80 йиллар. Собиқ СССРнинг бутун ҳудудида бўлгани каби Ўзбекистонда,хусусан Тошкентда Лотин Америкалик Хуан Рульфо,Мигель Анхель Астуриас, Хорхе Луис Борхес, Камило Хосе Села, Габриэль Гарсия Маркес, Хулио Кортасар, Карлос Фуэнтес, Марио Варгас Льоса, Эрнесто Сабато, Мигель Отеро Сильва, Хуан Карлос Онетти каби адибларнинг номи адабиёт аҳлининг,айниқса,ёшларнинг оғзидан тушмайди. Уларнинг китоблари қўлма-қўл ўқилади,ўқиш учун навбатда турилади. Чилонзордаги “хуфёна” китоб бозорига кун ора борилади,бу муаллифларнинг китоблари суриштирилади,баъзан омад чопca, ойлик иш ҳақининг чорагига тенг баҳода талашиб-тортишиб сотиб олинади.
Бахтим чопиб,ўша йиллари ёзувчиларнинг Кўктебел (Кўктепа)даги машҳур ижод уйига йўлланма билан бориб қолдим. Борган кунимоқ кутубхонага бориб мутолаа учун китоб танлашга тушдим. Жуда бой кутубхонадан бор-йўғи иккита китоб танладим: биринчиси,Туркистоннинг Россия томонидан босиб олиниши ҳақида генерал Терентьевнинг уч жилдлиги бўлса,иккинчи машҳур уругвайлик адиб Хуан Карлос Онеттининг 1976 йилда нашр этилган “Хайрлашув” (Прощания. Повести и рассказы) китоби эди. Кейинчалик бу ижод уйига неча марта бормай,ҳар гал энг аввало Онеттининг китобини оладиган бўлдим. Ҳатто бир гал кутубхоначи хоним менинг номимга очилган китобхон дафтарчасини кўздан кечираркан, “ Бу китобни неча марта ўқиш мумкин?” деб ҳайрон қолиб сўрагани ҳам ёдимда. Аммо,мен бу китобни ҳар гал олсам-да ўқиб тўймасдим.
Хуан Карлос Онеттининг жаҳон адабиётидаги хизмати нафақат унинг асарларида ёрқин акс этган фаол гражданлик нуқтаи назарида,шу билан бирга адибнинг ўзига хос дунёқарашида,фақат унга хос ёзиш услуби ва у яратган қаҳрамонларининг ноёб сийратга эга эканида намоён бўлади.

Хуршид Даврон

Назар ЭШОНҚУЛ
ХУАН КАРЛОС ОНЕТТИ

«Унинг асарларисиз янги авлоднинг бошқа адиблари пайдо бўлмасди: у биринчи эди, биринчи бўлиб тўсиқни ошиб ўтди: Кортасар, Гарсиа Маркеснинг ўзи ҳам унинг асарларидан ўсиб чиқди».
Хуан Рулфо

«Онеттини ҳали адабиёт тан олгани йўқ. Аммо бизга берилаётган мукофотларга, энг аввало, у муносиб эди. Янги давр адабиёти унинг номи билан бошланади».
Варгас Льоса

«Онетти фақат буюк ёзувчигина эмас, у буюк ислоҳотчи ва буюк самимият соҳибидир».
Аугусто Рао Бастос

«Унинг асарлари биз ижод қилаётган бинонинг пойдеворидир!»
Карлос Фуэнтес

Хуан Карлос Онетти — Лотин Америкаси адабиётининг йирик вакили, янги давр насрини бошлаб берган, бу қитъа адабиётига насрий- психологик услуб олиб кирган ва айнан шу услуби билан дунё адабиётида ўзининг мустаҳкам ўрнига эга бўлган буюк ёзувчи.

Бу адибнинг ҳикояларини биринчи марта талабалик йилларимда ўқиб чиққанман. Тўғриси, менда ҳеч қандай таассурот қолдирмаган. Ҳикояларидаги воқеалар ҳам ўша пайтдаги адабиёт ҳақидаги тушунчамга кўп мос тушавермаган. Лекин ўшандаёқ тили, жумла қурилиши, ўхшатишларида ўзига хос бир жозиба бордай туюлганди. Кейинчалик унинг қисса ва романларини машаққат билан ўқидим. Ўқиш жараёнида аста-секин адибнинг мустақкам, метиндай услубини англаб олдим. Онетти менга севимли ёзувчи бўлиб қолди. Уни ҳар йили барибир ўқийман. Умуман, ёзувчилар бу адибни ўқиб таҳлил қилиб туришлари керак деб ўйлайман. Унинг ижодий лабораторияси, адабий тажрибалари ва ютуқлари кўп нарса беради, хусусан, услубни шакллантираётган ёзувчи адибни четлаб ўтиши мумкин эмас. Биз улуғ деб билган адибларнинг кўпларида услубий дарзлар, услубий кемтикликларни, чалғишларни, услубини тополмаганини ҳар хил шаклий жимжималар билан яшириб кетгани, хуллас, энг улуғ деб билган адибнинг қам охиригача сайқалланмаган жумла, ҳолат, саҳифа ва бобларига дуч келамиз. Номини келтириб ўтирмай, ҳатто номи жуда жарангдор эшитиладиган, маълум ва машҳур адибларнинг ҳам услубларида заиф жойлар кўзга ташланиб қолади, охирига етмаган саҳналар, жумлалар, ҳолатлар бисёр. Баъзан улар ўзининг заиф жойларини ё ақл, ё «адабий манавёр» билан алдаб хаспўшлаб кетади. Аммо Онетти бундан мустасно. Адибнинг услуби, синтаксиси ҳайратланарли даражада мустаҳкам, жумлалар бўёқ ва оҳангга тўйинган, образлар, воқелик тасвири, ҳолат қамрови асосли ҳамда ишончли… Онеттининг жумлалари ҳам, туйғу ва кечинмалари ҳам қуймадек таассурот уйғотади. Бу эса адибнинг бадиий мушоҳадаси, дунёни поэтик қамрови жуда кенг ва баландлигидан дарак беради…

***

Адиб ўтган асрнинг 70-йилларигача оддий китобхонлар, ҳатто адабиётшунослар учун ҳам нотаниш сиймо эди. Адабиётга «Лотин Америкасининг бадиий вулқонлари» атамасини олиб кирган, адабий дунёни шов-шувларга тўлдириб ўзига маҳлиё қилган, баъзилари Нобел мукофотига сазовор бўлган 60-йиллар авлоди унинг хизматларини Борхес номи билан бир қаторда қўйиб, янги қитъанинг янги романчилиги айнан шу адибнинг «Ўпқон» асари билан бошланганини эътироф этишганда ҳам, Хуан Карлос Онетти дунё учун эътибордан четдаги адиб бўлиб қолаверди.

Ҳали Камю асарлари ва фалсафаси билан таниш бўлмасдан туриб Америка адабиётига экзистенциалистик қараш ва концепцияларни олиб кирган, XX аср адабиётида «инсон қалби ва оғриқларининг мукаммал куйчиси» номини олган Хуан Карлос Онетти 1909 йили Уругвайда зиёли хонадонда дунёга келади.

Адибнинг болалиги ҳақида кам маълумот сақланиб қолган. Онеттининг ўзи ҳам болалиги ва оиласи тўғрисида кўп гапиришни истамасди. Оилани: «Ҳар бир кишининг ўзига тегишли сирли, дахлсиз қўрғони», — деб таърифлаган. Хотираларида ўзининг ёзувчи бўлишига Кнут Гамсуннинг ижоди билан бирга «Фантомаснинг саргузаштлари» номли асар кучли таъсир қилганини, айнан шулар таъсирида Сервантеснинг барча асарларини ўқиб чиққанини, бу орқали Сервантес уни дунё адабиётига бошлаб келганини таъкидлайди. Адиб ўн ўч — ўн тўрт ёшида Гамсунга тақлид қилиб ҳикоялар ёзган. Аммо булар шунчаки машқлар эди. Унинг ота- онаси ҳам ўқимишли ва маърифатли кишилар бўлган. Бироқ бу авлод зиммасига машаққатли ҳаёт йўлини босиб ўтиш қисмати тушганди. У ёшлигидан ўз кунини ўзи кўришга мажбур бўлади. Ўсмирлигидаёқ официант, чипта сотувчи, қоровул ва тиббий ускуналар ишлаб чиқарадиган корхонада ишчи бўлиб ишлайди. Болалик йиллари оғир меҳнат ичида кечган бўлса-да, адиб ҳаётининг энг беғубор дамлари айнан шу давр эканини қайта-қайта эслайди. Унинг асарлари қаҳрамонлари ҳам ҳаёт уқубатларидан чарчаган пайтлари болалигини эслаб гўё ана шу даврдан куч-қувват олгандек бўлишади. Болалик даври адиб учун мўъжиза ва сеҳрга тўла беғубор йиллар бўлиб қолди. Бу унинг асарларида ҳам акс этади. Деярли барча асарларида катталар дунёси болалик, ўсмирлик дунёсига, яъни беғуборликка қарама-қарши ^ўйилади. Катталар дунёсини ҳаётнинг айниган, ўзанидан адашган давр сифатида талқин этади.

«Хуш келибсан, Боб!» ҳикоясининг якуний жумлалари шундай: «…Илгари Боб бўлиб яшаган Ватанининг бир ҳовуч тупроғи ёки гоқ-гоҳида у ўлкадан абадий сургун қилинган кишилар олиб келадиган қадрдон, болалик кўчаларининг суратлари, ҳар хил ёдгорликлари, жўшқин ва эҳтиросли қўшиқлари ўрнига мен унга сабру қаноат, қалбига таскин, эртанги кунига ишонч ва у яқинда ташлаб келган ёшлик мамлакатининг оромбахш нурларини ва мусаффо ҳавосини бир пайтлар опасига берган ваъдаларим каби совға қиламан. Ва у ҳам ҳаммасини қабул қилади: аввалига қаршилик кўрсатади, мен ўзимнинг садоқатимни қайта-қайта таъкидлайвергач, навқирон Бобнинг дунёсига қайтадиган кун яқинлигига ишонган ҳолда, ниҳоят, у «ҳа, розиман» дейди ва жилмаяди; ўзи эса ўтмишдаги орзу-умидларининг эрта завол топган бадбўй жасадлари ва жирканч туйғулар орасида минглаб оёқлар остида шафқатсиз топталавериб майиб ва тақдирга тан берган қиёфада мажолсиз типирчилаганча ўттиз ёшнинг сассиқ балчиғига тобора кўпроқ ботиб бораверади…»

30-йилларда Онетти журналистика билан шуғулланишга киришди. 24 ёшида биринчи ҳикоясини эълон қилгандан сўнг адабий фаолияти бошланади. Шу тариқа унинг ўзига хос услуби шаклланиб борди. Дастлабки асари ҳаёт ҳақида орзу қилаётган инсоннинг ички монологига қурилганди. Адиб инсоннинг ички монологи орқали фабула ва ҳаракат яратишни ижодининг асосий услуби қилиб олди. Унинг деярли барча асаларида ҳаётдан аламзада бўлган, безган, кўнгли тўлмаган одамнинг ҳаёт ҳақидаги орзулари, кечинмалари, хулосалари ва дардларини баён қилувчи қаҳрамонлар галереяси яратилади.

1939 йили унинг ҳажман қиссага тўғри келадиган, аммо адабиётшунослар гоҳида роман сифатида талқин этадиган илк йирик асари — «Ўпқон» бор-йўғи 500 нусхада босилиб чиқди. «Ўпқон» Онетти ижодида, қолаверса, бутун  Лотин Америкаси адабиётида янги наср намунаси эди. Бу асарда олдинги ҳикояларда милтиллаб кўринган, ҳали ўз қиёфаси ва мазмунини топмаган «орзуманд одам» образи тўлиқ бўй кўрсатган. Мавжуд воқелик билан хаёллар ҳамда амалга ошмаган орзулар тўқнашуви «Ўпқон»га келиб энди типик тус олади. Қаҳрамон битта кишининг эмас, бутун бошли авлоднинг, жамият яккалаб ташлаган, четга сурган ёки ёлғон, алдов, хиёнат ва иккиюзламачиликка қарши исён сифатида ўзини четга олган, ўзини хаёл ўпқонига ташлаган 30-йилларнинг зиёли қатламини тимсоллаштиради. Бу қаҳрамон ўзини ўраб турган, бюрократлашган, сохталашган, табиий ва асл қиёфасини бой берган муҳитга қарши ҳаракатсизлиги, ҳаёт ҳақидаги орзулари билан исён қилади. Хаёл ва ҳаёт тўқнашуви инсон ботини ҳамда воқелик ўртасидаги зиддиятга айланади. Ана шу зиддият натижасида адибнинг бадиий концепцияси шаклланади. Адабиётшунослар «Ўпқон»ни Онетти ижодининг маркази дея эътироф этишади. Унинг қолган барча асарлари ана шу қисса, унинг ичидаги мавзулардир. Ҳатто «рад қилинган севги» ва «идеал маҳбуба», «орзуманд одам», «ўз ҳаётидан қониқмаслик», «муҳитга ётлашув», шунингдек, ҳаёт синовлари олдидаги мағлубият, азалий анъаналардан узоқлашиш ва бегоналашиш, шахснинг ёлғизлиги каби мажозлар ана шу асарда ўзининг дастлабки чизгиларини намоён қилади ва асар қаҳрамони — хаёллару орзулар чоҳига тушиб қолган Эладио Линасеро адибнинг кейинги қаҳрамонларига хос бўлган барча хислат, фазилат, ҳолат, руҳий кечинмаларни ўзида мужассам этади. Эладио Линасеро Достоевскийнинг «Хилватдаги одам» қиссаси қаҳрамонининг лотин америкача талқинидир. Эладио ҳам хилватда, хаёл ва орзулар ўпқонида туриб ўзини ва ҳаётини таҳлил қилади. У қитъа адабиётида биринчи бўлиб ўзининг ёлғизлигини, муҳитдан бегоналашиши ҳамда ёлғизликка маҳкумлигининг сабабларини чуқур ва «мен» тили билан таҳлил қилган образдир. Ўзининг асл қиёфасидан тобора узоқлашиб, сохталик, ёлғон, механик турмуш тарзига ўрганиб бораётган, ўзлигидан йироқлашаётган муҳитдан қочган, ташқаридан излаганини ўз хаёлларидан топган Линасеро ўзидан қочиб ўзига беркинади. Бонадача айтганда, ўзининг мавжудлигини реал воқеликда исботлаб беролмайди. Оқибатда ўз излаганини хаёл ва орзулардан қидиришга тушади, хаёлий режалар, орзулар олами реалликка муқобил воқелик сифатида бўй кўрсатади. Камюдан анча йиллар олдин Онетти ушбу асари орқали ўзининг мавжудлигини ижод ва хаёл билан исботлашга уринган, воқелик мустабидлигини орзулар ва ижод билан енгишга киришган янги образни яратганди. Онетти қисса қаҳрамони тилида ўзининг адабий услубини шундай изоҳлайди: «… бошингдан кечган ёки гувоҳи бўлган воқеалар ҳақида эмас, бир кўнгил тарихи ҳақида ёзсанг». Онеттининг қаҳрамонлари воқелик қаҳрамонлари эмас, балки кўнгил тарихининг қаҳрамонлари, орзу, хаёл оламининг одамларидир. Шу сабабли уларнинг деярли ҳаммаси ўз кўнгилларига яширинган қандайдир сир ва дарднинг маҳкумларидир. Инсон — бахт ва саодат орзуманди. У ҳаётдан кўнглига муносиб маслак ва завқ излайди, олдида турган барча қийинчиликларни, машаққатларни, дарду аламларни, ҳасратни йўқотиш, бахтсизликларни енгиб, ўзи орзу қилган саодатга эришишни истайди. Яъни, Онетти таъбири билан айтганда, инсон ўз қисматига қарши курашга чоғланади, қисматни ўзиники қилишни, бўйсундиришни, бутун инсоният билан дўст бўлишни, уйғун яшашни хоҳлайди. Аммо охир-оҳибат барибир енгилади, мағлубиятга учрайди. У муҳит билан кўнгил уйғунлигини тополмайди. Умидлари сўнади. Шунда ўзини ёлғизликка маҳкум этган муҳит — воқеликдан қочиб ўз ботинига яширинади. У бу ботинда воқеликка қарама-қарши воқелик яратади. Бу воқелик худди қисса қаҳрамони Эладио Линасеронинг «Ўпқон»даги оламига ўхшайди. У барибир ўзи истаган оламни яратади. Шу билан ўзининг мавжудлигини исботлайди.

