Неруда ўз ижодида беш қитъа бадиий анъаналаринигина эмас, жўғрофиясини ҳам бирлаштирган, унинг шеърлари, достон, балладаларидан беш қитъанинг деярли йирик ва тарихий шаҳарларининг барчасини топиш мумкин. Нега шундай?..

Назар Эшонқул
ПАБЛО НЕРУДА

Неруда ўз ижодида беш қитъа бадиий анъаналаринигина эмас, жўғрофиясини ҳам бирлаштирган, унинг шеърлари, достон, балладаларидан беш қитъанинг деярли йирик ва тарихий шаҳарларининг барчасини топиш мумкин. Нега шундай? Жавоб, афтидан, Неруданинг бош ижодий кредосидан келиб чиқади. У миллати, ирқи, тили, дини қайси давлатга фуқаролигидан қатъи назар, «мен инсонман» деган ғояни илгари сурди ва инсон ҳурлиги, фикр, сўз, туйғу, қарашлар ҳурлиги унинг бош мақсади бўлди. Шу сабабли унинг асарлари бир қарашда деклоратив шиорлардай туюлади, бироқ ундаги образларга, ўхшатиш, сўз ўйини, метонимияларга назар ташласангиз, ундаги юксак ва нозик поэтик нафосатдан юрагингиз тўлиб кетади. Бу шеърлари инсон, жамият, нафосат ўртасини боғлаб турувчи бир уйғун мусиқага ўхшайди.

Неруда ҳақида гап кетганда, унинг ижодини ХХ аср ижтимоий ва бадиий тафаккурининг ўзига хос бир намунаси дейиш мумкин. Неруда ХХ асрдаги сиёсий ёвузликларнинг барчасига ўз шеърлари билан қарши турди, уларга қарата исён шаклида шеърлар ёзди. Норозилигини баён этди, инсон, шахс сифатида лоқайд ўтирмади – у ҳақиқий маънода курашди.

Бироқ бу курашчининг қўлида фақат сўз бор эди. Унинг шеъриятини «ХХ аср воқелигининг тезкор бадиий виждони» дейиш мумкин. Бироқ ана шундай улкан шахснинг нигоҳи ҳам шўро мафкурасининг ниқобини тешиб ўтолмади. Шўро тузуми уни дўст шоир сифатида қабул қилди, унинг асарларини чоп эттирди. Бироқ чоп этилган асарлар фақат ижтимоий шеърлар эди. Унинг чинакам гўзал шеърлари таржима қилинмади, оқибатда Неруда ижтимоий масалалар шоири сифатида ном қозонди. Унинг чинакам шеърлари энди таржима қилинмоқда, нашр этилмоқда. Биз бугун Нерудани қайтадан кашф этяпмиз.

Неруда бу Лотин Америкаси зиёлиларининг, нафақат зиёлилари, балки ўзига йўл, мустақиллик, тараққиёт, озодлик излаган Лотин Америкасининг айнан ўзидир. Ундаги ибтидоий ҳиссиётлар билан замонавий жўшқинлик омихталигининг ҳам сабаби шу. Адашишлари, ўзига суянчиқ излаш учун турли ғояларга берилиб кетишлар, энг муҳими, комунистик ғояга ўхшаш оҳанрабо ва маккор ғояга лаққа тушишлар, маҳлиё бўлишлар – бари Лотин Америкасига хос соддалик оқибатидир. Шу сабабли Неруда ўзида 30–50-йиллар Лотин Америкаси ижтимоий, ҳиссий ҳаётини мужассамлаштиради.

Пабло Неруда ижоди, ҳаёти Лотин Американинг ХХ аср ижтимоий ҳаёти билан чамбарчас боғлиқ. Унинг шеърлари шу ижтимоий ҳаётнинг инъикоси, у тириклигида кўплаб китоблар чиқарди. Бутун дунёга машҳур шоирга айланди, унинг эҳтиросли образлари, овози беш қитъани ўзига қаратди ва ўлими ҳам Лотин Американинг ўша давр ҳаётига хос якун топди. ХХ асрнинг машҳур шоири 1973 йил ҳарбий ўнта туфайли вафот этди. Бутун дунё муҳаббати ва эҳтиромини қозонган шоирни ўз мамлакати аскарлари танимадилар, уйини вайрон этишди, уй қамоғига маҳкум этишди. Бу хўрлик 1973 йил сентябрида ХХ асрнинг яна бир катта шоири вафоти билан якунланди. Тирик шоирни хўрлашдан қўрқмаган хунта унинг ўлимидан қўрқди. Дафн маросими сир тутилиб, ими-жимида кўмиб келинди. Фақат шундан кейин бутун дунё шоирнинг ўлимидан хабар топди. 1960 йил шоир шундай ёзганди:

Мен ўлмасман, ўлдиролмас ҳеч қачон,
Жисмим сўнса, руҳим яшар қон бўлиб.
Чорлашсалар алам пайти, бахт пайти,
Мен келарман шеър бўлиб, вулқон бўлиб.
Ва шундай бўлди ҳам. Хайр, омон бўлинг.

Пабло Неруда
ШЕЪРЛАР

Пабло Неруда (тахаллуси; асл исм-шарифи Нефтали Рикардо Рейес Басуальто) (1904.12.7, Парраль ш.- 1973.23.9, Сантьяго) — Чили шоири, дипломат. Сантьяго ун-тида таълим олган. Чили Сенатининг аъзоси ва дипломат сифатида кўп мамлакатларда бўлган. Шу жумладан Тошкентда ҳам бўлган. Нобель мукофоти лауреати (1971).
«Ўлмайдиган одамнинг хатарли қадами» (1926) тўпламида шеърнинг анъанавий ўлчамлари ва крфияларидан воз кечиб, ички кечинмаларни сюрреализмга яқин тил ва образлар б-н ифодалаган. «Яшаш жойи — Ер» (1933, 2 жилд), «Юракдаги Испания» тўпламларига кирган асарларида инсоният озодлиги учун кураш гоялари акс этган. Неруда 1941—44 й.лар марксизм б-н қизиқади, Чили коммунистик партиясига аъзо бўлади. Шу йилларда Чили президентини «АҚШ қўғирчоғи» деб ҳақорат қилганлиқда айбланиб, ҳукумат томонидан таъқиб остига олинади. Неруда Мексикага кетади ва у ерда 340 шеърдан иборат монументал асари «Умумжаҳон қўшиғи» (1950)ни ёзади. Асарда Лотин Америкасининг ўтмиши ва бугуни марксистик нуқтаи назардан талқин этилган. Китоб Чилида тақиқланган, коммунистлар уни яширин тарқатишга уринганлар. Шоирнинг 1950—60 й.лар ижоди Неруда фикр доирасининг кенгайганидан, поэтик маҳоратининг янада такомиллашганидан далолат беради: «Севги ҳақида 100 сонет», «Чили тошлари» (1960), «Диний маросим қўшиқлари» (1961), «Қиёмат» (1963) шеърий тўпламлари, «Қора орол мемориали» автобиографик достони (1—5-ж.лар, 1964) ва б.

---

ФЕДЕРИКО ГАРСИА ЛОРКА УЧУН ҚАСИДА

Агар бўм-бўш, ёлғиз уйда даҳшатдан йиғлай билсайдим,
Кўзларимни ўйиб ютиб ташласам эдим агар,
Мен буни сенинг овозинг ҳаққи – мотамсаро пўртаҳол ҳаққи қилган бўлурдим.
Жигарингдан фарёд мисол оққан
шеъринг ҳаққи қилган бўлурдим.
Зеро, сенинг учун, сенинг шаънингга
Касалхона деворларини ҳаворангга бўярлар,
Мактаблар қурилар, соҳилнинг ўрамлари,
Темирқанот чиқарган ярадор фаришталар,
Зар тангалар билан қопланур қўшилаяпкан балиқлар
Ва кирпилар фалакка парвоз қилур бегумон.
Сен учун қора парда тутган тикувчилик устахоналари
Тўлар қон ва суваракка.
Сен учун қизил белбоғлар боғлаб ошиқлар
ўпиб ўлдирадир маъшуқаларин,
Ва оққа беланиб ясанажаклар.

Сен шафтолиранг нафосатга ўралиб учаётган чоқ,
Бўрон совурган гурунч кулгуси-ла кулар экансан,
Борлиғингча титрар экансан қўшиқ айтиш олдидан,
Сесканиб кетар лаблар, қонтомирлар, бармоқлар,
қовоқлар.
Мен сен учун ўлишга тайёрман
Мен қонранг кўл учун тайёрман ўлимга,
Сен хазон мавзеида макон тутган кўл учун.
Йиқилган от ва қонга беланган худо билан баробар
Ўлишга тайёрман мозорлар ҳаққи.
Улар
тунда чўктирилган қўнғироқлар ичинда
Ўзларининг сувлари ва қабрлари билан оқарлар,
Худди кўл ва қон дарёси сингари,
Дарёлар ярали аскарга тўлган бир касалхона,
Дафъатан ўлим қабртошлари билан
Оқизиб кетяпкан дарё.

Мен ўлишга тайёрман, фақат сени руҳимда кўрсам,
Йиғлаб турган чоғинг,
Боқиб турганингда чўкаяпкан хочларга,
Ўликлар дарёсига қараб йиғлардинг бетин,
Бетин йиғлар эдинг жароҳатли юрагинг билан,
Йиғи билан йиғлардинг қобоғинг тўлар эди,
Кўзёшларга, кўзёшларга, кўзёшларга.

Агар мен тун ичра ёлғизликда адашганимда
Унутилиш, ғира-шира ва тутунларни
Қаторлар ва кораблар устидан
Чангютгич қора гирдоб каби йиғолсам эдим,
Мен буларнинг барчасин қилардим
Сен – шохлаяпкан дарахт учун.

Ичингда шовуллаган
Олтин сув учун,
Сенга туннинг сирларин айтган
Суягингни чирмаган чирмовиқ учун.
Бўғзингдаги алҳонни қачон олиб ўтишинг
Пиёзнинг зах ҳиди сингган шаҳарлар пойлар.
Шаҳват ортилган сукут сақлаган кемалар таъқиблар сени.

