Садриддин Айний таваллудининг 147 йиллиги

Садриддин Айнийнинг ўзбек адабиёти юзасидан олиб борган тадқиқотларини англаш учун унинг мумтоз адабиётга муҳаббат уйғотган, мазкур адабиётнинг шакл ҳамда маъно ҳақиқатларини англаган даврларини билиш муҳимдир.

САДРИДДИН АЙНИЙ – МУМТОЗ АДАБИЁТ ТАДҚИҚОТЧИСИ
Мафтуна Шомуродова — Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти мустақил тадқиқотчиси

---

Адабиёт тарихида шундай сиймолар борки, улар бамисоли мустаҳкам, муҳташам бир кўприкдирлар. Улар салафлар анъаналарининг муносиб давомчиси бўладилар, халафлар учун эса маънавий бир ёрқин йўл очадилар. Адабиётдаги шундай масъулиятли вазифани ўз елкасида кўтарган забардаст ижодкорлардан бири, шубҳасиз, “Айн”, “Азғич”, “Бир кечалик”, “Футурист”, “Бир мусофир”, “Бухородан бир киши”, “Ёлғон рўзадор”, “Ёлғончи”, “Зимғойиб”, “Идора”, “Сифлий”, “Муҳтожий”, “Жунуний”, шунингдек, “Бузина”, “С.А.” “С.М.”, “Сарсон”, “Толесиз”, “Фуртакигўй”, “Рўзадор”, “Таёқ”, “Баттол” сингари тахаллуслар билан ижод қилган, Ўзбекистон Фанлар Академияси фахрий аъзоси (1943), филология фанлари доктори (1948), профессор (1950), Тожикистон Фанлар Академияси академиги ва биринчи Президенти (1951—1954), Тожикистонда хизмат кўрсатган фан арбоби (1940), Тожикистон Қаҳрамони унвони (1998), Ўзбекистон Республикасининг “Буюк хизматлари учун” ордени (2001) соҳиби ватандошимиз – УСТОД Садриддин Саидмуродзода Айнийдир (1878-1954). Айний маслак ҳамда бадииятда бир неча гуруҳга бўлиниб тадқиқ қилинадиган адабиётни, жумладан, ҳам мумтоз, ҳам маърифатпарварлик, ҳам замонавий адабиётимизни адиб, шоир, олим, мунаққид, мутаржим, муошир сифатида бир-бирига боғлаб турадиган занжир десак, муболаға бўлмайди. Бундан ташқари, Айний азалдан қондош, жондош бўлган ўзбек ва тожик халқлари ҳаётини якқалам қилиб бирлаштирди, асарларини шу икки тилда ёзиб, замонасида зуллисонайн ижодкорларнинг пешқадамига айланди.

“Айний яратган илмий тадқиқотларнинг ҳажмига тенг асарлар ёзиш, эҳтимолки, икки-уч заҳматкаш олимнинг қўлидан келар”.

Адибнинг илмий-ижодий мероси билан танишиш натижасида, унинг қомусий олим эканлигига амин бўлиш табиий, негаки уларда адабиёт, адабиётшунослик, тилшунослик, тарих, география, социология, мусиқа, тиббиёт, дин ва шу каби турли соҳаларга оид фикр-қарашлари сингдирилган. Академик Тўра Мирзаев Айний ҳаёти ва ижодига назар солар экан: “…баъзан қатағонликлар ва камситилишларга учраган бу улкан адиб ўз асарларида халқ ҳаётининг бутун мураккабликлари билан бадиий тасвирлаш орқали тарих ва даврни ўзига хос бирлаштириб, ХХ асрнинг аввалида шакллана бошлаган янги адабиётнинг асосчиларидан бири, йирик адабий сиймо сифатида бўй кўрсата олди”, – деган эди. Айний нафақат адабиёт, балки ХХ аср ўзбек ва тожик адабиётшунослигининг ҳам асосчиларидан эканлигини таъкидлаш ўринлидир. Дарҳақиқат, тарих учун замон ва макон қанчалар муҳим бўлса, баъзан асар ва муаллиф шахсияти ҳам айро ўрганилмайди. Уларни муштарак ўрганишни тарихий жараён талаб қилади. Садриддин Айний ҳам тарихий, адабий шахсиятга айланган. Адиб ўзининг ҳаёти, фаолияти ва ижодини “Бухоро” номи билан жаҳонга машҳур бўлган, бир неча тилларга таржима қилиниб, қайта-қайта нашр этилган “Эсдаликлар”ида, “Эски мактаб”, “Қисқача таржимаи ҳолим” ва “Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар” номли автобиографик асарларида кенг ёритган.