Бу асар ўз даврида ўқувчисини тополмади. Узоқ йиллар бошқа нашр ҳам этилмади. Аммо ўша 500 нусхани ўқиган кам сонли ўқувчилар орасидан кейинчалик Лотин Америкасининг улуғ ёзувчилари етишиб чиқди.

Хуан Карлос Онетти асарлари оддий ва аксарият бахтсиз одамлар ҳақида. Аммо ана шу оддий одамлар қалби шундай усталик билан очиладики, сиз бу қаҳрамонлар кечинмаларидаги гўзал туйғуларнинг бетакрор жилоси ва ноласига гувоҳ, уларнинг дарду ғамига шерик бўласиз, энг муҳими, насрнинг ҳақиқий санъат эканини ҳис қилиб турасиз. Бу адибнинг деярли барча қаҳрамонлари — самарасиз ва маъносиз ўтган ҳаётидан норози кишилар. Улар яшашдан маъни топиш учун чарчоққа тўла ҳорғин танларини ташлаб орзу-хаёллар дунёсига, тўғрироғи, реал воқеликка зид тарзда яратилган инсон хаёлининг ҳавойи оламига ғарқ бўлишади. Онетти қаҳрамонлари ўз ҳаётларини таҳлил қиларкан, бу дунёдан қочиб ана шу орзулар, хаёллар дунёсига ўтиб олишади. Айнан шунинг учун Лотин Америкаси адабиётида Онеттини «орзулар ёзувчиси, инсон қалби ва андуҳи куйчиси» деб аташади.

«Соҳил бўйлаб чопаётган Эсберг» ҳикоясидан:
«Мана энди, ҳар шанба оҳшоми кечасими ёки туш пайтими, ҳаво очиқми ёки Кирстеннинг гезариб кетган юзидай сербулутми, ёмғирлими, барибир, улар портга қараб йўл олишарди ва кема жўнагунга қадар турли шаклдаги жомадонлар кўтарган, иссиқ палътолар кийган, қўлларида гул ва кўз ёшларидан нам бўлган рўмолчалар тутган одамлар орасида бир кўриниб, бир кўринмай хиёбон ичида сайр қилиб юришарди; юракни орзиқтирадиган сирена қийқириғидан сўнг кема секин жўнаб кета бошларди; токи тинкалари қуриб, ҳолдан тойиб қолгунларича улар қимирлашга ҳам қўрқиб тошдек қотиб туришар ва ҳар бири ўз-ўзича чуқур ва сирли хаёлларга ғарқ бўлган кўйи айни дақиқада ўзлари ҳам билмаган ҳолда, иккаласи ҳам бир пайтда, қалбларини аллақачон ўзиники қилиб улгурган ва энди бир умр уларни ўз чангалида олиб юрадиган ватан соғинчи ва ёлғизликнинг бешафқат панжалари ҳақида ўйлашиб, бир-бирининг елкаларидан маҳкам қучганча кетаётган кема изидан жимгина қараб туришарди».

1950 йили ёзилган «Қисқа ҳаёт» романидан бошлаб унинг асарларида тўқима Санта-Мария шаҳри пайдо бўлди. Шу даврдан сўнгги барча асарларидаги воқеалар асосан ана шу шаҳарда рўй беради. Адиб асарларида бу шаҳар пайдо бўлишининг илк босқичларидан бошлаб Лотин Америкаси тимсолига айланган тараққий этган шаҳар даражасига қадар бўлган даври тарихини қаҳрамонлари ҳаёти орқали очиб беради. Санта-Мария Онетти ижодида ҳаёт уқубатлари ҳоритган ҳаҳрамонларини олиб бориб яширадиган макон вазифасини ўтайди. Қаҳрамонларининг деярли барчаси ҳаётдан у ёки бу жиҳатдан жабр-ситам кўрган, эзилган, кўнгли топталган, излаганини тополмаган, ёлғизликка маҳкум этилган, тушкунликка тушган, умиди сўнган. Улар хаёлий шаҳарда кезинишаркан, гўё ўз орзулари оламида юргандай бўлишади. Уларнинг ҳаётда ушалмаган орзу-ниятларини адиб шаҳарда рўёбга чиқаради, уларни бу реал макон ва реал воқеликка қарама-қарши қурилган шаҳарда бир нафас бўлса-да бахт ва хаёл билан, ўзлари ва ботини билан қолдиради. Ана шу лаҳзалар уларнинг энг бахтли ва ширин дамларига айланади. «Қисқа ҳаёт» романидан сўнгги барча асарлари қаҳрамонлари ҳаёти ўз қитъасининг ва Лотин Америкаси зиёлилари орзу қилган идеал ҳаёт ҳамда жамиятнинг адабий тимсоли бўлган шаҳар билан бевосита боғлиқ. Бу шаҳарда тақдирлар тўқнашади, ажралади, бу ерда муҳаббат ва нафрат юзма-юз келади, одамлар бир-бирини инкор қилади, бир-бирини севади, бир-биридан ажралади. Адиб ўзи севган ва ҳамдард бўлган барча қаҳрамонларининг кўнглини, дардини, орзуларини, кўнгил сирлари ва майлларини шу шаҳарга яширади, шу шаҳарда уларни бахтиёр ёки бебахт айлайди. Адиб яратган маконида ўзи орзу қилган туйғулар, ҳислар, муносабатлар, иқрорлар ва изҳорлар, кечинмалар, самимият ва беғуборлик ичида яшайди. Шаҳар орқалиу умид деган туйғуни қаҳрамонлари ва ўзининг кўнглида асраб қолади.

1966 йилгача Онетти Ла-Плата ҳудудидан нарига чиқмади, табиийки, унинг асарлари ҳам ундан нарига тарқалмади. Бу тор ҳудудда ҳам уни кенг ўқувчилар оммаси билмасди. Биринчи нашридан сўнг унинг асарлари унут бўлди. «Ўпқон» 26, «Эгасиз ер» 24, «Фақат шу кеча» 23, «Қисқа ҳаёт» 18 йилдан сўнггина чоп этилган.

Онеттининг тили жуда мураккаб, бироқ поэтик синтаксисга қурилган. Адиб бошқалардан ана шу синтаксиси билан фарқланиб туради. Жумлалар ҳаммаси ўйланган, поэтик мушоҳададан ўтган, ҳар бир сўзнинг ўз вазифаси, оҳанги бор. Онетти сўзларни исроф қилмайди. Унинг иборалари, тузган бирикмалари назмдаги ўхшатишларга яқин туради. Дунё адабиётида жуда кўплаб ёзувчилар матнида тил шунчаки восита, уни бемалол сарфлаш мумкинлигини билдирувчи маъно ётади. Онеттида эса тил барча нарсадан устун, сўз ишлатиш — бу услуб, инсонни кашф этиш ускунаси, мазкур ускунанинг кемтик жойи бўлиши мумкин эмас. Истиоралар, ўхшатишлар, ҳаяжон ва образли ифодалар орқали қаҳрамоннинг ҳолатию дунёси чуқур ҳамда изоҳсиз очиб берилади, яъни ҳеч қандай шубҳага ўрин қолмайди. Аслида ҳам адабиётда фақат бадиий тилгина, бадиий мушоҳада ва бадиий тасвирлай олишгина ҳолат, манзара, кечинмаларни ишончли ифодалай билади. Онетти айнан тили ва бадиий синтаксиси туфайли ўз истеъдодига ҳеч қандай шубҳа қолдирмайди. Ана шу нуқтаи назардан жуда кўп адиблар, ҳатто дунёнинг йирик адиблари деб танилганлари ҳам бу ёзувчининг услуби олдида анча жўн ва мўрт кўринади. Онетти воқеага, сюжетга эмас, услуб ва синтаксис орқали кўнгил дунёсини очиб беришга эътибор қаратади. Кундалик воқелик деярли аҳамиятини йўқотади, қаҳрамонлар хотира ва хаёл чегараларига, кечинмалар оламига ўтиб олади, шу оламда туриб кўз олдида оқиб ўтаётган ҳаёт деган издиҳомга боқади, ўзига ва умрга баҳо беради. Унинг қаҳрамонлари асарда ҳамиша ҳаётнинг кескин бурилиш палласида — тушкунлик ва умидсизликка ғарқ ҳолатда пайдо бўлади. Бу вазият Ғарб адабиётида «абсурд вазият», «абсурд ҳолат» деб аталади. Шу ҳолат ёзувчи учун қаҳрамоннинг дунёсини очишга кенг имконият беради, айнан шу ҳолатда ҳиссиётлар ва аҳл жунбишга келади, ухлаб, мудраб ётган онгости кечинмалари ўзини намоён қилади, оқибатда фақат воқелик эмас, инсон психикасидаги барча жараёнларни кузатиш, таҳлил ҳилиш имконияти туғилади. Онеттининг хоҳ ҳикоя, хоҳ қисса, хоҳ роман қаҳрамонлари бўлсин, айнан шу вазиятда асарга олиб кирилган. Адиб ўз қаҳрамонлари дунёсига кириб, уларнинг тушкун қалбларига малҳам излаб, улар ўзлигини топмаган оламга қарама-қарши қаҳрамонлар орзу-хаёлларидан бошқа бир олам яратишга, ана шу хаёл, орзу, кечинмалар билан уларнинг кўнглини сақлаб қолишга уринади. Баъзи асар қаҳрамонлари жисмонан ҳаётни тарк этишса ҳам, уларнинг ҳаёт ҳақидаги хулосалари асарнинг асосий ғоясини белгилаб туради. Санта-Мария билан боғлиқ барча асарларини деярли бир асар деб аташ мумкин. Буларда қаҳрамонлар биридан иккинчисига ўтиб, йўқолиб, пайдо бўлиб юраверади. Қайсидир асарида иккинчи даражали бўлган Ларсен бошқа асарининг, айниқса, «Верфь» романининг асосий қаҳрамонига айланади. Онетти ҳатто ҳикояларида ҳам эпизодик образни ташлаб юбормайди, бошқа бир ҳикоясига унинг тақдири ва қисматини олиб киради. Шу тариқа унинг асарлари яхлит романнинг турли номдаги боб ва парчаларидай таассурот уйғотади. Бу эса адибнинг бутун ижоди бир асардан, инсон кўнгли, оғриқлари, ёлғизлиги, мусибат ва изтироблари акс этган ягона полотнодан иборат деган тасаввурни беради. Адиб инсон изтиробига уни тозаловчи, фориғлантирувчи ҳолат сифатида қарайди. Айнан шунинг учун қаҳрамонларининг ҳаммаси дардкаш, андуҳли, оғриқли, дилгир ва музтар одамлар…

Адиб охир-оқибат одамлар кўнглини таҳлил қилишдан, уларнинг ғуссага тўла қисматини Санта-Мария шаҳрига олиб келишдан, бу шаҳарда уларнинг ботинини тадқиқ қилишдан чарчайди. 1979 йили яратилган сўнгги романи — «Шамолнинг ҳикматига қулоқ тутамиз»да тасаввуридаги Санта-Мария шаҳрини вайрон қилади. Шу билан ўзининг адабий хизматини якунлайди ва бу шаҳарда яшашга бошқа ҳеч кимга изн бермайди. Шаҳар адиб тасаввурида жаннатнинг бир тимсоли сифатида яратилганди. Охир-оқибат адиб жаннатни ер юзида яратишнинг имкони йўқ эканини англайди ва шаҳарга яширган барча тақдирлари билан қўшиб шаҳарни ҳам йўқ қилади. Санта-Мария худди ғойиб бўлган Атлантида каби адабий дунёдан йўқолади.

1974 йили давлат тўнтариши юз берди ва Уругвай ҳукуматини хунта эгаллади. Мамлакатда кенг миқёсда судсиз-терговсиз қамашлар бошланди. Янги ҳукумат сиёсатини қўлламагани ва эркин фикр билдиргани учун 65 ёшли Онеттини руҳий касалликлар шифохонасига олиб кетишади. Жамоатчиликнинг норозилигидан сўнг уни Уругвай ҳудудидан сургун қилишади. Онетти 1974 йили Испанияга келиб жойлашади ва умрининг охиригача шу ерда яшаб қолади.

Узоқ йиллар адабий танқидчилик Онеттини Фолкнер асарларининг тақлидчиси сифатида айблаб келди. Аммо 60-йилларда дунё адабиётига ўзига хос овоз билан кириб келган Кортасар, Габриэль Маркес, Варгас Льоса, Карлос Фуэнтес, Эрнесто Сабато бу адиб асарларидан илҳомланиб, улардан куч олиб ўз ижод йўлини танлашганини эътироф этишгач, унга бўлган муносабат ўзгарди. У қайтадан ўқила бошланди ва қайта кашф қилинди. Шундан сўнггина Онеттини муносиб тарзда эътироф этишга киришишди. 1980 йили унга хориж адибларидан биринчилардан бўлиб Сервантес мукофоти берилди, айни шу йили унинг номзоди Нобел мукофотига қўйилди.

Адиб 1994 йили Мадридда вафот этди.

Онеттининг «Ўпқон», «Эгасиз ер», «Верфь», «Мурда йиғувчи», «Қисқа ҳаёт» каби романлари ҳамда новеллалари жаҳон адабиётининг ўзига хос услубда ёзилган дурдоналари бўлиб қолди.