Яшил қалдирғочлар ин қўяр сочларингга,
Ундан ғайри, чиғаноқлар, ҳафталар,
Ўрама елканлар ва олча дарахти
Ҳаракатга тушар пайдо бўлганида
Сенинг ўн беш кўзлик рангпар қиёфанг,
Ва жизғанак қон рангли оғзинг.
Агар мен маъмурий биноларни
қурум билан тўлдира олганимда,
Ва ўкириб соатларни ота билсам эдим тахтлардан
Мен буни қилардим қандай қилиб сенинг уйингда
Ёрилган лаблар-ла ёз фаслини кўрмакка;
Маҳкумлар кийимида пайдо бўлган мардумни,
Ва ғамгин буюкликка тўлган заминни,
Ва ўлик омоч ҳамда лолақизғалдоқни,
Ва чавандоз ҳамда гўрковни,
Қонли тупроқ харитасини,
Ва кул билан қопланган ғаввосни,
Ортидан пичоқлар санчилган
Қизларни эргаштириб кетаяпкан, юзига ниқоб тортган
қотилни кўрмоқ учун.
Пайдо бўлур илдизлар, касалхоналар, қонтомирлар,
Булоқлар ва қудуқлар,
Ўргимчаклар орасида ёлғиз сарбоз жон узаяпкан
Тўшакни судраб келмакда бу тун.
Нафрат ва тиканлардан иборат
атиргул пайдо бўлур.
Сарғайган бандаргоҳ бўлур намоён.
Пайдо бўлур шамолли кун ва болакайлар.
Пайдо бўлурман мен ҳам ва Оливейро ва Нора,
Висенте Алессандре, Делиа.
Моруна Мальва, Марина, Мариа – Луиса ва Лорка,
Ла Рубиа, Рафаэль Угарте,
Котапос, Рафаэль Альберти,
Карлос, Бебе, Моноло Альтолагирре,
Молинари,
Росалес, Конгамендес
ва мен номин унутган бошқа-бошқалар.
Кел, мен сенга юкинай навқирон йигит,
Парвона янглиғ уфоқ ва тоза вужуд,
Доимо озод бўлмиш қора чақмоқ сингари,
Бугун, қояларда ҳеч кимса йўқ, кел, суҳбатлашайлик,
Кел, анчайин ўзимиз ҳақда.
Шабнам учун бўлмаса агар,
Нечун хизмат қилар бизнинг шеъримиз?
Нечун хизмат қилар шеъримиз бизнинг,
Бизга кескин ханжар қадаган шу тун учун бўлмаса,
Шу кун учун бўлмаса.
Ёки шу ғуборли тонг учун бўлмаса агар,
Азобланган инсон қалбининг ўлимга тап-тайёр
буржи учун бўлмаса.
Айниқса тунда
Осмонда юлдузлар чуғурлашаркан,
Қашшоқ хоналарнинг
Деразаси остидан оқадиган қора дарёда уларнинг бари.
Уларнинг уйида кимдир ўлган ёки эҳтимол
Улар ишидан айрилган идорасида,
Касалхонада,
Шахтада,
Ҳаммаёқда яраланган одамлар,
Ҳаммаёқда умид ва йиғи,
Ҳозирча юлдузлар сузишар сексиз дарёда,
Деразалар йиғи,
Ва остоналар ҳам йиғидан тўзган,
Йиғи тўлқин каби улар қамчинлар лунгисини.
Йиғи сингиб кетган чойшаб ва ёстиқларга,
Федерико!
Сен дунёни кўрмакдасан, кўряпсан кўчаларни,
Сиркали, тўзонли бекатда хайрлашувни,
Ҳамма ерда савол бергувчи одамларнинг тўдаси бордир,
Жавоб йўқдир уларга,
Бор аламли, қаҳрли, қонли басир,
Ва кўзёш ҳамда тикан дарахти,
Ва ҳасад орқалаган ёвуз қароқчи.
Ҳаёт шундай Федерико, ва булар менинг
Сенга ғариб орқадошлик туҳфаларидир,
Жасур, дардкаш бир марднинг илтифоти,
Сен-ку ўз ҳаётингда кўп нарсага етишдинг,
Кўп нарсага ҳали кў етишгайсен давомат.

ҚОРА ЎРМОН АДАШДИМ…

Қора ўрмон адашдим,кесиб олдим бир новда
Қуршаган лабларимга унинг шивирин тутдим.
Бу эҳтимол,селларнинг,парчаланган жомларнинг
Ёки яра юракнинг инграган овозидир.

Нимадир йироқлардан етиб келар дафъатан.
Ул — теран яширинмиш,тупроқ остида қолмиш —
Намхуш кўр ойдинда сочилган барглар аро
Бир вақт хазон сипоҳи кўмиб кетган ҳайқириқ.

Ўрмон маҳв этолмади,лабларимда уйғонди,
Ёнғоқ дарахт новдаси бўғиқ ва сокин куйлар.
Новданинг титрак бўйи қуюлади онгимга.

Гўё мени топмишдир унут бўлган илдизлар,
Олис болалигим-ла қўлдан учган Ватаним,
Мени ҳушдан аюрди новданинг хуш бўйлари.

Русчадан  Рауф Парфи таржимаси

* * *

Ўсимлик, шароб ёки тошнинг оти — Матилда,
не туғилган, неки мавжуд — у барининг отидир.
Бу исмнинг шуъласидан тонглар ёришар ногоҳ,
бу исм парвозидан турунжлар ёлқинланар.

Бу исмда кемалар сузиб юрар бемалол,
йўл кўрсатар денгизнинг ложувард чироқлари.
Бу исмнинг ҳарфлари — сувнинг кумуш оқими,
қақраган юрагимнинг чанқоғини босади.

Мен чирмовуқ остидан излаган ушбу исм
гўёки Боғи Эрам, ё жаннатга элтгувчи
эр ости йўлагининг сеҳрли туйнугидир.

Қайноқ бўсаларингга кўмиб ташлагин мени,
жонимга қада, майли, тунги нигоҳларингни,
фақат исмингда юзиб, ухлашга изн бергин.

* * *

Севгим, бўсагача бўлган йўл узоқ,
сафарда йўлчини қийнар ёлғизлик.
Ёмғирда ивийди сарсон поездлар,
Талтарга энмади то ҳануз баҳор.

Лекин биз биргамиз, о муҳаббатим,
илдизлардан тортиб кийимларгача,
куз каби, сув каби ва сонлар каби
биргамиз бегона, айридан кўра.

Қанча қум, қанча тош, қанча шағални
дарё Бароага оқизиб кетди,
қанчалаб миллатлар, қанча поэздлар

инсоният билан, чиннигул билан
зуваласи битта севишган, севган
ошиқ-маъшуқларни айириб қўйди.

* * *

Бинафшадай тикандан тож кийган золим севги,
эҳтирослар зўридан ҳурпайиб олган бута,
ғазаб оти яғринин яра қилган ғам тиғи
нечун, қай йўллар билан юрагимга йўл солдинг?

Менинг барги резонлар тизган, сўқмоқларимга
нечун ташлаб юбординг ҳасратларинг ўтини?
Ким у сенинг йўлингни менинг қошимга бурган,
ким у кулбам кўрсатган, гулми, тошми, тутунми?

Ваҳим тунни қўрқувлар босиб келар бегумон,
шафақ қадаҳларини майга тўлдиргани рост
ва рост кўкдан қуёшнинг жизғанак куйдиргани.

Севги эса, севгижон бўлди менга парвана
бағримни тилка қилди найзалари, тикони,
куйдиргижон оташи юрагимга йўл солди.

* * *

«Бирга кетайлик», — дедим, токи ҳеч ким сезмасин,
менинг ғуссали жуссам не дарддан тўлғонишин.
На қўшиқ, на чиннигул насиб этмади, дилда
ҳимоятсиз севгининг теран оғриқлари бор.

«Бирга кетайлик», — такрор сўйладим мен нолаваш,
лабларимда қонаган ойга парво қплмаслар.
Қон сатҳи кўтарилар, бирор кимнинг иши йўқ,
юлдузлар тиконини эсла майли, муҳаббат!

«Бирга кетайлик», — деса қўнғироқдан овозинг
майшиша очилгандай эрк сари тошиб чиқар
азоблар, муҳаббатлар, нафратлар — бари-бари

банди бўлган қоронғи ертўласидан шитоб,
оташнинг унут бўлган таъмини туяр лаблар,
тош ҳам қон ҳам ва гуллар ҳам мени куйдирди қайта.

* * *

Ур тошга тўқинар тўлқин зарбаси,
оламлар ёришар — потрар атиргул!—
Кўкимтир шўр томчи, ва ғўр узумга
дўнади денгизнинг дунёқараши.

Эриб гул бўлади магнолиялар,
фусункор дайдишлар, гуллаган ўлим,
фанодан бақога мангу қайтишлар,
туйилган тузларнинг эврилишлари.

Ҳимоят этгумиз сукутимизни,
муҳаббатим, денгиз қийрата бошлар
завқининг ҳайкал ва минорларини.

Эҳтимол, шунданми, нам ва қумлардан
иборат кўз илмас ҳужайраларда
қувғиндан асраймиз назокатни биз.

* * *

Ишқ судраб келадир ҳасрат тўрини
ва балиқлар сокин живирин.
Уларга боқмагин — ҳеч бир жароҳат
Бизни айрилиққа этолмас дучор.

Кўзларинг айблимас кўзёшлар учун,
қўлларинг санчмади бу ханжарни, йўқ,
оёғинг бу йўлни изламаганди
дилга аччиқ шароб қуйилар бу чоқ.

Сермавж муҳаббатнинг саркаш тўлқини
бизни ирғитдию харсанглар томон
бир хил ундан қорди зуваламизни.

Бир ғаму ғуссага этди гирифтор,
бир фалакдан нур сочди бизга,
хаста баҳор билан сийлади бизни.

* * *

Муҳаббатим, энди уйга қайтамиз.
Балки чирмовуқлар етгандир томга,
сенинг тўшагингга сен ётмай туриб,
ёзги чошгоҳ кириб ухлаб ётгандир.

Дунёни кездиляр дайди бўсалар:
Ҳаяжон — сершира асал томчиси,
Сарандиб ям-яшил кабутаргинам,
Янтсзи кун ва тун оралиғидир.

Денгиз шовқинини енгамиз энди,
қайтамиз бир жуфт кўр қушчалар каби
олис уясига баҳоримизнинг

Ахийри у ишқнинг ҳам парвози тугар:
тошлоқ қирғоқларга қайтди умримиз,
бизнинг ўпичлар ҳам уйга қайтдилар.

* * *

Чакалакзор, адашдим-у кесиб олдим бир шохни
унинг сокин шивирларин лабларимга тугдим мен;
бу, эҳтимол, йиғлоқи бир жаланинг шовуридир,
ёки синган қўнғироқнинг, ё яра дил ноласи.

Ногоҳонда йироқлардан бир нимарса чалинар,
теран-теран яширинган, тупроқ остида қолган,
намхуш ойлоқ шомлар аро, тўзғин хазонлар аро
унини куз аллақачон ўчирган бир сас-садо.

Чакалакзор уйқусидан лаблар тегиб уйғонган
Ёнғоқ шохи бўғриқиб, жим куйлаб юборар бехос
ва ул шохнинг дайди иси шууримга урилар,

гўё мени излаб келмиш унут бўлган илдизлар,
менинг олис болаликда йўқотган ҳур ватаним.
Ёнғоқ шохнн бўйларидан маст бўлиб тонг қотдим мен.

Фахриёр таржималари

МАЧУ-ПИКЧУ ЧЎҚҚИСИ

1

…Мени ғижжакларнинг давраларида
кўрмоқчи эдилар, мен эса чиқдим
тошларга кўмилган бир шаҳар билан,
қаърлар хўрсиниғи ила санчилиб,
заминга буралиб-буралиб кирган,
хириллаган боруд* барг ёзиб, гуллаб,
яшнаган бир дунё, ундан-да чуқур
олтин конларининг дунёси билан.
Нақ пуштикамарга,
заминнинг серпушт пуштикамарига
ўзимнинг нозик,
ўта қизиқувчан қўлимни тиқдим,
юлдуз ёғдусига чулғонган тиғдай.

Мен теран сувларга шўнғидим, чўкдим,
сиздим олтингугурт жимлигин бузиб
ва кўрдай пайпаслаб, қайтдим сўнг инсон сўлғин
баҳорининг ёсуманига.