Айний эсдалик ёзишни роман ва ҳикоялар ёзишдан қийинроқ ва масъулиятли деб ҳисоблагани учун бу ишни анча ортга суради. “Ҳар бир ишда одамнинг тажрибаси умрининг сўнгида такомиллашади ҳамда вояга етади. Умрим етмишдан ошиб, аъзоларим бўшашиб, иш қобилиятим камая борганидан, ўзимча муҳим кўринган бу ишнинг – эсдалик ёзишнинг вақти келган деб ўйладим ва бу ишга киришдим” (Манба: Садриддин Айний. Асарлар. Саккиз томлик, бешинчи том. – Тошкент: Бадиий адабиёт нашриёти, 1965. – Б. 44.) — дейди. “Эсдаликлар”нинг тахминий мундарижасини адиб қуйидагича режалаштиради: “Қишлоқда, шаҳарда мадраса ҳаёти, унинг дарс программаси, ўқиш тартиби, умуман шаҳар халқининг аҳволи, турли табақаларнинг бир-бирларига муносабатлари (ўзим кўрган, билган ва сезган даражада), ўтмишдаги адабий ҳаёт, фикримда пайдо бўлган ўзгаришлар, амир ҳукуматига ва расмий уламоларга қарши ҳаракатлар, 1905 йил ва феврал революцияларининг Бухорога таъсири, бу орада ўзимнинг бошимдан ўтган воқеалар, Бухородан Самарқандга кўчишим, Самарқандда феврал ва октябрь революциялари орасида рўй берган воқеалар (ўзим кўриб билганимча)” (Манба: Садриддин Айний. Асарлар. Саккиз томлик, бешинчи том. – Тошкент: Бадиий адабиёт нашриёти, 1965. – Б.8.). Афсуски, адиб режасидаги воқеаларнинг фақат бир қисми яъни 1904-1905-йилларгача бўлган воқеаларнигина ёритишга улгуради. Айнийнинг ўзи “Эсдаликлар”ни беш бўлимда бермоқчилигини таъкидлайди. Лекин асарнинг фақат тўрт бўлими ёзилган, бунинг устига воқеалар ҳам Айнийнинг мадрасада ўқиб юрган чоғларида дўстлар билан саёҳатидаги қизиқарли воқеалар давом этаётган паллада узилиб қолган бўлиб, ўқувчида ҳали давоми бордек таассурот уйғотади. “Эсдаликлар”нинг биринчи ва иккинчи қисми 1949-йил, учинчи қисми 1950-йил ва тўртинчи қисми адиб умрининг сўнги кунларида 1954-йилда ёзилган. “Эсдаликлар” ўзига хос такрорланмас, шаклий қолипларга бўйсунмас ранг-баранг услибдадир. 161 та алоҳида сарлавҳаланган ҳикояларни ўзида жамлаган бўлса-да, ҳар бирининг воқеалар ривожи ва кулминацион нуқтаси мавжуд. Ҳикоялар рўй бериш жойи (масалан: шаҳарда; қишлоқда; Мир араб мадрасасида) ёки бирор шахсга боғлиқлиги (Латифжон Махдум; Ҳайрат; Аҳмад Дониш каби) ёинки вақтга боғлиқлиги (мадрасага келгунча, мадраса ҳаёти каби)га кўра ўзаро боғланиб кетади. Бошқа асарлардан фарқли ўлароқ “Эсдаликлар”да умумий, марказий образ яратмайди. Асарда икки юздан ортиқ персонажлар иштирок этган бўлса ҳам уларнинг ҳар бири ҳақида ўқувчи онгида муҳрланиб қолувчи портретларини моҳирона чиза олган. Асардаги образлар ҳақида гап кетганда ундаги бир нечта умумлашма образларни ҳам назардан қочирмаслик лозим. Жумладан, Айний тасвиридаги ота – миллий хусусиятларни ўзида акс эттирган, ҳақиқатпарвар, меҳрибон, тарбияга жиддий эътибор қаратадиган, ҳеч кимнинг олдида бош эгмайдиган, мард, меҳнаткаш, ўзига яраша илмли ва касб-корли; она эса заҳматкаш, меҳрибон, содда ва самимий сиймо сифатида тасвирланган. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, Айнийнинг бошқа асарларида келтирилган воқеалар ва қаҳрамонлар ёзувчи умрининг сарҳисоби янглиғ яратилган “Эсдаликлар”да такрорланган ўринларга дуч келамиз. “Эсдаликларнинг кўп жойлари бундан илгари ёзилган роман, повест, очерк ва ҳикояларимда материаллик вазифаларини адо қилган” – дейди адиб ва шу чоғда муаллифнинг ўз изоҳи билан қайси манбаданлиги ёки тилга олинган шахслар қайси асари учун прототип вазифасини ўтаганлиги ҳақида маълумот бериб кетилади. Демак, у кўпгина асарларида ўзи кўрган, билган, бевосита ёки билвосита гувоҳи бўлган воқеаларни ёритган ва қаҳрамонлар ҳам шунинг учун ҳаётийдир. Айний ёзмаларидаги айнан ана шу ҳаётийлик унинг қадрини юқори поғоналарга кўтариб туриши табиийдир