Хуан Карлос ОНЕТТИ
СОҲИЛ БЎЙЛАБ ЧОПАЁТГАН ЭСБЕРГ
Назар Эшонқул  таржимаси

Яхшиям, кечга томон кун исиб кетди, булутлар ортидан чиқай -чиқай деб турган қуёш нурлари бирдан кўчаларга ва уйларнинг устига таманно билан тўкила бошлади; ахир улар худди шу соатларда янги бандаргоҳ ва кемалар яқинидаги манзилда дайдиб юришган, нариги тўлқинтўсардан бу тўлқинтўсар бўйлаб ёки префектура қаршисидаги дўкончадан ҳар хил шринликлар дўкончаси томон сайр қилиб келишаётган бўларди. Оёғида пошнасиз бошмоқ, ясси шляпа остидан бир тутам сариқ сочлари кўриниб турган вазмин Кирстен афтода қиёфада бўларди. Паст бўйли юзлари изтиробдан оқариб кетган асабий Монтес эса гоҳ Кирстеннинг юзига бир пас маъно ўқмоқчидек тикилар, гоҳ ўзи ҳам билмаган ҳолда арқонларни қирғоққа улоқтираётган матросларга адоват билан тикилиб, кемаларнинг номини ўқир эди.

Унинг мўйловининг учини жаҳл билан тишлаганча, шаҳарнинг беташвиш ҳаётидан яна ҳам тўлишиб-йўғонлашган Кирстенни тўғри денгиз шовуллаб ётган, ўзини тутиб туриш ноқулай бўлган катта нам харсанг билан кеманинг қора тунукаси орасидаги кўм-кўк тор йўлакда дафъатан туртиб юбориш истагидан ўзини қандай сақлаб турганини мен ҳозир хаёлан тасаввур қилаяпман. Мен уларни ўша ерда эканлигини билардим; чунки туш пайти Кирстен Монтеснинг изидан идорага келганди ва уларнинг хиёбон томон йўл олишганини кўргандим; Кирстеннинг афт-ангори бугун ҳам худди ёмғир савалаб ташлагандек гезариб-қўпчиб турарди, унинг чеҳраси аёзда қолган ҳайкалнинг ёки ёмғир остида кўзларини юммасдан ухлаётган кишининг юзидек кўказак эди. Кирстеннинг юзини сепкил босган, ундан доимо ертўла ва балиқчилар тўрининг ҳиди анқирди: балки бу бутун вужудига сингиб кетган молхона ва қаймоқнинг исидир; буларнинг бари уни ҳамон ташлаб кетолмаётган олисдаги ватанининг ҳиди деб ўйлардим мен. Бошқа пайтлари улар портга кечаси ёки субҳидамда чиқишарди. Сайр қилиб юришаркан,

Монтес кемаларнинг қулоқни қоматга келтирадиган чинқириқлари орасида хотинининг эркакча бошмоғи тошйўлда қандай хазин товушда шипиллаётганини эшитиб қоларди, шунда шўрлик, номусдан ерга кириб кетгудай ёки қандайдир шафқатсиз бир куч ўзини тилка- пора қилиб тун қўйнига улоқтириб юборгандай бўларди. Бизнинг маҳаллий газеталарда шу ойда жўнаб кетадиган кемалар ҳақидаги эълонлар мунтазам босилиб туриларди ва мен қасам ичиб айтишим мумкинки, сирена чалиниб якорлар кўтарилди дегунча Монтес ҳамиша ўша ерда ҳозиру нозир эди, у токи , кема портдан кўринмай қолгунча, ҳайкалдай қотиб турарди: баъзида гўё ёмғир остида қолгану, у эса балчиқ юзига қалқиб чиқмаган пайтда анҳор тубида ўсадиган гул жуда гўзал кўрингани каби ҳали умидсизлик соя солишга улгурмаган деярли чиройли, катта-катта кўзларини юмишни ҳам унутиб ухлаб ётгандек ёки ўзини ўзи овутаётгандек қотиб қолган, кема изидан хаёлан Оврупага жўнаб кетаётган хотинининг этдор юзига, гарчи ҳеч қандай жавоб олмаса ҳам, савол ва илтижо билан тикилиб-тикилиб қўярди.

Мени шилиб кетишга ҳаракат қилган, шанба ва якшанба кунлари телефондан тушган фойдани мендан яшириб, ёлғиз ўзи ўйнаб, омадини синаб кўрмоқчи бўлган ва натижада тўлай олмас даражада ютқазиб қўйгач, Монтеснинг ўзи бош эгиб келиб ҳаммасини айтиб берган кунидан бери уларнинг қисматидан хаардор ва лекин ҳамон моҳиятига етолмас эдим. Унинг бу ножўя хатти-ҳаракатининг туб сабаби билан қизиққаним ҳам йўқ, бироқ у ҳаммасини айтиб бериш истагига тушган ва шу сабабли, айни дақиқада, омад ва дўстларга, ҳа, айнан уларга ҳамиша ҳайрихох бўлиши кераклиги ҳақида ўйлаган кўйи уни эшитишга жазм қилган эдим, асосан эса, унга зуғум қилмасликка тиришгандим, чунки охир оқибатда бу муттаҳам мени шилиб кетишга уринмаганда ҳам чўнтагимдан уч минг песо ҳавога учиб кетган бўларди. Мен унинг пасткаш одам, қасамхўр дўст ва учига чиққан қип-қизил ўғри эканлигига ўзида ҳеч қандай шубҳа қолмагунча, ўзим биладиган жамики тахқирли сўзлар тугамагунча оғзимга сиққанича сўккан ва яна ҳатто унинг ўзи ҳам бунга қўшилишга, қачон ва қандай ҳолатда бўлмасин агар талаб қилсам, хоҳлаган кишининг олдида тасдиқлашга тайёр эканлигига ишонмагунимча ҳамда кўнглимдаги алам тарқамагунча уни хақорат қилган эдим. Алалхусус, худди шу душанбадан бошлаб, мен қандай фикр билдирмай тўғридан- тўғри ҳам эмас, ҳар қандай суҳбатда, ҳар қандай шароитда, ўртага қандай кинояли луқма ташламай — ҳар доим у ярамас, шу дақиқадаёқ менинг гапларимнинг мағзини чақиб олар, мўйловининг учларини пир-пир учирганча мени тушунганини ва менинг ҳақ эканлигимни билдириб, маҳрамона табассум қилиб қўядиган одат чиқарганди. Биз у билан бу ҳақда ҳеч қачон келишиб олмагандик, бироқ ҳозиргача шу ҳол давом этиб келарди. Мен унга бир оғиз ҳам гапирмай унинг учун уч минг песо тўлаб юборган ва токи унга ёрдам бериш керакми ёки қонун бўйича жазолашми деган бирон қарорга келгунимча кўзимдан нарида бўлиб туришни сўрагандим; сўнг уни чақириб олиб, орадаги гапни эсдан чиқарганимни, таклифни қабул қилишимни, ойига икки юз песога ишлаб бериши мумкинлигини, бироқ ўзига бир тийин ҳам бермаслигимни билдиргандим. Бир йил-бир ярим йилда у бўйнидаги қарздан қутулади, сўнг тўрт тамони ҳам қибла; менга деса дуч келган биринчи шохгаёқ ўзини оссин. Албатта, у менинг қўл остимда ишлагани йўқ; пойгадаги ютуқларни кузатиб боришни унга юклаш хавфли бўлиб қолгач, Монтеснинг хизматидан энди фойдаланишим мумкин эмас эди. Аввалги битимимизга мувофиқ, уни ўз ишхонамда, фақат одамларни хотиржам қабул қилиш имконига эга бўлиш ва телефон орқали музокараларни етказиб туриш учунгина ушлаб тургандим; энди эса у идораси меникига қўшни бўлган, менинг баъзи ишлардаги шеригим Серрона қўлида ишлай бошлади. Серрона, албатта, унга мояна тўлар, тўғрироғи менга тўлар, уни эса, бири шаҳарнинг у чеккасида, бири бошқа бурчагида бўлган гоҳ божхонага, гоҳ омборхонага кун узоғи билан тиним бермай югуртиргани-югуртирган эди. Мен хизматкорларимдан қайси биридир, худди отчопардаги кассанинг қулфсиз туйнугидек, ишончсиз ва бесубут киши сифатида ном қозонишини сира истамасдим, шу сабабли, бу ҳақда ҳеч ким ҳеч нарса билмай қўя қолганди. Бу воқеаларнинг барини, ёки деярли бирини, у афтидан, юзи мурдадай кўкариб, совуқ тер томчиларидан пешонаси ва бурнининг қирралари хунук ялтираб, худди таланган итдай аянчли қиёфада менинг олдимга кириб келган ўша душанба куниёқ маълум қилиб бўлган эди. Қолган тафсилотларни эса у кейинчалик, бизнинг баъзи-баъзида бўлиб турадиган суҳбатларимизда айтиб берган бўлиши керак. Гарчи шундай бўлишига ўзимиз ҳам унчалик ишонмасакда, салқин ва мусаффо ҳаво бизга омад ҳамда дўстларимиз билан бирга бўладиган ажойиб саргузаштлар, ғаройиб кўнгилхушликлар олиб келади деб, умид қилган бу йилги қиш – қуруқ совуқ билан тўсатдан бошланганди; кўчаларда ва уйларнинг мўриларида аёз жазава билан увиллаб юрарди: эҳтимол, ҳамма нарса айнан шундан бошлангандир. Аёзли оқшомларнинг бирида Монтес уйига қайтади ва хотинини тунука плита олдида тутаб ётган оловдан кўз узмай ўтирган ҳолатда учратади. Бу менга унчалик муҳим воқеа бўлиб туюлмаган бўлсада, у айнан шундай деб бир неча бор такрорлаган эди. Кирстен маҳзуна қиёфада бўлган, бироқ нечун кўз ёш қилганининг сабабини айтишни хоҳламаган, бутун тун ва яна бутун ҳафта давомида шу ҳолатда юраверган. Кирстен – тўла, дуркун ва албатта бадани ҳам момиқдек эди. У бошига мусибат тушган ва беҳад кўп ситам чеккан кишидек чурқ этмай юраверган ва ўзича нима бўлганини ҳам Монтесга айтмаган. У ер шарининг барча мамлакатларидаги барча аёллари каби “йўқ, менга ҳеч нарса бўлгани йўқ” деб жавоб бераверган. Сўнг у Даниядан келтирилган — қироллар, министрлар, сигирлар, тепаликлар ва бошқа ҳар хил манзаралар тасвирланган суратларни бутун уйга илиб ташлаган. Шунда ҳам у аввалгидай, ҳеч қандай ғайритабиий нарса юз бермаганини таъкидлайверган, бу тўнка Монтес эса, гоҳ у нарсадан, гоҳ бу нарсадан гумон қилаверган, бироқ узоқ вақтгача хотинининг нима учун ғамгин эканлигини аниқлай олмаган. Сўнг Даниядан хатлар кела бошлаган; Монтес эса, биронта сўзига ҳам тушунмаган, ниҳоят Кирстеннинг ўзи қайсидир узоқ қариндошига хат ёзганини ва энди ундан жавоб олаётганини, бироқ келаётган хабарлар унчалик қувонарли эмаслигини Монтесга тушунтирган. Шунда Монтес ҳазиллашгандек, мабода у ёққа кетгинг келмаяптими, деб сўраган, Кирстен қатъий қилиб, йўқ, деб жавоб берган худди шу кечадан ёки кейинги кечалардан бошлаб Монтес уйқусизлик балосига йўлиққан.

Кирстен унинг елкаларидан силкиганча ҳеч қаёққа кетмаслигини қатьият билан такрорлайверган, у асабий ҳолда сигарета тутатганича бу воқеани ўқилиши оғир китобни ўқиётгандай қилиб айтиб берганди. Олис Дания ҳақидаги хочнинг сурати бор байроғи ва ўрмон орқали черковга олиб борадиган йўл ҳақидаги ҳикояларини бош қимирлатиб, маъқуллаганча тинглаб ўтираверган. Шунча гаплардан кейингина — Кирстеннинг Америкада ўзи билан қанчалик бахтли эканлигини тушунгачгина Монтес хотиржам уйқуга кетган.

Бир мунча вақт хат келиб кетиб турган ва бир куни кечқурун ўринга ётишганда, Кирстен чироқни ўчириб, туйқусдан; «Агар сен гапимни бўлмасанг, сенга бир нарса айтиб бераман, фақат бир оғиз ҳам гапирмай эшит»,- деган. У «Албатта-албатта»,-деб ғўнғиллаган; Монтес довдираб қолиб, кулдонни чойшабнинг қатига тўкиб юборган ва ҳамма нарсага тайёр қиёфада, хотинининг ёнига чўзилган. Бироқ хотини у кутгандек бошқа эркак ҳақида ҳатто эсламаган ҳам, худди хозиргина йиғлашдан тўхтагандек, паст, хириллоқ товушда, улар велосепидларини ташқарида қаровсиз қолдириши, черковга ёки бошқа бирон ёққа жўнашганда эшикларни очиқ ҳолда ташлаб кетиши, чунки Данияда биронта ҳам ўғри йўқлиги, у ердаги дарахтлар бошқа мамлакатларникига қараганда баландроқ ўсиши ҳамда, кўпроқ яшаши, ва ҳар бир дарахтнинг ўзига хос ҳиди бўлиши ҳақида, ҳатто ўрмонда бошқа дарахтларнинг ҳидларии билан аралашиб кетган тақдирда ҳам қандай ҳид қайси дарахтнинг ҳиди эканини бемалол ажратиш мумкинлиги тўғрисида, одамларни тонгда денгиз қушларининг сайроғи уйғотиши, узоқлардан эса овчиларнинг милтиқ товушлари келиб туриши, баҳор ҳам бу ерларда қорнинг остида узоқ яшириниб ётиб, сўнг худди тоғдан келаётган сел каби, бирдан бостириб келиши ва ҳамма нарсани ўзига маҳлиё қилиб қўйиши, шунда одамлар фақат чувоқли кунлар ҳақидагина гаплаша бошлаши тўғрисида ҳикоя қилиб берган. Данияга, балиқчилар посёлкасига баҳор, худди семиз ғозга ўхшаб лапанглаб кириб келади деган.