2

Баҳор. Гуллар айни қовушар фасл.
Бахтиёр уруғлар ниш урар ҳатто
тошлар бағридан ҳам топиб бошпана,
ниш урар олмосда, қум қатламида.
Ва лекин одамзод жону жаҳд билан
олам гулларини топтайди, топтар
денгизлар қаърида ўсган гулларни
ва кафтида титраб тургувчи ноёб
маъдан қазиб олар. Увада, тутун
куйинди ичида ўлади кўнгли.
Унга камлик қилар уйқусиз тунлар,
чақмоқтош учқуни, кўз ёшлар кўли,
баҳрларга оққан шўртак кўз ёшлар,
қалбин ҳалок этар пул, зуғум билан,
ташвиш ботқоғига чўктирар дилин,
тикан симлар билан қайириб боғлар
одамзод ўз шўрлик қалбининг қўлин.
Йўқ-йўқ, бундай эмас, қалбини ким ҳам
қонли қизғалдоқдай асрар пичоқсиз –
кенг йўлда, дарада, кўкда, денгизда?
Одамфурушларнинг хўмрайган моли
адо бўлди бари бир-бир қирилиб,
эй, юрак, эй, япроқ – ярадор манглай! –
шабнамларнинг шаффоф сўзлари сени
неча минг йилларки, янграб чорлайди
азалий новдага – баргрезон кузга!

Неча бор уриндим қиш кўчасида
ва ё автобусда, тунни тилкалаб
елган кема узра ё ялпи базм
чоғларида енгиб ёлғизлик ҳисси
ўзим танҳо қолган танҳо дамларда,
қўнғироқ занглари остида айни
инсоний лаззатнинг айни инида,
авваллари тошда, чақмоқ, бўсада
ҳис этганим сирли, абадий тирик
ҳаёт томирини топгали доим.

Ва лекин мен жулдур жандасин ечган,
қўрққан авлодларнинг аянчли, ғариб
дарахтин титратган кузги шамолнинг
қувраб-қовжираган болакайлари –
қалбаки олтиндай пуч ва ялтироқ
юзлар, қиёфалар пўчоқларидан
ўзга ҳеч вақони топа олмадим.
Ҳеч нарса йўқ эди таянай десам:
йўқ эди, сеҳрли булоқ сувидай
оқгувчи суюқ бир балчиқ қўлимда,
йўқ эди, тошкўмир ё биллур каби,
тафт олиб, кафтимга тафтин бергувчи
ишончли бирорта заранг замин ҳам.
Инсон ким? Хўш, унинг қайси сўзида,
машиналар ҳамда куй-мусиқалар
оламининг қайси бурчагида ва
унинг қай бир темир ишорасида
яшаб қолар сўнмас, абадий ҳаёт?

3

Неча бор чорладинг, эй, ҳоким ўлим!
Уммон тўлқинида эриган туздай
кўринмас ҳидларинг таратиб, мени.
Гоҳ баланд кўтардинг, гоҳи чўктирдинг,
сен гўё тоғ қори ҳамда муз шамол
қотишмаси бўлдинг мен учун, ўлим!

Мен эса юрагим бирла санчилдим
ўткир пўлат тиғга, билиб олдим мен
шамолларнинг танг-тор йўлларини ва
уқдим тошнинг, ноннинг кемтикларини,
юлдузли бўшлиққа ўлим олдидан
қўйилган қадамлар мағзини чақдим,
бошим айлантирган чигалликларнинг
маъносига етдим – дунёни билдим, –
шунда ҳам, эй ўлим, соҳилсиз денгиз,
босиб келаверма сен тўлқин-тўлқин,
тунги ойдинликнинг ёруғ қадами
кечаларнинг ёрқин хулосалари
мажмуаси, яъни тўплами эрур.
Ўлимни қўлтиққа яшириб бўлмас,
хаёлга сиғмас у қизил чойшабсиз,
ё уни тасаввур этиб бўлмайди
сукут ёғиб турган тонг гиламисиз,
ё ватаннинг аччиқ кўз ёшларини
ерга ё фалакка дафн этмай туриб.

Мен сева олмадим елкаларида
ўз мўъжаз кузини (бу куз беҳисоб)
япроқларнинг сариқ ўлими, ахир)
кўтариб юргувчи инсон дарахтин,
ҳам ердан, ҳам қаърдан ташқаридаги
сохта ўлимни ҳам, тирилмоқни ҳам;
аксинча, мен жуда-жуда истадим
кенг ҳаёт ўзани бўйлаб сузмоқни,
етмоқни унинг энг қурч мансабига;
ва бир кун одамлар юз буриб мендан,
чертмасин деб менинг булоқ қўлларим,
фаномиз ярасин тирнамасин деб,
дару даричасин ёпиб олди-ю, –
мен отдим ўзимни кўча, дарё, сой,
шаҳар, устахона, хобгоҳ, тоғ сари,
мен юзимнинг тахир, шўр ниқобини
олиб ўтдим чўлу саҳролар аро
ва бир кун энг ғариб, ночор кулбада –
нурсиз, нонсиз, тошсиз ҳамда сукутсиз –
йиқилиб, ўлдим ўз ажалим билан.

4

Йўқ, пўлат қанотли, зил-замбил ўлим,
нону насибасин шошиб еб қўйган
ғариб кулбаларнинг ғураболарин
оч-ғовак жисмидан жой олган қотил
сен эмассан, йўқ-йўқ, бошқа нарсадир:
узилган торларнинг гулбаргидир бу,
бу – жангдан ҳайиқиб ҳаприққан юрак,
манглайга қалқмаган шабнам бу, – хуллас,
қайта тикланмаган алланимадир:
ўлим парчасидир, ердан, роҳатдан
айро қари суяк, ёриқ қўнғироқ.
Шунда шилиб олдим қонли докани
ва тиқдим қўлимни қаттол ўлимни
ўлдиргувчи оғриқ ичига, лекин
очиқ жароҳатдан топмадим асар
жоннинг нимқоронғи тирқишларига
ёприлиб кирган муз шамолдан бўлак.

5

Шунда заминнинг зил зиналаридан
ваҳший ўрмон аро юксалиб, сенинг
ҳузурингга чиқдим, эй, Мачу-Пикчу.
Тарошланган тошдан ўсган тош шаҳри,
ер нарсасин ердан яширмаган ул
кимсаларга сўнгги манзилгоҳ шаҳар.
Бунда, кўз олдимда, жончақар, совуқ
шамолда тебраниб турарди тўп-тўп
одам ва чақмоқнинг тош бешиклари.
Мачу-Пикчу, эй, сен, тошлар онаси,
қузғунлар ватани, эй, Мачу-Пикчу.
Одамзод субҳининг унут қояси.
Илк қумга кўмилиб қолган илк сўқа.
Мозий ҳаётининг қароргоҳи бу:
макка сўталари пишиб бу ерда
сариқ донларини дўл каби тўккан.
Бунда туяларнинг олтин териси
кийинтирган ишқни, қабрни,
доҳийлар, коҳинлар, қаҳрамонларни.

Бу ерда тунлари инсон оёғи
лочин панжалари ила ёнма-ён
моғорага кирган, тонг отгач эса
қалдироқ топтаган сийрак туманни,
пайпаслаб, ахтариб заминни, тошни,
ё зулмат, ё ўлим қўйнида топган…

6

Умумий бир чоҳга дафн этилганлар,
бир қабр руҳлари, эй, бир гирдобнинг
болалари, – гўё сизнинг савлатга
муносиб бир тарзда келди бу ўлим.
Тарошланган қоя чўққиларидан,
қизғиш қуббалардан, қалашиб ётган
осма қувурлардан қулаб тушдингиз
гўё кузга, гўё тубсиз маҳшарга.

Аза тутмас энди у етим шамол,
энди у унутган сизларнинг худди
лойдан ясалгандай оёғингизни,
унутгандир энди чақмоқ пичоғи
тилган кўзангизни, улардан сим-сим
томчилаб турган ул нилий осмонни.
Зўр-зўр дарахтларни ёмғир ва туман
емирди, йиқитди ўтинчи бўрон.

Дарахтлар йиқилди ва сершох қўллар
осмони фалакдан қадим замонлар
қаърига қулади, чунки дунёдан
йўқолиб кетдилар ожиз панжалар,
йўқолди дарахтга ҳаёт бахш этган
чайир толаларнинг ингичка ипи, –
улар йўқолдилар – дарахт йиқилди –
тил, одат дарахти,
тушди юзтубан
кўзни қамаштирган нурли сиймолар.

…Аммо қабртошлар ва сўзлар қолди:
ўлган аждодларнинг қоқ панжалари
маҳкам сиқиб турган қадаҳ сингари
кўкка ўрлаб турар бу харсанг шаҳар –
бу титроқ тошяпроқ, бу қалъадевор,
бу мангу атиргул, бу уй, бу макон,
лочинлар қишлоғин баланд қояси.

Қизил лойга ўхшаш бу қўллар ўзи
лойга дўниб қолди, қалъадеворлар
ва минораларга тўлиб турган ул
кўзлар ҳам абадий юмилиб қолди,
одам йитгандан сўнг, қоришгандан сўнг
асрларнинг хоки вайронасига, –
қолди фақат кўкка бўй чўзиб турган
тарошланган тошнинг аниқ бир тарзи,
инсон субҳидамин тоғли маскани,
лиммо-лим сукунат тўла тоғ қадаҳ,
сонсиз жонлар ўрнин олган жонли тош…

7

Тур, укам, мен билан туғилмоқ учун.
Қўл чўз менга, изтиробларинг
оловланган минтақалардан.
Сен қайтиб келмассан палахса тошдан.
Қайтмассан ерости асрларидан.
Сенинг тошга дўнган овозинг қайтмас.
Қайтмас ўз ўрнига кўзинг косаси.
Қалин ер қатламин ёриб боқ менга,
ҳей, қўшчи, тўқувчи, индамас чўпон,
ёввойи туяни мингич қилган зот,
бинолар ўрмонин ғишт терувчиси,
Анд тоғлари тўккан кўзёш мешкопи,
бармоғида чармлар ейилган заргар,
экинидан доим ташвишда деҳқон,
ҳамма ёғи лойга беланган кулол,
қуйинг янги ҳаёт жомига барча
дафн этилган кўҳна ғамларингизни.
Кўрсатинг қонингиз, тиртиғингизни,
айтинг: улар сизни жазолаганин
тошда бебаҳо нур йўқлиги учун,
бермагани учун тупроқ тош ва дон.
Кўрсатинг ўзингиз йиқилган тошни,
сиз чормих қилинган ўшал дарахтни,
ул қадим чақмоқтош учқуни билан
кўҳна чироқларни ёқинг, ёритинг
ярангизга теккан қамчиларни ҳам,
кўрсатинг тиғлари қон болталарни.
Сўзлайман мен сизнинг оғзингиз билан.
Ер оша ҳаммангиз чўзингиз менга
саси ўчган чирик лабларингизни,
сизга лангар қилиб қоқилгандай мен,
сўзланг ер тубидан бутун тун бўйи,
айтинг барчасини – занжирма-занжир,
ҳалқама-ҳалқаю қадам-бақадам,
чархланг омон қолган пичоқларни сиз,
уларни қалбимга, қўлимга қўйинг,
қўйингиз сариқ нур дарёси каби,
чириган қоплонлар дарёси каби,
беринг менга аза тутмоғим учун
соатлар ва кунлар, йиллар, асрлар,
буржлар юз йиллиги, абадиятни.

