Хокку (хайку) моҳиятида япон эстетикаси — “саби” ғоялари ётади.Саби “ёлғизлик изтироби” деган маънони англатади.Саби буддавийлик таълимотининг айрим ғоялари таъсирида пайдо бўлган.Япон олими Макото Уеда сўзи билан айтсак:”Саби ёлғизлик кайфиятини белгилайди,аммо бу севимли кишисидан жудо бўлган инсон ёлғизлиги эмас,тунда бамбукзор узра шитирлаб тушаётган ёмғир ёлғизлиги,қайдадир олисда,яп-яланғоч тошлар орасида куйлаётган чигиртка ёлғизлигидир…”

АВВАЛО,ХОККУ (ХАЙКУ) ҲАҚИДА
Хуршид Даврон

Аввало,хокку ёки хайку ҳақида қисқагина маълумот бермоқчиман.

Хокку моҳиятида япон эстетикаси — “саби” ғоялари ётади.Саби “ёлғизлик изтироби” деган маънони англатади.Саби буддавийлик таълимотининг айрим ғоялари таъсирида пайдо бўлган.Япон олими Макото Уеда сўзи билан айтсак:”Саби ёлғизлик кайфиятини белгилайди,аммо бу севимли кишисидан жудо бўлган инсон ёлғизлиги эмас,тунда бамбукзор узра шитирлаб тушаётган ёмғир ёлғизлиги,қайдадир олисда,яп-яланғоч тошлар орасида куйлаётган чигиртка ёлғизлигидир…”

Табиат туйғулар билан яшамайди,бироқ у туйғуларни яратади.Фақат одамнинггина шахсияти акс этмаган ёлғизлик саби эстетикасининг моҳиятини ташкил этади.

Шундай ҳикоя қиладилар: Улуғ Басёнинг шогирдларидан бири мана бу хоккуни битди:

Ниначи қанотини
Юлсанг, ўхшаб қолар
Қалампир қўзоғига.

Басёшундай деди: “Бу хокку эмас.Сен ниначини ўлдирибсан.Аслида мана бундай айтиш керак эди:

Қалампир қўзоғига
Қанот берсанг,бас —
Ниначига айланар.

Басё бу сўзлари билан саби, демак хокку ҳам, ҳаёт манбаи эканини уқтирган эди

Улуғ япон шоирлари хокку учун энг муҳими таассурот ва таассуротни акс эттиришнинг табиийлигида деб тушунганлар.

Хокку илоҳий қалам соҳиби Басё “фуеки рюко” деб атаган,таржимаси “мангу ва ўтадиган” ёки “ўзгармас ва оний” деган маънони билдирган ижодий принтсип асосида яратилади.Басёнинг фикрича “ҳақиқий хокку ўзида икки унсурни мужассам этмоғи шарт: биринчидан, таассуротнинг оний ва доимийликка (мангуликка) дохил бўлиши; иккинчидан,таассурот фақатгина ўз манбаи бўлмиш ёки ҳодисага хос бўлиши талаб этилади.Бошқача қилиб айтсак,хокку оддий манзара ( ўтлаётган от,субга сакраган қурбақа,шамол қайирган бамбук,олча гулининг тўкилиши,қуш қичқириғи ва ҳ.к ) таассуроти сабаб бўлиб кўнгилдан кечган доимий (мангу) ҳис-туйғу меваси бўлмоғи керак.Бу икки унсурнинг қарама-қарши келиши америкалин японшунос Доналд Киннниг эътироф этишича, “икки қутб ўртасидаги электр қувватига эга майдонни ташкил этади”.Бу икки қутб бир-биридан қанча йироқда бўлса,шеърхон икки қутб ўртасидаги майдонда қанча қолиб кетса,шеър шунчалик баркамол ҳисобланган.

Тагава Сюкотсу “хокку жанри шоирлари арвори ҳақидаги ўйлар” эссесида шундай ёзади:

“Бу шоирлар ерда эмас,арши аълода дарбадар юрадилар.Улар учун ахлоқнинг темир тўсиқлари кўндаланг бўлолмаган.Бу шоирлар озодликнинг тоза ҳавосидан нафас олганлар,ахлоқий тўсиқларни ( бу ўринда конфутсианча ахлоқ нормалари назарда тутилган ) четлаб ўтганлар.Бу шаккоклик уларни хароб ёки шарманда қилишу мумкинлиги ҳақида ўйламаганлар.Улар бошқа дунёда яшадилар.Ўша дунё ҳақида уларнинг бири шундай сатрлар битган:

Тўкиларкан шафтоли гули,
Ўша ёққа кетар — у ерда
Одамларни кўрмайсан асло.

Ўзлари яшган дунё моҳиятини улар ушбу сўзлар билан очиб берганлар: “Юракка роҳат бахш этадиган туйғу аниқлигидан,яъни ҳақиқатдан ҳам юксакдир”.