Ва Кирстен «Esbirges, xrised kysten*» деб такрорлаган, гарчи, нима дейилганига тушунмаса ҳам худди мана шу сўз Монтесни, айниқса, ҳаяжонга солган: у менга хотинининг товушида ибодат пайтидагидек, муқаддас бир эҳтиромни англаб, йиғлаб юборишига оз қолгани тўғрисида гапириб берган эди. Кирстен бу сўзни қайта ва қайта такрорлаган. Бу сирли сўзлар Монтесни маҳлиё қилиб қўйган ва унда хотинига нисбатан ўзининг имкониятига қараганда йирикроқ ва кучлироқ ачиниш ҳиссини уйғотган; у хотинини, ғирт етим қизни ҳимоя қилгандек ҳимоя қилишни, далда ва таскин беришни истаган: ҳамма бало шунда эдики, бу ўзга тилдаги хитоб Кирстен ҳаётининг ўзига мутлақо номаълум қисмидан эшитилгандек бўлгани учун ҳам уни ўзига ром қилиб қўйган. Мана шу тундан бошлаб унинг қалбида ғайритабиий мурувват туйғуси пайдо бўлган; худди Кирстен оғир касалдан кундан-кун ҳолдан тойяётгандай, тузалиб кетишига ҳеч қандай умид йўқдай бу шафқат соат сайин улғайиб борган. Ҳаётининг маълум қисмини ўз измига бўйсундирадиган, ўзининг ҳам кўнглини чоғ, тилини узун қиладиган, узоқ йиллар кўнглини юпатиб юрадиган катта бир жасорат кўрсатиш керак деган фикрга келган. У Кирстеннинг Данияга жўнаб кетиши учун пул тўплашга киришган. У маълумотномаларни, бу ишга тўла қарор қилмай ва бунинг учун икки минг песо зарурлигини билмай турибоқ, тўғрилай бошлаган. Аммо қаердан олиши мумкинлигини ҳам ўйламай икки минг песо топиш эҳтиёжи унга ҳеч ором бермай қўйган. Афтидан, шундай бўлган, аммо ўзига нима бўлганини ўзи ҳам тушунмаган. Икки минг песо топиб, бу ҳақда Кирстенга серфайз шанба оқшомларининг бирида, қимматбаҳо ресторанда олий навли винонинг сўнгги қадаҳини кўтара туриб айтмоқчи бўлган! Буни айтар экан, у хотинининг юзи хуштаъм таомдан ва ўткир винодан билинар-билинмас қизариб турганини кўради, аввалига Кирстен унга ишонмайди; шунчаки тўқиб-бичаяпти деб ўйлайди, сўнг аста-секин уни ҳам завқ ва ҳаяжон эгаллайди, кўзларидан миннатдор ёшлари сим-сим тўкилади ва ниҳоят у Монтеснинг совғасини олишдан бош тортади. «Менга парво қилма, ҳаммаси ўтиб кетади,»-дейди у, Монтес эса токи хотини ўз совғасини қабул қилмагунча қатьият билан таклиф қилаверади ва яна у Кирстен билан бир умр ажрашмоқчи эмаслигига, токи қайтиб келгунча, уни шу ерда садоқат ила маҳтал бўлиб кутиб туришига ишонтиради.

Бошқа бир кечаси уйқуси учиб у икки минг песо топишнинг ҳар хил йўлларини ўйлар экан, Скопелленнинг хилват бурчагида ўтадиган бўлажак шанба оқшомини хаёлан тасаввур қилган; у ўзини жиддий тутиб, кўзларида суҳбатни сирли табассум билан бошлайди, йўқ, аввал, хотинидан қайси куни узоқ сафарга чиқса хосиятли бўлишини сўрайди; Кирстендан олдинроқ ухлаб қолган бошқа бир кечаси эса унинг тушига хотинининг туши киради ва тушида ҳам Кирстен унга Дания ҳақида ҳикоя қилиб беради. Аслида, бу Дания эмас эди; бу — Кирстен туғилган, дастлаб она тилида чулдирашни ўрганган, илк бор эркак билан рақсга тушган, барча яқинларидан кўз ўнгида бирин-кетин ажралган олис мамлакатнинг бир парчаси, улкан ер шарининг бир ҳовучи эди. Азиз ва қадрдон нарсасини йўқотиб қўйиб, сўнг бир умр унитиши мумкин бўлмагандек, бу Кирстен абадий йўқотган муқаддас жойлар эди. Хотини Дания тўғрисида бошқа воқеаларни ҳам гапириб берар, лекин асосан ўша биттасини кўп такрорларди ва Монтес хотинини қачонлардир юрган ям-яшил йўлларни, баланд-баланд дарахтларни, бағри кенг, шафоатли одамларни, турли уй ҳайвонларини яққол кўриб тургандай бўларди.

Лўппигина Кирстен ўзи билмаган ҳолда уни деворга сиқиб қўйиб, елкасига бошини қўйганча, пичирлаб, ҳикоя қилаверган; тинглаётган кишини бироз зериктирадиган, гўё олис йиллар қаъридан эшитилаётгандек вужудининг тўридан отилиб чиқаётган мунгли товуш билан энг зарур сўзларни чертиб-чертиб гапирар экан, Монтес хотинининг бурун учлари қандай шалпайиб қолганини, кўзлари ингичка ажинлар ҳосил қилиб, қандай қисилаётганини, серэт энгагининг қандай титраётганини аниқ ҳис қилиб турган.

Шунда Монтес беихтиёр, банкдан олинадиган қарз ёки биронта судхўр ҳақида ва ҳатто пулни унга мен бериб туришим мумкинлиги тўғрисида ҳам ўйлаган. Шанба ёки якшанбада менинг идорамда Хасинто билан бирга Палерма ёки Ла-Платадан телефон орқали келаётган хабарларни қабул қилиб ўтирар экан, у Кирстеннинг сафари ҳақида яна хаёлга берилган. Кунлар ланжлик билан ўтаётган эди, фойда минг песога зўрға етарди, баъзан эса қандайдир ўпкаси катта қиморбоз пайдо бўлиб қолар, шунда даромад беш мингдан, баъзан ундан ҳам ошиб тушарди. Монтес менга пойганинг ҳар бир айланиб келиши олдидан ўйиннинг бориши тўғрисида телефон орқали ахборот бериб туриши шарт эди: агар ўйин қандайдир хавфли тус олса — баъзан шундай бўлиб турарди — мен Велес, Мартина ёки Васкодаги етакчи ўйинлар ҳисобига сирғалиб чиқишга ҳаракат қилардим. Худди мана шу дақиқаларда Монтеснинг хаёлига менга билдирмасдан уч-тўрт йирик ҳисобдаги ўйинларни яшириб, минглаб патталарни ўз ҳисобига ўтказиб, агар журъати етишса, ё хотинининг саёҳати учун, ёки пешонага тегадиган ўқ учун ўйнаб кўрсамчи деган шум фикр келиб қолган. Агар у ўзида жасорат топа олса, бу ишни қилмоқчи бўлган: ахир Хасинто ҳар бир қўнғироқда қанча патта ўйналганини қаердан билиб ўтирибди? Монтес менга бу ҳақда бир ой ўйлаб юрганини гапириб берганди. Менимча, у рост гапирган эди, афтидан, бунга ўхшаш кимсалар ўғирлик қилишдан олдин узоқ иккиланадилар, азоб чекадилар, ўйлайвериб, ўзларини адои-тамом қиладилар, ҳар бир телефон қўнғироғи олдидан жиққа терга ботганча асаблари қалтираб турадилар. Агар у алдаётган бўлса, мен буд-шудимни тикиб, ҳеч иккиланмай қасам ичишим мумкин: агар у бу ишга ўз-ўзидан, кутилмаганда киришган бўлса, агар ўз кучи ва қудратига ишониб, тўсатдан қарор қилган ва кейинчалик «Мен айтган эдим-ку, ўшандай кунда ҳам жуда оз патта сотилганди,» деб шубҳа билдирган, бироқ ўша пайтда ҳеч нарсани сезмай қолган, ҳайвондан ҳам баттар Хасинтонинг кўз олдида мени хотиржамгина шилиб кетишга ҳаракат қилган бўлса, жонимни ўртага қўйиб қасам ичишим мумкин. Мен ишонч билан айтишим мумкинки, ҳозир ютуши мумкинлигини ҳис қилиб, унинг юраги қинидан чиқиб кетгудай бўлиб ура бошлаган; бироқ у жўжани кузда санаб қўйган эди.

Шундай қилиб, у уч минг песога етадиган ўйинни бошлаб юборган ва тўсатдан бу ўйинда ютиб чиқишга ишонмай қўйган, баданидан чим-чим тер оқа бошлаган, ўз ҳисобини қайта-қайта текшириб кўрган ва одамдан кўра кўпроқ ипак кўйлак кийган маймунга ўхшайдиган Хасинтога шубҳа аралаш тикилиб-тикилиб турган; оқшом пайти машиналар билан лиққа тўладиган кўчани деразадан кузатганча, оёғи куйган товуқдай идорада тимирскиланиб юрган. У ютқиза бошлаганини, бошқалар ютуғи ҳар қўнғироқда юз песодан ошиб бораётганини англаган пайтда, мана шундай ҳолатда бўлган: уни жиққа тер — ниҳоят ўзида идорага қайтишга куч топиб, менга ҳаммасини айтиб беришга аҳд қилган ўша душанба куни ҳам баданида ҳиди сақланиб қолган қўрқувнинг совуқ ва бадбўй қора тер бутун вужудини қоплаб олганди.

Кирстенга бу нарсаларни у ҳали мени шилиб кетмасидан олдинроқ айтган; у хотинига яқин кунларда ўзлари учун жуда муҳим, жуда ажойиб нимадир содир бўлади — мен сенга атаб, ҳатто тушингга ҳам кирмаган ғаройиб совға тайёрлаяпман, фақат у қўл билан ушласа бўладиган шунчаки оддий буюм эмас, деган. Шунинг учун ҳам ҳаммаси бой берилгандан сўнг, у хотинига ҳалокат ҳақида гапириб бериш жуда ҳам зарурлигини ҳис этган: бироқ у буни Скопеллининг хилват бурчагида, ўткир хориж ароғи тўла қадаҳни кўтара туриб эмас, ўзларининг емакхонасида, қашшоқ дастурхон устида айтишга мажбур бўлган: у металл найча орқали хўриллатиб мате сўаверган, Кирстен эса, унга ён томони билан ўгирилиб, юзида қизғиш шуълалар ўйноқлаганча, темир плитадаги олов қандай милтиллаётганини кузатиб ўтираверган. Улар қанчалик оби-дийда қилганларидан хабарим йўқ: эртасига Монтес менга қарзини ўзининг маоши билан узиши мумкинлигини айтди: Кирстен эса ўзига иш топишга мажбур бўлди.

Воқеанинг кейинги қисми орадан бир оз вақт ўтгач, ишига ҳеч бир алоқаси бўлмаган пайтларда ҳам Кирстен уйдан индамай чиқиб кетишни одат қилгандан сўнг бошланган; агар улар бирон жойда учрашишни келишсалар, Кирстен ҳамиша кечикиб келган, баъзан эса ярим кечаси ўрнидан туриб; кийиниб, бирон оғиз ҳам гапирмай, қаёққадир жўнаб қолган. Унга бирон нима дейишга, умуман, у билан гаплашиб олишга масалани очиқ-ойдин кўндаланг қўйишга Монтесда журъат етишмаган; чунки улар фақат Кирстеннинг моянаси ҳисобигагина кун кечиришарди, Монтеснинг Серрона кўлидаги иши учун баъзида мен қўйиб берадиган бир стакан винодан бошқа сариқ чақа ҳам тўлашмас эди.

Шундай қилиб, Монтес ўзининг ахмоқона феъл-атвори билан, ҳа, асосан, ахмоқона феъл-атвори билан, устига устак мени шилиб кетмоқчи бўлган кундан буён сақланиб қолган ва афтидан, уни энди бир умр тарк этмайдиган жиззаки кайфияти билан хотинига зуғум қилмаслик учун тилини тишлашга мажбур бўлган. Шубҳа Монтесни тириклай комига тортаверган, у токи бир куни Кирстеннинг изидан хуфёна кузатиб бормагунча, унинг тош йўлни вазмин қадам товушлари билан тўлдириб, портга қараб кетаётганини ва у ерда хотинининг кузатувчилар билан бирга ва шунингдек, улардан алоҳида, жўнаб кетаётган кемалар изидан термулганча, худди бандаргоҳга занжирлангандай қотиб турганини кўрмагунча, турли хил мудҳиш гумонларга бораверган. Кирстеннинг Дания ҳақидаги тунги ҳикоясидек бу ерда ҳам ҳеч қандай бегона эркак бўлмаган. Бу марта Монтес хотини билан гаплашиб олишга журъат этган ва Кирстен ҳаммасини унга очиқ сўзлаб берган; Монтес яна бир нарсани — менимча, унчалик аҳамияти йўқ нарсани — яъни Кирстен унга бу нарсаларни на ғусса, на ғазаб , на хижолат билан эмас, одатдаги оҳангда гапириб берганини менга алоҳида таъкидлаганди, гўё унга ишонмаётгандай, қайта -қайта такрорлаганди. Кирстен унга Овропага жўнаб кетаётган кемани кузатиб қолиш учун, вақт қай маҳал бўлмасин, барибир, портга келиб турганини айтиб берган. Монтес унинг бу хатти-ҳаракатидан қўрқиб кетган ва охири кўнгилсизлик билан тугаши мумкин бўлган бу одатга қарши курашишга қарор қилган: бу ерга келиб туриши — уйда ўтирганидан кўра минг карра баттарроқ эканлигига хотинини ишонтирмоқчи бўлган; бироқ Кирстен ўзини ҳамишагидек жиддий тутиб қатъият билан бу ерда кўнгли бир оз бўлса ҳам юпанишини, шунинг учун портга, албатта, яна келишини, жўнаб кетаётган кемаларни қўл силкиб, токи, кўзлари оғриб қолгунча изидан термулиб ёки шунчаки кузатиб қолишини, буни хоҳлаган ва иложини топган ҳар қандай вазиятда қилаверишини айтган.

Ва охир-оқибатда, Монтес Кирстенни доимо бандаргоҳга кузатиб боришга қарор қилган; худди менинг олдимда ўз қарзини ўтаётгандек, шу йўл билан, хотинининг олдида ҳам ўз бурчини ўтамоқчи бўлган.

Мана энди, ҳар шанба оқшоми кечасими, ёки туш пайтими, ҳаво очиқми ёки Кирстеннинг гезариб кетган юзидай сербулутлими, ёмғирлими, барибир, улар портга қараб йўл олишарди ва кема жўнагунга қадар турли шаклдаги жамодонлар кўтарган, иссиқ пальтолар кийган, қўлларида гул ва кўз ёшларидан нам бўлган рўмолчалар тутган одамлар орасида бир кўриниб, бир кўринмай, хиёбон ичида сайр қилиб юришарди; юракни орзиқтирадиган сирена қийқириғидан сўнг, кема секин жўнаб кета бошларди; токи тинкалари қуриб, ҳолдан тойиб қолгунларича улар қимирлашга ҳам қўрқиб, тошдек қотиб туришар ва ҳар бири ўз-ўзича чуқур ва сирли хаёлларга ғарқ бўлган куйи, айни дақиқада, ўзлари ҳам билмаган ҳолда, иккаласи ҳам бир пайтда, қалбларини аллақачон ўзиники қилиб улгурган ва энди бир умр уларни ўз чангалида олиб юрадиган ватан соғинчи ва ёлғизликнинг бешафқат панжалари ҳақида ўйлашиб, бир-бирининг елкаларидан маҳкам қучганча кетаётган кема изидан жимгина қараб туришарди.

