Мозийга сайр Хуршид Давронга мавзу ва ғоя берибгина қолмади, балки унинг шахс сифатидаги маънавий қиёфасини ҳам шакллантирди. Боболардан қолган қилич шоир шеърларида кескир сўз бўлиб жаранглади…
.
ЁРУҒЛИККА ҚАСИДА
Олим ТОШБОЕВ — филология фанлари номзоди,
Ўзбекистонда хизмат кўрсатган журналист
Хуршид Давроннинг “Қадрдон қуёш” деган илк китобида қирқдан ортиқ шеър ва Исикава Такубокудан битта таржима ўрин олган. Миллий туйғу уфуриб турган ушбу мўъжаз тўпламни шоирнинг келажакдаги ижодий йўлини белгилаб берган ўзига хос харита дейиш мумкин.
“Қадрдон қуёш” – болаликни қўмсаб, ундан айрила олмаган қалбнинг изтиробли, маҳзун манзаралари, десак адашмаймиз. Чунки унда боладай беғубор, самимий, бегидир кўнгил суврати бор.
Кунлар хазон каби сарғайди,
Учиб кетди япроқлар каби.
Ул кун қалбга дунё сиғарди,
Бугун сиғмас ўзимнинг дардим.
Шоирнинг илк китобидаги меҳр туйғуси бирлаштирган шеърлари шу қадар самимийки, ўқувчи беихтиёр болаликка қайтишни истаб қолади. Ўша яшил майсаларнинг бандларига лаб босиб, қизалоқдай эркалаб, қулоғига шивирлаган менман, дейди беихтиёр. “Сайҳонликнинг хилват четида, // Майсаларга кўмилиб олиб” ётган бахтиёр дамлари ёдга тушади.
Шеърлардаги жийда гули, бойчечак, ялпиз, яшил майса болалик тимсоллари ўлароқ гавдаланади. Айниқса, ялпиз шоирга дўст, ҳамроҳ, сирдош қиёфасида кўринади.
“Теримчи қизлар…” шеъридаги тасвир ҳам ўқувчини қаттиқ ҳаяжонга солади:
Улар
Тўлиб кетган армонлар каби
Эгатларга эгилган.
Орзулар мезонлар каби
Оппоқ бўлиб учиб юрувчи
Ойдин шамолларга осилган.
Шоирнинг илк китобини қайсидир маънода, ёрқин ранглар тантанаси дейиш мумкин. Шеърлардаги ойдин шамол, оппоқ шийпон, мовий шамол, оппоқ беланчак, ойдай чақалоқ, оқ кўйлак, ойдин тун, оппоқ болиш, оқ томчи образлари ўзига хос маъно-мазмун англатишдан ташқари шоирнинг нафис, инжа қалбидан дарак беради.
Оппоқ эди бошда бу дунё:
Кўча оппоқ, кечалар оппоқ,
Қандай яхши экан болалик,
Оппоқ ранглар билан яшамоқ… –
деб бошланадиган шеърни болаликка аталган энг самимий назм намунаси десак муболаға бўлмайди.
“Кўз ўнгимда бепоён боғлар…” шеърини кузда ўқиган шеърхоннинг ҳаловати йўқолади. Армон, соғинч мардона куйланган, жўшқин эҳтирос меваси бўлган мисралар китобхон қалбини жунбишга келтиради:
Дарахтларда ловуллар гулхан,
Юрагимда унинг тафти бор.
Боғчадаги хазонлар билан
Учиб юрар кечаги баҳор.
Куз йил интиҳоси бўлиш билан бирга умр сарҳисоби ҳамдир. Куз латофати ширин ташвиш, ширин ғам ҳадя этади. Қонталаш япроқлар маҳзун ҳикмат уқтиради.
Китобда кўп такрорланадиган алоҳида образ бор, бу – дераза. Шоир “дераза” тимсолида эрк, умиддан айрилиқни ифода этган. “Дераза – қора тун, ойдин нур”, дейди шоир. “Бева ҳовлисига тун олдин кирар…” шеърида эса дераза – соғинч, умид тимсоли. “Тун, бева аёл ва деразадаги соялар” шеърида дераза бахтиёрлик рамзи сифатида гавдаланади.
“Шовуллайди боғларда ёмғир…” шеъри шунчаки баҳор фасли, табиат манзараси эмас. Гарчи шаҳарни “Гуллар иси – қирлар қўшини” қамал қилган эса-да, инсон қалби пўртаналари, ижтимоий дард пинҳон бу шеърда.
“Қадрдон қуёш” китобидаги “Спитамен қўшиғи”даги руҳ, мавзу, ғоя шоир ижодини ўқ томирдек бугунгача тутиб турибди.
Қўлимда бир қилич бор эрди,
Тиғида ёв қони хор эрди.
Айро бўлдим ул қиличимдан,
На бўлғайдир аҳволим энди?
Шоирнинг иккинчи – “Шаҳардаги олма дарахти” китобига сўзбоши ёзган Эркин Воҳидов “Хуршиднинг шоирона назарида ҳам, ташбеҳларида, шеърнинг вазнида ҳам беҳаловат кечинмалар руҳи ва тўлқини сезилиб туради. Унинг сатрларида ёшликка хос оташ бор, туғён бор”, деган эди.
Дарҳақиқат, болалик ва қишлоқ манзаралари Хуршид Давроннинг дахлсиз дунёсидир. У ўзини шоир қилган оламларни тумордай қизғанади. Шунинг учун шеърларида қишлоқ манзаралари жуда ҳароратли, самимий тасвирланади. Жайдари, меҳнатдан бошқа нарсани билмаган содда, танти одамлар образи кўнгилга бирда сурур, бирда андуҳ беради. “Якшанба”, “Умрзоқ кунбўйи…”, “Мен – тирик хотираман…”, “Қишлоққа қайтиш ёки Умрзоқ лайлакнинг ўлими”, “Кампир қиш сўнгида ўлмоқчи эди…” шеърларидаги тасвир фикримизга далилдир.
Адиб ижодида эрк мавзуси 70-йиллар охирида ёзган шеърларидаёқ бўртиб кўринган эди.
Шеърда баъзан ҳаводек зарур
“Эрк” сўзига қофия “қасос”.
Сен қўрқувни қанчалик яшир,
Шеър қилади барибир ошкор.
Қўрқоқ бўлсанг қўрқоқ бўлар шеър,
Мардман, деб жар солмоғинг бекор.
Аждодлар руҳи олдидаги қарздорликни ҳис этган шоир:
Шеър – туймоқдир ногаҳон дилдан
Сен қўлингга олганда нонни,
Буғдой дони ердан симирган
Эрк деб жангда тўкилган қонни, –
деб ёзади.
Шоир қалбидаги исён, онг-у тафаккуридаги инқилоб ана ўша даврдан шакллана бошлаган дейишга тўла асосларимиз бор.
Одамни саволлар улғайтиради. Хотиржам одамда мулоҳаза туғилиши даргумон. “Кўзлар” достонидан берилган лавҳалар ўқувчида аввало савол уйғотади. Шеърхоннинг илк таассуроти, шубҳасиз, сўроқ бўлади. Афросиёб вайроналари, босқинчилар ёндирган, вайрон қилган осори атиқалар ватан тимсоли, аслида. Шоир бежиз “Ватаним, кўзлари ўйилган она”, демайди.
Хуршид Даврон наздида, шоир халқнинг кўзидир. Афросиёб шоир шеърларида макон тушунчасидан юқорилаб, теранлашиб, мозий армонлари, бугуннинг изтиробларига айланиб боради. “Тунги боғлар” китобидаги “Мен сизни севаман Афросиёбда // Кўкарган майсанинг ҳайрати билан” сатрлари фикримизга далил бўла олади. “Самарқанд ҳақида қўшиқ”ни ватанпарвар шоир ижодининг сара намуналаридан дейиш мумкин. “Темур отган пўлат найзадек // Кўкка ботиб турар минорлар”, дейди шоир. “Олислардан келган кемадай” қалқиб турган Регистондаги ҳар бир бино, яратилмиш тавсифланган мазкур асар шўро болаларига тарих сабоғи эди. Чунки шоир тасаввурида “Ухламасдан қўриқлайди // Самарқандни миноралар”.
Хуршид Даврон ижодида давр талаби билан битилган “қизил” шеърлар бор, аммо мазмунан саёз, енгил-елпи шеърлар йўқ. Қайғу, ҳасрат, дарддошлик, эрк туйғулари баралла кўриниб турган “1231-йил 16-август”, “Отлар йиғлаганда”, “Намоз ҳақида қўшиқ”, “Чилилик дўстларга”, “Ўғлим Темурга”, “Ботир Намоз ўлими”, “Ханжар”, “Қурбонжон она”, “Ҳожи Абдулазиз ҳақида қўшиқ”, “Бибихоним”, “Эски шаҳар”, “Қўзғолон”, “Широқ” каби ўнлаб шеърлар шоир қалбининг ўчмас сувратидир.
1982-йили ёзилган “Верешчагин” шеърида Туркистоннинг Чор Россияси томонидан босиб олингани очиқ-ойдин тасвирланган. Бундай исёнкор шеър битиш ижодкордан бугун ҳам катта жасорат талаб этади.
Совет ҳукумати 1985-йили ичкиликка қарши кураш кампаниясини бошлайди. Михаил Горбачёвнинг “сухой закон”и Навоий замонидан бери яшаб келаётган “май”, “шароб”, “бода” сўзларини қатағон қилади. Каллакланган китоблар орасида Хуршид Давроннинг 1986-йили нашр этилган “Болаликнинг овози” китоби ҳам бор эди. “Кулол муҳаббати” шеъридаги “майхона” сўзи “чойхона”га айлантирилган. Мана, ўша сатр:
Оқшом эса чарчаган кулол
Чиқиб кетган пайт чойхонага…
“Ғамгамас, ботганча ойдин хаёлга…” шеъридаги “Муздек сув ичайлик шоҳ кўзалардан” сатридаги “муздек сув” аслида “мусаллас” бўлган. Сатрнинг аслини 1983-йили чоп қилинган “Учиб бораман қушлар билан” китобидан ўқиш мумкин.