Садриддин Айнийнинг ўзбек адабиёти юзасидан олиб борган тадқиқотларини англаш учун унинг мумтоз адабиётга муҳаббат уйғотган, мазкур адабиётнинг шакл ҳамда маъно ҳақиқатларини англаган даврларини билиш муҳимдир. Бунинг учун, аввало, олимнинг ўз асарлари бирламчи манба ҳисобланади. “Эсдаликлар”нинг ўзбек тилидаги таржима нашрида учрамайдиган бир ўрни бор: “Ин парча як марсияес, ки аҳволи он вақтаи худро баъд аз шаст сол ба қалам оварда ба модари худ бахшидам. Агар ин мусибатнома аз ҳад зиёд андуҳовар баромада хонандагони муҳтарамро нохушнуд кунад, маъзарат мепурсам ва маро, ки мажбурият фарзандии худро, қисман бошад ҳам, адо кардан хостам, умедворам, ки бубахшанд”. – Ёзувчи олтмиш йилдан кейин қаламга олинган асардаги воқеаларни бир марсия деб атайди ва буларнинг барчасини ўз онасига бахшида этишини алоҳида таъкидлайди. Мана шу “марсия”да муаллифнинг мумтоз адабиётга ошнолик сирлари очиб берилади. Автобиографик усулда ёзилган яна бир асари “Қисқача таржимаи ҳолим” бўлиб, 1940-йил Садриддиннинг Самарқандда бўлган вақтларида ёзилган ва кейинчалик ҳам тўлдирилиб борилган. Номидан англашилганидек, воқеалар кўпроқ хронология асосида битилган бўлиб, илмийлик устунлик қилади. “Эсдаликлар”да эса адиб ўз ҳаёти билан бирга турли хил эртак, афсона, тарихий воқеалар, жамият ҳаётидан лавҳаларни ҳам бериб борганки, бу асарда бадиийлик яққол кўзга ташланади. “Қисқача таржимаи ҳолим”да “Эсдаликлар”дан фарқли ўлароқ Айнийнинг мадрасадан кейинги ҳаётидан тортиб 1948-йилгача бўлган фаолияти ҳақида қисқача маълумотлар бериб ўтилган. Бадиий, хусусан, миллий тафаккур шаклланишида халқ оғзаки ижодининг ўрни беқиёс. Ёзма адабиётнинг баён сеҳри ва маъно мундарижаси такомилида оғзаки адабиётнинг таъсири шубҳасиз. Бўлажак мумтоз адабиёт тадқиқотчиси Садриддин Айнийда адабиётга, халқ оғзаки ижодига бўлган қизиқиш ёшлигидан оилавий муҳитда шаклланган. Ёшлигини хотирлар экан, ўзи туғилиб, беш ёшидан ўн уч ёшигача яшаган (беш ёшигача Шофиркондаги Маҳаллайи Болода, тоғалариникида яшаган), Ғиждувондаги Соктаре маҳалласидаги мункиллаб қолган, қаровсизлигидан қўшни болалар чиқарган овқат ва егуликлар эвазига ҳикоя, эртак ва афсоналар айтиб берадиган Тўтапошша кампирни тилга олиб, “ҳикоячиликда ўша саводсиз саксон яшар кампирни ўзимнинг биринчи устозим деб биламан ва ҳар вақт ҳурмат билан эслайман”, — дейди. Айнийнинг отаси маълум вақт мадрасада ўқиган бўлса-да, ҳаёт қийинчиликлари ва ночорлик туфайли таълимини якунлай олмай, маҳалласига қайтиб ҳунармандчилик билан шуғулланган. Лекин Айнийга дастлабки таълимни ўзи бериб, абжад ҳисобини ўргатади ва табиатида шоирликка ишқи баландлиги ўғлига ҳам таъсир этмай қолмайди. Дастлаб Садриддин Айнийнинг қишлоқ масжидидаги мактабга боради. У ердаги ўқитиш тизими ҳақида “Эски мактаб” ёки “Мактаби кўҳна” асарида батафсил ёритган. Отаси уни ҳарфларни бир-биридан ажратолмай туриб ўтилган матнларни ёдлаб олганини, янги саҳифаларни, умуман, ўқий олмаслигини кўриб, мактабдан олиб, қишлоқ имоми хотинига қарашли қизлар мактабига беради. Айний ушбу мактабни хотирлаб: “шеърларни севар эдим, уларнинг мазмунига яхши тушунмасам ҳам, оҳанги мени завқлантирарди. Саъдий, Ҳофиз, Бедил, Соиб, Навоий ва Фузулий каби шоирларни “валий” ва улар яратган шеърларини каромат деб ҳисоблар эдим”, – дея хотирлайди. Ёшликдаги ушбу тушунча-ю тасаввурларини отаси тўғри йўналтириб, шеър яратиш учун валий бўлиш шарт эмаслигини уқтиради. Гарчи Айний отаси Саидмуродхўжадан 12 ёшида етим қолган бўлса ҳам, унинг кенг дунёқараши, мардлиги, тўғрисўз, ноҳақликка исёнкорлиги, кучли ирода соҳиби эканлиги билан ўғлига бутун умрга татирли ўрнак бўла олган. Отаси вафотидан олдин Айнийга: “Ўқи, ҳар қандай қийинчилик бўлса ҳам ўқи, одам бўл! Лекин асло қози раис ва имом бўлма! Мударрис бўлсанг майли!” – дея васият қилгач, кўзларини мангуга юмади. Отасининг ҳар вақт ёддан шеър ва ғазаллар айтиб, Бобо Соиб, Ҳофиз, Бедил, шоир Исо ғазалларини шарҳлашига маҳлиё бўлган кичкина Садриддиннинг шоирликка қизиқиши ортади ва ўзи ҳам эшитган ғазалларини ёд ола бошлайди. Мактаб ёшига етгач, бунгача ғазалларни фақат шакл-шамойили, оҳангига қараб, ёд олган бўлса, мактабдаги муҳит ва тарбия орқали мисралар мазмунини англаб, ҳис қилиш каби жиҳатларини сингдира бошлайди, мисралар мазмунини ҳақиқий ҳаётдан топа олиш даражасига етишнинг ўзи бўлажак шоир ва олимнинг қад ростлаётганидан далолатдир. Бу тарздаги сабоқлар Садриддиннинг юрагида шеърнинг нақадар қудратли кучга эга эканлигини англашга ундайди. У ерда Ҳофиз, Бедил, Соиб, Навоий, Фузулий каби шоирлар ғазалларини ўқиб, ёд олишга уринади. Адабиётшунос учун муҳим фазилатлардан бири айнан мана шу таҳсил жараёнларида пайдо бўлгани аниқ. Зеро, адабиётда анъана ва янгилик тушунчаси муҳим. Хусусан, мумтоз адабиётда анъана ва таъсир ҳар соҳада кўринади, айниқса, араб ва форс адабиётининг таъсири кучлидир. Маслак, композиция, бадиият, услуб – бари-барида издошлик бўлган. Қолаверса, дастлабки даврларда илмда араб, бадииятда араб ва форс тиллари устувор эди. Кўплаб туркий ижодкорлар ҳам мазкур тилларда ижод қилишган. Ёхуд зуллисонайнлик мумтоз адабиётнинг ўзига хос муҳим жиҳатларидан биридир. Араб ва форс тилларини билиш ҳам етук адабиётшунос бўлишнинг шартларидан саналади. Асарни аслиятда ўқиш ўша тилнинг бор моҳият ва балоғатини англаш, тилнинг шираси ва тотини ҳис қилишдир. Мумтоз адабиётимизда арабий ва форсий калималарнинг қўлланилиши ҳам ушбу тилларни билиш матн мазмунини тўғри тушуниш ва таҳлил қилишда бирмунча қулайликлар туғдиради. Айний Шарқ адабиёти анъаналарини пухта ўрганган. Ибн Синонинг “Ал-Қонун”и ҳақидаги Айнийнинг: “Шарқ муаллифлари одатда бир китобни ёзишга киришсалар, ҳеч бўлмаганда бир саҳифани ҳамд-у саловатга, бир-икки саҳифани ўз даврлари подшоҳи мадҳига бағишлаб, кейин муқаддимага киришганлар. Аммо бу улуғ олим “Ал-Қонун”дай улкан бир китобни ёзишда ҳамд-у саловатга ярим сатр бағишлаган ва замонаси подшоҳини тилга ҳам олмаган” лиги бўлган”, – хулосалари фикримизни тўла тасдиқлайди. Мадрасаларда олган сабоғи Айнийни мумтоз адабиётнинг том маънодаги тадқиқотчисига айлантирди.

Айний эски мактабда, кейинчалик 1990-йилдан бошлаб Бухородаги Мир Араб (1890-1891), Олимжон (1892-1893), Бадалбек (1894-1896), Хожи Зоҳид (1896-1898) ва Кўкалдош (1899-йилдан) мадрасаларида ўқийди. Бир сўз билан айтганда, унинг мадрасадаги таълими 1906-йилда тугайди. Ўша пайтларда Бухоро мадрасаларида, асосан, қуйидагилар ўқитилганини таъкидлайди: араб тилининг сарф-у наҳви, мантиқ, ақоиди исломий (илми калом), ҳикмат (табиий ва илоҳий), фиқҳи исломий (таҳорат, намоз, рўза, жаноза, ҳаж, закот, никоҳ, талоқ, савдо-сотиқ каби масалаларки, ибодатга ёки мусулмонлар жамияти орасида бўладиган муносабат ва муаммоларга оидлари). Ушбу дарсларни ўқиш-ўрганиш дастури ва дарс китоблари қуйидагилар бўлган: Араб тилини ўргатувчи форс-тожик тилида ёзилган “Бидон” деган китобчадан дарс бошланиб, “Аввали илм” (диний зарур масалалар савол-жавоб тарзида ёзилган)га ўтилган, “Муиззий”, “Занжоний” араб сарфига оид бўлиб, араб тилида ёзилган, шунингдек, “Авомил” (араб тили наҳвига оид, араб тилида ёзилган)дан асарлардан араб тили грамматикаси ўргатилган. Жумладан, “Қофия”; “Қофия”нинг шарҳи бўлмиш Абдураҳмон Жомийнинг “Шарҳи Мулло” номли китоби, мантиққа оид “Шамсия”, “Шамсия”нинг шарҳи бўлган “Ҳошия”, илми каломга оид бўлган Алломаи Тафтазонийнинг “Ақоиди Насафий”, мантиқ ва илми каломга оид “Таҳзиб”, ҳикмати табиий ва илоҳийга оид “Ҳикмат ул-айн”, ниҳоят, илми каломга оид –“Мулла Жалол” деган китоб ўқилиб, мадраса дарслари хатм қилинган. Мазкур китобларнинг барчаси Айнийнинг етук бир тадқиқотчи бўлишини таъминлаган. Мумтоз адабиёт асрорларини англаш учун замин Бухоро мадрасаларида эгалланган. Айнийдаги иқтидор, салоҳиятни мана шу таълим ва тарбияларсиз тасаввур қилиш қийин. Мумтоз адабиётшунос учун қўйиладиган қуйидаги талабларнинг Устоз Айнийда борлиги ҳам унинг оила, насаб, мадраса, қолаверса, ҳаёт таълимида шаклланган. Мумтоз адабиётни ўрганиш асослари турли назарий китобларда келтирилган. Аммо улардан ташқари тазкиралар муҳим манба саналади. Зеро, уларда шоирлар ҳаёти, яшаган даври, ижодининг ўзига хослиги, шунингдек, ижодидан баъзи намуналар ҳам келтирилган. Бу услуб, албатта, Айнийга ўз таъсирини ўтказган.