* “Соҳил бўйлаб чопаётган Эсберг” деган маънони беради. (Дания тилида)

    80 yillar. Sobiq SSSRning butun hududida bo’lgani kabi O’zbekistonda,xususan Toshkentda Lotin Amerikalik Xuan Rul`fo,Migel` Anxel` Asturias, Xorxe Luis Borxes, Kamilo Xose Sela, Gabriel` Garsiya Markes, Xulio Kortasar, Karlos Fuentes, Mario Vargas L`osa, Ernesto Sabato, Migel` Otero Sil`va, Xuan Karlos Onetti kabi adiblarning nomi adabiyot ahlining,ayniqsa,yoshlarning og’zidan tushmaydi. Ularning kitoblari qo’lma-qo’l o’qiladi,o’qish uchun navbatda turiladi. Chilonzordagi “xufyona” kitob bozoriga kun ora boriladi,bu mualliflarning kitoblari surishtiriladi,ba’zan omad chopca, oylik ish haqining choragiga teng bahoda talashib-tortishib sotib olinadi.
Baxtim chopib,o’sha yillari yozuvchilarning Ko’ktebel (Ko’ktepa)dagi mashhur ijod uyiga yo’llanma bilan borib qoldim. Borgan kunimoq kutubxonaga borib mutolaa uchun kitob tanlashga tushdim. Juda boy kutubxonadan bor-yo’g’i ikkita kitob tanladim: birinchisi,Turkistonning Rossiya tomonidan bosib olinishi haqida general Terent`evning uch jildligi bo’lsa,ikkinchi mashhur urugvaylik adib Xuan Karlos Onettining 1976 yilda nashr etilgan “Xayrlashuv” (Proshaniya. Povesti i rasskazi) kitobi edi. Keyinchalik bu ijod uyiga necha marta bormay,har gal eng avvalo Onettining kitobini oladigan bo’ldim. Hatto bir gal kutubxonachi xonim mening nomimga ochilgan kitobxon daftarchasini ko’zdan kechirarkan, “ Bu kitobni necha marta o’qish mumkin?” deb hayron qolib so’ragani ham yodimda. Ammo,men bu kitobni har gal olsam-da o’qib to’ymasdim.
Xuan Karlos Onettining jahon adabiyotidagi xizmati nafaqat uning asarlarida yorqin aks etgan faol grajdanlik nuqtai nazarida,shu bilan birga adibning o’ziga xos dunyoqarashida,faqat unga xos yozish uslubi va u yaratgan qahramonlarining noyob siyratga ega ekanida namoyon bo’ladi.

Xurshid Davron

Nazar ESHONQUL
XUAN KARLOS ONETTI

«Uning asarlarisiz yangi avlodning boshqa adiblari paydo bo’lmasdi: u birinchi edi, birinchi bo’lib to’siqni oshib o’tdi: Kortasar, Garsia Markesning o’zi ham uning asarlaridan o’sib chiqdi».
Xuan Rulfo

«Onettini hali adabiyot tan olgani yo’q. Ammo bizga berilayotgan mukofotlarga, eng avvalo, u munosib edi. Yangi davr adabiyoti uning nomi bilan boshlanadi».
Vargas L`osa

«Onetti faqat buyuk yozuvchigina emas, u buyuk islohotchi va buyuk samimiyat sohibidir».
Augusto Rao Bastos

«Uning asarlari biz ijod qilayotgan binoning poydevoridir!»
Karlos Fuentes

Xuan Karlos Onetti — Lotin Amerikasi adabiyotining yirik vakili, yangi davr nasrini boshlab bergan, bu qit’a adabiyotiga nasriy- psixologik uslub olib kirgan va aynan shu uslubi bilan dunyo adabiyotida o’zining mustahkam o’rniga ega bo’lgan buyuk yozuvchi.

Bu adibning hikoyalarini birinchi marta talabalik yillarimda o’qib chiqqanman. To’g’risi, menda hech qanday taassurot qoldirmagan. Hikoyalaridagi voqealar ham o’sha paytdagi adabiyot haqidagi tushunchamga ko’p mos tushavermagan. Lekin o’shandayoq tili, jumla qurilishi, o’xshatishlarida o’ziga xos bir joziba borday tuyulgandi. Keyinchalik uning qissa va romanlarini mashaqqat bilan o’qidim. O’qish jarayonida asta-sekin adibning mustaqkam, metinday uslubini anglab oldim. Onetti menga sevimli yozuvchi bo’lib qoldi. Uni har yili baribir o’qiyman. Umuman, yozuvchilar bu adibni o’qib tahlil qilib turishlari kerak deb o’ylayman. Uning ijodiy laboratoriyasi, adabiy tajribalari va yutuqlari ko’p narsa beradi, xususan, uslubni shakllantirayotgan yozuvchi adibni chetlab o’tishi mumkin emas. Biz ulug’ deb bilgan adiblarning ko’plarida uslubiy darzlar, uslubiy kemtikliklarni, chalg’ishlarni, uslubini topolmaganini har xil shakliy jimjimalar bilan yashirib ketgani, xullas, eng ulug’ deb bilgan adibning qam oxirigacha sayqallanmagan jumla, holat, sahifa va boblariga duch kelamiz. Nomini keltirib o’tirmay, hatto nomi juda jarangdor eshitiladigan, ma’lum va mashhur adiblarning ham uslublarida zaif joylar ko’zga tashlanib qoladi, oxiriga yetmagan sahnalar, jumlalar, holatlar bisyor. Ba’zan ular o’zining zaif joylarini yo aql, yo «adabiy manavyor» bilan aldab xaspo’shlab ketadi. Ammo Onetti bundan mustasno. Adibning uslubi, sintaksisi hayratlanarli darajada mustahkam, jumlalar bo’yoq va ohangga to’yingan, obrazlar, voqelik tasviri, holat qamrovi asosli hamda ishonchli… Onettining jumlalari ham, tuyg’u va kechinmalari ham quymadek taassurot uyg’otadi. Bu esa adibning badiiy mushohadasi, dunyoni poetik qamrovi juda keng va balandligidan darak beradi…

***

Adib o’tgan asrning 70-yillarigacha oddiy kitobxonlar, hatto adabiyotshunoslar uchun ham notanish siymo edi. Adabiyotga «Lotin Amerikasining badiiy vulqonlari» atamasini olib kirgan, adabiy dunyoni shov-shuvlarga to’ldirib o’ziga mahliyo qilgan, ba’zilari Nobel mukofotiga sazovor bo’lgan 60-yillar avlodi uning xizmatlarini Borxes nomi bilan bir qatorda qo’yib, yangi qit’aning yangi romanchiligi aynan shu adibning «O’pqon» asari bilan boshlanganini e’tirof etishganda ham, Xuan Karlos Onetti dunyo uchun e’tibordan chetdagi adib bo’lib qolaverdi.

Hali Kamyu asarlari va falsafasi bilan tanish bo’lmasdan turib Amerika adabiyotiga ekzistentsialistik qarash va kontseptsiyalarni olib kirgan, XX asr adabiyotida «inson qalbi va og’riqlarining mukammal kuychisi» nomini olgan Xuan Karlos Onetti 1909 yili Urugvayda ziyoli xonadonda dunyoga keladi.

Adibning bolaligi haqida kam ma’lumot saqlanib qolgan. Onettining o’zi ham bolaligi va oilasi to’g’risida ko’p gapirishni istamasdi. Oilani: «Har bir kishining o’ziga tegishli sirli, daxlsiz qo’rg’oni», — deb ta’riflagan. Xotiralarida o’zining yozuvchi bo’lishiga Knut Gamsunning ijodi bilan birga «Fantomasning sarguzashtlari» nomli asar kuchli ta’sir qilganini, aynan shular ta’sirida Servantesning barcha asarlarini o’qib chiqqanini, bu orqali Servantes uni dunyo adabiyotiga boshlab kelganini ta’kidlaydi. Adib o’n o’ch — o’n to’rt yoshida Gamsunga taqlid qilib hikoyalar yozgan. Ammo bular shunchaki mashqlar edi. Uning ota- onasi ham o’qimishli va ma’rifatli kishilar bo’lgan. Biroq bu avlod zimmasiga mashaqqatli hayot yo’lini bosib o’tish qismati tushgandi. U yoshligidan o’z kunini o’zi ko’rishga majbur bo’ladi. O’smirligidayoq ofitsiant, chipta sotuvchi, qorovul va tibbiy uskunalar ishlab chiqaradigan korxonada ishchi bo’lib ishlaydi. Bolalik yillari og’ir mehnat ichida kechgan bo’lsa-da, adib hayotining eng beg’ubor damlari aynan shu davr ekanini qayta-qayta eslaydi. Uning asarlari qahramonlari ham hayot uqubatlaridan charchagan paytlari bolaligini eslab go’yo ana shu davrdan kuch-quvvat olgandek bo’lishadi. Bolalik davri adib uchun mo»jiza va sehrga to’la beg’ubor yillar bo’lib qoldi. Bu uning asarlarida ham aks etadi. Deyarli barcha asarlarida kattalar dunyosi bolalik, o’smirlik dunyosiga, ya’ni beg’uborlikka qarama-qarshi ^o’yiladi. Kattalar dunyosini hayotning aynigan, o’zanidan adashgan davr sifatida talqin etadi.

«Xush kelibsan, Bob!» hikoyasining yakuniy jumlalari shunday: «…Ilgari Bob bo’lib yashagan Vatanining bir hovuch tuprog’i yoki goq-gohida u o’lkadan abadiy surgun qilingan kishilar olib keladigan qadrdon, bolalik ko’chalarining suratlari, har xil yodgorliklari, jo’shqin va ehtirosli qo’shiqlari o’rniga men unga sabru qanoat, qalbiga taskin, ertangi kuniga ishonch va u yaqinda tashlab kelgan yoshlik mamlakatining orombaxsh nurlarini va musaffo havosini bir paytlar opasiga bergan va’dalarim kabi sovg’a qilaman. Va u ham hammasini qabul qiladi: avvaliga qarshilik ko’rsatadi, men o’zimning sadoqatimni qayta-qayta ta’kidlayvergach, navqiron Bobning dunyosiga qaytadigan kun yaqinligiga ishongan holda, nihoyat, u «ha, roziman» deydi va jilmayadi; o’zi esa o’tmishdagi orzu-umidlarining erta zavol topgan badbo’y jasadlari va jirkanch tuyg’ular orasida minglab oyoqlar ostida shafqatsiz toptalaverib mayib va taqdirga tan bergan qiyofada majolsiz tipirchilagancha o’ttiz yoshning sassiq balchig’iga tobora ko’proq botib boraveradi…»

30-yillarda Onetti jurnalistika bilan shug’ullanishga kirishdi. 24 yoshida birinchi hikoyasini e’lon qilgandan so’ng adabiy faoliyati boshlanadi. Shu tariqa uning o’ziga xos uslubi shakllanib bordi. Dastlabki asari hayot haqida orzu qilayotgan insonning ichki monologiga qurilgandi. Adib insonning ichki monologi orqali fabula va harakat yaratishni ijodining asosiy uslubi qilib oldi. Uning deyarli barcha asalarida hayotdan alamzada bo’lgan, bezgan, ko’ngli to’lmagan odamning hayot haqidagi orzulari, kechinmalari, xulosalari va dardlarini bayon qiluvchi qahramonlar galereyasi yaratiladi.

1939 yili uning hajman qissaga to’g’ri keladigan, ammo adabiyotshunoslar gohida roman sifatida talqin etadigan ilk yirik asari — «O’pqon» bor-yo’g’i 500 nusxada bosilib chiqdi. «O’pqon» Onetti ijodida, qolaversa, butun Lotin Amerikasi adabiyotida yangi nasr namunasi edi. Bu asarda oldingi hikoyalarda miltillab ko’ringan, hali o’z qiyofasi va mazmunini topmagan «orzumand odam» obrazi to’liq bo’y ko’rsatgan. Mavjud voqelik bilan xayollar hamda amalga oshmagan orzular to’qnashuvi «O’pqon»ga kelib endi tipik tus oladi. Qahramon bitta kishining emas, butun boshli avlodning, jamiyat yakkalab tashlagan, chetga surgan yoki yolg’on, aldov, xiyonat va ikkiyuzlamachilikka qarshi isyon sifatida o’zini chetga olgan, o’zini xayol o’pqoniga tashlagan 30-yillarning ziyoli qatlamini timsollashtiradi. Bu qahramon o’zini o’rab turgan, byurokratlashgan, soxtalashgan, tabiiy va asl qiyofasini boy bergan muhitga qarshi harakatsizligi, hayot haqidagi orzulari bilan isyon qiladi. Xayol va hayot to’qnashuvi inson botini hamda voqelik o’rtasidagi ziddiyatga aylanadi. Ana shu ziddiyat natijasida adibning badiiy kontseptsiyasi shakllanadi. Adabiyotshunoslar «O’pqon»ni Onetti ijodining markazi deya e’tirof etishadi. Uning qolgan barcha asarlari ana shu qissa, uning ichidagi mavzulardir. Hatto «rad qilingan sevgi» va «ideal mahbuba», «orzumand odam», «o’z hayotidan qoniqmaslik», «muhitga yotlashuv», shuningdek, hayot sinovlari oldidagi mag’lubiyat, azaliy an’analardan uzoqlashish va begonalashish, shaxsning yolg’izligi kabi majozlar ana shu asarda o’zining dastlabki chizgilarini namoyon qiladi va asar qahramoni — xayollaru orzular chohiga tushib qolgan Eladio Linasero adibning keyingi qahramonlariga xos bo’lgan barcha xislat, fazilat, holat, ruhiy kechinmalarni o’zida mujassam etadi. Eladio Linasero Dostoevskiyning «Xilvatdagi odam» qissasi qahramonining lotin amerikacha talqinidir. Eladio ham xilvatda, xayol va orzular o’pqonida turib o’zini va hayotini tahlil qiladi. U qit’a adabiyotida birinchi bo’lib o’zining yolg’izligini, muhitdan begonalashishi hamda yolg’izlikka mahkumligining sabablarini chuqur va «men» tili bilan tahlil qilgan obrazdir. O’zining asl qiyofasidan tobora uzoqlashib, soxtalik, yolg’on, mexanik turmush tarziga o’rganib borayotgan, o’zligidan yiroqlashayotgan muhitdan qochgan, tashqaridan izlaganini o’z xayollaridan topgan Linasero o’zidan qochib o’ziga berkinadi. Bonadacha aytganda, o’zining mavjudligini real voqelikda isbotlab berolmaydi. Oqibatda o’z izlaganini xayol va orzulardan qidirishga tushadi, xayoliy rejalar, orzular olami reallikka muqobil voqelik sifatida bo’y ko’rsatadi. Kamyudan ancha yillar oldin Onetti ushbu asari orqali o’zining mavjudligini ijod va xayol bilan isbotlashga uringan, voqelik mustabidligini orzular va ijod bilan yengishga kirishgan yangi obrazni yaratgandi. Onetti qissa qahramoni tilida o’zining adabiy uslubini shunday izohlaydi: «… boshingdan kechgan yoki guvohi bo’lgan voqealar haqida emas, bir ko’ngil tarixi haqida yozsang». Onettining qahramonlari voqelik qahramonlari emas, balki ko’ngil tarixining qahramonlari, orzu, xayol olamining odamlaridir. Shu sababli ularning deyarli hammasi o’z ko’ngillariga yashiringan qandaydir sir va dardning mahkumlaridir. Inson — baxt va saodat orzumandi. U hayotdan ko’ngliga munosib maslak va zavq izlaydi, oldida turgan barcha qiyinchiliklarni, mashaqqatlarni, dardu alamlarni, hasratni yo’qotish, baxtsizliklarni yengib, o’zi orzu qilgan saodatga erishishni istaydi. Ya’ni, Onetti ta’biri bilan aytganda, inson o’z qismatiga qarshi  kurashga chog’lanadi, qismatni o’ziniki qilishni, bo’ysundirishni, butun insoniyat bilan do’st bo’lishni, uyg’un yashashni xohlaydi. Ammo oxir-ohibat baribir yengiladi, mag’lubiyatga uchraydi. U muhit bilan ko’ngil uyg’unligini topolmaydi. Umidlari  so’nadi. Shunda o’zini yolg’izlikka mahkum etgan muhit — voqelikdan qochib o’z botiniga yashirinadi. U bu botinda voqelikka qarama-qarshi voqelik yaratadi. Bu voqelik xuddi qissa qahramoni Eladio Linaseroning «O’pqon»dagi olamiga o’xshaydi. U baribir o’zi istagan olamni yaratadi. Shu bilan o’zining mavjudligini isbotlaydi.