“Сўзларни райҳондай ҳидлайман, // Сўзларнинг шивирин тинглайман…” деб ёзган шоир “Девону луғотит турк” оҳанглари” туркуми билан «очун», “манграйган”, “кўкшин”, “ботор”, “туғор”, “аркўз”, “ятика”, “будун”, “сандулоч”, “қарғилоч”, “ябкин”, “қўмитиб” каби қадим туркий сўзларни назм майдонига олиб кирди. “Ойбек” шеърида қўллаган “бужур тош” ибораси аввал шеъриятимизда учрамаган эди.
Адабий авлодларнинг муштарак жиҳатлари бўлади. Хуршид Даврон мансуб авлод ижодида мустабидга муросасизлик, босқинлардан эзилган халққа ўзлигини англатиш, эркка интилиш ўтган асрнинг 70-йилларидан бошланган. Бу авлод халқнинг ҳаёт-мамот масаласи кўндаланг турганда ҳеч қачон чеккагир бўлган эмас. Миллат ойдини, зиёлиси ўлароқ ҳамиша пешқадам бўлди. Бадиий тафаккурни янгилашда, адабиётнинг асл моҳиятини англатишда уларнинг хизмати бениҳоя улкан.
Хуршид Даврон ижодидаги кескин бурилиш, назаримда, “Тўмариснинг кўзлари” китобидан бошланади. Шоирнинг она Ватанга, она халққа бўлган меҳр-муҳаббатига шаҳодатдай жаранглаган шеърлари бадиияти, ўткир ғоявийлиги билан ўқувчини ўзига мафтун этади. Исёнкорлик руҳи, халқ бошига тушган фожиалар, курашларга чорлов, уйғоқликка даъват тўпламнинг оммалашишига, қўлдан қўймай ўқилишга сабаб бўлди.
“Болаликнинг овози” – шоирнинг ташриф қоғози. Энг сара шеърлар жамланган бу китоб ўтган асрнинг 80-йиллари чоп этилган муносиб тўпламлардан биридир.
Хуршид Даврон жасоратли шоирларимиздан. 1980-йили ёзган “Керак бўлса…” шеърини ёд олган мухлислар бордир. Шеърнинг сўнгги сатрлари ҳамма даврлар учун долзарб:
Атроф ёлғон билан тўлганда
ичга ютиб титроқ нолани,
катталар гунг бўлиб қолганда
Қутла чин сўз айтган болани.
Бундан қирқ беш йил бурун битилган “Афросиёб сўзи” шеъри аждодлар нидосидай жаранглайди. Шоирнинг:
Самарқанд бу – бир ҳовуч қайғу,
Бир қултум бахт, бир ҳовуч армон.
Самарқанд бу – қадим қайиғ-у
Сузиб борар келажак томон.
Самарқанд бу – Ўзбекистоннинг
Остонаси, биринчи сўқмоқ, –
деб бошланадиган шеъри бор. 1980-йили ёзилган шеърдаги ғоя “Самарқанд хаёли” насрий асарига асос бўлди.
Эсласангиз, Усмон Азимнинг 1987-йили чоп этилган “Алпомиш хусусида шоир дўстимга махфий хат”и “Арпали чўлида Алпомиш ухлар. // Уни уйғотмайман. // Уйғонса, нима иш буюрамиз унга, // Хуршид Даврон?”, деб бошланади. Шеърнинг ёзилиш тарихини Усмон Азим “Тафаккур” журналининг 2007-йил 2-сонида чоп этилган суҳбатда шундай эслайди: “Хуршид Даврон ўша кезлари “Алпомишни уйғотайлик” деб ёзиб қолди. Кўнглида Ватан туйғуси борларнинг ҳаммаси хурсанд. Чунки Алпомиш уйғонса, Ватанини ўзгаларга бериб қўядими?! Кулини кўкка совуради-ку уларнинг…
Ана шу кезлар газетада ҳурматли бир танқидчимизнинг мақоласи пайдо бўлди. “Зийрак” мунаққид саволни кескин қўйган эди: хўш, Хуршид Даврон Алпомишни уйғотиб, унга нима иш буюрмоқчи?.. Ҳамма лол. Карахт. Негаки, аслида ўта фаросатли бу одам довдираб бунақа савол бериши мумкин эмас… Кўча-кўйда, давраларда адабий жараёнда анчадан буён кўрилмаган бу тарздаги ҳодисанинг қизғин шарҳи: биров у дейди, биров – бу. Матбуот орқали жавоб бериб бўлмаса… Мен одатдагидай чидай олмадим”.
Усмон Азим тилга олган “Алпомишнинг қайтиши” 1982-йили ёзилган. Шеър муқаддимаси қуйидагича:
Бепоён далада бир ботир ухлар,
Сочлари чатишиб кетган гиёҳга.
Қай садо ботирни яна қайтарар
Бу кўҳна, бу соқов, бу кар дунёга?
Фидойи олим Тоштемир Турдиев Хўшбоқ бахши Мардонақул ўғлидан ёзиб олиб нашрга тайёрлаган “Алпомиш” достонига Хуршид Даврон сўнгсўз битган: “Мен чорак асрча аввал ёзилган “Алпомишнинг қайтиши” шеъримда қатағонга учраган миллий дунёқарашимизга бетимсол қаҳрамон аждодимиз руҳи қайтишини орзу қилган эдим. Ўша пайтдаёқ Алпомиш халқимизнинг ўлмаган жони, ҳаётбахш умиди эканига ишонганман. Зеро, унинг муҳаббатида, мардлигида, қаҳрамонлигида халқимизнинг орзулари шуълаланади”.
Алпомишни уйғотиш ғояси Хуршид Даврон ижодида 1981-йили битилган “Барчин момо теграсида болалар ғужғон…” шеъри билан бошланган.
Алпомиш қаддини тиклай бошлайди
Барчин момо эртакларида.
Ёки бўлмаса:
Қор босган адирдан ўтган йўл узра
Бўрон бўлиб учиб борар Бойчибор.
Адабиёт сўнган, заиф куч-қудратни, тафаккурни тирилтира олиши билан қудратли. Шу маънода, шоир Барчин момо образи орқали нафасини ичга ютган, ненидир интизор кутган болаларга халқнинг унутилган қаҳрамонларини таништирган, уларнинг мурғак қалбида акслантирган эди.
Хуршид Даврон жамият, миллат ҳаётига дахлдор ҳар бир масалага ҳамиша муносабат билдириб келганига шўро давридан уч-тўртта мисол келтирсам.
“Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси 1988-йил 20-май сонида “Қайта қуриш уфқлари” деган янги рукн ташкил этиб, шундай савол билан мурожаат қилади: “Қайта қуриш уч йилдан бери давом этаётир. Сизнингча, қандай ўзгаришлар юз берди? Ҳозир ҳар бир одам учун энг муҳим иш нимадан иборат деб биласиз?”
Бу саволга биринчилардан бўлиб Хуршид Даврон жавоб берган: “Уч йил давомида қайта қуриш сиёсатининг пойдеворига асос солинди, демак, ҳали катта ишлар олдинда. Бу жараён турли жойларда турлича кечди. Хусусан, Ўзбекистонда қайта қуриш жуда орқага сурилиб кетди. Менимча, бу янги шиорларни пеш қилиб, эскича дунёқараш билан иш юритиш, ҳокимиятнинг республикани турғунлик даврига бошлаб келган раҳбарлар қўлида қолгани, юртимиздаги ижодий ва тараққийпарвар кучларнинг қайта қуриш ишига жалб қилинмагани оқибатида юз берди.
Уч йил ичида эришилган катта муваффақият, бу – ошкоралик, бу – оддий халқнинг уйғониши, бу – оддий одамнинг ўз ҳуқуқи учун курашидир.
Бугун биз ёзаётган асарларимизнинг халқимизга бера олиши мумкин бўлган маънавий қудрати, салмоғи ҳақида кўпроқ гапиришимиз шарт деб ўйлайман. Бугун биз йиллар давомида мутеликка маҳкум бўлган, улуғвор ташбеҳлар билан аталиб, аслида оддий ижрочи, қора ишчи кучи бўлиб қолган халқимизга бор ҳақиқатни айтишимиз ва унинг яратувчилик қудратини, исёнкор руҳини уйғотишимиз керак”.
“Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг 1989-йил 13-октабр сонида адиблар Усмон Азимов, Хуршид Даврон, Мирза Кенжабоев, Зоҳир Аълам, Аҳмад Аъзам ва яна ўнга яқин олим, ишчи, талабаларнинг Ўзбекистон ССР Олий Совети депутатларига “Чорлов”и берилган.
Кўчирма:
“Қадрли халқ депутатлари!
Маълумки, шу йил октабр ойининг 20-куни халқимиз тарихида ва тақдирида ғоят муҳим, ҳал қилувчи воқеа содир бўлади. Ўзбекистон ССР Олий Советининг навбатдаги сессиясида “Ўзбекистон ССРнинг Конституциясига ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги қонун ва “Ўзбекистон ССРнинг Давлат тили тўғрисида”ги қонуни лойиҳаси муҳокама этилади.
Миллий тил равнақи ва мустақиллиги тўғрисида гап бораётган ушбу кунларда таъкидлаб айтмоқчимизки, Конституциямиз соф ўзбек тилида ёзилишини ҳам талаб этмоқ жоиздир. Айни пайтда Ўзбекистон ССР Асосий қонунига шундоқ моддалар ҳам киритилиши зарур:
1. “Ўзбекистон ССРнинг Давлат тили ўзбек (туркий) тилидир. Ўзбекистон ССР ўз заминида яшовчи барча миллат ва элат тилларининг ҳурмат қилинишини таъминлайди ҳамда бу тилларнинг эркин ривожланишига шароит яратади”.
2. “Ер, ерости бойликлари, сув ва ўрмон, бошқа табиий бойликлар Ўзбекистон ССРнинг бойлиги ва мутлақ мулкидир. Иттифоқ корхоналарининг ушбу бойликлардан фойдаланиши фақат Ўзбекистон ҳукуматининг розилиги билан белгиланган ҳақ тўловлар эвазига амалга оширилади”.