Мумтоз адабиёт завқ манбаи ҳамда ҳамида ахлоқ тарғиботчисидир. Ахлоқ меъёрини эса эътиқод белгилайди. Шу боис Шарқ адабиётининг бош манбаи – илоҳиётдир. Жумладан, Х асрлардаёқ туркий дунё исломий-ирфоний адабиёти Қуръони карим ва Ҳадиси шариф ғояларини асос қилган. Ушбу икки мўътабар манбани Айний ёшлигидан нафақат ўқиган, балки “Заруроти диния” номли ақида илмига оид катта китоб ҳам ёзган.

Мумтоз адабиётшунослигимиздаги муаммолардан бири – асарнинг аслияти, қўлёзма нусхаларидан фойдалана олишдир. Туркий адабиёт намуналари араб ва уйғур ёзувларида етиб келган. Уйғур алифбосидаги нусхалар жуда кам ва унинг лотин алифбоси билан ўхшашлиги баъзи қулайликлар туғдиради. Аммо араб алифбосининг хат турлари кўп, шунингдек, хаттотларнинг санъаткорлик иқтидори ҳам айри масала. ХХ аср бошигача аждодлар араб ёзувидан фойдаланишган. Ёзув қабул қилиниши билан бирмунча ўзгаришлар бўлган. Садриддин Айний, умрининг сўнгига қадар араб алифбосида ёзган, умрининг охирги маҳалларида ёзган мактублари ҳам фикримизни тасдиқлайди Бироқ хаттотлик санъатининг хос жиҳатлари, хаттотларнинг қобилияти, манбанинг сақланиш ҳолати каби масалаларни инобатга олганда қийинчиликлар бўлиши табиий. Айнийнинг болалигидан турли қўлёзмалар билан ошнолиги умрининг охиригача унга ёрдам берган.

Мумтоз адабиёт, маълум маънода, тасаввуф адабиётидир. Тасаввуф адабиёти, тариқатлар тарихи ҳақидаги билимларни билмасдан мумтоз адабиёт намуналарининг таҳлил ва тарғибига киришиш ғоят хатодир. Чунончи, адабиётдаги асосий образлар: ошиқ, ориф, ринд, соқий, эр, эран, муршид, мурид, дарвеш, қаландар кабилар, асосан, тасаввуф таълимоти орқали шаклланди ва маълум бир истилоҳий маънолар касб этди. Тасаввуфий-ирфоний истилоҳларнинг дунёга келиши ҳам бежиз эмас. Чунки уларнинг изоҳисиз мумтоз адабиёт асрорига етиб бўлмайди. Айнийнинг ҳаёт йўли ҳақидаги маълумотларни ўзининг “Бухоро манғит амирларининг тарихи”, “Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар” ва бошқа асарлари тўлдира олади. Ушбу китоб Айний ҳаёти хронологияси учун ўта қимматлидир. Китоб дебочасида адибнинг аждодлари, уларнинг тариқатлари, Абу Абдуллоҳ Пояндадан 1937-йилгача мавжуд бўлган оила шажараси (насабнома) ҳақида гап боради. Унда айтилишича, Садриддин Айнийнинг аждодлари орасида шоирлар, олим, ёзувчилар, санъаткорлар бўлган. Айний туғилган Соктаре қишлоғидаги “Мозори Хожа Соктаре”да 1601-йил дафн этилган Абу Абдуллоҳ Поянда номдор шоир бўлган. У ҳақдаги маълумотлар “Эсдаликлар”да ҳам учрайди. Поянда кубровия тариқатининг шайхларидан бўлган. Китобда А.А.Семёновнинг Бухородаги сўфийлик мактаблари ҳақидаги маълумотларига таяниб: “…Бу тариқатнинг (кубровия тариқатининг) маркази “Эсдаликлар” муаллифи Саййид Садриддин Айнийнинг туғилган жойи Соктаре қишлоғи эди”, каби фикрлари келтирилган. 1878-йили 15-апрелда Сайидмуродхўжа ва Зеваройнинг биринчи фарзандлари Муҳиддиндан саккиз ёш фарқ қилган иккинчи ўғиллари – Садриддин дунёга келади (укалари Киромиддин ва Сирожиддин). Бу каби маълумотлар ҳам Айний шахсияти ва унинг фақат китоблар орқалигина тариқат илмидан хабардор эмаслиги ҳақида тасаввурларни тиниқлаштиради.

Адабиётни даврлаштиришда тил хусусиятлари ҳам бирламчи саналади. Шу боис мумтоз адабиёт тадқиқотчиси, албатта, туркий тил тарихини чуқур билиши, луғатлар билан таниш ва улар билан ишлай олиш имкониятига эга бўлиши керак. Қадимги ва эски туркий тил, эски ўзбек тили каби таснифлар асосида мумтоз адабиёт намуналари ўрганилади. Шу боис мумтоз адабиёт тадқиқотчиси ушбу тил имкониятлари: фонетик, лексик, грамматик ва услубий хусусиятлари ҳақида теран билим ва тасаввурга эга бўлиши лозим. Айнийнинг бошқа тадқиқотларини инобатга олмаганда ҳам биргина луғатшунослиги, яъни 1938-йилда яратилган “Луғати нимтафсили тожикий барои забони адабии тожик” номли луғати бир олимнинг бутун умрлик изланишига арзийди.