Менга сукут беринг, беринг сув, умид.
Менга кураш беринг, темир ва вулқон.
Оҳанрабо каби ёпишинг менга.
Киринг лабларимга, томирларимга.
Сўзланг қоним билан, сўзларим билан.

___________
* Б о р у д – селитра, порох.
* Д о к – кемасозлик устахонаси.

Русчадан Сулаймон Раҳмон таржимаси

БУХОРОНИ ЯХШИ КЎРГАН ШОИР

Сўз — инсоннинг бор ҳис-туйғуларини ифода эта олиш қудратига эга. Барча юксак инсоний орзулар, халқ озодлиги, эрки учун кураш, аввало, сўздан бошланади. Чилилик атоқли шоир Пабло Неруда ижоди, сиёсий фаолияти ибтидоси ҳам шундай бўлган эди. Унинг эркка даъвати, фашизмга қарши кураш хитоблари ҳам дастлаб Сўз — Шеър бўлиб янгради.

Пабло Неруда шеърлари ўзбек тилига таржима қилинган, шеърият мухлисларига унинг номи яхши таниш. Шуниси диққатга сазоворки, Пабло Неруда бундан анча йиллар аввал Ўзбекистонга ташриф буюрган, дунёга машҳур қадимий шаҳарларимизни зиёрат қилган. Айниқса, шоирга кўҳна Бухоро шаҳри жуда ёқиб қолган. У бу шаҳардан усталаримиз, ҳунармандларимиз қўлларидан чиққан миллий буюмлар, сопол идишлар, сўзаналар, турли осори-атиқалардан олиб кетган, Чилидаги уйининг бир хонасини Бухороча безаган ва уни “Бухоро уйи” деб атаган. Ўзи таъриф берганидай, бу ерда “Бухоро музейи”ни ташкил этган эди.

Биз ҳозир эътиборингизга ҳавола этаётган Хелмуд Ритси қаламига мансуб мақоладан олинган парчада Пабло Неруданинг озодлик учун, юксак инсонпарвар ғоялар учун зиддиятларга тўла курашчан ҳаёти ҳақида ҳикоя қилинади

“Ялтираб ўчиши мисли бир кунлик капалакларга қиёсланмиш кўпдан-кўп адабий мукофот, совринларни олишимдан нима наф? Ҳаётимда Лотанинг тошкўмир қатламлари орасидан, кондан ҳолдан тойиб, силласи қуриб, гўёки жаҳаннамдан чиққандай, қуёшда чўғдай қизиган селитра конидан чиққан, кўзлари чангдан ёшланган, оғир, сермашаққат меҳнатдан башараси бужмайиб кетган киши олдимга келиб, худди пампа (Жанубий Америка дашти)нинг бутун харитаси тушурилган каби ғадир-будир, серажин қўлларини менга узатиб: “Мен сени танийман, биродар”, деган он мен учун энг бахтиёр лаҳза, энг катта мукофот эди бу”.

Пабло Неруда “Мен яшаганимни тан оламан” хотиралар китобида шундай ёзганди. Атоқли шоир ўзини “Ўз халқи шоири” деб аташга ҳамма асослари бор эди. Ким-ким, ундан бошқа ҳеч ким Пабло Нерудачалик Чили аталмиш она юрти ҳақида илҳом билан ҳаққоний ёза олмаган!

Ёш йигит Нефтали Рикардо Реес Басуалто то Чили ишчи ва деҳқонининг биродари бўлмиш Пабло Нерудага айлангунча машаққатли ва узоқ йўлни босиб ўтди. Бу йўлда уни адашишга, чалғишга қўймайдиган алоҳида даврлар бўлди.

…1904 йилнинг 12 июл куни паровоз машинисти оиласида пешонасига бутун жаҳон адабиёти тарихида янги саҳифа очиш битилган ўғил дунёга келди. Бу бола қалбида гўдаклигидан ватанга теран муҳаббат куртак ёзди. Чилининг бетакрор гўзал табиати шоир Пабло Неруда учун бутун умри давомида туганмас илҳом манбаи бўлди. Шоир учун уйғунлик ва мукаммалик мужассам бўлган ана шу замин, тоғлар, денгизни умри бўйи куйлаб ўтди. Шоир асарларида “она табиат” тимсоли билан бир қаторда бошқа бир шеърий рамз — “халқ дарахти” ҳам пайдо бўладики, Неруда бу сўзлар замирида меҳнаткаш, бунёдкор инсоннинг энг юксак, олижаноб орзу-ўйларини назарда тутади. Айнан ана шу икки тушунча Неруданинг воқеликни бадиий идрок этиши асосини белгилаб берди.

Йигирма уч ёшга кирган, бу пайтга келиб Сантягода шоир бўлиб танилган Неруда дипломатик хизматга киради. У Рангун, Коломбо ва Цингапурда умрининг беш йилини ўтказади. Бу ерда у “Ер — мен яшайдиган макон” китобининг биринчи қисмини тугатади. Бу тўпламни ташкил этган шеърларда Неруданинг ватан соғинчи, айрилиқ изтироблари акс этади. Шеърлар мустамлакачилар тупроғига тушиб қолган, бу ердаги тартибга кўника олмаган, уларга қарши туришга кучи етмаган ёлғиз одамнинг дил оғриқлари билан лиммо-лим эди.

1933 йилда Пабло Неруда Аргентинага консул этиб тайинланади ва ниҳоят ўз дўстлари билан учрашиш имкониятига эга бўлади. Шу пайтгача шоирни қийнаган изтироблардан асар ҳам қолмайди.

У Буенос-Айресда испан шоири Федерико Гарсиа Лорка билан танишади. Уларни, то Гарсиа Лорка 1936 йилда фашистлар томонидан қатл этилгунга қадар, дўстона муносабатлар боғлаб турди. Неруда Гарсиа Лорка орқали ўша йиллар ҳур, исёнкорлик руҳи билан йўғрилган испан шеъриятини кашф этади. Республика даври испан адабиёти сабоғи Чили халқ шоирининг шаклланиб камолга етишида дастлабки поғона бўлади.

Пабло Неруда 1934 йили Барселонага, сўнгра 1935 йилнинг феврал ойида Мадридга консул қилиб тайинланади. У Гарсиа Лорка кўмагида “27 авлод” деб номланган гуруҳ шоирлари билан алоқа ўрнатади. Улар орасида Висенте Алейсандре (1977 йилдаги Нобел мукофоти совриндори), Хорхе Гильен, Луис Сернуда, Педро Салинаслар бор эдилар. Шунингдек, Неруда Гарсиа Лорка билан биргаликда фашистларга қарши зиёлилар уюшмасини ташкил этган, кейинроқ жаҳонда тинчлик ўрнатиш ҳаракатида фаол қатнашган Рафаел Алберти билан яқиндан танишади.

Чили ҳукумати Испанияда Франко фашист режими ўрнатилгач, назарларида республикачиларни қизғин қўллаб-қувватлаётган консулини Мадриддан чақириб олади. Пабло Неруда 1936 йили “Жаҳон шоирлари испан халқини ҳимоя қилади” тўпламини чоп этади. 1937 йил февралида Гарсиа Лорка хотирасига бағишланган нутқ ирод этади. У ўз нутқида Испания республикасини қонга ботиришга аҳд қилган қотилларни лаънатлайди. Апрел ойида эса Пабло Неруда Перу шоири Сесаро Валехо билан биргаликда “Испанияга ёрдам Лотин Америкаси гуруҳи”ни ташкил этади, июлда эса Америка халқлари конгрессида Испания республикасини ҳимоя қилиб чиқади. У яна Маданиятни ҳимоя қилиш халқаро конгрессини ташкил этишда фаол қатнашади (1937 йил). Бу ишда унга Элюар, Арагон, Малро, Вальехо, Гильен, Карпентер сингари ёзувчилар ёрдам берадилар.

Пабло Неруданинг энг яқин дўстларидан бири Эрнан Лоёла (1973 йил сентябригача Чили университети профессори бўлган) 1964 йили шундай деб ёзган эди: “Неруда Испаниядаги фуқаролар уруши таъсири остида ўзи учун Чилини қайтадан кашф этди”.

Пабло Неруда 1937 йил октябрида ватанига қайтиб, маданиятни ҳимоя қилиш мақсадида Чили зиёлилар уюшмасига асос солади. Орадан бир ой ўтгач эса Испанияда фуқаролар уруши аланга олиши билан ёза бошлаган “Қалбимдаги Испания” китобини нашр қилади. 1939 йили Пабло Неруда дипломатик хизматга қайтади, Парижга жўнайди. У кейинроқ ўз мемуарларида “Виннипег” юк кемасида Чилига фашизм зулмидан қочган испанларни ўтказиб юборишга муваффақ бўлганлигини “Ҳаётимдаги энг олижаноб миссия”, деб айтади.

1945 йил март ойида Пабло Неруда Тарапак ва Антофагаст вилоятларидан Чили сенатига сайланади. У “саводсиз ва ялангоёқ одамлар” вакили, селитра ва мис конлари ишчилари сайлаган депутат бўлади.

1947 йил октябрида машҳур шоир, сенатор Америка қитъаси халқларига Чилида озодлик ва демократияни ҳимоя қилишга даъват этган “Миллионлаб кишиларга очиқ мактуб”и билан мурожаат этади.

Ҳукумат доирасидагилар сенатор Пабло Неруданинг депутатлик дахлсизлигидан маҳрум қилиш учун бу мактубдан фойдаланиб қоладилар. У бунга жавобан миллий конгрессда ғазаб билан маъруза қилади:

— Мени шахсан таъқиб қилаётганлари билан фахрланаман. Азоб чекаётган ва адолат учун курашаётган халқ ким жамият олдидаги бурчига содиқлиги-ю, ким унга хиёнат қилаётганлигини ўз кўзи билан кўриб, амин бўлганлиги учун ҳам фахрланаман, — дейди Пабло Неруда.

Уни ҳибсга олиш ҳақидаги буйруқ узоқ куттирмайди. Шоир яширинишга мажбур бўлади, шу кунгача ўзи билмаган юзлаб одамлар унга ёрдам берадилар. Пикассо, Элюар, Арагон яширин равишда жўнашга мажбур бўлган Пабло Нерудани Францияда кутиб оладилар. У биринчи тинчлик тарафдорлари конгресси минбаридан туриб, бутун инсониятга қуролланиш пойгасини жиловлаш, фашизмнинг томир отишига йўл қўймаслик даъвати билан мурожаат этади.

Ўтган асрнинг 73 йили Чили халқининг буюк шоири дунёдан кўз юмади. Аммо унинг ўтли шеърияти, озодлик, ҳурлик ва тинчлик йўлидаги қарашлари боқийлик тимсоли сифатида ҳамиша қадрланади.