3. “Ўзбекистон жумҳуриятида олий ҳокимият органи ва умумхалқ муҳокамаси (референдум) орқали қабул қилинган қонунларгина амал қилади. СССР Конституцияси жумҳурият Олий Советининг учдан икки қисми тасдиқлагандан сўнггина шу жумҳуриятда кучга киради. Жумҳурият мустақиллигига (суверенитетига) дахл қилувчи СССР қонунлари Конституцияга зид деб ҳисобланади.
… Ҳожатманд шахсларнинг ўз тарихий юртида шунча ҳақсизлангани етар. Энди ҳозирги катта ва ўрта авлод кўрган хўрликларни янги ва келажак авлод кўрмасин. Бу масалада жиддий кураш олиб бориш халқ депутатларининг виждонига ҳавола”.
1990-йил “Ёшлик” журналида Хуршид Давроннинг “Қўлёзмалар институти” шеъри чоп этилади. Шоир қадим қўлёзмалар саҳифасини жанггоҳ, сўзларни эса аскар қиёфасида кўради. Кўҳна ҳикматга бой асотирларни ватан деб англаган ижодкор юрт даштида “Бир чечакдай унсам, // Бир қушдай қўнсам”, дея орзу қилади:
Шу юрт тупроғига сингиб кетган қон,
Кўз ёши ҳикматин англайин дея,
Сендан ҳам қўрқмасдим, ваҳший қатағон,
Умримни шу юртга қилардим ҳадя.
1991-йил 17-мартда собиқ Иттифоқда референдум ўтказилади. Референдум буллетенларига киритилган қуйидаги икки саволга “Ҳа” ёки “Йўқ” деб жавоб бериш керак бўлган:
1. “Сиз Совет Социалистик Республикалари Иттифоқини тенг ҳуқуқли суверен республикаларнинг янгиланган федерацияси тарзида сақлаб қолишни зарур деб ҳисоблайсизми?”
2. “Сиз жумҳуриятимизни тенг ҳуқуқли, суверен жумҳуриятлар Иттифоқи таркибида қолишини истайсизми?”
Ана шу референдум муносабати билан “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси 1991-йил 10-сонида “Қандай Иттифоқ учун овоз берамиз?” мавзусида давра суҳбати ташкил этади. Мазкур давра суҳбатида қатнашган Хуршид Даврон фикрини шундай баён этган: “Референдум ҳар бир инсон ўз хоҳишини ҳеч кимдан қўрқмай, бемалол айтиши мумкин бўлган жамиятда, яъни ҳукумат ёки раҳбарлар эмас, қонун ҳукмрон жамиятда ўтиши мумкин. Референдум фақат шундай шароитдагина ўзини оқлайди, холос”.
Публицистика яловбардорлик қилган йилларда Хуршид Даврон тарих, маънавият ҳақида мақолалар, бадиалар, эсселар ёзиб ўткир публицист сифатида ҳам довруқ қозонди. “Маърифат шижоатдир”, деган шоирнинг баъзи шеърларида публицистик руҳнинг устун келгани шундан.
Баъзи ижодкорлар азбаройи урфдан қолмаслик важидан тарихга мурожаат этган бўлса, Хуршид Даврон учун тарих умр мазмуни, юракнинг чўнг дардларига малҳам, улуғ мураббий эди. Чор Россиясининг мустамлакачилик сиёсати ҳақидаги “Босқинчилик қаҳрамонлик бўладими?” мақоласи жамоатчиликда катта шов-шув қўзғаганини кўпчилик яхши эслайди.
Хуршид Даврон, баъзилар ўйлаганидек, истиқлол арафасида тарихчи бўлиб қолган эмас. Инглиз адиби Гилберт Кит Честертоннинг “Афсона ҳар қандай далилдан ҳам тарихийроқдир”, деган фикрига амал қилган шоирнинг тарихий асарлар битишга қачондан тайёргарлик кўрганига 80-йиллар бошида эълон қилган шеърлари гувоҳлик беради.
ТошДУ (ҳозирги ЎзМУ) журналистика факультетида ўқиб юрганимизда “Самарқанд хаёли” адабиёт ва тарих ихлосманди бўлган талабаларнинг севимли китобларидан бўлиб, ундаги “Массагетлар маликаси ва форслар подшоҳи”, “Бибихоним қиссаси ёки тугамаган достон”, “Самарқанд хаёли” асарлари, мақолалар ва суҳбатлар гурунгларимизнинг бош мавзуси эди.
Хуршид Давроннинг Амир Темур ва темурийлар ҳақидаги тарихий-маърифий қиссалари ва бадиалари адабиётимизда алоҳида ўрин тутади. “Соҳибқирон набираси”, “Амир Темур ўғлининг ўлими ҳақида ривоят”, “Осмонда қуёш йўқ эди”, “Навоий армони”, “Амир Темур пирлари”, “Бобур Мирзо пирлари” каби қисса ва эсселар келажак авлод учун ҳам маърифат сабоғи бўлиши шубҳасиз.
Кубравия тариқати асосчиси, буюк ватандошимиз сиймоси ёрқин акс эттирилган “Шаҳидлар шоҳи” тарихий қиссаси ҳақида Иброҳим Ҳаққул шундай деган эди: “Ушбу тарихий-маърифий қиссада Нажмиддин Кубронинг ҳаёт тарихи, тариқат арбоби сифатида қад ростлаш жараёни, маърифат тараққиётидаги тарихий хизматлари, ватанпарварлик жасорати таъсирли услубда ёритилган. Муаллифнинг шоирлик ва олимлик салоҳияти қиссада самимий бир уйғунлик топган. “Шаҳидлар шоҳи”, хусусан, ёшларнинг қалбини ром эта олиш қувватига эгалиги билан ажралиб туради. Уни ўқиган китобхонда маълумот ва таассуротдан мушоҳадага, мушоҳададан – илм ва маърифатга интилиш кучаяди”.
Мозийга сайр Хуршид Давронга мавзу ва ғоя берибгина қолмади, балки унинг шахс сифатидаги маънавий қиёфасини ҳам шакллантирди. Боболардан қолган қилич шоир шеърларида кескир сўз бўлиб жаранглади.
Хуршид Даврон ижодига таъсир ҳақида гап кетганда мурғак қалбига сингган “Алпомиш”, “Кунтуғмиш” достонларини алоҳида таъкидлаш лозим. Мумтоз адабиётимиздан Алишер Навоий, Заҳириддин Бобур, замондош адиблардан Чўлпон, Ойбек, Миркарим Осим, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Рауф Парфи нафаси сезилади. Қолаверса, тенгдошларнинг ўзаро таъсирини ҳам инкор этиб бўлмайди.
Қайноқ адабий муҳит бардавомлигини таъмин этган бу авлод нафақат бадиий ижод, балки таржима соҳасида ҳам мусобақадош бўлган. Шоирнинг айтишича, Федерико Лорканинг испан миршаблари ҳақидаги шеърини Шавкат Раҳмон билан кимўзарга ўгиришганида Усмон Азим ҳакамлик қилган. Лоркага азбаройи мафтунлигидан испанчани ўрганган ўжар шоир самарқандлик дўстидан “кент” сўзини сўраб олса-да, негадир китобга киритмайди…
Хуршид Даврон мутаржим сифатида Юнус Эмро, Анна Ахматова, Яннис Ритсос, Марселиюс Мартинайтис асарларини ўзбекчалаштирди. Айниқса, мумтоз япон шеърияти – танка, ҳоккулар таржимаси шоирни руҳан, маънан юксалтирди. “Денгиз япроқлари” ўзбек таржима санъатининг кўз-кўз қилгулик намунаси бўлиб қолди. “Япон шеърияти жаҳондаги энг гўзал ва баркамол шеъриятларнинг биридир”, дейди мутаржим.
Шу сатрларни ёзяпман-у, кўз олдимда “Ўзбекистон” телерадиоканали директорининг кўкимтир тутун қоплаган хонаси, қўлида дафтар тутган Илҳом Аҳрор, бармоғига сигарет қистирган адиб-арбобнинг ҳорғин юзи намоён бўлади.
– Кеча бир ошда Муҳаммадали Абдуқундузов секин четга тортиб, “Ака, биз ҳам кўриниб турайлик. “Бобур” видеофильмини қўйинг…” – дейди. Мен айтдим. “Айб сизда эмас. Айб – Бобурда! Бобур оқлансин – чиқасиз… – Директор чуқур уф тортади. – Шоирлардан битта Навоий қолди, сиёсатчилардан ўзлари! Қолган ҳамма… У мумкинмас, бу мумкинмас. Ним-ма қилиш керак? А? Ҳам-маси жонимга тегди. Олимшер, раисдан бир ҳафтага рухсат олдим. Э-э, он-насини… Дачага бориб ётаман. Назар билан қараб турасилар…
Илҳом Аҳрор қўлидаги санъаткорлар рўйхатини узататуриб ингичка, заиф овозда нималарнидир тушунтирмоқчи бўлади. Чақмоқ ва сигаретни қўлида ушлаган раҳбар қоғозга бирров кўз ташлаб, секин четга суриб қўяди:
– Мен ҳар доим бирор асар ёза бошласам, бунга Эркин Аъзам, Шавкат Раҳмон нима дер экан, Усмон Азим қандай баҳолайди, деб ўйлаганман, – дея салмоқлаб гап бошлайди. Чақмоқ ва сигаретни столга қўйиб, шундоқ ёнида турган жавондан бир китобни олиб очади-да, саҳифалар узра кўрсаткич бармоғини секин юргизади. – Қачон Эркин Аъзамни ўқисам, қўлини аниқ кўриб тураман. – Директор қандайдир бир орзиқиш билан “Самарқанд сирлари” деган асар ёзаётганини яна такрорлайди ва менга қараб маъноли жилмаяди. – Ўв, сурқаш! Хомлик қилманглар. Самарқандча ақл керак!..
Композициясиз гурунгларга кўниккан икки лодон “самарқандча ақл”га ақлимиз этмай, “Ёзинг…” деймиз. Хуршид ака ўтирган креслоси ва тўғридаги телевизорга ишора қилиб, “Манавилардан ортмаяпман…” дегандек норози қўл силтайди.
– Интернетда Самарқанд ҳақида шунақа зўр китоблар бо-ор. Қани, инглизчани билсанг. Эҳ, ёзадиган нарсаларим кўп…
Принтердан чиқарилган бир қучоқ қоғозга кўз ташлаганча, секин бош ирғайман.