Филология фанлари доктори С.Иброҳимов ҳам Айнийнинг тил соҳасидаги билим ва тажрибасини шундай хотирлайди: “Айний 1929-йили Самарқандда чақирилган тил ва имло конференциясида қатнашган эди. Бу конференцияда ўзбек адабий тилининг талаффуз ва имло нормалари, 9 унли фонемали, сингармонизмли шеваларга асослантирилган, ўзбек тилига четдан кирган сўзлар ҳам айрим истиснолар билан шу қоидага бўйсундириладиган бўлган эди. Шунинг натижасида, талаффузда ҳам, имлода ҳам чалкашликлар кўпайиб кетган эди. Айний биз билан суҳбатда араб ва форс-тожик тилларидан кирган сўзларни уларнинг табиатида бўлмаган сингармонияга бўйсундирилиши адабий тилнинг ривожига акс таъсир этажагини, классик адабиёт, классикларнинг шеърларини ёзиш ва ўқишни чалкаштириб юборажагини айтди ва ишонарли мисоллар келтирди ҳамда имло қоидаларидаги баъзи ноқулайликларни кўрсатиб, Май конференциясининг резолюциясидаги нуқсон ва камчиликларни тузатиш лозимлиги ҳақида ўз фикрларини билдирди”. Шунинг баробарида фасоҳат ва балоғат илмидан пухта хабардор бўлиш адабиётшунос учун зарурдир. Чунки адабиётда шакл ва мазмун, ҳол ва маъно, ғоя ва ифода масаласи қадимдан ўрганилган. Улум уш-шеър (Шеър илмлари): илми бади’, илми аруз, илми қофия хусусида муайян дарсликлар бўлиб, махсус ўргатилган.
Мумтоз адабиёт тадқиқотчиси тарихий даврни атрофлича ўрганиб, ўша давр сиёсий, ижтимоий, маданий-маърифий аҳволига баҳо бера олиши лозим. Зеро, адабиёт ва тарих бир-бирининг кўзгуси бўлган. Тарих манзаралари адабиёт ҳақиқатларида акс этади. Адабий тафаккур ривожида эса тарихнинг таъсири катта. Мавзу, ғоя, ифода, ҳатто образ, рамзлар оламида ҳам тарих илҳом манбаи ва таянчи бўлган. Садриддин Айний тарихни чуқур билган. Тадқиқ этаётган ижодкорининг ҳаёти ва асарлари тақдирини ўзи яшаган замон билан ҳамнафасликда изоҳлаган. Алишер Навоий, Мирзо Абдулқодир Бедил, Абулқосим Фирдавсий ва ҳоказо тадқиқотларида авлодлар учун ҳам ибрат бўлган мазкур тажриба яққол кўринади.

Мумтоз адабиёт тадқиқотчиси адабиётнинг мақсад ва вазифаси, руҳоний завқ ва таълим-тарбияга таъсирини унутмаслиги лозим. Мозий мавзуси, баён сеҳри, тарих манзаралари, ҳатто қаҳрамонларни ҳам бугун билан боғлай олиши лозим. Муҳтожликнинг танг кўчалари, замонанинг аёвсиз ҳодисалари ёш Айний шахсиятини, чидам ва иродасини темирни оташда тоблаган каби пишитиб, шакллантириб борди. Йўқчиликни енгиш, таҳсилни давом эттириш учун барча қийинчиликлари орасидан имкон излайдиган Айний дастёрликда юрган пайтларида хўжайинларининг бой кутубхоналаридан фойдалана олишидан севиниб, у ердаги нодир китоблар орқали адабиётга оид билимларини ошириб борган. Натижада Шарқ мумтоз адабиётининг зукко ва етук билимдони бўлиб етишди.

Айнийнинг чинакам мумтоз адабиёт тадқиқотчиси эканлиги тахаллус танлашида ҳам кўринади. Илк ғазаллар машқ қилганда “Сифлий”, “Муҳтожий”, “Жунуний” тахаллусларини қўллаган бўлса-да (1890-1895-йиллар оралиғида), кейинчалик, муносиб ном танлаш учун кеча ва кундуз луғат китобларини варақлаб, охири “айн” сўзини топади. Садриддин учун ўзи топган сўзнинг аввал тахаллус сифатида ишлатилмагани муҳим эди. Шунинг учун кўпгина тазкираларни синчиклаб қарайди. Бундай номга дуч келмагач, ўтган замон олим ва шоирларининг таржимаи ҳолидан яхшигина хабардор бўлган ўратепалик Мулла Хол билан маслаҳатлашади. Ундан: “Мен бу сўзни бирор шоирнинг тахаллуси сифатида кўрган эмасман. Фақат Мисрда бир олим ўтган, у Соҳиби Бухорийга шарҳ ёзган, ўшанинг илмий лақаби “Айний” эди” – тарздаги жавобни олади. Шу ўринда тахаллуслар борасида анчагина тадқиқотлар олиб борган Тожи Қораев Бухорода ХИХ асрда Навоийнинг “Мажолис ун-нафоис” тазкираси нусхалари мавжуд бўлмаган ёинки у Айний ва Мулла Холлар қўлига тушмаганга ўхшайди, деган фикрни ўртага ташлайди. Негаки, “Мажолис ун-нафоис”да: “Мавлоно Айний ўбаликдур. Ҳофиздур китобат ҳам қилур ва таъби ҳам назмларда мулойимдур…” – тарзидаги маълумотлар мавжудлигини таъкидлайди. Садриддин луғатчилар бу сўзга 48 маъно берганлари, машҳур маънолари кўз, булоқ сўзларидан ташқари, сопқоннинг тош солиб отиладиган чарми ҳам “айн” дейилишига гувоҳ бўлади ва 1896-йилдан ўзига манзур келган “Айний” тахаллуси билан ижод намуналарини эълон қила бошлайди. Ижодкорнинг сўзларига кўра, гувоҳлик беришича, Сифлий, Муҳтожий, Жунуний тахаллуслари билан ёзган шеърларини ўзи ёқиб йўқ қилади. Фақатгина дўсти Ҳайратнинг бир шеърида Жунуний тахаллуси сақланиб қолган.

Айнийнинг мумтоз адабиёт тадқиқотчилигидаги муваффақиятларининг омилларидан бири ўзининг ҳам мумтоз жанрларда ижод қилганлиги билан белгиланади. Айний кейинчалик кўпроқ насрий асарлар яратган. Аммо шеърият ҳеч қачон унинг назаридан четда қолмаган. Қисса ва романлар яратишда шеъриятни ижодий илҳом манбаи сифатида билиб, назмни проза билан уйғунлаштирган. Натижада, нутқ таъсирчанлиги ошиб, шеърлар насрий асарлари бадиийлигига куч бағишлаган, қаҳрамонларнинг ички дунёси, ҳис-туйғуларини ифодалашда, асар мазмунини очиб беришда муҳим аҳамият касб этган. Бу жиҳат Айний ижодининг ғоявий-эстетик қимматини яна бир поғона юқорилатади.