Bu asar o’z davrida o’quvchisini topolmadi. Uzoq yillar boshqa nashr ham etilmadi. Ammo o’sha 500 nusxani o’qigan kam sonli o’quvchilar orasidan keyinchalik Lotin Amerikasining ulug’ yozuvchilari yetishib chihdi.

Xuan Karlos Onetti asarlari oddiy va aksariyat baxtsiz odamlar haqida. Ammo ana shu oddiy odamlar qalbi shunday ustalik bilan ochiladiki, siz bu qahramonlar kechinmalaridagi go’zal tuyg’ularning betakror jilosi va nolasiga guvoh, ularning dardu g’amiga sherik bo’lasiz, eng muhimi, nasrning haqiqiy san’at ekanini his qilib turasiz. Bu adibning deyarli barcha qahramonlari — samarasiz va ma’nosiz o’tgan hayotidan norozi kishilar. Ular yashashdan ma’ni topish uchun charchoqqa to’la horg’in tanlarini tashlab orzu-xayollar dunyosiga, to’g’rirog’i, real voqelikka zid tarzda yaratilgan inson xayolining havoyi olamiga g’arq bo’lishadi. Onetti qahramonlari o’z hayotlarini tahlil qilarkan, bu dunyodan qochib ana shu orzular, xayollar dunyosiga o’tib olishadi. Aynan shuning uchun Lotin Amerikasi adabiyotida Onettini «orzular yozuvchisi, inson qalbi va anduhi kuychisi» deb atashadi.

«Sohil bo’ylab chopayotgan Esberg» hikoyasidan:«Mana endi, har shanba ohshomi kechasimi yoki tush paytimi, havo ochiqmi yoki Kirstenning gezarib ketgan yuziday serbulutmi, yomg’irlimi, baribir, ular portga qarab yo’l olishardi va kema jo’nagunga qadar turli shakldagi jomadonlar ko’targan, issiq pal’tolar kiygan, qo’llarida gul va ko’z yoshlaridan nam bo’lgan ro’molchalar tutgan odamlar orasida bir ko’rinib, bir ko’rinmay xiyobon ichida sayr qilib yurishardi; yurakni orziqtiradigan sirena qiyqirig’idan so’ng kema sekin jo’nab keta boshlardi; toki tinkalari qurib, holdan toyib qolgunlaricha ular qimirlashga ham qo’rqib toshdek qotib turishar va har biri o’z-o’zicha chuqur va sirli xayollarga g’arq bo’lgan ko’yi ayni daqiqada o’zlari ham bilmagan holda, ikkalasi ham bir paytda, qalblarini allaqachon o’ziniki qilib ulgurgan va endi bir umr ularni o’z changalida olib yuradigan vatan sog’inchi va yolg’izlikning beshafqat panjalari haqida o’ylashib, bir-birining yelkalaridan mahkam quchgancha ketayotgan kema izidan jimgina qarab turishardi».

1950 yili yozilgan «Qisqa hayot» romanidan boshlab uning asarlarida to’qima Santa-Mariya shahri paydo bo’ldi. Shu davrdan so’nggi barcha asarlaridagi voqealar asosan ana shu shaharda ro’y
beradi. Adib asarlarida bu shahar paydo bo’lishining ilk bosqichlaridan boshlab Lotin Amerikasi timsoliga aylangan taraqqiy etgan shahar darajasiga qadar bo’lgan davri tarixini qahramonlari hayoti orqali ochib beradi. Santa-Mariya Onetti ijodida hayot uqubatlari horitgan hahramonlarini olib borib yashiradigan makon vazifasini o’taydi. Qahramonlarining deyarli barchasi hayotdan u yoki bu jihatdan jabr-sitam ko’rgan, ezilgan, ko’ngli toptalgan, izlaganini topolmagan, yolg’izlikka mahkum etilgan, tushkunlikka tushgan, umidi so’ngan. Ular xayoliy shaharda kezinisharkan, go’yo o’z orzulari olamida yurganday bo’lishadi. Ularning hayotda ushal- magan orzu-niyatlarini adib shaharda ro’yobga chiharadi, ularni bu real makon va real voqelikka qarama-qarshi qurilgan shaharda bir nafas bo’lsa-da baxt va xayol bilan, o’zlari va botini bilan qoldiradi. Ana shu lahzalar ularning eng baxtli va shirin damlariga aylanadi. «Qisqa hayot» romanidan so’nggi barcha asarlari  qahramonlari hayoti o’z qit’asining va Lotin Amerikasi ziyolilari orzu qilgan ideal hayot hamda jamiyatning adabiy timsoli bo’lgan shahar bilan bevosita bog’liq. Bu shaharda taqdirlar to’qnashadi, ajraladi, bu yerda muhabbat va nafrat yuzma-yuz keladi, odamlar bir-birini inkor qiladi, bir-birini sevadi, bir-biridan ajraladi. Adib o’zi sevgan va hamdard bo’lgan barcha qahramonlarining ko’nglini, dardini, orzularini, ko’ngil sirlari va mayllarini shu shaharga yashiradi, shu shaharda ularni baxtiyor yoki bebaxt aylaydi. Adib yaratgan makonida o’zi orzu qilgan tuyg’ular, hislar, munosabatlar, iqrorlar va izhorlar, kechinmalar, samimiyat va beg’uborlik ichida yashaydi. Shahar orqaliu umid degan tuyg’uni qahramonlari va o’zining ko’nglida asrab qoladi.

1966 yilgacha Onetti La-Plata hududidan nariga chiqmadi, tabiiyki, uning asarlari ham undan nariga tarqalmadi. Bu tor hududda ham uni keng o’quvchilar ommasi bilmasdi. Birinchi nashridan so’ng uning asarlari unut bo’ldi. «O’pqon» 26, «Egasiz yer» 24, «Faqat shu kecha» 23, «Qisqa hayot» 18 yildan so’nggina chop etilgan.

Onettining tili juda murakkab, biroq poetik sintaksisga qurilgan. Adib boshqalardan ana shu sintaksisi bilan farqlanib turadi. Jumlalar hammasi o’ylangan, poetik mushohadadan o’tgan, har bir so’zning o’z vazifasi, ohangi bor. Onetti so’zlarni isrof qilmaydi. Uning iboralari, tuzgan birikmalari nazmdagi o’xshatishlarga yaqin turadi. Dunyo adabiyotida juda ko’plab yozuvchilar matnida til shunchaki vosita, uni bemalol sarflash mumkinligini bildiruvchi ma’no yotadi. Onettida esa til barcha narsadan ustun, so’z ishlatish — bu uslub, insonni kashf etish uskunasi, mazkur uskunaning kemtik joyi bo’lishi mumkin emas. Istioralar, o’xshatishlar, hayajon va obrazli ifodalar orqali qahramonning holatiyu dunyosi chuqur hamda izohsiz ochib beriladi, ya’ni hech qanday shubhaga o’rin qolmaydi. Aslida ham adabiyotda faqat badiiy tilgina, badiiy mushohada va badiiy tasvirlay olishgina holat, manzara, kechinmalarni ishonchli ifodalay biladi. Onetti aynan tili va badiiy sintaksisi tufayli o’z iste’dodiga hech qanday shubha qoldirmaydi. Ana shu nuqtai nazardan juda ko’p adiblar, hatto dunyoning yirik adiblari deb tanilganlari ham bu yozuvchining uslubi oldida ancha jo’n va mo’rt ko’rinadi. Onetti voqeaga, syujetga emas, uslub va sintaksis orqali ko’ngil dunyosini ochib berishga e’tibor qaratadi. Kundalik voqelik deyarli ahamiyatini yo’qotadi, qahramonlar xotira va xayol chegaralariga, kechinmalar olamiga o’tib oladi, shu olamda turib ko’z oldida oqib o’tayotgan hayot degan izdihomga boqadi, o’ziga va umrga baho beradi. Uning qahramonlari asarda hamisha hayotning keskin burilish pallasida — tushkunlik va umidsizlikka g’arq holatda paydo bo’ladi. Bu vaziyat G’arb adabiyotida «absurd vaziyat», «absurd holat» deb ataladi. Shu holat yozuvchi uchun qahramonning dunyosini ochishga keng imkoniyat beradi, aynan shu holatda hissiyotlar va ahl junbishga keladi, uxlab, mudrab yotgan ongosti kechinmalari o’zini namoyon qiladi, oqibatda faqat voqelik emas, inson psixikasidagi barcha jarayonlarni kuzatish, tahlil hilish imkoniyati tug’iladi. Onettining xoh hikoya, xoh qissa, xoh roman qahramonlari bo’lsin, aynan shu vaziyatda asarga olib kirilgan. Adib o’z qahramonlari dunyosiga kirib, ularning tushkun qalblariga malham izlab, ular o’zligini topmagan olamga qarama-qarshi qahramonlar orzu-xayollaridan boshqa bir olam yaratishga, ana shu xayol, orzu, kechinmalar bilan ularning ko’nglini saqlab qolishga urinadi. Ba’zi asar qahramonlari jismonan hayotni tark etishsa ham, ularning hayot haqidagi xulosalari asarning asosiy g’oyasini belgilab turadi. Santa-Mariya bilan bog’liq barcha asarlarini deyarli bir asar deb atash mumkin. Bularda qahramonlar biridan ikkinchisiga o’tib, yo’qolib, paydo bo’lib yuraveradi. Qaysidir asarida ikkinchi darajali bo’lgan Larsen boshqa asarining, ayniqsa, «Verf`» romanining asosiy qahramoniga aylanadi.

Onetti hatto hikoyalarida ham epizodik obrazni tashlab yubormaydi, boshqa bir hikoyasiga uning taqdiri va qismatini olib kiradi. Shu tariqa uning asarlari yaxlit romanning turli nomdagi bob va parchalariday taassurot uyg’otadi. Bu esa adibning butun ijodi bir asardan, inson ko’ngli, og’riqlari, yolg’izligi, musibat va iztiroblari aks etgan yagona polotnodan iborat degan tasavvurni beradi. Adib inson iztirobiga uni tozalovchi, forig’lantiruvchi holat sifatida qaraydi. Aynan shuning uchun qahramonlarining hammasi dardkash, anduhli, og’riqli, dilgir va muztar odamlar…

Adib oxir-oqibat odamlar ko’nglini tahlil qilishdan, ularning g’ussaga to’la qismatini Santa-Mariya shahriga olib kelishdan, bu shaharda ularning botinini tadqiq qilishdan charchaydi.  1979 yili yaratilgan so’nggi romani — «Shamolning hikmatiga quloq tutamiz»da tasavvuridagi Santa-Mariya shahrini vayron qiladi. Shu bilan o’zining adabiy xizmatini yakunlaydi va bu shaharda yashashga boshqa hech kimga izn bermaydi. Shahar adib tasavvurida jannatning bir timsoli sifatida yaratilgandi. Oxir-oqibat adib jannatni yer yuzida yaratishning imkoni yo’q ekanini anglaydi va shaharga yashirgan barcha taqdirlari bilan qo’shib shaharni ham yo’q qiladi. Santa-Mariya xuddi g’oyib bo’lgan Atlantida kabi adabiy dunyodan yo’qoladi.

1974 yili davlat to’ntarishi yuz berdi va Urugvay hukumatini xunta egalladi. Mamlakatda keng miqyosda sudsiz-tergovsiz qamashlar boshlandi. Yangi hukumat siyosatini qo’llamagani va erkin fikr bildirgani uchun 65 yoshli Onettini ruhiy kasalliklar shifoxonasiga olib ketishadi. Jamoatchilikning noroziligidan so’ng uni Urugvay hududidan surgun qilishadi. Onetti 1974 yili Ispaniyaga kelib joylashadi va umrining oxirigacha shu yerda yashab qoladi.

Uzoq yillar adabiy tanqidchilik Onettini Folkner asarlarining taqlidchisi sifatida ayblab keldi. Ammo 60-yillarda dunyo adabiyotiga o’ziga xos ovoz bilan kirib kelgan Kortasar, Gabriel` Markes, Vargas L`osa, Karlos Fuentes, Ernesto Sabato bu adib asarlaridan ilhomlanib, ulardan kuch olib o’z ijod yo’lini tanlashganini e’tirof etishgach, unga bo’lgan munosabat o’zgardi. U qaytadan o’qila boshlandi va qayta kashf qilindi. Shundan so’nggina Onettini munosib tarzda e’tirof etishga kirishishdi. 1980 yili unga xorij adiblaridan birinchilardan bo’lib Servantes mukofoti berildi, ayni shu yili uning nomzodi Nobel mukofotiga qo’yildi.

Adib 1994 yili Madridda vafot etdi.

Onettining «O’pqon», «Egasiz yer», «Verf`», «Murda yig’uvchi», «Qisqa hayot» kabi romanlari hamda novellalari jahon adabiyotining o’ziga xos uslubda yozilgan durdonalari bo’lib qoldi.

Xuan Karlos ONETTI
SOHIL BO’YLAB CHOPAYOTGAN ESBERG
Nazar Eshonqulov tarjimasi

Yaxshiyam, kechga tomon kun isib ketdi, bulutlar ortidan chiqay -chiqay deb turgan quyosh nurlari birdan ko‘chalarga va uylarning ustiga tamanno bilan to‘kila boshladi; axir ular xuddi shu soatlarda yangi bandargoh va kemalar yaqinidagi manzilda daydib yurishgan, narigi to‘lqinto‘sardan bu to‘lqinto‘sar bo‘ylab yoki prefektura qarshisidagi do‘konchadan har xil shrinliklar do‘konchasi tomon sayr qilib kelishayotgan bo‘lardi. Oyog‘ida poshnasiz boshmoq, yassi shlyapa ostidan bir tutam sariq sochlari ko‘rinib turgan vazmin Kirsten aftoda qiyofada bo‘lardi. Past bo‘yli yuzlari iztirobdan oqarib ketgan asabiy Montes esa goh Kirstenning yuziga bir pas ma’no o‘qmoqchidek tikilar, goh o‘zi ham bilmagan holda arqonlarni qirg‘oqqa uloqtirayotgan matroslarga adovat bilan tikilib, kemalarning nomini o‘qir edi.