Ўн беш йил нарида кечган суҳбатни эслар эканман, ёзилган-у, эълон қилинмаган битиклар орасида Ўзбекистоннинг Биринчи Президенти билан боғлиқ хотиралар ҳам борлигига ишонаман. Сабаби, Ислом Каримов ҳамшаҳарлик туйғусими ёки шоир номи туғишганларини эслатганидан бўлса керак, Хуршид акани ўзига қандайдир яқин олиб бир неча бор суҳбатлашгани, мурувват кўрсатганидан хабардорман.
Яна ўша суҳбатга қайтсам.
Хуршид ака девордаги катта портретга кўзи билан имо қилади ва:
– Бир холам бор…бу кишига синфдош бўлган. Қачон Самарқанд борсам, “Хуршед, мани Исломнинг олдига олиб бор…” деб қўймайди. Э-э, бечора холам. Қанақа синфдош?.. Пашшаям киролмайди-ку!..
Директор гапни жамиятда сўз ва амал бирлигининг йўқлиги, “қора рўйхат”га кирмаган ижодкор қолмагани, авомнинг ҳаёти қийинлашиб бораётганига буради-да, тилларанг креслода ўтирган ўткир нигоҳ соҳибига тикилганча афсус билан бош чайқайди:
– Ака-а, ниятлар бошқа эди-и…
Хонага жимлик чўкади. Шу пайт “Ҳидоят сари” кўрсатуви бошланади. Учаламиз ҳам беихтиёр Анвар қори Турсуновга қулоқ тутамиз. Хуршид ака сигарет тутатар экан, хижолатомуз оҳангда:
– Анваржон жуда билимли йигит. 90-йилларнинг боши. Уч-тўрт шоир Анваржонга қатнаганмиз. Тилимиз калимага, қўлимиз арабчага келишиб қолган эди. Беқунтлигимиздан чала қоп кетди… – дейди. Ярим ёнган сигаретни кулдон четига қўйиб, жоҳил мутаассиблар кўпайиб бораётганидан ёзғира кетади: – Мен уларни кўза кўтарганлар дейман… – Шоир қўлларини кўза тутгандек кўкси баравар кўтаради. – Ичи бўм-бўш…
Куни кеча “Мусиқа” студияси раҳбарлигидан бўшатилган Илҳом Аҳрор синиқ жилмаяди. Хуршид ака ўчай деб қолган сигаретни кулдонга босиб, шоир инисига таскин беради:
– Илҳом, энг муҳими ижод…
Хуршид ака қутидан янги сигарет олар экан, чекмаслигимни билса ҳам жиддий уқтиради:
– Ҳеч қачон юриб чекмаслик керак. Баҳодир Йўлдошев айтган. Юракни “груша” қип тепар экан…
Кўникиб кетганмиз. Тонг отиб, шом тушса ҳам, Хуршид аканинг гурунги тугамайди. Олис хотиралар, ўкинч, афсус-надоматлар-у кулгули саргузаштлар такрор-такрор эсланади.
Шу суҳбатлар ёдимга тушса, бир ўй ўтади кўнглимдан: “Амир Темур таваллудининг 660 йиллиги муносабати билан Парижга борилганида меҳмонхонада содир бўлган санъаткорлар билан боғлиқ баъзи воқеаларни ёзиб бўлмас, аммо Зулфия, Сарвар Азимов, Шукур Холмирзаев, Маҳкам Маҳмудов, Омон Матжон, Асад Дилмурод, Баҳодир Йўлдошев, Нурали Қобул, Азим Суюн, Хайриддин Султонов, Мирза Кенжабек, Сирожиддин Саййид, Шукур Қурбон каби кўплаб ижодкорлар ҳақидаги хотиралар Усмон Азимнинг “Сўнгсўзлар”ига ўхшаган бир китоб бўлади-ку!”
Бепарволик, лоқайдлик шоир табиатига зид. Гоҳида муроса-ю мадорани бир четга суриб қўйиб ётиб олиб ўрлашган чоғлари кимларгадир жанжалкаш бўлиб кўринар, балки. Хуршид Давроннинг қўлида Намоз ботирдан қолган қилич бор. Ўзини Спитамен, Амир Темур, Маҳмуд Таробийнинг ёвқур навкари ҳис этган шоир қўндоқда теккан “қилич”ни гоҳида давраларда, гоҳида ижтимоий тармоқларда сермаётгани ҳақида эшитиб қоламиз…
Хуршид Давронга қондан ўтган муросасизлик, баҳсталаблик телевидение ривожига, томошабинлар оммасига манфаатли бўлди. Миллионлаб халқ меҳрини қозонган аксарият телелойиҳалар ташаббускори Хуршид Даврон эди. Ўзбекистон телевидениесида узоқ йиллар бирга ишлаган ҳамкасб ука сифатида айтаётибман бу гапларни. Хуршид ака қисса ва бадиалар жамланган “Навоий армони” китобини “Узоқ йиллик сафдош дўстим…” дея дастхат битиб ҳадя этар экан, ана ўша йилларга ишора қилгани аниқ.
Ижодкорни кўтар-кўтар қилиш мумкин, аммо уни юксалтириб бўлмайди. Ижодкор ўзини ўзи камолотга этказади. Уни асарлари улуғлайди. “Кучимни кўрсатаман…” дея қалам йўнаётган ёшлар Хуршид Даврон авлодидан мутолаа маданиятини ўрганмоғи лозим. Бўйини зўрлар билан ўлчашга интилиш, жаҳон адабиётидаги мактабларни яқиндан билиш, тарихий, фалсафий, диний адабиётлардан бохабарлик бу авлоднинг шиори бўлган.
Хуршид Даврон ҳайрат ва нафосат шоири. “Эриб кетар хира туманлар” шеъридаги “Гуллаётган олчани кўриб // деразалар очар кўксини” мисралари юзингизга баҳор эпкини – гул ҳидини уфуради. “Табиатдир менинг давомим…” деган шоирнинг “Дарахт кулгусини кўрганман, // Кўрганман кўз ёшларини ҳам” деган иқрорига инонасиз.
Хуршид Даврон нафақат табиат, инсон манзараларидан ҳам ҳайратланади. Инсонни кашф этишга, англашга интилиш унинг илк ижодидаёқ сезилган эди. Эсласангиз, шоирнинг “У аёлнинг қўллари дағал…” деган шеъри бор. Қўллари, кўйлаги дағал аёлни ҳар куни эри калтаклайди. “Ҳар кун юзда кўкарар доғлар”. Аммо аёлнинг қалби гўзал. Шеър шундай якунланади:
У ҳидларди мен сезмай ўтган
Миттигина марваридгулни.
Шоир узоқ йиллик танаффусдан сўнг “Тафаккур” журналининг 2017-йил 1-сони ҳамда “Шарқ юлдузи” журналининг 2018-йил 12-сонида туркум шеърлар эълон қилди. Бу туркумларни шоир ижодида янги босқич дейиш мумкин.
“Қайғум маним” – садпора дил ноласини тинглаб, ҳа, чиндан янги шеърлар дейсиз.
Қайғум маним –
бир умрлик жўрам маним,
Юрагимнинг ич-ичида ҳужрам маним,
Ойнасидан ойнинг нури тушиб турган,
Қафасдаги булбулдайин учиб юрган
Қайғум маним…
Услуб ва шакл жиҳатидан ўзига хос, чўнг ҳасрат ифодаси бўлган шеър диди юксак ўқувчини ҳам асир этади. Умр деб аталган улкан йўлнинг анча бекатларини босиб ўтган одам эмас, изтироб майини ичган инсон борки, бу шеърни ўзининг таржимаи ҳолидай қабул қилади.
Туркумда истиғфор, тавба изҳори бўлган шеърлар билан бир қаторда муҳаббатга қасида ҳам бор.
Тонг билан оқшомнинг қоқ орасида
Паҳлавон Маҳмуднинг мақбарасида
Гўё ўқигандай ишққа қасида
Бир-бирин эркалар икки кабутар, –
деб бошланадиган каттагина шеърда ёр васлига етолмаган ошиқ юрак нолалари баён этилган. Лирик қаҳрамон “Дунёни сезмайин, дунни сезмайин” бир-бирини эркалаётган икки кабутарни кўриб “Кўксимда уйғонди кексайган титроқ” дейди. Ҳа, одам боласи бу титроқдан мосуво эмас. Муҳаббат – дард, дард бўлганда ҳам юрак орзиқиб қўмсайдиган бедаво дард экани самимий тасвирланган.
Сочга оқ тушганда армон бефойда,
Бугун сен бошқа-ю, мен бошқа жойда,
Аммо ишқ боқий деб оний дунёда
Бир-бирин эркалар икки кабутар.
Туркумларни ўқиб, “Уйғоқ тошлар” драматик достонини ёзган 25 яшар навқирон шоир кўз олдимда гавдаланди. Соф инсоний туйғу – муҳаббат тантанасига бағишланган достондаги завқ-шавқ ва жўшқин руҳ шоирга ҳануз ҳамроҳ эканини ҳис этдим.
Адиб-арбоб Хайриддин Султонов “замонамиз Геродоти” дея алқаган Хуршид Даврон бугун фаришталар яхши кўрадиган ёшда. Илоё, миллатпарвар шоиримиз яхшиликлари қолдирилиб, ёмонликлари ўчириладиган ёшларга этсин!
Манба: «Тил ва адабиёт таълими» журнали, 1/2025
Moziyga sayr Xurshid Davronga mavzu va g‘oya beribgina qolmadi, balki uning shaxs sifatidagi ma’naviy qiyofasini ham shakllantirdi. Bobolardan qolgan qilich shoir she’rlarida keskir so‘z bo‘lib jarangladi…
.
YORUG‘LIKKA QASIDA
Olim TOSHBOYEV — filologiya fanlari nomzodi,
O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan jurnalist
Xurshid Davronning “Qadrdon quyosh” degan ilk kitobida qirqdan ortiq she’r va Isikava Takubokudan bitta tarjima o‘rin olgan. Milliy tuyg‘u ufurib turgan ushbu mo‘jaz to‘plamni shoirning kelajakdagi ijodiy yo‘lini belgilab bergan o‘ziga xos xarita deyish mumkin.