Хуршид ДАВРОН
САМАРҚАНД ХАЙКУЛАРИ

Устоз Рауф Парфи  ва Шавкат Раҳмон хотирасига бағишлайман

1

Шоҳизинда узра юксалади ой.
Зиналардан пастга туширар
Хазонларни қишнинг шамоли.

2

Афросиёб бўйлаб юраман —
Ҳар қадамда ҳорғин ҳассанинг
Товушини илғаб тураман…

3

Эрта баҳор. Қабристон.
Қабр узра ўсган қизғалдоқ
Билан  ўйнар  рангин капалак.

4

Сукунат ёлғизлиги,
Ёлғизлик сукунати
Аро сарсон капалак.

5

Афросиёб узра ой
Балқиб чиқиб уйғотди
Синиқ сопол парчасин.

6

Ой нури жилваланди
Қўлимдаги қадаҳда —
Юракдаги қайғудай…

7

Нега бунча зирқирайсан, дил?
Нега бунча хирасан, ҳилол?
Ҳамдард бўлай қай бирингизга?..

8

Бу ўчоқда қачонлардир ўт гуркираган.
Ҳозир эса фақат қайғу
Уйғотар дилда.

9

Кечагина ер тешиб чиқиб,
Менга нималарни шивирлайсан,
Эй, эртага сўлгувчи чечак?

10

Эй, Бобурнинг соғинчли байти,
Юрагимни қийнамоқ учун
Келаверасанми қайтиб-қайтиб?..

11

Шамолларга бўйсундинг
Бўйсундинг бўронларга
Нега менга бўйсунмайсан, дил?..

12

Мени қийнаш шунча роҳатми?
Лабингнинг четида туради мудом
Совуқ тиғинг — ним табассуминг.

13

Ойга узоқ термилиб қолдим —
Кетолмадим бир қадам босиб.
Ҳатто сени, эй, юрагим, унутиб қўйдим.

14

Тоғ шамоли, юрагимни
Олиб кетгин ўзинг билан —
Шаҳарда олчалар гул тўкиб бўлди.

15

Тушларимга кирди баҳорда
Баргихазон бошланган кунлар.
Юрагим — безовта қуш…

16

Тенгдошлари урушса —
Нима қилишни билмай
Кўзёш тўкади ўғлим.

17

Кимни эслаяпсан, кимни соғиндинг,
Эй, эгалари кўчиб кетган ҳовлида
Неча йил гулламай гуллаган олча?

18

Афросиёб тепалигида
Кимнинг нафасини ер юзига
Олиб чиқдинг, лолақизғалдоқ.

19

Ҳаво тиниқ, беғубор.
Булутларнинг карвони
Гўри Мир узра сузар.

20

Баҳорги ёмғирлар тинди —
Ярқиради осмонда
Гўри Мирнинг гумбази.

21

Сен шунчалар ростгўйсан,
Мана шу ростгўйлигинг
Алдаб келади мени…

22

Узоқларга кетди куз —
Худди маъюс дайди қиз.
Энди у қайтармикан?

23. ГУЛ БАРГИДА ШАБНАМ ТОМЧИСИ

Бунчалар чиройлисан,
Бунчалар ҳам шаффофсан —
Ўлимдан қўрқмай қўйдим!

24

Боғларда баргихазон.
Ҳассага суянганча
Чол нимани кутмоқда?

25

Остонада тўхтаб қолдим.
Биринчи қор қоплаган
Йўлак бунчалар гўзал!

26

Сен шунчалар ростгўйсан-ки,
Юракдаги сирларим
Қийин сенга очмоғим.

27. ДЎСТИМ ШАВКАТ РАҲМОНГА

Ҳамдард излаган чоғим,
Тўсатдан сени эслаб,
Исмингни  шивирладим.

28

Дардларимни айтай деб
Сени излаб боргандим —
Деразанг қоп-қоронғу.

29

Келиб-келиб мен ҳали
Сенга дардимни  айтдимми,
Булутларга яширинган ой?!

30

Кошки мени тушунсанг,
Кошки дардимни билсанг,
Мендан хафа юрган дўст!

31

«Дук-дук» уришдан бошқа иши йўқ —
Сени унутди юрагим,
Тамом унутди.

32

Олис тоғлар аро ястанган дала.
Пода боқиб юрган қўйчувон бола
Фалакда сузиб юрган кемадан кўзин узмас.

33

У ҳаётдан тўйди дедилар,
У севмасдан қўйди дедилар —
Буюк қалбли инсон ҳақида.

34

Узилган атиргул
Ҳали ўлгани йўқ —
Ҳали бўй таратар умидвор.

35

Қорга барибир —
Гуллаб турган чечакларни ҳам,
Жонсиз тошларни ҳам бир текис яширмоқда.