Uning mo‘ylovining uchini jahl bilan tishlagancha, shaharning betashvish hayotidan yana ham to‘lishib-yo‘g‘onlashgan Kirstenni to‘g‘ri dengiz shovullab yotgan, o‘zini tutib turish noqulay bo‘lgan katta nam xarsang bilan kemaning qora tunukasi orasidagi ko‘m-ko‘k tor yo‘lakda daf’atan turtib yuborish istagidan o‘zini qanday saqlab turganini men hozir xayolan tasavvur qilayapman. Men ularni o‘sha yerda ekanligini bilardim; chunki tush payti Kirsten Montesning izidan idoraga kelgandi va ularning xiyobon tomon yo‘l olishganini ko‘rgandim; Kirstenning aft-angori bugun ham xuddi yomg‘ir savalab tashlagandek gezarib-qo‘pchib turardi, uning chehrasi ayozda qolgan haykalning yoki yomg‘ir ostida ko‘zlarini yummasdan uxlayotgan kishining yuzidek ko‘kazak edi. Kirstenning yuzini sepkil bosgan, undan doimo yerto‘la va baliqchilar to‘rining hidi anqirdi: balki bu butun vujudiga singib ketgan molxona va qaymoqning isidir; bularning bari uni hamon tashlab ketolmayotgan olisdagi vatanining hidi deb o‘ylardim men. Boshqa paytlari ular portga kechasi yoki subhidamda chiqishardi. Sayr qilib yurisharkan,

Montes kemalarning quloqni qomatga keltiradigan chinqiriqlari orasida xotinining erkakcha boshmog‘i toshyo‘lda qanday xazin tovushda shipillayotganini eshitib qolardi, shunda sho‘rlik, nomusdan yerga kirib ketguday yoki qandaydir shafqatsiz bir kuch o‘zini tilka- pora qilib tun qo‘yniga uloqtirib yuborganday bo‘lardi. Bizning mahalliy gazetalarda shu oyda jo‘nab ketadigan kemalar haqidagi e’lonlar muntazam bosilib turilardi va men qasam ichib aytishim mumkinki, sirena chalinib yakorlar ko‘tarildi deguncha Montes hamisha o‘sha yerda hoziru nozir edi, u toki , kema portdan ko‘rinmay qolguncha, haykalday qotib turardi: ba’zida go‘yo yomg‘ir ostida qolganu, u esa balchiq yuziga qalqib chiqmagan paytda anhor tubida o‘sadigan gul juda go‘zal ko‘ringani kabi hali umidsizlik soya solishga ulgurmagan deyarli chiroyli, katta-katta ko‘zlarini yumishni ham unutib uxlab yotgandek yoki o‘zini o‘zi ovutayotgandek qotib qolgan, kema izidan xayolan Ovrupaga jo‘nab ketayotgan xotinining etdor yuziga, garchi hech qanday javob olmasa ham, savol va iltijo bilan tikilib-tikilib qo‘yardi.

Meni shilib ketishga harakat qilgan, shanba va yakshanba kunlari telefondan tushgan foydani mendan yashirib, yolg‘iz o‘zi o‘ynab, omadini sinab ko‘rmoqchi bo‘lgan va natijada to‘lay olmas darajada yutqazib qo‘ygach, Montesning o‘zi bosh egib kelib hammasini aytib bergan kunidan beri ularning qismatidan xaardor va lekin hamon mohiyatiga yetolmas edim. Uning bu nojo‘ya xatti-harakatining tub sababi bilan qiziqqanim ham yo‘q, biroq u hammasini aytib berish istagiga tushgan va shu sababli, ayni daqiqada, omad va do‘stlarga, ha, aynan ularga hamisha hayrixox bo‘lishi kerakligi haqida o‘ylagan ko‘yi uni eshitishga jazm qilgan edim, asosan esa, unga zug‘um qilmaslikka tirishgandim, chunki oxir oqibatda bu muttaham meni shilib ketishga urinmaganda ham cho‘ntagimdan uch ming peso havoga uchib ketgan bo‘lardi. Men uning pastkash odam, qasamxo‘r do‘st va uchiga chiqqan qip-qizil o‘g‘ri ekanligiga o‘zida hech qanday shubha qolmaguncha, o‘zim biladigan jamiki taxqirli so‘zlar tugamaguncha og‘zimga siqqanicha so‘kkan va yana hatto uning o‘zi ham bunga qo‘shilishga, qachon va qanday holatda bo‘lmasin agar talab qilsam, xohlagan kishining oldida tasdiqlashga tayyor ekanligiga ishonmagunimcha hamda ko‘nglimdagi alam tarqamaguncha uni xaqorat qilgan edim. Alalxusus, xuddi shu dushanbadan boshlab, men qanday fikr bildirmay to‘g‘ridan- to‘g‘ri ham emas, har qanday suhbatda, har qanday sharoitda, o‘rtaga qanday kinoyali luqma tashlamay — har doim u yaramas, shu daqiqadayoq mening gaplarimning mag‘zini chaqib olar, mo‘ylovining uchlarini pir-pir uchirgancha meni tushunganini va mening haq ekanligimni bildirib, mahramona tabassum qilib qo‘yadigan odat chiqargandi. Biz u bilan bu haqda hech qachon kelishib olmagandik, biroq hozirgacha shu hol davom etib kelardi. Men unga bir og‘iz ham gapirmay uning uchun uch ming peso to‘lab yuborgan va toki unga yordam berish kerakmi yoki qonun bo‘yicha jazolashmi degan biron qarorga kelgunimcha ko‘zimdan narida bo‘lib turishni so‘ragandim; so‘ng uni chaqirib olib, oradagi gapni esdan chiqarganimni, taklifni qabul qilishimni, oyiga ikki yuz pesoga ishlab berishi mumkinligini, biroq o‘ziga bir tiyin ham bermasligimni bildirgandim. Bir yil-bir yarim yilda u bo‘ynidagi qarzdan qutuladi, so‘ng to‘rt tamoni ham qibla; menga desa duch kelgan birinchi shoxgayoq o‘zini ossin. Albatta, u mening qo‘l ostimda ishlagani yo‘q; poygadagi yutuqlarni kuzatib borishni unga yuklash xavfli bo‘lib qolgach, Montesning xizmatidan endi foydalanishim mumkin emas edi. Avvalgi bitimimizga muvofiq, uni o‘z ishxonamda, faqat odamlarni xotirjam qabul qilish imkoniga ega bo‘lish va telefon orqali muzokaralarni yetkazib turish uchungina ushlab turgandim; endi esa u idorasi menikiga qo‘shni bo‘lgan, mening ba’zi ishlardagi sherigim Serrona qo‘lida ishlay boshladi. Serrona, albatta, unga moyana to‘lar, to‘g‘rirog‘i menga to‘lar, uni esa, biri shaharning u chekkasida, biri boshqa burchagida bo‘lgan goh bojxonaga, goh omborxonaga kun uzog‘i bilan tinim bermay yugurtirgani-yugurtirgan edi. Men xizmatkorlarimdan qaysi biridir, xuddi otchopardagi kassaning qulfsiz tuynugidek, ishonchsiz va besubut kishi sifatida nom qozonishini sira istamasdim, shu sababli, bu haqda hech kim hech narsa bilmay qo‘ya qolgandi. Bu voqealarning barini, yoki deyarli birini, u aftidan, yuzi murdaday ko‘karib, sovuq ter tomchilaridan peshonasi va burnining qirralari xunuk yaltirab, xuddi talangan itday ayanchli qiyofada mening oldimga kirib kelgan o‘sha dushanba kuniyoq ma’lum qilib bo‘lgan edi. Qolgan tafsilotlarni esa u keyinchalik, bizning ba’zi-ba’zida bo‘lib turadigan suhbatlarimizda aytib bergan bo‘lishi kerak. Garchi shunday bo‘lishiga o‘zimiz ham unchalik ishonmasakda, salqin va musaffo havo bizga omad hamda do‘stlarimiz bilan birga bo‘ladigan ajoyib sarguzashtlar, g‘aroyib ko‘ngilxushliklar olib keladi deb, umid qilgan bu yilgi qish – quruq sovuq bilan to‘satdan boshlangandi; ko‘chalarda va uylarning mo‘rilarida ayoz jazava bilan uvillab yurardi: ehtimol, hamma narsa aynan shundan boshlangandir. Ayozli oqshomlarning birida Montes uyiga qaytadi va xotinini tunuka plita oldida tutab yotgan olovdan ko‘z uzmay o‘tirgan holatda uchratadi. Bu menga unchalik muhim voqea bo‘lib tuyulmagan bo‘lsada, u aynan shunday deb bir necha bor takrorlagan edi. Kirsten mahzuna qiyofada bo‘lgan, biroq nechun ko‘z yosh qilganining sababini aytishni xohlamagan, butun tun va yana butun hafta davomida shu holatda yuravergan. Kirsten – to‘la, durkun va albatta badani ham momiqdek edi. U boshiga musibat tushgan va behad ko‘p sitam chekkan kishidek churq etmay yuravergan va o‘zicha nima bo‘lganini ham Montesga aytmagan. U yer sharining barcha mamlakatlaridagi barcha ayollari kabi “yo‘q, menga hech narsa bo‘lgani yo‘q” deb javob beravergan. So‘ng u Daniyadan keltirilgan — qirollar, ministrlar, sigirlar, tepaliklar va boshqa har xil manzaralar tasvirlangan suratlarni butun uyga ilib tashlagan. Shunda ham u avvalgiday, hech qanday g‘ayritabiiy narsa yuz bermaganini ta’kidlayvergan, bu to‘nka Montes esa, goh u narsadan, goh bu narsadan gumon qilavergan, biroq uzoq vaqtgacha xotinining nima uchun g‘amgin ekanligini aniqlay olmagan. So‘ng Daniyadan xatlar kela boshlagan; Montes esa, bironta so‘ziga ham tushunmagan, nihoyat Kirstenning o‘zi qaysidir uzoq qarindoshiga xat yozganini va endi undan javob olayotganini, biroq kelayotgan xabarlar unchalik quvonarli emasligini Montesga tushuntirgan. Shunda Montes hazillashgandek, maboda u yoqqa ketging kelmayaptimi, deb so‘ragan, Kirsten qat’iy qilib, yo‘q, deb javob bergan xuddi shu kechadan yoki keyingi kechalardan boshlab Montes uyqusizlik balosiga yo‘liqqan.

Kirsten uning yelkalaridan silkigancha hech qayoqqa ketmasligini qatiyat bilan takrorlayvergan, u asabiy holda sigareta tutatganicha bu voqeani o‘qilishi og‘ir kitobni o‘qiyotganday qilib aytib bergandi. Olis Daniya haqidagi xochning surati bor bayrog‘i va o‘rmon orqali cherkovga olib boradigan yo‘l haqidagi hikoyalarini bosh qimirlatib, ma’qullagancha tinglab o‘tiravergan. Shuncha gaplardan keyingina — Kirstenning Amerikada o‘zi bilan qanchalik baxtli ekanligini tushungachgina Montes xotirjam uyquga ketgan.

Bir muncha vaqt xat kelib ketib turgan va bir kuni kechqurun o‘ringa yotishganda, Kirsten chiroqni o‘chirib, tuyqusdan; «Agar sen gapimni bo‘lmasang, senga bir narsa aytib beraman, faqat bir og‘iz ham gapirmay eshit»,- degan. U «Albatta-albatta»,-deb g‘o‘ng‘illagan; Montes dovdirab qolib, kuldonni choyshabning qatiga to‘kib yuborgan va hamma narsaga tayyor qiyofada, xotinining yoniga cho‘zilgan. Biroq xotini u kutgandek boshqa erkak haqida hatto eslamagan ham, xuddi xozirgina yig‘lashdan to‘xtagandek, past, xirilloq tovushda, ular velosepidlarini tashqarida qarovsiz qoldirishi, cherkovga yoki boshqa biron yoqqa jo‘nashganda eshiklarni ochiq holda tashlab ketishi, chunki Daniyada bironta ham o‘g‘ri yo‘qligi, u yerdagi daraxtlar boshqa mamlakatlarnikiga qaraganda balandroq o‘sishi hamda, ko‘proq yashashi, va har bir daraxtning o‘ziga xos hidi bo‘lishi haqida, hatto o‘rmonda boshqa daraxtlarning hidlarii bilan aralashib ketgan taqdirda ham qanday hid qaysi daraxtning hidi ekanini bemalol ajratish mumkinligi to‘g‘risida, odamlarni tongda dengiz qushlarining sayrog‘i uyg‘otishi, uzoqlardan esa ovchilarning miltiq tovushlari kelib turishi, bahor ham bu yerlarda qorning ostida uzoq yashirinib yotib, so‘ng xuddi tog‘dan kelayotgan sel kabi, birdan bostirib kelishi va hamma narsani o‘ziga mahliyo qilib qo‘yishi, shunda odamlar faqat chuvoqli kunlar haqidagina gaplasha boshlashi to‘g‘risida hikoya qilib bergan. Daniyaga, baliqchilar posyolkasiga bahor, xuddi semiz g‘ozga o‘xshab lapanglab kirib keladi degan.