Маъсума Аҳмедова тайёрлаган

Ispancha she’riyatning buyuk namoyandasi Pablo Neruda she’rlari o’zbek tiliga tarjima qilingan, she’riyat muxlislariga uning nomi yaxshi tanish. Shunisi diqqatga sazovorki, Pablo Neruda bundan ancha yillar avval O’zbekistonga tashrif buyurgan, dunyoga mashhur qadimiy shaharlarimizni ziyorat qilgan. Ayniqsa, shoirga ko’hna Buxoro shahri juda yoqib qolgan. U bu shahardan ustalarimiz, hunarmandlarimiz qo’llaridan chiqqan milliy buyumlar, sopol idishlar, so’zanalar, turli osori-atiqalardan olib ketgan, Chilidagi uyining bir xonasini Buxorocha bezagan va uni “Buxoro uyi” deb atagan.

Nazar Eshonqul
PABLO NERUDA

Neruda o’z ijodida besh qit’a badiiy an’analarinigina emas, jo’g’rofiyasini ham birlashtirgan, uning she’rlari, doston, balladalaridan besh qit’aning deyarli yirik va tarixiy shaharlarining barchasini topish mumkin. Nega shunday? Javob, aftidan, Nerudaning bosh ijodiy kredosidan kelib chiqadi. U millati, irqi, tili, dini qaysi davlatga fuqaroligidan qat’i nazar, «men insonman» degan g’oyani ilgari surdi va inson hurligi, fikr, so’z, tuyg’u, qarashlar hurligi uning bosh maqsadi bo’ldi. Shu sababli uning asarlari bir qarashda deklorativ shiorlarday tuyuladi, biroq undagi obrazlarga, o’xshatish, so’z o’yini, metonimiyalarga nazar tashlasangiz, undagi yuksak va nozik poetik nafosatdan yuragingiz to’lib ketadi. Bu she’rlari inson, jamiyat, nafosat o’rtasini bog’lab turuvchi bir uyg’un musiqaga o’xshaydi.

Neruda haqida gap ketganda, uning ijodini XX asr ijtimoiy va badiiy tafakkurining o’ziga xos bir namunasi deyish mumkin. Neruda XX asrdagi siyosiy yovuzliklarning barchasiga o’z she’rlari bilan qarshi turdi, ularga qarata isyon shaklida she’rlar yozdi. Noroziligini bayon etdi, inson, shaxs sifatida loqayd o’tirmadi – u haqiqiy ma’noda kurashdi.

Biroq bu kurashchining qo’lida faqat so’z bor edi. Uning she’riyatini «XX asr voqeligining tezkor badiiy vijdoni» deyish mumkin. Biroq ana shunday ulkan shaxsning nigohi ham sho’ro mafkurasining niqobini teshib o’tolmadi. Sho’ro tuzumi uni do’st shoir sifatida qabul qildi, uning asarlarini chop ettirdi. Biroq chop etilgan asarlar faqat ijtimoiy she’rlar edi. Uning chinakam go’zal she’rlari tarjima qilinmadi, oqibatda Neruda ijtimoiy masalalar shoiri sifatida nom qozondi. Uning chinakam she’rlari endi tarjima qilinmoqda, nashr etilmoqda. Biz bugun Nerudani qaytadan kashf etyapmiz.

Neruda bu Lotin Amerikasi ziyolilarining, nafaqat ziyolilari, balki o’ziga yo’l, mustaqillik, taraqqiyot, ozodlik izlagan Lotin Amerikasining aynan o’zidir. Undagi ibtidoiy hissiyotlar bilan zamonaviy jo’shqinlik omixtaligining ham sababi shu. Adashishlari, o’ziga suyanchiq izlash uchun turli g’oyalarga berilib ketishlar, eng muhimi, komunistik g’oyaga o’xshash ohanrabo va makkor g’oyaga laqqa tushishlar, mahliyo bo’lishlar – bari Lotin Amerikasiga xos soddalik oqibatidir. Shu sababli Neruda o’zida 30–50-yillar Lotin Amerikasi ijtimoiy, hissiy hayotini mujassamlashtiradi.

Pablo Neruda ijodi, hayoti Lotin Amerikaning XX asr ijtimoiy hayoti bilan chambarchas bog’liq. Uning she’rlari shu ijtimoiy hayotning in’ikosi, u tirikligida ko’plab kitoblar chiqardi. Butun dunyoga mashhur shoirga aylandi, uning ehtirosli obrazlari, ovozi besh qit’ani o’ziga qaratdi va o’limi ham Lotin Amerikaning o’sha davr hayotiga xos yakun topdi. XX asrning mashhur shoiri 1973 yil harbiy o’nta tufayli vafot etdi. Butun dunyo muhabbati va ehtiromini qozongan shoirni o’z mamlakati askarlari tanimadilar, uyini vayron etishdi, uy qamog’iga mahkum etishdi. Bu xo’rlik 1973 yil sentyabrida XX asrning yana bir katta shoiri vafoti bilan yakunlandi. Tirik shoirni xo’rlashdan qo’rqmagan xunta uning o’limidan qo’rqdi. Dafn marosimi sir tutilib, imi-jimida ko’mib kelindi. Faqat shundan keyin butun dunyo shoirning o’limidan xabar topdi. 1960 yil shoir shunday yozgandi:

Men o’lmasman, o’ldirolmas hech qachon,
Jismim so’nsa, ruhim yashar qon bo’lib.
Chorlashsalar alam payti, baxt payti,
Men kelarman she’r bo’lib, vulqon bo’lib.
Va shunday bo’ldi ham. Xayr, omon bo’ling.

Pablo Neruda
SHE’RLAR

Pablo Neruda (taxallusi; asl ism-sharifi Neftali Rikardo Reyes Basualьto) (1904.12.7, Parralь sh.- 1973.23.9, Santьyago) — Chili shoiri, diplomat. Santьyago un-tida ta’lim olgan. Chili Senatining a’zosi va diplomat sifatida ko’p mamlakatlarda bo’lgan. Shu jumladan Toshkentda ham bo’lgan. Nobelь mukofoti laureati (1971).
«O’lmaydigan odamning xatarli qadami» (1926) to’plamida she’rning an’anaviy o’lchamlari va krfiyalaridan voz kechib, ichki kechinmalarni syurrealizmga yaqin til va obrazlar b-n ifodalagan. «Yashash joyi — Yer» (1933, 2 jild), «Yurakdagi Ispaniya» to’plamlariga kirgan asarlarida insoniyat ozodligi uchun kurash goyalari aks etgan. Neruda 1941—44 y.lar marksizm b-n qiziqadi, Chili kommunistik partiyasiga a’zo bo’ladi. Shu yillarda Chili prezidentini «AQSh qo’g’irchog’i» deb haqorat qilganliqda ayblanib, hukumat tomonidan ta’qib ostiga olinadi. Neruda Meksikaga ketadi va u yerda 340 she’rdan iborat monumental asari «Umumjahon qo’shig’i» (1950)ni yozadi. Asarda Lotin Amerikasining o’tmishi va buguni marksistik nuqtai nazardan talqin etilgan. Kitob Chilida taqiqlangan, kommunistlar uni yashirin tarqatishga uringanlar. Shoirning 1950—60 y.lar ijodi Neruda fikr doirasining kengayganidan, poetik mahoratining yanada takomillashganidan dalolat beradi: «Sevgi haqida 100 sonet», «Chili toshlari» (1960), «Diniy marosim qo’shiqlari» (1961), «Qiyomat» (1963) she’riy to’plamlari, «Qora orol memoriali» avtobiografik dostoni (1—5-j.lar, 1964) va b.

---

FEDERIKO GARSIA LORKA UCHUN QASIDA

Agar bo’m-bo’sh, yolg’iz uyda dahshatdan yig’lay bilsaydim,
Ko’zlarimni o’yib yutib tashlasam edim agar,
Men buni sening ovozing haqqi – motamsaro po’rtahol haqqi qilgan bo’lurdim.
Jigaringdan faryod misol oqqan
she’ring haqqi qilgan bo’lurdim.
Zero, sening uchun, sening sha’ningga
Kasalxona devorlarini havorangga bo’yarlar,
Maktablar qurilar, sohilning o’ramlari,
Temirqanot chiqargan yarador farishtalar,
Zar tangalar bilan qoplanur qo’shilayapkan baliqlar
Va kirpilar falakka parvoz qilur begumon.
Sen uchun qora parda tutgan tikuvchilik ustaxonalari
To’lar qon va suvarakka.
Sen uchun qizil belbog’lar bog’lab oshiqlar
o’pib o’ldiradir ma’shuqalarin,
Va oqqa belanib yasanajaklar.

Sen shaftolirang nafosatga o’ralib uchayotgan choq,
Bo’ron sovurgan gurunch kulgusi-la kular ekansan,
Borlig’ingcha titrar ekansan qo’shiq aytish oldidan,
Seskanib ketar lablar, qontomirlar, barmoqlar,
qovoqlar.
Men sen uchun o’lishga tayyorman
Men qonrang ko’l uchun tayyorman o’limga,
Sen xazon mavzeida makon tutgan ko’l uchun.
Yiqilgan ot va qonga belangan xudo bilan barobar
O’lishga tayyorman mozorlar haqqi.
Ular
tunda cho’ktirilgan qo’ng’iroqlar ichinda
O’zlarining suvlari va qabrlari bilan oqarlar,
Xuddi ko’l va qon daryosi singari,
Daryolar yarali askarga to’lgan bir kasalxona,
Daf’atan o’lim qabrtoshlari bilan
Oqizib ketyapkan daryo.

Men o’lishga tayyorman, faqat seni ruhimda ko’rsam,
Yig’lab turgan chog’ing,
Boqib turganingda cho’kayapkan xochlarga,
O’liklar daryosiga qarab yig’larding betin,
Betin yig’lar eding jarohatli yuraging bilan,
Yig’i bilan yig’larding qobog’ing to’lar edi,
Ko’zyoshlarga, ko’zyoshlarga, ko’zyoshlarga.

Agar men tun ichra yolg’izlikda adashganimda
Unutilish, g’ira-shira va tutunlarni
Qatorlar va korablar ustidan
Changyutgich qora girdob kabi yig’olsam edim,
Men bularning barchasin qilardim
Sen – shoxlayapkan daraxt uchun.

Ichingda shovullagan
Oltin suv uchun,
Senga tunning sirlarin aytgan
Suyagingni chirmagan chirmoviq uchun.
Bo’g’zingdagi alhonni qachon olib o’tishing
Piyozning zax hidi singgan shaharlar poylar.
Shahvat ortilgan sukut saqlagan kemalar ta’qiblar seni.