“Qadrdon quyosh” – bolalikni qo‘msab, undan ayrila olmagan qalbning iztirobli, mahzun manzaralari, desak adashmaymiz. Chunki unda boladay beg‘ubor, samimiy, begidir ko‘ngil suvrati bor.
Kunlar xazon kabi sarg‘aydi,
Uchib ketdi yaproqlar kabi.
Ul kun qalbga dunyo sig‘ardi,
Bugun sig‘mas o‘zimning dardim.
Shoirning ilk kitobidagi mehr tuyg‘usi birlashtirgan she’rlari shu qadar samimiyki, o‘quvchi beixtiyor bolalikka qaytishni istab qoladi. O‘sha yashil maysalarning bandlariga lab bosib, qizaloqday erkalab, qulog‘iga shivirlagan menman, deydi beixtiyor. “Sayhonlikning xilvat chetida, // Maysalarga ko‘milib olib” yotgan baxtiyor damlari yodga tushadi.
She’rlardagi jiyda guli, boychechak, yalpiz, yashil maysa bolalik timsollari o‘laroq gavdalanadi. Ayniqsa, yalpiz shoirga do‘st, hamroh, sirdosh qiyofasida ko‘rinadi.
“Terimchi qizlar…” she’ridagi tasvir ham o‘quvchini qattiq hayajonga soladi:
Ular
To‘lib ketgan armonlar kabi
Egatlarga egilgan.
Orzular mezonlar kabi
Oppoq bo‘lib uchib yuruvchi
Oydin shamollarga osilgan.
Shoirning ilk kitobini qaysidir ma’noda, yorqin ranglar tantanasi deyish mumkin. She’rlardagi oydin shamol, oppoq shiypon, moviy shamol, oppoq belanchak, oyday chaqaloq, oq ko‘ylak, oydin tun, oppoq bolish, oq tomchi obrazlari o‘ziga xos ma’no-mazmun anglatishdan tashqari shoirning nafis, inja qalbidan darak beradi.
Oppoq edi boshda bu dunyo:
Ko‘cha oppoq, kechalar oppoq,
Qanday yaxshi ekan bolalik,
Oppoq ranglar bilan yashamoq… –
deb boshlanadigan she’rni bolalikka atalgan eng samimiy nazm namunasi desak mubolag‘a bo‘lmaydi.
“Ko‘z o‘ngimda bepoyon bog‘lar…” she’rini kuzda o‘qigan she’rxonning halovati yo‘qoladi. Armon, sog‘inch mardona kuylangan, jo‘shqin ehtiros mevasi bo‘lgan misralar kitobxon qalbini junbishga keltiradi:
Daraxtlarda lovullar gulxan,
Yuragimda uning tafti bor.
Bog‘chadagi xazonlar bilan
Uchib yurar kechagi bahor.
Kuz yil intihosi bo‘lish bilan birga umr sarhisobi hamdir. Kuz latofati shirin tashvish, shirin g‘am hadya etadi. Qontalash yaproqlar mahzun hikmat uqtiradi.
Kitobda ko‘p takrorlanadigan alohida obraz bor, bu – deraza. Shoir “deraza” timsolida erk, umiddan ayriliqni ifoda etgan. “Deraza – qora tun, oydin nur”, deydi shoir. “Beva hovlisiga tun oldin kirar…” she’rida esa deraza – sog‘inch, umid timsoli. “Tun, beva ayol va derazadagi soyalar” she’rida deraza baxtiyorlik ramzi sifatida gavdalanadi.
“Shovullaydi bog‘larda yomg‘ir…” she’ri shunchaki bahor fasli, tabiat manzarasi emas. Garchi shaharni “Gullar isi – qirlar qo‘shini” qamal qilgan esa-da, inson qalbi po‘rtanalari, ijtimoiy dard pinhon bu she’rda.
“Qadrdon quyosh” kitobidagi “Spitamen qo‘shig‘i”dagi ruh, mavzu, g‘oya shoir ijodini o‘q tomirdek bugungacha tutib turibdi.
Qo‘limda bir qilich bor erdi,
Tig‘ida yov qoni xor erdi.
Ayro bo‘ldim ul qilichimdan,
Na bo‘lg‘aydir ahvolim endi?
Shoirning ikkinchi – “Shahardagi olma daraxti” kitobiga so‘zboshi yozgan Erkin Vohidov “Xurshidning shoirona nazarida ham, tashbehlarida, she’rning vaznida ham behalovat kechinmalar ruhi va to‘lqini sezilib turadi. Uning satrlarida yoshlikka xos otash bor, tug‘yon bor”, degan edi.
Darhaqiqat, bolalik va qishloq manzaralari Xurshid Davronning daxlsiz dunyosidir. U o‘zini shoir qilgan olamlarni tumorday qizg‘anadi. Shuning uchun she’rlarida qishloq manzaralari juda haroratli, samimiy tasvirlanadi. Jaydari, mehnatdan boshqa narsani bilmagan sodda, tanti odamlar obrazi ko‘ngilga birda surur, birda anduh beradi. “Yakshanba”, “Umrzoq kunbo‘yi…”, “Men – tirik xotiraman…”, “Qishloqqa qaytish yoki Umrzoq laylakning o‘limi”, “Kampir qish so‘ngida o‘lmoqchi edi…” she’rlaridagi tasvir fikrimizga dalildir.
Adib ijodida erk mavzusi 70-yillar oxirida yozgan she’rlaridayoq bo‘rtib ko‘ringan edi.
She’rda ba’zan havodek zarur
“Erk” so‘ziga qofiya “qasos”.
Sen qo‘rquvni qanchalik yashir,
She’r qiladi baribir oshkor.
Qo‘rqoq bo‘lsang qo‘rqoq bo‘lar she’r,
Mardman, deb jar solmog‘ing bekor.
Ajdodlar ruhi oldidagi qarzdorlikni his etgan shoir:
She’r – tuymoqdir nogahon dildan
Sen qo‘lingga olganda nonni,
Bug‘doy doni yerdan simirgan
Erk deb jangda to‘kilgan qonni, –
deb yozadi.
Shoir qalbidagi isyon, ong-u tafakkuridagi inqilob ana o‘sha davrdan shakllana boshlagan deyishga to‘la asoslarimiz bor.
Odamni savollar ulg‘aytiradi. Xotirjam odamda mulohaza tug‘ilishi dargumon. “Ko‘zlar” dostonidan berilgan lavhalar o‘quvchida avvalo savol uyg‘otadi. She’rxonning ilk taassuroti, shubhasiz, so‘roq bo‘ladi. Afrosiyob vayronalari, bosqinchilar yondirgan, vayron qilgan osori atiqalar vatan timsoli, aslida. Shoir bejiz “Vatanim, ko‘zlari o‘yilgan ona”, demaydi.
Xurshid Davron nazdida, shoir xalqning ko‘zidir. Afrosiyob shoir she’rlarida makon tushunchasidan yuqorilab, teranlashib, moziy armonlari, bugunning iztiroblariga aylanib boradi. “Tungi bog‘lar” kitobidagi “Men sizni sevaman Afrosiyobda // Ko‘kargan maysaning hayrati bilan” satrlari fikrimizga dalil bo‘la oladi. “Samarqand haqida qo‘shiq”ni vatanparvar shoir ijodining sara namunalaridan deyish mumkin. “Temur otgan po‘lat nayzadek // Ko‘kka botib turar minorlar”, deydi shoir. “Olislardan kelgan kemaday” qalqib turgan Registondagi har bir bino, yaratilmish tavsiflangan mazkur asar sho‘ro bolalariga tarix sabog‘i edi. Chunki shoir tasavvurida “Uxlamasdan qo‘riqlaydi // Samarqandni minoralar”.
Xurshid Davron ijodida davr talabi bilan bitilgan “qizil” she’rlar bor, ammo mazmunan sayoz, yengil-yelpi she’rlar yo‘q. Qayg‘u, hasrat, darddoshlik, erk tuyg‘ulari baralla ko‘rinib turgan “1231-yil 16-avgust”, “Otlar yig‘laganda”, “Namoz haqida qo‘shiq”, “Chililik do‘stlarga”, “O‘g‘lim Temurga”, “Botir Namoz o‘limi”, “Xanjar”, “Qurbonjon ona”, “Hoji Abdulaziz haqida qo‘shiq”, “Bibixonim”, “Eski shahar”, “Qo‘zg‘olon”, “Shiroq” kabi o‘nlab she’rlar shoir qalbining o‘chmas suvratidir.
1982-yili yozilgan “Vereshchagin” she’rida Turkistonning Chor Rossiyasi tomonidan bosib olingani ochiq-oydin tasvirlangan. Bunday isyonkor she’r bitish ijodkordan bugun ham katta jasorat talab etadi.
Sovet hukumati 1985-yili ichkilikka qarshi kurash kampaniyasini boshlaydi. Mixail Gorbachyovning “suxoy zakon”i Navoiy zamonidan beri yashab kelayotgan “may”, “sharob”, “boda” so‘zlarini qatag‘on qiladi. Kallaklangan kitoblar orasida Xurshid Davronning 1986-yili nashr etilgan “Bolalikning ovozi” kitobi ham bor edi. “Kulol muhabbati” she’ridagi “mayxona” so‘zi “choyxona”ga aylantirilgan. Mana, o‘sha satr:
Oqshom esa charchagan kulol
Chiqib ketgan payt choyxonaga…
“G‘amgamas, botgancha oydin xayolga…” she’ridagi “Muzdek suv ichaylik shoh ko‘zalardan” satridagi “muzdek suv” aslida “musallas” bo‘lgan. Satrning aslini 1983-yili chop qilingan “Uchib boraman qushlar bilan” kitobidan o‘qish mumkin.
“So‘zlarni rayhonday hidlayman, // So‘zlarning shivirin tinglayman…” deb yozgan shoir “Devonu lug‘otit turk” ohanglari” turkumi bilan «ochun», “mangraygan”, “ko‘kshin”, “botor”, “tug‘or”, “arko‘z”, “yatika”, “budun”, “sanduloch”, “qarg‘iloch”, “yabkin”, “qo‘mitib” kabi qadim turkiy so‘zlarni nazm maydoniga olib kirdi. “Oybek” she’rida qo‘llagan “bujur tosh” iborasi avval she’riyatimizda uchramagan edi.