Дастлаб классик йўналишда ижод қилиб, ғазал ва рубоийлар ёзган Айнийнинг кейинчалик ўз йўналишини топишига сабабчи бўлган ижодкор – Аҳмад махдум – Донишдир. Айний у билан шахсан суҳбатдош бўлмаган. Лекин Садри Зиё хонадонида Дониш ҳақида зўр эҳтиром билан тилга олиниши билан бир қаторда, мадраса домлаларидан унинг ҳақида жуда ёмон сўзлар эшитарди. Дарҳақиқат, “…бир шаҳар, бир давр, бир табақага мансуб кишилар оғзидан бир кимса ҳақида бу даражада бир-бирига зид фикрларни эшитиш” Айнийнинг ҳам ҳайратини, ҳам қизиқишини оширади. Табиийки, ўта қизиқувчан Садриддин учун бу айни изланишга арзигулик мавзу эди. Муаллиф “Эсдаликлар”нинг ИИИ ва ИВ китобларидаги бир неча фаслларни Аҳмад Дониш ҳаёти, ижоди, яшаш тарзи, саёҳатлари, ҳажвий шеърлари, у ҳақидаги афсонавий ҳикоялар ва баъзи ўзини ҳайратга солган асарлари намунаси шарҳига ажратган. Донишнинг яхши хаттот, моҳир лавҳакаш, рассом, шоир, носир бўлиши билан бир пайтда илми нужум билан шуғулланиши Айний учун ҳайратланарли ҳол эди. Айний Аҳмад Донишнинг йирик асари “Наводир ул-вақоэ” билан унинг вафотидан 3-4 йил ўтгандан сўнг, аниқроғи, 1900-йилда танишади ва ўзи таъкидлаганидек, бу китоб “онгида инқилоб ясаган”. Ўша даврда илм ва адабиётга алоқадор одамлар Донишнинг “Наводир ул-вақоэ” деган йирик асари борлигини биларди, бироқ унинг нусхаси ҳеч кимнинг қўлида йўқ эди. Айнийга кейинроқ маълум бўлишича, Аҳмад Дониш ҳаётлигида бу китобнинг ўз қўли билан ёзилган нусхасини Сиддиқхон Ҳашматга тақдим этган. Ушбу нодир асарнинг қандай қилиб Айний қўлига тушгани ва ундаги боблар мавзулари ҳақида ўзининг “Эсдаликлар”ида батафсил маълумот берган. Аҳмад Дониш асарларининг ошиғи бўлган Шарифжон махдум китобнинг асл нусхасини Сиддиқхон Ҳашматдан кўчириш учун омонат олади ва хушхат мирзо Абдулвоҳид Мунзимга топширади. Китобат битгач, Шарифжон махдум Айнийни чақириб, мирзо Абдулвоҳид кўчирган нусхани асл нусхага солиштириб, хатоларини тузатиб чиқишда иштирок этишини сўрайди. Ушбу таклифни зўр шодликда қабул қилган Айний асар билан танишиш жараёнида тасвирлаб бўлмайдиган таассурот олганини таъкидлайди: “Наводир ул-вақоэ” билан танишувим …насрнавислик савдосини бошимга солди”, – дейди. Айнийнинг содда ва жонли услубда ижод қилиш фикрига келишига ҳам айнан шу асар сабаб эди. Негаки, бу китоб тили ҳозирги замон ўқувчиларига оғир кўринса ҳам, лекин ўша замонлардаги бошқа китоблар, асарлар тилига қараганда анча осон бўлган.

ХХ асрнинг биринчи декадаси мобайнида Бухорода “жадидлар” ва “қадимчилар” ҳаракатлари орасида низолар вужудга кела бошлайди. Асрлар давомида Шарқ мамлакатлари ва дунё ҳамжамиятига Фаробий, Беруний, Ибн Сино, Ал-Бухорий, Хоразмий каби етук алломаларни етиштириб берган мадрасаларнинг таълим тизими сўнгги даврларга келиб ичи бўш пўкак сингари самараси камайиб борган. Айниқса, Айний таъбири билан айтганда: “бундан уч-тўрт аср илгаригача ўз вақтига муносиб ислом оламининг илмий марказларидан саналган” Бухоронинг мавқейи сўнгги вақтга келиб “илмия ва динияси Туркистон халқи олдида қуруқ бир шуҳратдангина иборат бўлиб қолди”. Бунга кўпгина сабаблар бўлгани ҳолда, Айний ҳам бир нечтасини кўрсатади. Чунончи, Абдуллахон 1585-йил Бухорода ўз номи берилган мадрасани қурдиради. Хон таъсир доирасини уламолар орасида ҳам мустаҳкамлаш йўлини топади, яъни мадрасага мударрис тайинлашда бухоролик Мавлавий Садриддин билан шерозлик мусофир Мавлавий Мирзажон ўртасида мунозара ташкил этади. Натижада, Мавлавий Мирзажон мударрис этиб тайинланади. У Бухоронинг бошқа муллаларидан устун чиқиб, дарс жадвалларини ихтиёрий ўзгартиради, бора-бора ҳадис ва тафсир каби дарслар расмий жадвалдан чиқади ва ҳисоб, ҳандаса, тарих, табиблик ва буларга ўхшаган фанлар бутунлай йўқолиб кетади.

Узоқ вақт мобайнида Садриддин Айнийни ўйлантириб келган мактаб-мадрасалардаги ўқув дастури муаммоси уни жадидчилик ҳаракати фаолларидан бирига айлантиради. Сафдошлари Абдулвоҳид, Ҳомидхўжа ва Аҳмаджон махзум билан рамазон ойидан кейин бир мактаб очишни режалаштиришади. “1326-йил ҳижрий (милодий 1908) шаввал ойининг ўнида Бухоро шаҳрининг ичида Дарбозаи Салоҳхона гузарида Мирза Абдулвоҳид уйида форсий тилда биринчи мартаба бухороликларга махсус усули жадид мактаби очди”. Мактабнинг муаллими этиб Мирза Абдулвоҳид Мунзимни тайинлашади. Икки ой муддатда мактабда ўқувчилар сони 12 тага етади. Бироқ ташкилотчилар дарслик йўқлиги, тизим мукаммал эмаслиги, дарсларни ташкил этишнинг янгича усулларидан тўлақонли хабардор эмасликлари учун бир қанча қийинчиликларга дуч келишади. Айний татар мулласи Низом Собитийдан ёрдам сўраб, бирор дарслик топиб беришини сўрайди. Мулла Низом Аттор мадрасаси рўпарасида Холид Бурнашев деган киши уйида янги усул татар мактаби борлиги, дарслик ва муаллимлик бўйича маслаҳатларни ундан олиши мумкинлигини айтади. Айний: “Биз мактабчилар шу кунга довур Бухородаги татар мактабидан хабарсиз эдик”, – дейди ва фурсатни бой бермай, тезда у ерга боради. Мактабда Бухорода яшовчи татар болалари билан маҳаллий бухоролик болалар ҳам бор эди. Улар татар тилини билмаган ҳолда у ерда ўқишаётган эди. 1908-йил баҳорида Айний ва Ҳамидхўжа Меҳрий биринчи марта Самарқандга келишади, бу вақтда Мирзо Абдулқодир Мунзим Демуров босмахонасида ишлаётган эди. Ушбу сафар давомида Айний Абдуқодир Шакурий, Исматулла Раҳматуллазода, Маҳмудхўжа Беҳбудийлар билан танишади. Шакурийнинг Самарқанддаги Ражабамин қишлоғидаги янги усул мактабига ташриф буюради ва шундан сўнг ҳар йили ушбу мактабнинг имтиҳонларига келадиган бўлади. Айний, Меҳрий, Мунзим янги усул мактаблари билан танишишга Тошкентга борадилар. Қайтгач, Айний Бухородаги татар мактабида муаллимининг рухсати билан ҳақ олмай, олти ой мобайнида таржимонлик қилиб, болаларга дарсларни тожик тилига, айни пайтда уларнинг тилини татарчага таржима қилиб беради (Айний татар тилини матбуот орқали ўрганган эди). У ерда ўрганганларини, Самарқанд ва Тошкент сафаридан олган таассуротларини ўзларининг мактабларига татбиқ этиб, анчагина муваффақиятга эришади. Эндиги навбат дарслик яратиш эди. Бу ҳақда Айний шундай ёзади: “Шунинг учун китоб ҳозирламоқ орзуси билан ўз орамизда бир ширкат туздик. Ширкатнинг исми “Ширкати Бухоройи шариф” эди. Ширкатимиз 1327 ҳижрий раббулаввал ойининг ўртасида (милодий 1909-йилнинг март ойи) таъсис қилиниб, биринчи навбатда тажвид қоидаларини “Тартил ул-Қуръон” исмида нашр қилишга қарор берилди”. Мазкур китоб Айнийнинг дастлабки дарслик асари эди. Сўнг “Таҳсиб-ус-сибён” ва “Зарурийёти диния” дарслик китоблари ҳам нашр этилган. “Таҳсиб ус-сибён”да дунёвий ва диний билим асослари, амалиёт ва назария, наср ва назм қоришиқ тарзда тушунтирилган. Садриддин Айнийнинг яна бир ислом оламида ўзига хос обрў-эътиборга эга бўлган асари “Зарурийёти динийя”дир.