Yashil qaldirg’ochlar in qo’yar sochlaringga,
Undan g’ayri, chig’anoqlar, haftalar,
O’rama yelkanlar va olcha daraxti
Harakatga tushar paydo bo’lganida
Sening o’n besh ko’zlik rangpar qiyofang,
Va jizg’anak qon rangli og’zing.
Agar men ma’muriy binolarni
qurum bilan to’ldira olganimda,
Va o’kirib soatlarni ota bilsam edim taxtlardan
Men buni qilardim qanday qilib sening uyingda
Yorilgan lablar-la yoz faslini ko’rmakka;
Mahkumlar kiyimida paydo bo’lgan mardumni,
Va g’amgin buyuklikka to’lgan zaminni,
Va o’lik omoch hamda lolaqizg’aldoqni,
Va chavandoz hamda go’rkovni,
Qonli tuproq xaritasini,
Va kul bilan qoplangan g’avvosni,
Ortidan pichoqlar sanchilgan
Qizlarni ergashtirib ketayapkan, yuziga niqob tortgan
qotilni ko’rmoq uchun.
Paydo bo’lur ildizlar, kasalxonalar, qontomirlar,
Buloqlar va quduqlar,
O’rgimchaklar orasida yolg’iz sarboz jon uzayapkan
To’shakni sudrab kelmakda bu tun.
Nafrat va tikanlardan iborat
atirgul paydo bo’lur.
Sarg’aygan bandargoh bo’lur namoyon.
Paydo bo’lur shamolli kun va bolakaylar.
Paydo bo’lurman men ham va Oliveyro va Nora,
Visente Alessandre, Delia.
Moruna Malьva, Marina, Maria – Luisa va Lorka,
La Rubia, Rafaelь Ugarte,
Kotapos, Rafaelь Alьberti,
Karlos, Bebe, Monolo Alьtolagirre,
Molinari,
Rosales, Kongamendes
va men nomin unutgan boshqa-boshqalar.
Kel, men senga yukinay navqiron yigit,
Parvona yanglig’ ufoq va toza vujud,
Doimo ozod bo’lmish qora chaqmoq singari,
Bugun, qoyalarda hech kimsa yo’q, kel, suhbatlashaylik,
Kel, anchayin o’zimiz haqda.
Shabnam uchun bo’lmasa agar,
Nechun xizmat qilar bizning she’rimiz?
Nechun xizmat qilar she’rimiz bizning,
Bizga keskin xanjar qadagan shu tun uchun bo’lmasa,
Shu kun uchun bo’lmasa.
Yoki shu g’uborli tong uchun bo’lmasa agar,
Azoblangan inson qalbining o’limga tap-tayyor
burji uchun bo’lmasa.
Ayniqsa tunda
Osmonda yulduzlar chug’urlasharkan,
Qashshoq xonalarning
Derazasi ostidan oqadigan qora daryoda ularning bari.
Ularning uyida kimdir o’lgan yoki ehtimol
Ular ishidan ayrilgan idorasida,
Kasalxonada,
Shaxtada,
Hammayoqda yaralangan odamlar,
Hammayoqda umid va yig’i,
Hozircha yulduzlar suzishar seksiz daryoda,
Derazalar yig’i,
Va ostonalar ham yig’idan to’zgan,
Yig’i to’lqin kabi ular qamchinlar lungisini.
Yig’i singib ketgan choyshab va yostiqlarga,
Federiko!
Sen dunyoni ko’rmakdasan, ko’ryapsan ko’chalarni,
Sirkali, to’zonli bekatda xayrlashuvni,
Hamma yerda savol berguvchi odamlarning to’dasi bordir,
Javob yo’qdir ularga,
Bor alamli, qahrli, qonli basir,
Va ko’zyosh hamda tikan daraxti,
Va hasad orqalagan yovuz qaroqchi.
Hayot shunday Federiko, va bular mening
Senga g’arib orqadoshlik tuhfalaridir,
Jasur, dardkash bir mardning iltifoti,
Sen-ku o’z hayotingda ko’p narsaga yetishding,
Ko’p narsaga hali ko’ yetishgaysen davomat.

QORA O’RMON ADASHDIM…

Qora o’rmon adashdim,kesib oldim bir novda
Qurshagan lablarimga uning shivirin tutdim.
Bu ehtimol,sellarning,parchalangan jomlarning
Yoki yara yurakning ingragan ovozidir.

Nimadir yiroqlardan yetib kelar daf’atan.
Ul — teran yashirinmish,tuproq ostida qolmish —
Namxush ko’r oydinda sochilgan barglar aro
Bir vaqt xazon sipohi ko’mib ketgan hayqiriq.

O’rmon mahv etolmadi,lablarimda uyg’ondi,
Yong’oq daraxt novdasi bo’g’iq va sokin kuylar.
Novdaning titrak bo’yi quyuladi ongimga.

Go’yo meni topmishdir unut bo’lgan ildizlar,
Olis bolaligim-la qo’ldan uchgan Vatanim,
Meni hushdan ayurdi novdaning xush bo’ylari.

Rauf Parfi tarjimasi

* * *

O’simlik, sharob yoki toshning oti — Matilda,
ne tug’ilgan, neki mavjud — u barining otidir.
Bu ismning shu’lasidan tonglar yorishar nogoh,
bu ism parvozidan turunjlar yolqinlanar.

Bu ismda kemalar suzib yurar bemalol,
yo’l ko’rsatar dengizning lojuvard chiroqlari.
Bu ismning harflari — suvning kumush oqimi,
qaqragan yuragimning chanqog’ini bosadi.

Men chirmovuq ostidan izlagan ushbu ism
go’yoki Bog’i Eram, yo jannatga eltguvchi
er osti yo’lagining sehrli tuynugidir.

Qaynoq bo’salaringga ko’mib tashlagin meni,
jonimga qada, mayli, tungi nigohlaringni,
faqat ismingda yuzib, uxlashga izn bergin.

* * *

Sevgim, bo’sagacha bo’lgan yo’l uzoq,
safarda yo’lchini qiynar yolg’izlik.
Yomg’irda iviydi sarson poezdlar,
Taltarga enmadi to hanuz bahor.

Lekin biz birgamiz, o muhabbatim,
ildizlardan tortib kiyimlargacha,
kuz kabi, suv kabi va sonlar kabi
birgamiz begona, ayridan ko’ra.

Qancha qum, qancha tosh, qancha shag’alni
daryo Baroaga oqizib ketdi,
qanchalab millatlar, qancha poezdlar

insoniyat bilan, chinnigul bilan
zuvalasi bitta sevishgan, sevgan
oshiq-ma’shuqlarni ayirib qo’ydi.

* * *

Binafshaday tikandan toj kiygan zolim sevgi,
ehtiroslar zo’ridan hurpayib olgan buta,
g’azab oti yag’rinin yara qilgan g’am tig’i
nechun, qay yo’llar bilan yuragimga yo’l solding?

Mening bargi rezonlar tizgan, so’qmoqlarimga
nechun tashlab yubording hasratlaring o’tini?
Kim u sening yo’lingni mening qoshimga burgan,
kim u kulbam ko’rsatgan, gulmi, toshmi, tutunmi?

Vahim tunni qo’rquvlar bosib kelar begumon,
shafaq qadahlarini mayga to’ldirgani rost
va rost ko’kdan quyoshning jizg’anak kuydirgani.

Sevgi esa, sevgijon bo’ldi menga parvana
bag’rimni tilka qildi nayzalari, tikoni,
kuydirgijon otashi yuragimga yo’l soldi.

* * *

«Birga ketaylik», — dedim, toki hech kim sezmasin,
mening g’ussali jussam ne darddan to’lg’onishin.
Na qo’shiq, na chinnigul nasib etmadi, dilda
himoyatsiz sevgining teran og’riqlari bor.

«Birga ketaylik», — takror so’yladim men nolavash,
lablarimda qonagan oyga parvo qplmaslar.
Qon sathi ko’tarilar, biror kimning ishi yo’q,
yulduzlar tikonini esla mayli, muhabbat!

«Birga ketaylik», — desa qo’ng’iroqdan ovozing
mayshisha ochilganday erk sari toshib chiqar
azoblar, muhabbatlar, nafratlar — bari-bari

bandi bo’lgan qorong’i yerto’lasidan shitob,
otashning unut bo’lgan ta’mini tuyar lablar,
tosh ham qon ham va gullar ham meni kuydirdi qayta.

* * *

Ur toshga to’qinar to’lqin zarbasi,
olamlar yorishar — potrar atirgul!—
Ko’kimtir sho’r tomchi, va g’o’r uzumga
do’nadi dengizning dunyoqarashi.

Erib gul bo’ladi magnoliyalar,
fusunkor daydishlar, gullagan o’lim,
fanodan baqoga mangu qaytishlar,
tuyilgan tuzlarning evrilishlari.

Himoyat etgumiz sukutimizni,
muhabbatim, dengiz qiyrata boshlar
zavqining haykal va minorlarini.

Ehtimol, shundanmi, nam va qumlardan
iborat ko’z ilmas hujayralarda
quvg’indan asraymiz nazokatni biz.

* * *

Ishq sudrab keladir hasrat to’rini
va baliqlar sokin jivirin.
Ularga boqmagin — hech bir jarohat
Bizni ayriliqqa etolmas duchor.

Ko’zlaring ayblimas ko’zyoshlar uchun,
qo’llaring sanchmadi bu xanjarni, yo’q,
oyog’ing bu yo’lni izlamagandi
dilga achchiq sharob quyilar bu choq.

Sermavj muhabbatning sarkash to’lqini
bizni irg’itdiyu xarsanglar tomon
bir xil undan qordi zuvalamizni.

Bir g’amu g’ussaga etdi giriftor,
bir falakdan nur sochdi bizga,
xasta bahor bilan siyladi bizni.

* * *

Muhabbatim, endi uyga qaytamiz.
Balki chirmovuqlar yetgandir tomga,
sening to’shagingga sen yotmay turib,
yozgi choshgoh kirib uxlab yotgandir.

Dunyoni kezdilyar daydi bo’salar:
Hayajon — sershira asal tomchisi,
Sarandib yam-yashil kabutarginam,
Yantszi kun va tun oralig’idir.

Dengiz shovqinini yengamiz endi,
qaytamiz bir juft ko’r qushchalar kabi
olis uyasiga bahorimizning

Axiyri u ishqning ham parvozi tugar:
toshloq qirg’oqlarga qaytdi umrimiz,
bizning o’pichlar ham uyga qaytdilar.

* * *

Chakalakzor, adashdim-u kesib oldim bir shoxni
uning sokin shivirlarin lablarimga tugdim men;
bu, ehtimol, yig’loqi bir jalaning shovuridir,
yoki singan qo’ng’iroqning, yo yara dil nolasi.

Nogohonda yiroqlardan bir nimarsa chalinar,
teran-teran yashiringan, tuproq ostida qolgan,
namxush oyloq shomlar aro, to’zg’in xazonlar aro
unini kuz allaqachon o’chirgan bir sas-sado.

Chakalakzor uyqusidan lablar tegib uyg’ongan
Yong’oq shoxi bo’g’riqib, jim kuylab yuborar bexos
va ul shoxning daydi isi shuurimga urilar,

go’yo meni izlab kelmish unut bo’lgan ildizlar,
mening olis bolalikda yo’qotgan hur vatanim.
Yong’oq shoxnn bo’ylaridan mast bo’lib tong qotdim men.

Faxriyor tarjimalari

MACHU-PIKCHU CHO’QQISI

1

…Meni g’ijjaklarning davralarida
ko’rmoqchi edilar, men esa chiqdim
toshlarga ko’milgan bir shahar bilan,
qa’rlar xo’rsinig’i ila sanchilib,
zaminga buralib-buralib kirgan,
xirillagan borud* barg yozib, gullab,
yashnagan bir dunyo, undan-da chuqur
oltin konlarining dunyosi bilan.
Naq pushtikamarga,
zaminning serpusht pushtikamariga
o’zimning nozik,
o’ta qiziquvchan qo’limni tiqdim,
yulduz yog’dusiga chulg’ongan tig’day.