Va Kirsten «Esbirges, xrised kysten*» deb takrorlagan, garchi, nima deyilganiga tushunmasa ham xuddi mana shu so‘z Montesni, ayniqsa, hayajonga solgan: u menga xotinining tovushida ibodat paytidagidek, muqaddas bir ehtiromni anglab, yig‘lab yuborishiga oz qolgani to‘g‘risida gapirib bergan edi. Kirsten bu so‘zni qayta va qayta takrorlagan. Bu sirli so‘zlar Montesni mahliyo qilib qo‘ygan va unda xotiniga nisbatan o‘zining imkoniyatiga qaraganda yirikroq va kuchliroq achinish hissini uyg‘otgan; u xotinini, g‘irt yetim qizni himoya qilgandek himoya qilishni, dalda va taskin berishni istagan: hamma balo shunda ediki, bu o‘zga tildagi xitob Kirsten hayotining o‘ziga mutlaqo noma’lum qismidan eshitilgandek bo‘lgani uchun ham uni o‘ziga rom qilib qo‘ygan. Mana shu tundan boshlab uning qalbida g‘ayritabiiy muruvvat tuyg‘usi paydo bo‘lgan; xuddi Kirsten og‘ir kasaldan kundan-kun holdan toyyayotganday, tuzalib ketishiga hech qanday umid yo‘qday bu shafqat soat sayin ulg‘ayib borgan. Hayotining ma’lum qismini o‘z izmiga bo‘ysundiradigan, o‘zining ham ko‘nglini chog‘, tilini uzun qiladigan, uzoq yillar ko‘nglini yupatib yuradigan katta bir jasorat ko‘rsatish kerak degan fikrga kelgan. U Kirstenning Daniyaga jo‘nab ketishi uchun pul to‘plashga kirishgan. U ma’lumotnomalarni, bu ishga to‘la qaror qilmay va buning uchun ikki ming peso zarurligini bilmay turiboq, to‘g‘rilay boshlagan. Ammo qaerdan olishi mumkinligini ham o‘ylamay ikki ming peso topish ehtiyoji unga hech orom bermay qo‘ygan. Aftidan, shunday bo‘lgan, ammo o‘ziga nima bo‘lganini o‘zi ham tushunmagan. Ikki ming peso topib, bu haqda Kirstenga serfayz shanba oqshomlarining birida, qimmatbaho restoranda oliy navli vinoning so‘nggi qadahini ko‘tara turib aytmoqchi bo‘lgan! Buni aytar ekan, u xotinining yuzi xushta’m taomdan va o‘tkir vinodan bilinar-bilinmas qizarib turganini ko‘radi, avvaliga Kirsten unga ishonmaydi; shunchaki to‘qib-bichayapti deb o‘ylaydi, so‘ng asta-sekin uni ham zavq va hayajon egallaydi, ko‘zlaridan minnatdor yoshlari sim-sim to‘kiladi va nihoyat u Montesning sovg‘asini olishdan bosh tortadi. «Menga parvo qilma, hammasi o‘tib ketadi,»-deydi u, Montes esa toki xotini o‘z sovg‘asini qabul qilmaguncha qatiyat bilan taklif qilaveradi va yana u Kirsten bilan bir umr ajrashmoqchi emasligiga, toki qaytib kelguncha, uni shu yerda sadoqat ila mahtal bo‘lib kutib turishiga ishontiradi.

Boshqa bir kechasi uyqusi uchib u ikki ming peso topishning har xil yo‘llarini o‘ylar ekan, Skopellenning xilvat burchagida o‘tadigan bo‘lajak shanba oqshomini xayolan tasavvur qilgan; u o‘zini jiddiy tutib, ko‘zlarida suhbatni sirli tabassum bilan boshlaydi, yo‘q, avval, xotinidan qaysi kuni uzoq safarga chiqsa xosiyatli bo‘lishini so‘raydi; Kirstendan oldinroq uxlab qolgan boshqa bir kechasi esa uning tushiga xotinining tushi kiradi va tushida ham Kirsten unga Daniya haqida hikoya qilib beradi. Aslida, bu Daniya emas edi; bu — Kirsten tug‘ilgan, dastlab ona tilida chuldirashni o‘rgangan, ilk bor erkak bilan raqsga tushgan, barcha yaqinlaridan ko‘z o‘ngida birin-ketin ajralgan olis mamlakatning bir parchasi, ulkan yer sharining bir hovuchi edi. Aziz va qadrdon narsasini yo‘qotib qo‘yib, so‘ng bir umr unitishi mumkin bo‘lmagandek, bu Kirsten abadiy yo‘qotgan muqaddas joylar edi. Xotini Daniya to‘g‘risida boshqa voqealarni ham gapirib berar, lekin asosan o‘sha bittasini ko‘p takrorlardi va Montes xotinini qachonlardir yurgan yam-yashil yo‘llarni, baland-baland daraxtlarni, bag‘ri keng, shafoatli odamlarni, turli uy hayvonlarini yaqqol ko‘rib turganday bo‘lardi.

Lo‘ppigina Kirsten o‘zi bilmagan holda uni devorga siqib qo‘yib, yelkasiga boshini qo‘ygancha, pichirlab, hikoya qilavergan; tinglayotgan kishini biroz zeriktiradigan, go‘yo olis yillar qa’ridan eshitilayotgandek vujudining to‘ridan otilib chiqayotgan mungli tovush bilan eng zarur so‘zlarni chertib-chertib gapirar ekan, Montes xotinining burun uchlari qanday shalpayib qolganini, ko‘zlari ingichka ajinlar hosil qilib, qanday qisilayotganini, seret engagining qanday titrayotganini aniq his qilib turgan.

Shunda Montes beixtiyor, bankdan olinadigan qarz yoki bironta sudxo‘r haqida va hatto pulni unga men berib turishim mumkinligi to‘g‘risida ham o‘ylagan. Shanba yoki yakshanbada mening idoramda Xasinto bilan birga Palerma yoki La-Platadan telefon orqali kelayotgan xabarlarni qabul qilib o‘tirar ekan, u Kirstenning safari haqida yana xayolga berilgan. Kunlar lanjlik bilan o‘tayotgan edi, foyda ming pesoga zo‘rg‘a yetardi, ba’zan esa qandaydir o‘pkasi katta qimorboz paydo bo‘lib qolar, shunda daromad besh mingdan, ba’zan undan ham oshib tushardi. Montes menga poyganing har bir aylanib kelishi oldidan o‘yinning borishi to‘g‘risida telefon orqali axborot berib turishi shart edi: agar o‘yin qandaydir xavfli tus olsa — ba’zan shunday bo‘lib turardi — men Veles, Martina yoki Vaskodagi yetakchi o‘yinlar hisobiga sirg‘alib chiqishga harakat qilardim. Xuddi mana shu daqiqalarda Montesning xayoliga menga bildirmasdan uch-to‘rt yirik hisobdagi o‘yinlarni yashirib, minglab pattalarni o‘z hisobiga o‘tkazib, agar jur’ati yetishsa, yo xotinining sayohati uchun, yoki peshonaga tegadigan o‘q uchun o‘ynab ko‘rsamchi degan shum fikr kelib qolgan. Agar u o‘zida jasorat topa olsa, bu ishni qilmoqchi bo‘lgan: axir Xasinto har bir qo‘ng‘iroqda qancha patta o‘ynalganini qaerdan bilib o‘tiribdi? Montes menga bu haqda bir oy o‘ylab yurganini gapirib bergandi. Menimcha, u rost gapirgan edi, aftidan, bunga o‘xshash kimsalar o‘g‘irlik qilishdan oldin uzoq ikkilanadilar, azob chekadilar, o‘ylayverib, o‘zlarini adoi-tamom qiladilar, har bir telefon qo‘ng‘irog‘i oldidan jiqqa terga botgancha asablari qaltirab turadilar. Agar u aldayotgan bo‘lsa, men bud-shudimni tikib, hech ikkilanmay qasam ichishim mumkin: agar u bu ishga o‘z-o‘zidan, kutilmaganda kirishgan bo‘lsa, agar o‘z kuchi va qudratiga ishonib, to‘satdan qaror qilgan va keyinchalik «Men aytgan edim-ku, o‘shanday kunda ham juda oz patta sotilgandi,» deb shubha bildirgan, biroq o‘sha paytda hech narsani sezmay qolgan, hayvondan ham battar Xasintoning ko‘z oldida meni xotirjamgina shilib ketishga harakat qilgan bo‘lsa, jonimni o‘rtaga qo‘yib qasam ichishim mumkin. Men ishonch bilan aytishim mumkinki, hozir yutushi mumkinligini his qilib, uning yuragi qinidan chiqib ketguday bo‘lib ura boshlagan; biroq u jo‘jani kuzda sanab qo‘ygan edi.

Shunday qilib, u uch ming pesoga yetadigan o‘yinni boshlab yuborgan va to‘satdan bu o‘yinda yutib chiqishga ishonmay qo‘ygan, badanidan chim-chim ter oqa boshlagan, o‘z hisobini qayta-qayta tekshirib ko‘rgan va odamdan ko‘ra ko‘proq ipak ko‘ylak kiygan maymunga o‘xshaydigan Xasintoga shubha aralash tikilib-tikilib turgan; oqshom payti mashinalar bilan liqqa to‘ladigan ko‘chani derazadan kuzatgancha, oyog‘i kuygan tovuqday idorada timirskilanib yurgan. U yutqiza boshlaganini, boshqalar yutug‘i har qo‘ng‘iroqda yuz pesodan oshib borayotganini anglagan paytda, mana shunday holatda bo‘lgan: uni jiqqa ter — nihoyat o‘zida idoraga qaytishga kuch topib, menga hammasini aytib berishga ahd qilgan o‘sha dushanba kuni ham badanida hidi saqlanib qolgan qo‘rquvning sovuq va badbo‘y qora ter butun vujudini qoplab olgandi.

Kirstenga bu narsalarni u hali meni shilib ketmasidan oldinroq aytgan; u xotiniga yaqin kunlarda o‘zlari uchun juda muhim, juda ajoyib nimadir sodir bo‘ladi — men senga atab, hatto tushingga ham kirmagan g‘aroyib sovg‘a tayyorlayapman, faqat u qo‘l bilan ushlasa bo‘ladigan shunchaki oddiy buyum emas, degan. Shuning uchun ham hammasi boy berilgandan so‘ng, u xotiniga halokat haqida gapirib berish juda ham zarurligini his etgan: biroq u buni Skopellining xilvat burchagida, o‘tkir xorij arog‘i to‘la qadahni ko‘tara turib emas, o‘zlarining yemakxonasida, qashshoq dasturxon ustida aytishga majbur bo‘lgan: u metall naycha orqali xo‘rillatib mate so‘avergan, Kirsten esa, unga yon tomoni bilan o‘girilib, yuzida qizg‘ish shu’lalar o‘ynoqlagancha, temir plitadagi olov qanday miltillayotganini kuzatib o‘tiravergan. Ular qanchalik obi-diyda qilganlaridan xabarim yo‘q: ertasiga Montes menga qarzini o‘zining maoshi bilan uzishi mumkinligini aytdi: Kirsten esa o‘ziga ish topishga majbur bo‘ldi.

Voqeaning keyingi qismi oradan bir oz vaqt o‘tgach, ishiga hech bir aloqasi bo‘lmagan paytlarda ham Kirsten uydan indamay chiqib ketishni odat qilgandan so‘ng boshlangan; agar ular biron joyda uchrashishni kelishsalar, Kirsten hamisha kechikib kelgan, ba’zan esa yarim kechasi o‘rnidan turib; kiyinib, biron og‘iz ham gapirmay, qayoqqadir jo‘nab qolgan. Unga biron nima deyishga, umuman, u bilan gaplashib olishga masalani ochiq-oydin ko‘ndalang qo‘yishga Montesda jur’at yetishmagan; chunki ular faqat Kirstenning moyanasi hisobigagina kun kechirishardi, Montesning Serrona ko‘lidagi ishi uchun ba’zida men qo‘yib beradigan bir stakan vinodan boshqa sariq chaqa ham to‘lashmas edi.

Shunday qilib, Montes o‘zining axmoqona fe’l-atvori bilan, ha, asosan, axmoqona fe’l-atvori bilan, ustiga ustak meni shilib ketmoqchi bo‘lgan kundan buyon saqlanib qolgan va aftidan, uni endi bir umr tark etmaydigan jizzaki kayfiyati bilan xotiniga zug‘um qilmaslik uchun tilini tishlashga majbur bo‘lgan. Shubha Montesni tiriklay komiga tortavergan, u toki bir kuni Kirstenning izidan xufyona kuzatib bormaguncha, uning tosh yo‘lni vazmin qadam tovushlari bilan to‘ldirib, portga qarab ketayotganini va u yerda xotinining kuzatuvchilar bilan birga va shuningdek, ulardan alohida, jo‘nab ketayotgan kemalar izidan termulgancha, xuddi bandargohga zanjirlanganday qotib turganini ko‘rmaguncha, turli xil mudhish gumonlarga boravergan. Kirstenning Daniya haqidagi tungi hikoyasidek bu yerda ham hech qanday begona erkak bo‘lmagan. Bu marta Montes xotini bilan gaplashib olishga jur’at etgan va Kirsten hammasini unga ochiq so‘zlab bergan; Montes yana bir narsani — menimcha, unchalik ahamiyati yo‘q narsani — ya’ni Kirsten unga bu narsalarni na g‘ussa, na g‘azab , na xijolat bilan emas, odatdagi ohangda gapirib berganini menga alohida ta’kidlagandi, go‘yo unga ishonmayotganday, qayta -qayta takrorlagandi. Kirsten unga Ovropaga jo‘nab ketayotgan kemani kuzatib qolish uchun, vaqt qay mahal bo‘lmasin, baribir, portga kelib turganini aytib bergan. Montes uning bu xatti-harakatidan qo‘rqib ketgan va oxiri ko‘ngilsizlik bilan tugashi mumkin bo‘lgan bu odatga qarshi kurashishga qaror qilgan: bu yerga kelib turishi — uyda o‘tirganidan ko‘ra ming karra battarroq ekanligiga xotinini ishontirmoqchi bo‘lgan; biroq Kirsten o‘zini hamishagidek jiddiy tutib qat’iyat bilan bu yerda ko‘ngli bir oz bo‘lsa ham yupanishini, shuning uchun portga, albatta, yana kelishini, jo‘nab ketayotgan kemalarni qo‘l silkib, toki, ko‘zlari og‘rib qolguncha izidan termulib yoki shunchaki kuzatib qolishini, buni xohlagan va ilojini topgan har qanday vaziyatda qilaverishini aytgan.

Va oxir-oqibatda, Montes Kirstenni doimo bandargohga kuzatib borishga qaror qilgan; xuddi mening oldimda o‘z qarzini o‘tayotgandek, shu yo‘l bilan, xotinining oldida ham o‘z burchini o‘tamoqchi bo‘lgan.
Mana endi, har shanba oqshomi kechasimi, yoki tush paytimi, havo ochiqmi yoki Kirstenning gezarib ketgan yuziday serbulutlimi, yomg‘irlimi, baribir, ular portga qarab yo‘l olishardi va kema jo‘nagunga qadar turli shakldagi jamodonlar ko‘targan, issiq paltolar kiygan, qo‘llarida gul va ko‘z yoshlaridan nam bo‘lgan ro‘molchalar tutgan odamlar orasida bir ko‘rinib, bir ko‘rinmay, xiyobon ichida sayr qilib yurishardi; yurakni orziqtiradigan sirena qiyqirig‘idan so‘ng, kema sekin jo‘nab keta boshlardi; toki tinkalari qurib, holdan toyib qolgunlaricha ular qimirlashga ham qo‘rqib, toshdek qotib turishar va har biri o‘z-o‘zicha chuqur va sirli xayollarga g‘arq bo‘lgan kuyi, ayni daqiqada, o‘zlari ham bilmagan holda, ikkalasi ham bir paytda, qalblarini allaqachon o‘ziniki qilib ulgurgan va endi bir umr ularni o‘z changalida olib yuradigan vatan sog‘inchi va yolg‘izlikning beshafqat panjalari haqida o‘ylashib, bir-birining yelkalaridan mahkam quchgancha ketayotgan kema izidan jimgina qarab turishardi.

* “Sohil bo‘ylab chopayotgan Esberg” degan ma’noni beradi. (Daniya tilida)