36

Шафтоли гуллари тўкилар
Рауф Парфи қабри устига —
Қанчалар меҳрибон кечиккан баҳор!

2000-2005 йиллар.

AVVALO,XOKKU (XAYKU) HAQIDA
Xurshid Davron

Avvalo,xokku yoki xayku haqida qisqagina ma’lumot bermoqchiman.
Xokku mohiyatida yapon estetikasi — “sabi” g’oyalari yotadi.Sabi “yolg’izlik iztirobi” degan ma’noni anglatadi.Sabi buddaviylik ta’limotining ayrim g’oyalari ta’sirida paydo bo’lgan.Yapon olimi Makoto Ueda so’zi bilan aytsak:”Sabi yolg’izlik kayfiyatini belgilaydi,ammo bu sevimli kishisidan judo bo’lgan inson yolg’izligi emas,tunda bambukzor uzra shitirlab tushayotgan yomg’ir yolg’izligi,qaydadir olisda,yap-yalang’och toshlar orasida kuylayotgan chigirtka yolg’izligidir…”
Tabiat tuyg’ular bilan yashamaydi,biroq u tuyg’ularni yaratadi.Faqat odamninggina shaxsiyati aks etmagan yolg’izlik sabi estetikasining mohiyatini tashkil etadi.
Shunday hikoya qiladilar: Ulug’ Basyoning shogirdlaridan biri mana bu xokkuni bitdi:

Ninachi qanotini
Yulsang, o’xshab qolar
Qalampir qo’zog’iga.

Basyoshunday dedi: “Bu xokku emas.Sen ninachini o’ldiribsan.Aslida mana bunday aytish kerak edi:

Qalampir qo’zog’iga
Qanot bersang,bas —
Ninachiga aylanar.

Basyo bu so’zlari bilan sabi, demak xokku ham, hayot manbai ekanini uqtirgan edi
Ulug’ yapon shoirlari xokku uchun eng muhimi taassurot va taassurotni aks ettirishning tabiiyligida deb tushunganlar.
Xokku ilohiy qalam sohibi Basyo “fueki ryuko” deb atagan,tarjimasi “mangu va o’tadigan” yoki “o’zgarmas va oniy” degan ma’noni bildirgan ijodiy printsip asosida yaratiladi.Basyoning fikricha “haqiqiy xokku o’zida ikki unsurni mujassam etmog’i shart: birinchidan, taassurotning oniy va doimiylikka (mangulikka) doxil bo’lishi; ikkinchidan,taassurot faqatgina o’z manbai bo’lmish yoki hodisaga xos bo’lishi talab etiladi.Boshqacha qilib aytsak,xokku oddiy manzara ( o’tlayotgan ot,subga sakragan qurbaqa,shamol qayirgan bambuk,olcha gulining to’kilishi,qush qichqirig’i va h.k ) taassuroti sabab bo’lib ko’ngildan kechgan doimiy (mangu) his-tuyg’u mevasi bo’lmog’i kerak.Bu ikki unsurning qarama-qarshi kelishi amerikalin yaponshunos Donald Kinnnig e’tirof etishicha, “ikki qutb o’rtasidagi elektr quvvatiga ega maydonni tashkil etadi”.Bu ikki qutb bir-biridan qancha yiroqda bo’lsa,she’rxon ikki qutb o’rtasidagi maydonda qancha qolib ketsa,she’r shunchalik barkamol hisoblangan.
Tagava Syukotsu “xokku janri shoirlari arvori haqidagi o’ylar” essesida shunday yozadi:
“Bu shoirlar yerda emas,arshi a’loda darbadar yuradilar.Ular uchun axloqning temir to’siqlari ko’ndalang bo’lolmagan.Bu shoirlar ozodlikning toza havosidan nafas olganlar,axloqiy to’siqlarni ( bu o’rinda konfutsiancha axloq normalari nazarda tutilgan ) chetlab o’tganlar.Bu shakkoklik ularni xarob yoki sharmanda qilishu mumkinligi haqida o’ylamaganlar.Ular boshqa dunyoda yashadilar.O’sha dunyo haqida ularning biri shunday satrlar bitgan:

To’kilarkan shaftoli guli,
O’sha yoqqa ketar — u yerda
Odamlarni ko’rmaysan aslo.

O’zlari yashgan dunyo mohiyatini ular ushbu so’zlar bilan ochib berganlar: “Yurakka rohat baxsh etadigan tuyg’u aniqligidan,ya’ni haqiqatdan ham yuksakdir”.

Xurshid DAVRON
SAMARQAND XAYKULARI

Ustoz Rauf Parfi  va Shavkat Rahmon xotirasiga bag’ishlayman

1

Shohizinda uzra yuksaladi oy.
Zinalardan pastga tushirar
Xazonlarni qishning shamoli.

