvchi ezgulik va yovuzlik har qanday sharoitda yonma-yon mavjudligini ko’rsatadi, bu tushunchalarni bir nuqtada jamlay oladi va buning oqibatida voqealar yoki holatlarning suratan sokin, siyratan shiddatli kechishini ko’zimiz bilan emas,botiniy nigohimiz bilan ko’rishga majbur qiladi. Bu Xurshid Do’stmuhammadning adib sifatida katta tajriba va mahoratga ega ekanligini namoyon etadi.

Kitobdagi hikoyalar xususida matbuotda ko’p va xo’b yozishdi. Ammo,men kitob tarkibidagi hikoya bo’lmagan asar — “Al-A’rof” haqida alohida to’xtashni istayman.

Ko’pchiligimiz dunyo adabiyotining yangilanish jarayonlariga beqiyos ta’sir ko’rsatgan amerikalik buyuk adib Edgar Poning 1829 yilda nashr etilgan  “Al-A’rof,Temurbek va boshqa she’rlar” nomli ilk kitobidan o’rin olgan va  sohibqiron bobomizga bag’ishlab yozilgan she’riy doston bilan yaxshi tanish (dostonni Faxriyor o’zbek tiliga tarjima qilgan) .  “Al-A’rof” dostoni umr yo’ldoshining vafoti tufayli qattiq iztirob chekkan shoir qalamining mahsuli.  Doston shoir rejasiga binoan 14 bobdan iborat bo’lishi nazarda tutilgan,ammo bitkazilmay,chala qolgan va  bizgacha ikki qismi yetib kelgan.  Doston nomi haqida muallifning o’zi shunday yozuvlar qoldirgan:  “Bu nomni arablardan olganman va Al –A’rof degani samovotu do’zax oralig’idagi bir joy bo’lib, u yerda tushgan odamlar jazoga ham tortilmaydilar va abadiy rohatga ham erishmaydilar”.

Aslida “Al-A’rof” Qur’oni Karimning yettinchi surasi bo’lib,u haqda shunday ma’lumot beriladi: “Makkada nozil bo’lgan bu sura 206 oyatdan tashkil topgan bo’lib,u payg’ambarlar haqida batafsil hikoya qilgan birinchi suradir.Shuningdek,bu surada qiyomat kunidagi holat tasvirlanadi.U kuni kishilar uch toifaga bo’linadilar: hayotlarini iymon va yaxshi amallar bilan o’tkazgan kishilar ahli jannat,kofirlik va o’zlariga ham,o’zgalarga ham yomonlik qilish bilan o’tgan   kimsalar do’zax egalari bo’ladilar; qilgan yaxshiliklari bilan yomonliklari barobar kimsalar esa “A’roF” egalari bo’ladilar. A’rof — jannat bilan do’zax o’rtasini ajratib turadigan devor bo’lib,uchinchi toifaga mansub odamlar o’sha devorning ustida Olloh o’zlarini jannatgami yoki do’zaxgami hukm qilishini kutib turadilar. Bu surada mana shu holatning tasviri o’z ifodasini topgani uchun “A’rof” deb atalgan”.

Haqqast, Edgar Po hayotiga bag’ishlangan “Al-A’rof” dramatik fojiasi menda juda kuchli his-hayajon qo’zg’adi. Bu asarni mutolaa qilar ekanman, u olis o’tmish emas, dunyoning XXI asrdagi ahvoli,bugungi kunlarimiz haqida, tarixning takrorlanishi xususida hikoya qilayotganini angladim. Mutolaa mobaynida o’tgan asrning yakunida ro’y bergan olamshumul o’zgarishlar va eng avvalo bizni dunyodan ajratib turgan qatag’on panjaralarining qulashi oqibatida  boshlangan  jarayonlar ko’z o’ngimda namoyon bo’lib turdi. Mutolaa davomida ayni shu beomon jarayonlar tufayli himoyasiz qolgan hududlarga bostirib kirgan jaholat saltanatining elchisi, — ehtiros qalami yaratgan  Qora Qarg’a  eshiklarimizni betinim taqillayotganini, sabrsiz ravishda derazalarimizdan mo’ralayotganini va  uning qanotlari beorom  yuragimga soya tashlab turganini ilg’ab turdim. Asardagi Edgar Po monologlari meni Nasimiyning ushbu satrlarini qayta-qayta eslashga majbur qildi:

Manda sig’ar iki jahon, man bu jahona sig’mazam,
Gavhari lomakon manam,kavnu makona sig’mazam…

Fikriy shiddat, botiniy ehtiros bilan yo’g’rilgan “Al-A’rof” yovuzlik va jaholat, shoir va muhit, ijod va ro’zg’or, inson va muhabbat, ijodkorning zo’ravon va molparast jamiyatga nisbatan kelishmas ijtimoiy munosabati (pozitsiyai), ijodkor va muhit, so’z qadri va arzon safsata, g’urur va pastkashlik haqida hikoya qiladi.

Bu asar odamizotning oliy maqsadi ilohiy go’zallikka erishmoq,bu go’zallik esa insoniy komillikda mujassam deb ishongan, butun umrini hayotning chirkin va beshafqat girdoblaridan omon qolishga sarflayotganini anglagan, komillik va go’zallikka erishish yo’lida ijodni hayotidan ustun qo’yishgacha borgan va “Men fikrlash va jafo chekish uchun yashamoq istayman” (Pushkin), degan so’zlarni umrguzaronlik emas, tiriklikning maqsadi deb bilgan insonga bag’ishlangan.

“Inson o’zining haqiqiy mohiyatini faqat qo’rquv holatidagina to’la anglaydi” – deb yozgan ekan faylasuf Syoren K`yerkegor. Adashmasam,uning bu fikri nisbiy haqiqatdir va insonning hayotida ro’y beradigan oniy qo’rquvlar haqida bo’lsa kerak. Agar, K`erkegor yozganidek bo’lganida edi, yetmish yillik qo’rquv saltanatida yashagan o’zbek adiblarining mohiyatan yuksak asarlarini o’qigan bo’lar edik. Mening o’ylashimcha, inson o’zining haqiqiy mohiyatini ozod fikrlash imkoniyatiga ega bo’lgandagina to’la anglaydi. Yangilanayotgan o’zbek adabiyotidagi asarlar, Xurshid Do’stmuhammad kabi badiiy ijodga,hayot haqiqatiga “o’zgacharoq yondashish” yo’lidan matonat borayotgan adiblarimizning ijodi buni yaqqol isbotlab turibdi.

2008