Adabiy avlodlarning mushtarak jihatlari bo‘ladi. Xurshid Davron mansub avlod ijodida mustabidga murosasizlik, bosqinlardan ezilgan xalqqa o‘zligini anglatish, erkka intilish o‘tgan asrning 70-yillaridan boshlangan. Bu avlod xalqning hayot-mamot masalasi ko‘ndalang turganda hech qachon chekkagir bo‘lgan emas. Millat oydini, ziyolisi o‘laroq hamisha peshqadam bo‘ldi. Badiiy tafakkurni yangilashda, adabiyotning asl mohiyatini anglatishda ularning xizmati benihoya ulkan.
Xurshid Davron ijodidagi keskin burilish, nazarimda, “To‘marisning ko‘zlari” kitobidan boshlanadi. Shoirning ona Vatanga, ona xalqqa bo‘lgan mehr-muhabbatiga shahodatday jaranglagan she’rlari badiiyati, o‘tkir g‘oyaviyligi bilan o‘quvchini o‘ziga maftun etadi. Isyonkorlik ruhi, xalq boshiga tushgan fojialar, kurashlarga chorlov, uyg‘oqlikka da’vat to‘plamning ommalashishiga, qo‘ldan qo‘ymay o‘qilishga sabab bo‘ldi.
“Bolalikning ovozi” – shoirning tashrif qog‘ozi. Eng sara she’rlar jamlangan bu kitob o‘tgan asrning 80-yillari chop etilgan munosib to‘plamlardan biridir.
Xurshid Davron jasoratli shoirlarimizdan. 1980-yili yozgan “Kerak bo‘lsa…” she’rini yod olgan muxlislar bordir. She’rning so‘nggi satrlari hamma davrlar uchun dolzarb:
Atrof yolg‘on bilan to‘lganda
ichga yutib titroq nolani,
kattalar gung bo‘lib qolganda
Qutla chin so‘z aytgan bolani.
Bundan qirq besh yil burun bitilgan “Afrosiyob so‘zi” she’ri ajdodlar nidosiday jaranglaydi. Shoirning:
Samarqand bu – bir hovuch qayg‘u,
Bir qultum baxt, bir hovuch armon.
Samarqand bu – qadim qayig‘-u
Suzib borar kelajak tomon.
Samarqand bu – O‘zbekistonning
Ostonasi, birinchi so‘qmoq, –
deb boshlanadigan she’ri bor. 1980-yili yozilgan she’rdagi g‘oya “Samarqand xayoli” nasriy asariga asos bo‘ldi.
Eslasangiz, Usmon Azimning 1987-yili chop etilgan “Alpomish xususida shoir do‘stimga maxfiy xat”i “Arpali cho‘lida Alpomish uxlar. // Uni uyg‘otmayman. // Uyg‘onsa, nima ish buyuramiz unga, // Xurshid Davron?”, deb boshlanadi. She’rning yozilish tarixini Usmon Azim “Tafakkur” jurnalining 2007-yil 2-sonida chop etilgan suhbatda shunday eslaydi: “Xurshid Davron o‘sha kezlari “Alpomishni uyg‘otaylik” deb yozib qoldi. Ko‘nglida Vatan tuyg‘usi borlarning hammasi xursand. Chunki Alpomish uyg‘onsa, Vatanini o‘zgalarga berib qo‘yadimi?! Kulini ko‘kka sovuradi-ku ularning…
Ana shu kezlar gazetada hurmatli bir tanqidchimizning maqolasi paydo bo‘ldi. “Ziyrak” munaqqid savolni keskin qo‘ygan edi: xo‘sh, Xurshid Davron Alpomishni uyg‘otib, unga nima ish buyurmoqchi?.. Hamma lol. Karaxt. Negaki, aslida o‘ta farosatli bu odam dovdirab bunaqa savol berishi mumkin emas… Ko‘cha-ko‘yda, davralarda adabiy jarayonda anchadan buyon ko‘rilmagan bu tarzdagi hodisaning qizg‘in sharhi: birov u deydi, birov – bu. Matbuot orqali javob berib bo‘lmasa… Men odatdagiday chiday olmadim”.
Usmon Azim tilga olgan “Alpomishning qaytishi” 1982-yili yozilgan. She’r muqaddimasi quyidagicha:
Bepoyon dalada bir botir uxlar,
Sochlari chatishib ketgan giyohga.
Qay sado botirni yana qaytarar
Bu ko‘hna, bu soqov, bu kar dunyoga?
Fidoyi olim Toshtemir Turdiyev Xo‘shboq baxshi Mardonaqul o‘g‘lidan yozib olib nashrga tayyorlagan “Alpomish” dostoniga Xurshid Davron so‘ngso‘z bitgan: “Men chorak asrcha avval yozilgan “Alpomishning qaytishi” she’rimda qatag‘onga uchragan milliy dunyoqarashimizga betimsol qahramon ajdodimiz ruhi qaytishini orzu qilgan edim. O‘sha paytdayoq Alpomish xalqimizning o‘lmagan joni, hayotbaxsh umidi ekaniga ishonganman. Zero, uning muhabbatida, mardligida, qahramonligida xalqimizning orzulari shu’lalanadi”.
Alpomishni uyg‘otish g‘oyasi Xurshid Davron ijodida 1981-yili bitilgan “Barchin momo tegrasida bolalar g‘ujg‘on…” she’ri bilan boshlangan.
Alpomish qaddini tiklay boshlaydi
Barchin momo ertaklarida.
Yoki bo‘lmasa:
Qor bosgan adirdan o‘tgan yo‘l uzra
Bo‘ron bo‘lib uchib borar Boychibor.
Adabiyot so‘ngan, zaif kuch-qudratni, tafakkurni tiriltira olishi bilan qudratli. Shu ma’noda, shoir Barchin momo obrazi orqali nafasini ichga yutgan, nenidir intizor kutgan bolalarga xalqning unutilgan qahramonlarini tanishtirgan, ularning murg‘ak qalbida akslantirgan edi.
Xurshid Davron jamiyat, millat hayotiga daxldor har bir masalaga hamisha munosabat bildirib kelganiga sho‘ro davridan uch-to‘rtta misol keltirsam.
“O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi 1988-yil 20-may sonida “Qayta qurish ufqlari” degan yangi rukn tashkil etib, shunday savol bilan murojaat qiladi: “Qayta qurish uch yildan beri davom etayotir. Sizningcha, qanday o‘zgarishlar yuz berdi? Hozir har bir odam uchun eng muhim ish nimadan iborat deb bilasiz?”
Bu savolga birinchilardan bo‘lib Xurshid Davron javob bergan: “Uch yil davomida qayta qurish siyosatining poydevoriga asos solindi, demak, hali katta ishlar oldinda. Bu jarayon turli joylarda turlicha kechdi. Xususan, O‘zbekistonda qayta qurish juda orqaga surilib ketdi. Menimcha, bu yangi shiorlarni pesh qilib, eskicha dunyoqarash bilan ish yuritish, hokimiyatning respublikani turg‘unlik davriga boshlab kelgan rahbarlar qo‘lida qolgani, yurtimizdagi ijodiy va taraqqiyparvar kuchlarning qayta qurish ishiga jalb qilinmagani oqibatida yuz berdi.
Uch yil ichida erishilgan katta muvaffaqiyat, bu – oshkoralik, bu – oddiy xalqning uyg‘onishi, bu – oddiy odamning o‘z huquqi uchun kurashidir.
Bugun biz yozayotgan asarlarimizning xalqimizga bera olishi mumkin bo‘lgan ma’naviy qudrati, salmog‘i haqida ko‘proq gapirishimiz shart deb o‘ylayman. Bugun biz yillar davomida mutelikka mahkum bo‘lgan, ulug‘vor tashbehlar bilan atalib, aslida oddiy ijrochi, qora ishchi kuchi bo‘lib qolgan xalqimizga bor haqiqatni aytishimiz va uning yaratuvchilik qudratini, isyonkor ruhini uyg‘otishimiz kerak”.
“O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasining 1989-yil 13-oktabr sonida adiblar Usmon Azimov, Xurshid Davron, Mirza Kenjaboyev, Zohir A’lam, Ahmad A’zam va yana o‘nga yaqin olim, ishchi, talabalarning O‘zbekiston SSR Oliy Soveti deputatlariga “Chorlov”i berilgan.
Ko‘chirma:
“Qadrli xalq deputatlari!
Ma’lumki, shu yil oktabr oyining 20-kuni xalqimiz tarixida va taqdirida g‘oyat muhim, hal qiluvchi voqea sodir bo‘ladi. O‘zbekiston SSR Oliy Sovetining navbatdagi sessiyasida “O‘zbekiston SSRning Konstitutsiyasiga o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi qonun va “O‘zbekiston SSRning Davlat tili to‘g‘risida”gi qonuni loyihasi muhokama etiladi.
Milliy til ravnaqi va mustaqilligi to‘g‘risida gap borayotgan ushbu kunlarda ta’kidlab aytmoqchimizki, Konstitutsiyamiz sof o‘zbek tilida yozilishini ham talab etmoq joizdir. Ayni paytda O‘zbekiston SSR Asosiy qonuniga shundoq moddalar ham kiritilishi zarur:
1. “O‘zbekiston SSRning Davlat tili o‘zbek (turkiy) tilidir. O‘zbekiston SSR o‘z zaminida yashovchi barcha millat va elat tillarining hurmat qilinishini ta’minlaydi hamda bu tillarning erkin rivojlanishiga sharoit yaratadi”.
2. “Yer, yerosti boyliklari, suv va o‘rmon, boshqa tabiiy boyliklar O‘zbekiston SSRning boyligi va mutlaq mulkidir. Ittifoq korxonalarining ushbu boyliklardan foydalanishi faqat O‘zbekiston hukumatining roziligi bilan belgilangan haq to‘lovlar evaziga amalga oshiriladi”.