Men teran suvlarga sho’ng’idim, cho’kdim,
sizdim oltingugurt jimligin buzib
va ko’rday paypaslab, qaytdim so’ng inson so’lg’in
bahorining yosumaniga.

2

Bahor. Gullar ayni qovushar fasl.
Baxtiyor urug’lar nish urar hatto
toshlar bag’ridan ham topib boshpana,
nish urar olmosda, qum qatlamida.
Va lekin odamzod jonu jahd bilan
olam gullarini toptaydi, toptar
dengizlar qa’rida o’sgan gullarni
va kaftida titrab turguvchi noyob
ma’dan qazib olar. Uvada, tutun
kuyindi ichida o’ladi ko’ngli.
Unga kamlik qilar uyqusiz tunlar,
chaqmoqtosh uchquni, ko’z yoshlar ko’li,
bahrlarga oqqan sho’rtak ko’z yoshlar,
qalbin halok etar pul, zug’um bilan,
tashvish botqog’iga cho’ktirar dilin,
tikan simlar bilan qayirib bog’lar
odamzod o’z sho’rlik qalbining qo’lin.
Yo’q-yo’q, bunday emas, qalbini kim ham
qonli qizg’aldoqday asrar pichoqsiz –
keng yo’lda, darada, ko’kda, dengizda?
Odamfurushlarning xo’mraygan moli
ado bo’ldi bari bir-bir qirilib,
ey, yurak, ey, yaproq – yarador manglay! –
shabnamlarning shaffof so’zlari seni
necha ming yillarki, yangrab chorlaydi
azaliy novdaga – bargrezon kuzga!

Necha bor urindim qish ko’chasida
va yo avtobusda, tunni tilkalab
yelgan kema uzra yo yalpi bazm
chog’larida yengib yolg’izlik hissi
o’zim tanho qolgan tanho damlarda,
qo’ng’iroq zanglari ostida ayni
insoniy lazzatning ayni inida,
avvallari toshda, chaqmoq, bo’sada
his etganim sirli, abadiy tirik
hayot tomirini topgali doim.

Va lekin men juldur jandasin yechgan,
qo’rqqan avlodlarning ayanchli, g’arib
daraxtin titratgan kuzgi shamolning
quvrab-qovjiragan bolakaylari –
qalbaki oltinday puch va yaltiroq
yuzlar, qiyofalar po’choqlaridan
o’zga hech vaqoni topa olmadim.
Hech narsa yo’q edi tayanay desam:
yo’q edi, sehrli buloq suviday
oqguvchi suyuq bir balchiq qo’limda,
yo’q edi, toshko’mir yo billur kabi,
taft olib, kaftimga taftin berguvchi
ishonchli birorta zarang zamin ham.
Inson kim? Xo’sh, uning qaysi so’zida,
mashinalar hamda kuy-musiqalar
olamining qaysi burchagida va
uning qay bir temir ishorasida
yashab qolar so’nmas, abadiy hayot?

3

Necha bor chorlading, ey, hokim o’lim!
Ummon to’lqinida erigan tuzday
ko’rinmas hidlaring taratib, meni.
Goh baland ko’tarding, gohi cho’ktirding,
sen go’yo tog’ qori hamda muz shamol
qotishmasi bo’lding men uchun, o’lim!

Men esa yuragim birla sanchildim
o’tkir po’lat tig’ga, bilib oldim men
shamollarning tang-tor yo’llarini va
uqdim toshning, nonning kemtiklarini,
yulduzli bo’shliqqa o’lim oldidan
qo’yilgan qadamlar mag’zini chaqdim,
boshim aylantirgan chigalliklarning
ma’nosiga yetdim – dunyoni bildim, –
shunda ham, ey o’lim, sohilsiz dengiz,
bosib kelaverma sen to’lqin-to’lqin,
tungi oydinlikning yorug’ qadami
kechalarning yorqin xulosalari
majmuasi, ya’ni to’plami erur.
O’limni qo’ltiqqa yashirib bo’lmas,
xayolga sig’mas u qizil choyshabsiz,
yo uni tasavvur etib bo’lmaydi
sukut yog’ib turgan tong gilamisiz,
yo vatanning achchiq ko’z yoshlarini
yerga yo falakka dafn etmay turib.

Men seva olmadim yelkalarida
o’z mo»jaz kuzini (bu kuz behisob)
yaproqlarning sariq o’limi, axir)
ko’tarib yurguvchi inson daraxtin,
ham yerdan, ham qa’rdan tashqaridagi
soxta o’limni ham, tirilmoqni ham;
aksincha, men juda-juda istadim
keng hayot o’zani bo’ylab suzmoqni,
yetmoqni uning eng qurch mansabiga;
va bir kun odamlar yuz burib mendan,
chertmasin deb mening buloq qo’llarim,
fanomiz yarasin tirnamasin deb,
daru darichasin yopib oldi-yu, –
men otdim o’zimni ko’cha, daryo, soy,
shahar, ustaxona, xobgoh, tog’ sari,
men yuzimning taxir, sho’r niqobini
olib o’tdim cho’lu sahrolar aro
va bir kun eng g’arib, nochor kulbada –
nursiz, nonsiz, toshsiz hamda sukutsiz –
yiqilib, o’ldim o’z ajalim bilan.

4

Yo’q, po’lat qanotli, zil-zambil o’lim,
nonu nasibasin shoshib yeb qo’ygan
g’arib kulbalarning g’urabolarin
och-g’ovak jismidan joy olgan qotil
sen emassan, yo’q-yo’q, boshqa narsadir:
uzilgan torlarning gulbargidir bu,
bu – jangdan hayiqib hapriqqan yurak,
manglayga qalqmagan shabnam bu, – xullas,
qayta tiklanmagan allanimadir:
o’lim parchasidir, yerdan, rohatdan
ayro qari suyak, yoriq qo’ng’iroq.
Shunda shilib oldim qonli dokani
va tiqdim qo’limni qattol o’limni
o’ldirguvchi og’riq ichiga, lekin
ochiq jarohatdan topmadim asar
jonning nimqorong’i tirqishlariga
yoprilib kirgan muz shamoldan bo’lak.

5

Shunda zaminning zil zinalaridan
vahshiy o’rmon aro yuksalib, sening
huzuringga chiqdim, ey, Machu-Pikchu.
Taroshlangan toshdan o’sgan tosh shahri,
yer narsasin yerdan yashirmagan ul
kimsalarga so’nggi manzilgoh shahar.
Bunda, ko’z oldimda, jonchaqar, sovuq
shamolda tebranib turardi to’p-to’p
odam va chaqmoqning tosh beshiklari.
Machu-Pikchu, ey, sen, toshlar onasi,
quzg’unlar vatani, ey, Machu-Pikchu.
Odamzod subhining unut qoyasi.
Ilk qumga ko’milib qolgan ilk so’qa.
Moziy hayotining qarorgohi bu:
makka so’talari pishib bu yerda
sariq donlarini do’l kabi to’kkan.
Bunda tuyalarning oltin terisi
kiyintirgan ishqni, qabrni,
dohiylar, kohinlar, qahramonlarni.

Bu yerda tunlari inson oyog’i
lochin panjalari ila yonma-yon
mog’oraga kirgan, tong otgach esa
qaldiroq toptagan siyrak tumanni,
paypaslab, axtarib zaminni, toshni,
yo zulmat, yo o’lim qo’ynida topgan…

6

Umumiy bir chohga dafn etilganlar,
bir qabr ruhlari, ey, bir girdobning
bolalari, – go’yo sizning savlatga
munosib bir tarzda keldi bu o’lim.
Taroshlangan qoya cho’qqilaridan,
qizg’ish qubbalardan, qalashib yotgan
osma quvurlardan qulab tushdingiz
go’yo kuzga, go’yo tubsiz mahsharga.

Aza tutmas endi u yetim shamol,
endi u unutgan sizlarning xuddi
loydan yasalganday oyog’ingizni,
unutgandir endi chaqmoq pichog’i
tilgan ko’zangizni, ulardan sim-sim
tomchilab turgan ul niliy osmonni.
Zo’r-zo’r daraxtlarni yomg’ir va tuman
yemirdi, yiqitdi o’tinchi bo’ron.

Daraxtlar yiqildi va sershox qo’llar
osmoni falakdan qadim zamonlar
qa’riga quladi, chunki dunyodan
yo’qolib ketdilar ojiz panjalar,
yo’qoldi daraxtga hayot baxsh etgan
chayir tolalarning ingichka ipi, –
ular yo’qoldilar – daraxt yiqildi –
til, odat daraxti,
tushdi yuztuban
ko’zni qamashtirgan nurli siymolar.

…Ammo qabrtoshlar va so’zlar qoldi:
o’lgan ajdodlarning qoq panjalari
mahkam siqib turgan qadah singari
ko’kka o’rlab turar bu xarsang shahar –
bu titroq toshyaproq, bu qal’adevor,
bu mangu atirgul, bu uy, bu makon,
lochinlar qishlog’in baland qoyasi.

Qizil loyga o’xshash bu qo’llar o’zi
loyga do’nib qoldi, qal’adevorlar
va minoralarga to’lib turgan ul
ko’zlar ham abadiy yumilib qoldi,
odam yitgandan so’ng, qorishgandan so’ng
asrlarning xoki vayronasiga, –
qoldi faqat ko’kka bo’y cho’zib turgan
taroshlangan toshning aniq bir tarzi,
inson subhidamin tog’li maskani,
limmo-lim sukunat to’la tog’ qadah,
sonsiz jonlar o’rnin olgan jonli tosh…

7

Tur, ukam, men bilan tug’ilmoq uchun.
Qo’l cho’z menga, iztiroblaring
olovlangan mintaqalardan.
Sen qaytib kelmassan palaxsa toshdan.
Qaytmassan yerosti asrlaridan.
Sening toshga do’ngan ovozing qaytmas.
Qaytmas o’z o’rniga ko’zing kosasi.
Qalin yer qatlamin yorib boq menga,
hey, qo’shchi, to’quvchi, indamas cho’pon,
yovvoyi tuyani mingich qilgan zot,
binolar o’rmonin g’isht teruvchisi,
And tog’lari to’kkan ko’zyosh meshkopi,
barmog’ida charmlar yeyilgan zargar,
ekinidan doim tashvishda dehqon,
hamma yog’i loyga belangan kulol,
quying yangi hayot jomiga barcha
dafn etilgan ko’hna g’amlaringizni.
Ko’rsating qoningiz, tirtig’ingizni,
ayting: ular sizni jazolaganin
toshda bebaho nur yo’qligi uchun,
bermagani uchun tuproq tosh va don.
Ko’rsating o’zingiz yiqilgan toshni,
siz chormix qilingan o’shal daraxtni,
ul qadim chaqmoqtosh uchquni bilan
ko’hna chiroqlarni yoqing, yoriting
yarangizga tekkan qamchilarni ham,
ko’rsating tig’lari qon boltalarni.
So’zlayman men sizning og’zingiz bilan.
Yer osha hammangiz cho’zingiz menga
sasi o’chgan chirik lablaringizni,
sizga langar qilib qoqilganday men,
so’zlang yer tubidan butun tun bo’yi,
ayting barchasini – zanjirma-zanjir,
halqama-halqayu qadam-baqadam,
charxlang omon qolgan pichoqlarni siz,
ularni qalbimga, qo’limga qo’ying,
qo’yingiz sariq nur daryosi kabi,
chirigan qoplonlar daryosi kabi,
bering menga aza tutmog’im uchun
soatlar va kunlar, yillar, asrlar,
burjlar yuz yilligi, abadiyatni.