2

Afrosiyob bo‘ylab yuraman —
Har qadamda horg‘in hassaning
Tovushini ilg‘ab turaman…

3

Erta bahor. Qabriston.
Qabr uzra o‘sgan qizg‘aldoq
Bilan o‘ynar rangin kapalak.

4

Sukunat yolg‘izligi,
Yolg‘izlik sukunati
Aro sarson kapalak.

5

Afrosiyob uzra oy
Balqib chiqib uyg‘otdi
Siniq sopol parchasin.

6

Oy nuri jilvalandi
Qo‘limdagi qadahda —
Yurakdagi qayg‘uday…

7

Nega buncha zirqiraysan, dil?
Nega buncha xirasan, hilol?
Hamdard bo‘lay qay biringizga?..

8

Bu o‘choqda qachonlardir o‘t gurkiragan.
Hozir esa faqat qayg‘u
Uyg‘otar dilda.

9

Kechagina yer teshib chiqib,
Menga nimalarni shivirlaysan,
Ey, ertaga so‘lguvchi chechak?

10

Ey, Boburning sog‘inchli bayti,
Yuragimni qiynamoq uchun
Kelaverasanmi qaytib-qaytib?..

11

Shamollarga bo‘ysunding
Bo‘ysunding bo‘ronlarga
Nega menga bo‘ysunmaysan, dil?..

12

Meni qiynash shuncha rohatmi?
Labingning chetida turadi mudom
Sovuq tig‘ing — nim tabassuming.

13

Oyga uzoq termilib qoldim —
Ketolmadim bir qadam bosib.
Hatto seni, ey, yuragim, unutib qo‘ydim.

14

Tog‘ shamoli, yuragimni
Olib ketgin o‘zing bilan —
Shaharda olchalar gul to‘kib bo‘ldi.

15

Tushlarimga kirdi bahorda
Bargixazon boshlangan kunlar.
Yuragim — bezovta qush…

16

Tengdoshlari urushsa —
Nima qilishni bilmay
Ko‘zyosh to‘kadi o‘g‘lim.

17

Kimni eslayapsan, kimni sog‘inding,
Ey, egalari ko‘chib ketgan hovlida
Necha yil gullamay gullagan olcha?

18

Afrosiyob tepaligida
Kimning nafasini yer yuziga
Olib chiqding, lolaqizg‘aldoq.

19

Havo tiniq, beg‘ubor.
Bulutlarning karvoni
Go‘ri Mir uzra suzar.

20

Bahorgi yomg‘irlar tindi —
Yarqiradi osmonda
Go‘ri Mirning gumbazi.

21

Sen shunchalar rostgo‘ysan,
Mana shu rostgo‘yliging
Aldab keladi meni…

22

Uzoqlarga ketdi kuz —
Xuddi ma’yus daydi qiz.
Endi u qaytarmikan?

23. GUL BARGIDA SHABNAM TOMCHISI

Bunchalar chiroylisan,
Bunchalar ham shaffofsan —
O‘limdan qo‘rqmay qo‘ydim!

24

Bog‘larda bargixazon.
Hassaga suyangancha
Chol nimani kutmoqda?

25

Ostonada to‘xtab qoldim.
Birinchi qor qoplagan
Yo‘lak bunchalar go‘zal!

26

Sen shunchalar rostgo‘ysan-ki,
Yurakdagi sirlarim
Qiyin senga ochmog‘im.

27. DO‘STIM SHAVKAT RAHMONGA

Hamdard izlagan chog‘im,
To‘satdan seni eslab,
Ismingni shivirladim.

28

Dardlarimni aytay deb
Seni izlab borgandim —
Derazang qop-qorong‘u.

29

Kelib-kelib men hali
Senga dardimni aytdimmi,
Bulutlarga yashiringan oy?!

30

Koshki meni tushunsang,
Koshki dardimni bilsang,
Mendan xafa yurgan do‘st!

31

«Duk-duk» urishdan boshqa ishi yo‘q —
Seni unutdi yuragim,
Tamom unutdi.

32

Olis tog‘lar aro yastangan dala.
Poda boqib yurgan qo‘ychuvon bola
Falakda suzib yurgan kemadan ko‘zin uzmas.

33

U hayotdan to‘ydi dedilar,
U sevmasdan qo‘ydi dedilar —
Buyuk qalbli inson haqida.

34

Uzilgan atirgul
Hali o‘lgani yo‘q —
Hali bo‘y taratar umidvor.

35

Qorga baribir —
Gullab turgan chechaklarni ham,
Jonsiz toshlarni ham bir tekis yashirmoqda.

36

Shaftoli gullari to‘kilar
Rauf Parfi qabri ustiga —
Qanchalar mehribon kechikkan bahor!

2000-2005 yillar.