1910-1911-йилларга қадар Садриддин Айний илм аҳли орасида аллақачон мумтоз адабиётнинг моҳир билимдони сифатида шуҳрат қозониб улгурганди. Бунга биргина мисол қилиб, истанбуллик Олимжон Идрисийнинг Бедил ҳаёти ва ижоди ҳақида Айнийдан ёрдам сўраб ёзган мактуби ва қисқа муддат ичида унга жавобан батафсил таржимаи ҳол битилган хат олганини мисол келтириш мумкин (бу ҳақда кейинги фаслга қаранг). Айнийнинг бунгача бўлган ижодида, лирикаси, дарсликлари, суҳбатларида мумтоз адабий билимлари амалий жиҳатдан кўзга ташланиб туради. Аммо юқоридаги мактубнинг матбуотда чоп этилиши (“Шўро” журнали 1912-йил, 2-сон) олимнинг бу борадаги илк назарий-илмий тадқиқоти саналади. “Тарбияйи атфол” ташкилотининг фаол аъзоси бўлган Айний 1917-йилга қадар Бухоро маърифатпарварлик ҳаракатининг жонбозларидан эди. Шу йили Айний ўзи ва сафдошларини амир ва мутаассиб уламолар таъқибида эканлигини билса ҳам турар жойини ўзгартирмай воқеалар ривожини кутиб турди. 1917-йил 9-апрелда қўлга олиниб, қадимчилар томонидан “фисқ-фасод хамиртуруши” деб аталиб, обхона зиндонига ташланади ва 75 дарра билан жазоланади. Ҳақиқатан ҳам, Айний асарларини синчиклаб ўргансак, муаллиф фикр-қарашлари, ғоялари билан ушбу фаолиятнинг марказий, маънавий йўналтирувчи кучи бўлганлигига амин бўламиз. Бу орада муваққат ҳукумат аскарлари маҳбусларни, шу жумладан, Айний ва у билан бирга жазоланган Мирзаназруллони ҳам қутқариб, Когон шаҳар касалхонасига олиб боришади. Мирзаназрулло зарблар натижасида вафот этади. Айний эса 52 кун касалхонада ётиб, 25 хирургик тадбирлардан сўнг бирмунча даволанади, Сўнг Самарқандга кўчишга мажбур бўлсада, таъқиблар тугамайди. Самарқандда Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдуқодир Шакурий, Саидризо Ализода, Сиддиқий-Ажзий, Саидаҳмад Васлий, Вадуд Маҳмуд каби маърифатпарварлар даврасида бўлди. Қизғин ижод билан шуғулланади, оила қуради. Бу орада укаси Сирожиддин 1918-йили, акаси Муҳиддин 1922-йил ўлдирилади. Яқинларидан айрилган, халқнинг эртаси учун курашаётган Айний эндиликда бор кучини қаламига йўналтиради, шеърлар, маршлар, мақола ва фелетонлар ёзиб, шу орқали жаҳолатга қарши туришга аҳд қилади. “Эсдаликлар”, “Одина”, “Қуллар”, “Етим”, “Бухоро инқилоб учун тарихий материаллар” каби асарларида бўёқларсиз, бўрттиришларсиз тасвирланган оддий халқнинг не чоғли азобдаги турмуш тарзи, ҳақ-ҳуқуқсизлиги, беаёв таҳқирланиши каби ҳодисалар гувоҳи бўлган. Табиий, Айнийда ҳам турли кечинмалар бўлди. Аммо у мумтоз адабиётни ўрганиш ва ўргатишни адабиётшунос бурчи ўлароқ қарор сифатида қабул қилди. Бу эса унинг адабиётнинг кучига ишончи нечоғли баландлигини кўрсатади. Бармоқ асосий вазн бўлаётган шеърият билан ҳамнафас Айний мумтоз жанрларда ҳам ижод қилди. Унинг замон воқеалари акс этган асарлари мумтоз оҳангларда яратилди. Айний адабиётшунослигимизни мумтоз адабиётнинг теран таҳлиллари билангина эмас, ўзининг асарлари билан ҳам бойитди. 1920-йилларда Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг сирли ғойиб бўлиши, кейинчалик вафоти ҳақидаги хабарлар эса, нафақат Айний учун, балки бутун миллат учун маънавий зарба бўлади.

Беҳбудий вафотига атаб Фитрат, Чўлпон каби сафдошлари марсия ва мақолалар битишади. Ёзилган марсиялар орасида Айний назми мумтоз руҳнинг уфуриб туриши билан бошқаларидан ажралиб туради. Биргина Беҳбудий вафотига бағишлаб ёзган икки марсиясига эътибор қилсак, муаллифнинг классик лирикада қанчалар моҳирлигини кўрамиз. “Беҳбудий афандини эсга тушириб, қатл ва қатлгоҳига хитобан” шеърида фойдаланилган мадфун (кўмилган, дафн қилинган, яширилган; хазина), мақтули аҳрор (қатл қилинган, ўлдирилган, хайрли, олийжаноб одам), ваҳшоният (ваҳшийлик, қўрқинч олами), маҳмани ашрор (…ёмонлар), сиёнат (ғамхўрлик; сақланиш, асраш), фожира (бузуқ, фоҳиша), мамкини ашроф (шараф эгаси), накбат (фалокат, бахтсизлик) каби мумтоз адабиётимизда қўлланилган бирикма ҳамда сўзларнинг осонлик билан маржон сингари терилгани шоирнинг қалами бу борада анча чархланганидан далолат. Унда такрир, таносиб, истиора каби санъатлар ҳам қўлланилган.