3. “O‘zbekiston jumhuriyatida oliy hokimiyat organi va umumxalq muhokamasi (referendum) orqali qabul qilingan qonunlargina amal qiladi. SSSR Konstitutsiyasi jumhuriyat Oliy Sovetining uchdan ikki qismi tasdiqlagandan so‘nggina shu jumhuriyatda kuchga kiradi. Jumhuriyat mustaqilligiga (suverenitetiga) daxl qiluvchi SSSR qonunlari Konstitutsiyaga zid deb hisoblanadi.
… Hojatmand shaxslarning o‘z tarixiy yurtida shuncha haqsizlangani yetar. Endi hozirgi katta va o‘rta avlod ko‘rgan xo‘rliklarni yangi va kelajak avlod ko‘rmasin. Bu masalada jiddiy kurash olib borish xalq deputatlarining vijdoniga havola”.
1990-yil “Yoshlik” jurnalida Xurshid Davronning “Qo‘lyozmalar instituti” she’ri chop etiladi. Shoir qadim qo‘lyozmalar sahifasini janggoh, so‘zlarni esa askar qiyofasida ko‘radi. Ko‘hna hikmatga boy asotirlarni vatan deb anglagan ijodkor yurt dashtida “Bir chechakday unsam, // Bir qushday qo‘nsam”, deya orzu qiladi:
Shu yurt tuprog‘iga singib ketgan qon,
Ko‘z yoshi hikmatin anglayin deya,
Sendan ham qo‘rqmasdim, vahshiy qatag‘on,
Umrimni shu yurtga qilardim hadya.
1991-yil 17-martda sobiq Ittifoqda referendum o‘tkaziladi. Referendum bulletenlariga kiritilgan quyidagi ikki savolga “Ha” yoki “Yo‘q” deb javob berish kerak bo‘lgan:
1. “Siz Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqini teng huquqli suveren respublikalarning yangilangan federatsiyasi tarzida saqlab qolishni zarur deb hisoblaysizmi?”
2. “Siz jumhuriyatimizni teng huquqli, suveren jumhuriyatlar Ittifoqi tarkibida qolishini istaysizmi?”
Ana shu referendum munosabati bilan “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi 1991-yil 10-sonida “Qanday Ittifoq uchun ovoz beramiz?” mavzusida davra suhbati tashkil etadi. Mazkur davra suhbatida qatnashgan Xurshid Davron fikrini shunday bayon etgan: “Referendum har bir inson o‘z xohishini hech kimdan qo‘rqmay, bemalol aytishi mumkin bo‘lgan jamiyatda, ya’ni hukumat yoki rahbarlar emas, qonun hukmron jamiyatda o‘tishi mumkin. Referendum faqat shunday sharoitdagina o‘zini oqlaydi, xolos”.
Publitsistika yalovbardorlik qilgan yillarda Xurshid Davron tarix, ma’naviyat haqida maqolalar, badialar, esselar yozib o‘tkir publitsist sifatida ham dovruq qozondi. “Ma’rifat shijoatdir”, degan shoirning ba’zi she’rlarida publitsistik ruhning ustun kelgani shundan.
Ba’zi ijodkorlar azbaroyi urfdan qolmaslik vajidan tarixga murojaat etgan bo‘lsa, Xurshid Davron uchun tarix umr mazmuni, yurakning cho‘ng dardlariga malham, ulug‘ murabbiy edi. Chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosati haqidagi “Bosqinchilik qahramonlik bo‘ladimi?” maqolasi jamoatchilikda katta shov-shuv qo‘zg‘aganini ko‘pchilik yaxshi eslaydi.
Xurshid Davron, ba’zilar o‘ylaganidek, istiqlol arafasida tarixchi bo‘lib qolgan emas. Ingliz adibi Gilbert Kit Chestertonning “Afsona har qanday dalildan ham tarixiyroqdir”, degan fikriga amal qilgan shoirning tarixiy asarlar bitishga qachondan tayyorgarlik ko‘rganiga 80-yillar boshida e’lon qilgan she’rlari guvohlik beradi.
ToshDU (hozirgi O‘zMU) jurnalistika fakultetida o‘qib yurganimizda “Samarqand xayoli” adabiyot va tarix ixlosmandi bo‘lgan talabalarning sevimli kitoblaridan bo‘lib, undagi “Massagetlar malikasi va forslar podshohi”, “Bibixonim qissasi yoki tugamagan doston”, “Samarqand xayoli” asarlari, maqolalar va suhbatlar gurunglarimizning bosh mavzusi edi.
Xurshid Davronning Amir Temur va temuriylar haqidagi tarixiy-ma’rifiy qissalari va badialari adabiyotimizda alohida o‘rin tutadi. “Sohibqiron nabirasi”, “Amir Temur o‘g‘lining o‘limi haqida rivoyat”, “Osmonda quyosh yo‘q edi”, “Navoiy armoni”, “Amir Temur pirlari”, “Bobur Mirzo pirlari” kabi qissa va esselar kelajak avlod uchun ham ma’rifat sabog‘i bo‘lishi shubhasiz.
Kubraviya tariqati asoschisi, buyuk vatandoshimiz siymosi yorqin aks ettirilgan “Shahidlar shohi” tarixiy qissasi haqida Ibrohim Haqqul shunday degan edi: “Ushbu tarixiy-ma’rifiy qissada Najmiddin Kubroning hayot tarixi, tariqat arbobi sifatida qad rostlash jarayoni, ma’rifat taraqqiyotidagi tarixiy xizmatlari, vatanparvarlik jasorati ta’sirli uslubda yoritilgan. Muallifning shoirlik va olimlik salohiyati qissada samimiy bir uyg‘unlik topgan. “Shahidlar shohi”, xususan, yoshlarning qalbini rom eta olish quvvatiga egaligi bilan ajralib turadi. Uni o‘qigan kitobxonda ma’lumot va taassurotdan mushohadaga, mushohadadan – ilm va ma’rifatga intilish kuchayadi”.
Moziyga sayr Xurshid Davronga mavzu va g‘oya beribgina qolmadi, balki uning shaxs sifatidagi ma’naviy qiyofasini ham shakllantirdi. Bobolardan qolgan qilich shoir she’rlarida keskir so‘z bo‘lib jarangladi.
Xurshid Davron ijodiga ta’sir haqida gap ketganda murg‘ak qalbiga singgan “Alpomish”, “Kuntug‘mish” dostonlarini alohida ta’kidlash lozim. Mumtoz adabiyotimizdan Alisher Navoiy, Zahiriddin Bobur, zamondosh adiblardan Cho‘lpon, Oybek, Mirkarim Osim, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Rauf Parfi nafasi seziladi. Qolaversa, tengdoshlarning o‘zaro ta’sirini ham inkor etib bo‘lmaydi.
Qaynoq adabiy muhit bardavomligini ta’min etgan bu avlod nafaqat badiiy ijod, balki tarjima sohasida ham musobaqadosh bo‘lgan. Shoirning aytishicha, Federiko Lorkaning ispan mirshablari haqidagi she’rini Shavkat Rahmon bilan kimo‘zarga o‘girishganida Usmon Azim hakamlik qilgan. Lorkaga azbaroyi maftunligidan ispanchani o‘rgangan o‘jar shoir samarqandlik do‘stidan “kent” so‘zini so‘rab olsa-da, negadir kitobga kiritmaydi…
Xurshid Davron mutarjim sifatida Yunus Emro, Anna Axmatova, Yannis Ritsos, Marseliyus Martinaytis asarlarini o‘zbekchalashtirdi. Ayniqsa, mumtoz yapon she’riyati – tanka, hokkular tarjimasi shoirni ruhan, ma’nan yuksaltirdi. “Dengiz yaproqlari” o‘zbek tarjima san’atining ko‘z-ko‘z qilgulik namunasi bo‘lib qoldi. “Yapon she’riyati jahondagi eng go‘zal va barkamol she’riyatlarning biridir”, deydi mutarjim.
Shu satrlarni yozyapman-u, ko‘z oldimda “O‘zbekiston” teleradiokanali direktorining ko‘kimtir tutun qoplagan xonasi, qo‘lida daftar tutgan Ilhom Ahror, barmog‘iga sigaret qistirgan adib-arbobning horg‘in yuzi namoyon bo‘ladi.
– Kecha bir oshda Muhammadali Abduqunduzov sekin chetga tortib, “Aka, biz ham ko‘rinib turaylik. “Bobur” videofilmini qo‘ying…” – deydi. Men aytdim. “Ayb sizda emas. Ayb – Boburda! Bobur oqlansin – chiqasiz… – Direktor chuqur uf tortadi. – Shoirlardan bitta Navoiy qoldi, siyosatchilardan o‘zlari! Qolgan hamma… U mumkinmas, bu mumkinmas. Nim-ma qilish kerak? A? Ham-masi jonimga tegdi. Olimsher, raisdan bir haftaga ruxsat oldim. E-e, on-nasini… Dachaga borib yotaman. Nazar bilan qarab turasilar…
Ilhom Ahror qo‘lidagi san’atkorlar ro‘yxatini uzataturib ingichka, zaif ovozda nimalarnidir tushuntirmoqchi bo‘ladi. Chaqmoq va sigaretni qo‘lida ushlagan rahbar qog‘ozga birrov ko‘z tashlab, sekin chetga surib qo‘yadi:
– Men har doim biror asar yoza boshlasam, bunga Erkin A’zam, Shavkat Rahmon nima der ekan, Usmon Azim qanday baholaydi, deb o‘ylaganman, – deya salmoqlab gap boshlaydi. Chaqmoq va sigaretni stolga qo‘yib, shundoq yonida turgan javondan bir kitobni olib ochadi-da, sahifalar uzra ko‘rsatkich barmog‘ini sekin yurgizadi. – Qachon Erkin A’zamni o‘qisam, qo‘lini aniq ko‘rib turaman. – Direktor qandaydir bir orziqish bilan “Samarqand sirlari” degan asar yozayotganini yana takrorlaydi va menga qarab ma’noli jilmayadi. – O‘v, surqash! Xomlik qilmanglar. Samarqandcha aql kerak!..
Kompozitsiyasiz gurunglarga ko‘nikkan ikki lodon “samarqandcha aql”ga aqlimiz etmay, “Yozing…” deymiz. Xurshid aka o‘tirgan kreslosi va to‘g‘ridagi televizorga ishora qilib, “Manavilardan ortmayapman…” degandek norozi qo‘l siltaydi.