Menga sukut bering, bering suv, umid.
Menga kurash bering, temir va vulqon.
Ohanrabo kabi yopishing menga.
Kiring lablarimga, tomirlarimga.
So’zlang qonim bilan, so’zlarim bilan.

___________
* B o r u d – selitra, porox.
* D o k – kemasozlik ustaxonasi.

Ruschadan Sulaymon Rahmon tarjimasi

BUXORONI YAXSHI KO’RGAN SHOIR

So‘z — insonning bor his-tuyg’ularini ifoda eta olish qudratiga ega. Barcha yuksak insoniy orzular, xalq ozodligi, erki uchun kurash, avvalo, so’zdan boshlanadi. Chililik atoqli shoir Pablo Neruda ijodi, siyosiy faoliyati ibtidosi ham shunday bo’lgan edi. Uning erkka da’vati, fashizmga qarshi kurash xitoblari ham dastlab So’z — She’r bo’lib yangradi.

Pablo Neruda she’rlari o’zbek tiliga tarjima qilingan, she’riyat muxlislariga uning nomi yaxshi tanish. Shunisi diqqatga sazovorki, Pablo Neruda bundan ancha yillar avval O’zbekistonga tashrif buyurgan, dunyoga mashhur qadimiy shaharlarimizni ziyorat qilgan. Ayniqsa, shoirga ko’hna Buxoro shahri juda yoqib qolgan. U bu shahardan ustalarimiz, hunarmandlarimiz qo’llaridan chiqqan milliy buyumlar, sopol idishlar, so’zanalar, turli osori-atiqalardan olib ketgan, Chilidagi uyining bir xonasini Buxorocha bezagan va uni “Buxoro uyi” deb atagan. O’zi ta’rif berganiday, bu yerda “Buxoro muzeyi”ni tashkil etgan edi.

Biz hozir e’tiboringizga havola etayotgan Xelmud Ritsi qalamiga mansub maqoladan olingan parchada Pablo Nerudaning ozodlik uchun, yuksak insonparvar g’oyalar uchun ziddiyatlarga to’la kurashchan hayoti haqida hikoya qilinadi

“Yaltirab o’chishi misli bir kunlik kapalaklarga qiyoslanmish ko’pdan-ko’p adabiy mukofot, sovrinlarni olishimdan nima naf? Hayotimda Lotaning toshko’mir qatlamlari orasidan, kondan holdan toyib, sillasi qurib, go’yoki jahannamdan chiqqanday, quyoshda cho’g’day qizigan selitra konidan chiqqan, ko’zlari changdan yoshlangan, og’ir, sermashaqqat mehnatdan basharasi bujmayib ketgan kishi oldimga kelib, xuddi pampa (Janubiy Amerika dashti)ning butun xaritasi tushurilgan kabi g’adir-budir, serajin qo’llarini menga uzatib: “Men seni taniyman, birodar”, degan on men uchun eng baxtiyor lahza, eng katta mukofot edi bu”.

Pablo Neruda “Men yashaganimni tan olaman” xotiralar kitobida shunday yozgandi. Atoqli shoir o’zini “O’z xalqi shoiri” deb atashga hamma asoslari bor edi. Kim-kim, undan boshqa hech kim Pablo Nerudachalik Chili atalmish ona yurti haqida ilhom bilan haqqoniy yoza olmagan!

Yosh yigit Neftali Rikardo Reyes Basualto to Chili ishchi va dehqonining birodari bo’lmish Pablo Nerudaga aylanguncha mashaqqatli va uzoq yo’lni bosib o’tdi. Bu yo’lda uni adashishga, chalg’ishga qo’ymaydigan alohida davrlar bo’ldi.

…1904 yilning 12 iyul kuni parovoz mashinisti oilasida peshonasiga butun jahon adabiyoti tarixida yangi sahifa ochish bitilgan o’g’il dunyoga keldi. Bu bola qalbida go’dakligidan vatanga teran muhabbat kurtak yozdi. Chilining betakror go’zal tabiati shoir Pablo Neruda uchun butun umri davomida tuganmas ilhom manbai bo’ldi. Shoir uchun uyg’unlik va mukammalik mujassam bo’lgan ana shu zamin, tog’lar, dengizni umri bo’yi kuylab o’tdi. Shoir asarlarida “ona tabiat” timsoli bilan bir qatorda boshqa bir she’riy ramz — “xalq daraxti” ham paydo bo’ladiki, Neruda bu so’zlar zamirida mehnatkash, bunyodkor insonning eng yuksak, olijanob orzu-o’ylarini nazarda tutadi. Aynan ana shu ikki tushuncha Nerudaning voqelikni badiiy idrok etishi asosini belgilab berdi.

Yigirma uch yoshga kirgan, bu paytga kelib Santyagoda shoir bo’lib tanilgan Neruda diplomatik xizmatga kiradi. U Rangun, Kolombo va Singapurda umrining besh yilini o’tkazadi. Bu yerda u “Er — men yashaydigan makon” kitobining birinchi qismini tugatadi. Bu to’plamni tashkil etgan she’rlarda Nerudaning vatan sog’inchi, ayriliq iztiroblari aks etadi. She’rlar mustamlakachilar tuprog’iga tushib qolgan, bu yerdagi tartibga ko’nika olmagan, ularga qarshi turishga kuchi yetmagan yolg’iz odamning dil og’riqlari bilan limmo-lim edi.

1933 yilda Pablo Neruda Argentinaga konsul etib tayinlanadi va nihoyat o’z do’stlari bilan uchrashish imkoniyatiga ega bo’ladi. Shu paytgacha shoirni qiynagan iztiroblardan asar ham qolmaydi.

U Buyenos-Ayresda ispan shoiri Federiko Garsia Lorka bilan tanishadi. Ularni, to Garsia Lorka 1936 yilda fashistlar tomonidan qatl etilgunga qadar, do’stona munosabatlar bog’lab turdi. Neruda Garsia Lorka orqali o’sha yillar hur, isyonkorlik ruhi bilan yo’g’rilgan ispan she’riyatini kashf etadi. Respublika davri ispan adabiyoti sabog’i Chili xalq shoirining shakllanib kamolga yetishida dastlabki pog’ona bo’ladi.

Pablo Neruda 1934 yili Barselonaga, so’ngra 1935 yilning fevral oyida Madridga konsul qilib tayinlanadi. U Garsia Lorka ko’magida “27 avlod” deb nomlangan guruh shoirlari bilan aloqa o’rnatadi. Ular orasida Visente Aleysandre (1977 yildagi Nobel mukofoti sovrindori), Xorxe Gilьen, Luis Sernuda, Pedro Salinaslar bor edilar. Shuningdek, Neruda Garsia Lorka bilan birgalikda fashistlarga qarshi ziyolilar uyushmasini tashkil etgan, keyinroq jahonda tinchlik o’rnatish harakatida faol qatnashgan Rafayel Alberti bilan yaqindan tanishadi.

Chili hukumati Ispaniyada Franko fashist rejimi o’rnatilgach, nazarlarida respublikachilarni qizg’in qo’llab-quvvatlayotgan konsulini Madriddan chaqirib oladi. Pablo Neruda 1936 yili “Jahon shoirlari ispan xalqini himoya qiladi” to’plamini chop etadi. 1937 yil fevralida Garsia Lorka xotirasiga bag’ishlangan nutq irod etadi. U o’z nutqida Ispaniya respublikasini qonga botirishga ahd qilgan qotillarni la’natlaydi. Aprel oyida esa Pablo Neruda Peru shoiri Sesaro Valexo bilan birgalikda “Ispaniyaga yordam Lotin Amerikasi guruhi”ni tashkil etadi, iyulda esa Amerika xalqlari kongressida Ispaniya respublikasini himoya qilib chiqadi. U yana Madaniyatni himoya qilish xalqaro kongressini tashkil etishda faol qatnashadi (1937 yil). Bu ishda unga Elyuar, Aragon, Malro, Valьexo, Gilьen, Karpenter singari yozuvchilar yordam beradilar.

Pablo Nerudaning eng yaqin do’stlaridan biri Ernan Loyola (1973 yil sentyabrigacha Chili universiteti professori bo’lgan) 1964 yili shunday deb yozgan edi: “Neruda Ispaniyadagi fuqarolar urushi ta’siri ostida o’zi uchun Chilini qaytadan kashf etdi”.

Pablo Neruda 1937 yil oktyabrida vataniga qaytib, madaniyatni himoya qilish maqsadida Chili ziyolilar uyushmasiga asos soladi. Oradan bir oy o’tgach esa Ispaniyada fuqarolar urushi alanga olishi bilan yoza boshlagan “Qalbimdagi Ispaniya” kitobini nashr qiladi. 1939 yili Pablo Neruda diplomatik xizmatga qaytadi, Parijga jo’naydi. U keyinroq o’z memuarlarida “Vinnipeg” yuk kemasida Chiliga fashizm zulmidan qochgan ispanlarni o’tkazib yuborishga muvaffaq bo’lganligini “Hayotimdagi eng olijanob missiya”, deb aytadi.

1945 yil mart oyida Pablo Neruda Tarapak va Antofagast viloyatlaridan Chili senatiga saylanadi. U “savodsiz va yalangoyoq odamlar” vakili, selitra va mis konlari ishchilari saylagan deputat bo’ladi.

1947 yil oktyabrida mashhur shoir, senator Amerika qit’asi xalqlariga Chilida ozodlik va demokratiyani himoya qilishga da’vat etgan “Millionlab kishilarga ochiq maktub”i bilan murojaat etadi.

Hukumat doirasidagilar senator Pablo Nerudaning deputatlik daxlsizligidan mahrum qilish uchun bu maktubdan foydalanib qoladilar. U bunga javoban milliy kongressda g’azab bilan ma’ruza qiladi:

— Meni shaxsan ta’qib qilayotganlari bilan faxrlanaman. Azob chekayotgan va adolat uchun kurashayotgan xalq kim jamiyat oldidagi burchiga sodiqligi-yu, kim unga xiyonat qilayotganligini o’z ko’zi bilan ko’rib, amin bo’lganligi uchun ham faxrlanaman, — deydi Pablo Neruda.

Uni hibsga olish haqidagi buyruq uzoq kuttirmaydi. Shoir yashirinishga majbur bo’ladi, shu kungacha o’zi bilmagan yuzlab odamlar unga yordam beradilar. Pikasso, Elyuar, Aragon yashirin ravishda jo’nashga majbur bo’lgan Pablo Nerudani Frantsiyada kutib oladilar. U birinchi tinchlik tarafdorlari kongressi minbaridan turib, butun insoniyatga qurollanish poygasini jilovlash, fashizmning tomir otishiga yo’l qo’ymaslik da’vati bilan murojaat etadi.

O’tgan asrning 73 yili Chili xalqining buyuk shoiri dunyodan ko’z yumadi. Ammo uning o’tli she’riyati, ozodlik, hurlik va tinchlik yo’lidagi qarashlari boqiylik timsoli sifatida hamisha qadrlanadi.

Ma’suma Ahmedova tayyorlagan