– Internetda Samarqand haqida shunaqa zo‘r kitoblar bo-or. Qani, inglizchani bilsang. Eh, yozadigan narsalarim ko‘p…
Printerdan chiqarilgan bir quchoq qog‘ozga ko‘z tashlagancha, sekin bosh irg‘ayman.
O‘n besh yil narida kechgan suhbatni eslar ekanman, yozilgan-u, e’lon qilinmagan bitiklar orasida O‘zbekistonning Birinchi Prezidenti bilan bog‘liq xotiralar ham borligiga ishonaman. Sababi, Islom Karimov hamshaharlik tuyg‘usimi yoki shoir nomi tug‘ishganlarini eslatganidan bo‘lsa kerak, Xurshid akani o‘ziga qandaydir yaqin olib bir necha bor suhbatlashgani, muruvvat ko‘rsatganidan xabardorman.
Yana o‘sha suhbatga qaytsam.
Xurshid aka devordagi katta portretga ko‘zi bilan imo qiladi va:
– Bir xolam bor…bu kishiga sinfdosh bo‘lgan. Qachon Samarqand borsam, “Xurshed, mani Islomning oldiga olib bor…” deb qo‘ymaydi. E-e, bechora xolam. Qanaqa sinfdosh?.. Pashshayam kirolmaydi-ku!..
Direktor gapni jamiyatda so‘z va amal birligining yo‘qligi, “qora ro‘yxat”ga kirmagan ijodkor qolmagani, avomning hayoti qiyinlashib borayotganiga buradi-da, tillarang kresloda o‘tirgan o‘tkir nigoh sohibiga tikilgancha afsus bilan bosh chayqaydi:
– Aka-a, niyatlar boshqa edi-i…
Xonaga jimlik cho‘kadi. Shu payt “Hidoyat sari” ko‘rsatuvi boshlanadi. Uchalamiz ham beixtiyor Anvar qori Tursunovga quloq tutamiz. Xurshid aka sigaret tutatar ekan, xijolatomuz ohangda:
– Anvarjon juda bilimli yigit. 90-yillarning boshi. Uch-to‘rt shoir Anvarjonga qatnaganmiz. Tilimiz kalimaga, qo‘limiz arabchaga kelishib qolgan edi. Bequntligimizdan chala qop ketdi… – deydi. Yarim yongan sigaretni kuldon chetiga qo‘yib, johil mutaassiblar ko‘payib borayotganidan yozg‘ira ketadi: – Men ularni ko‘za ko‘targanlar deyman… – Shoir qo‘llarini ko‘za tutgandek ko‘ksi baravar ko‘taradi. – Ichi bo‘m-bo‘sh…
Kuni kecha “Musiqa” studiyasi rahbarligidan bo‘shatilgan Ilhom Ahror siniq jilmayadi. Xurshid aka o‘chay deb qolgan sigaretni kuldonga bosib, shoir inisiga taskin beradi:
– Ilhom, eng muhimi ijod…
Xurshid aka qutidan yangi sigaret olar ekan, chekmasligimni bilsa ham jiddiy uqtiradi:
– Hech qachon yurib chekmaslik kerak. Bahodir Yo‘ldoshev aytgan. Yurakni “grusha” qip tepar ekan…
Ko‘nikib ketganmiz. Tong otib, shom tushsa ham, Xurshid akaning gurungi tugamaydi. Olis xotiralar, o‘kinch, afsus-nadomatlar-u kulguli sarguzashtlar takror-takror eslanadi.
Shu suhbatlar yodimga tushsa, bir o‘y o‘tadi ko‘nglimdan: “Amir Temur tavalludining 660 yilligi munosabati bilan Parijga borilganida mehmonxonada sodir bo‘lgan san’atkorlar bilan bog‘liq ba’zi voqealarni yozib bo‘lmas, ammo Zulfiya, Sarvar Azimov, Shukur Xolmirzayev, Mahkam Mahmudov, Omon Matjon, Asad Dilmurod, Bahodir Yo‘ldoshev, Nurali Qobul, Azim Suyun, Xayriddin Sultonov, Mirza Kenjabek, Sirojiddin Sayyid, Shukur Qurbon kabi ko‘plab ijodkorlar haqidagi xotiralar Usmon Azimning “So‘ngso‘zlar”iga o‘xshagan bir kitob bo‘ladi-ku!”
Beparvolik, loqaydlik shoir tabiatiga zid. Gohida murosa-yu madorani bir chetga surib qo‘yib yotib olib o‘rlashgan chog‘lari kimlargadir janjalkash bo‘lib ko‘rinar, balki. Xurshid Davronning qo‘lida Namoz botirdan qolgan qilich bor. O‘zini Spitamen, Amir Temur, Mahmud Tarobiyning yovqur navkari his etgan shoir qo‘ndoqda tekkan “qilich”ni gohida davralarda, gohida ijtimoiy tarmoqlarda sermayotgani haqida eshitib qolamiz…
Xurshid Davronga qondan o‘tgan murosasizlik, bahstalablik televideniye rivojiga, tomoshabinlar ommasiga manfaatli bo‘ldi. Millionlab xalq mehrini qozongan aksariyat teleloyihalar tashabbuskori Xurshid Davron edi. O‘zbekiston televideniyesida uzoq yillar birga ishlagan hamkasb uka sifatida aytayotibman bu gaplarni. Xurshid aka qissa va badialar jamlangan “Navoiy armoni” kitobini “Uzoq yillik safdosh do‘stim…” deya dastxat bitib hadya etar ekan, ana o‘sha yillarga ishora qilgani aniq.
Ijodkorni ko‘tar-ko‘tar qilish mumkin, ammo uni yuksaltirib bo‘lmaydi. Ijodkor o‘zini o‘zi kamolotga etkazadi. Uni asarlari ulug‘laydi. “Kuchimni ko‘rsataman…” deya qalam yo‘nayotgan yoshlar Xurshid Davron avlodidan mutolaa madaniyatini o‘rganmog‘i lozim. Bo‘yini zo‘rlar bilan o‘lchashga intilish, jahon adabiyotidagi maktablarni yaqindan bilish, tarixiy, falsafiy, diniy adabiyotlardan boxabarlik bu avlodning shiori bo‘lgan.
Xurshid Davron hayrat va nafosat shoiri. “Erib ketar xira tumanlar” she’ridagi “Gullayotgan olchani ko‘rib // derazalar ochar ko‘ksini” misralari yuzingizga bahor epkini – gul hidini ufuradi. “Tabiatdir mening davomim…” degan shoirning “Daraxt kulgusini ko‘rganman, // Ko‘rganman ko‘z yoshlarini ham” degan iqroriga inonasiz.
Xurshid Davron nafaqat tabiat, inson manzaralaridan ham hayratlanadi. Insonni kashf etishga, anglashga intilish uning ilk ijodidayoq sezilgan edi. Eslasangiz, shoirning “U ayolning qo‘llari dag‘al…” degan she’ri bor. Qo‘llari, ko‘ylagi dag‘al ayolni har kuni eri kaltaklaydi. “Har kun yuzda ko‘karar dog‘lar”. Ammo ayolning qalbi go‘zal. She’r shunday yakunlanadi:
U hidlardi men sezmay o‘tgan
Mittigina marvaridgulni.
Shoir uzoq yillik tanaffusdan so‘ng “Tafakkur” jurnalining 2017-yil 1-soni hamda “Sharq yulduzi” jurnalining 2018-yil 12-sonida turkum she’rlar e’lon qildi. Bu turkumlarni shoir ijodida yangi bosqich deyish mumkin.
“Qayg‘um manim” – sadpora dil nolasini tinglab, ha, chindan yangi she’rlar deysiz.
Qayg‘um manim –
bir umrlik jo‘ram manim,
Yuragimning ich-ichida hujram manim,
Oynasidan oyning nuri tushib turgan,
Qafasdagi bulbuldayin uchib yurgan
Qayg‘um manim…
Uslub va shakl jihatidan o‘ziga xos, cho‘ng hasrat ifodasi bo‘lgan she’r didi yuksak o‘quvchini ham asir etadi. Umr deb atalgan ulkan yo‘lning ancha bekatlarini bosib o‘tgan odam emas, iztirob mayini ichgan inson borki, bu she’rni o‘zining tarjimayi holiday qabul qiladi.
Turkumda istig‘for, tavba izhori bo‘lgan she’rlar bilan bir qatorda muhabbatga qasida ham bor.
Tong bilan oqshomning qoq orasida
Pahlavon Mahmudning maqbarasida
Go‘yo o‘qiganday ishqqa qasida
Bir-birin erkalar ikki kabutar, –
deb boshlanadigan kattagina she’rda yor vasliga yetolmagan oshiq yurak nolalari bayon etilgan. Lirik qahramon “Dunyoni sezmayin, dunni sezmayin” bir-birini erkalayotgan ikki kabutarni ko‘rib “Ko‘ksimda uyg‘ondi keksaygan titroq” deydi. Ha, odam bolasi bu titroqdan mosuvo emas. Muhabbat – dard, dard bo‘lganda ham yurak orziqib qo‘msaydigan bedavo dard ekani samimiy tasvirlangan.
Sochga oq tushganda armon befoyda,
Bugun sen boshqa-yu, men boshqa joyda,
Ammo ishq boqiy deb oniy dunyoda
Bir-birin erkalar ikki kabutar.
Turkumlarni o‘qib, “Uyg‘oq toshlar” dramatik dostonini yozgan 25 yashar navqiron shoir ko‘z oldimda gavdalandi. Sof insoniy tuyg‘u – muhabbat tantanasiga bag‘ishlangan dostondagi zavq-shavq va jo‘shqin ruh shoirga hanuz hamroh ekanini his etdim.
Adib-arbob Xayriddin Sultonov “zamonamiz Gerodoti” deya alqagan Xurshid Davron bugun farishtalar yaxshi ko‘radigan yoshda. Iloyo, millatparvar shoirimiz yaxshiliklari qoldirilib, yomonliklari o‘chiriladigan yoshlarga etsin!
Manba: «Til va adabiyot ta’limi» jurnali, 1/2025