Эй мадфуни инсоният, эй мақтули аҳрор!
Эй маркази ваҳшоният, эй маҳмани ашрор! –

Мазмуни: (Қатлгоҳга хитобан:) Эй инсониятни дафн этувчи, эй озодларни қатл қилувчи, эй ваҳшийликлар ўчоғи!

Эй деви жаҳолат уйи, эй қон-ла тўлан ғор!
Шод ўл бу кун! Аммо бу куннинг эртаси ҳам бор!

Шоир хитоблари давомида қатлгоҳни халқ достонларида, жумладан, Навоийнинг “Фарҳод ва Ширин” достонида ҳам учратиш мумкин бўлган, фитналари билан Фарҳодни маҳв этган маккора аёл сифатида жонлантиради:

Эй қотила, эй фожира, эй фитнаи Турон!
Турон эли фитнанг ила бўлсунми паришон?!
…Қуръонни, шариатни аёғ остида бостинг,
Беҳбудий каби доҳийи Туронни-да остинг!

Ҳам ирода, ҳам иймони мустаҳкам Айний дард-у ғами халқ, ватан, миллат ҳасратига туташган буюк шахсият эди. Унинг қатлгоҳ манзарасида Туроннинг, шариати исломнинг тақдирини кўриши ва уларни юракларга етиб борувчи бир услубда ифода этилиши фикрларимизни тўла қувватлайди. Арузнинг ҳазажи мусаммани солим вазнида ёзилган яна бир марсияси “Беҳбудий руҳига итҳоф (Шаби ҳижрон ҳавосиға)” деб номланади. Унда:

Санинг тарихи давронинг, санинг осор-у урфонинг,
Санинг номинг, санинг шонинг жаҳон қолдиқча қолмасму?
…Бошингни кесдуран қотил, у бадтийнат, у сангин дил,
Худодан гар эса ғофил, халойиқдан уёлмасму? –

каби мумтоз ифодага йўғрилган, Айнийнинг ўз таъбири билан айтганда, “жонсўз” мисралар бор.

Садриддин Айний Самарқандда бирин-кетин қисса, ҳикоя, очерк, романлар ёзади, улар кейинчалик дунёнинг турли тилларига таржима қилинган. Айниқса, ўзбек ва тожик адабиёти тарихи юзасидан каттагина илмий-тадқиқот ишларини олиб борди. Унинг Фирдавсий, Рудакий, Алишер Навоий, Саъдий, Бедил, Восифий, Муқимий каби мумтоз адабиёт вакиллари ижоди таҳлилига бағишланган ишлари қимматлидир. Умрини халқининг маънавий юксалиши, илмли бўлишига (хоҳ у тожик бўлсин, хоҳ ўзбек ) бағишлаган Садриддин Айний 1954-йил 15-июнда Душанбе шаҳрида вафот этади.

Садриддин Айнийнинг жаҳон тан олган, эътироф этган ижод намуналарини яратишга қодир ижодкор бўлиб етишишида пойдевор вазифасини бажарадиган тиришқоқлиги, мустаҳкам иродаси, чуқур мулоҳазакорлиги, ҳур фикрлилиги, шахсиятининг шаклланиш йўли унинг “Эсдаликлар”ида жонлантирилган. Ёзувчининг “Одина”, “Қуллар”, “Дохунда”, “Бухоро жаллодлари”, “Судхўрнинг ўлими”, “Қиз бола ёки Холида”, “Етим” номли бир нечта роман, қисса ва ҳикоялари; “Таҳсиб ус-сибён” дарслиги; “Манғитлар сулоласи тарихи”, “Бухоро инқилоби тарихи материаллари” каби тарихий; “Шайх Саъдий”, “Мирзо Бедил”, “Камол Хўжандий”, “Зайниддин Восифий”, “Устод Рудакий”, “Фирдавсий ва унинг “Шоҳнома”си, “Шайхулраис Абу Али ибн Сино” номли илмий ва бир нечта шеърий тўпламлари мавжуд. “Шарқ классиклари илмий-адабий меросини ўқиб-ўрганиш, тадқиқ ва тарғиб қилишда Айний эришган натижа ва ютуқларга фақат ҳавас қилиш, улардан фақат ибрат олиш мумкин”- дейди адабиётшунос олим Иброҳим Ҳаққул.

Айнийнинг мумтоз адабиёт хусусидаги фикрларига мақола ва монографиялари таркибида турли ўринларда дуч келамиз, улардан баъзисини айнан келтиришга қарор қилдик: “Шеър санъати ҳақида қадимги танқидчилар орасида икки хил фикр бор, улардан бири ақлга тўғри келмайдиган, ҳар турли муболағалар, ғайритабиий ўхшатишлар, истиоралар, рамз-у ишоралар ва сўз ўйинларини санъат ҳисоблайди. Давлатшоҳ Самарқандий ана шундайлар жумласидандур. Бошқа гуруҳ эса, бадиий соддалик ва табиийликни санъат ҳисоблайди. “Оташкада” тазкирасининг муаллифи Озар кейинги тоифа жумласидандир. Давлатшоҳ Самарқандий яшаган даврда, тушуниб бўлмайдиган истиора ва рамз-у ишоралар, сўз ўйинлари ва муаммолар жуда ривожланиб кетган эди. Агар биз содда ёзиш учун курашган Жомий ва бўлак бир неча шоир, адибларни мустасно қилсак, бошқа ҳамма шоир ва адиблар сўз ўйини ва муаммо тўқиш билан машғул эдилар. Давлатшоҳ ўз давридаги подшоҳлар ва амирлар Рудакийнинг шеърлари сингари содда ёзилган шеърларни ёқтирмасдилар, деб тўғри қайд қилган”. Айний услубидаги мавзуни атрофлича, яхлит тарзда ўрганиш маҳорати, услуби бугунги адабиётшунослик учун ҳам ибратдир. У ҳар бир масалани олдин майда-майда қисмларга бўлиб таҳлил қилади, синчиклаб ҳар томонлама ўрганади. Кейин эса барча мулоҳазаларини тизимлаштириб, катта, умумий хулосаларни тақдим этади. Шунинг учун унинг бир ижодкор ижодиёти хусусидаги талқинларидан тортиб, давр адабиётига чизган асосий манзарасини тушуниш ва тасаввур қилиш осон. Бугунги адабиётшунослик ҳам унинг назарий хулосаларидан фойдаланиши мақсадга мувофиқдир. Зеро, асос манбаларга таянган олим хулосалари аниқ ва равшан ифодалаган, уни амалий ҳамда назарий билим сифатида хотирада сақлаш имкони бор. Чунки олим, аввало, ҳар бир мавзуни чуқур англаган ва муҳим хулосаларга келган. Уни ўқувчига тушунтиришда ҳам сўз сеҳрини англаш баробарида олимнинг заҳматли машаққатлари эвазига келган хулосалари эканлиги ҳам асқатган.

Айний ўқувчиларининг илм ва тасаввур имкониятларини ҳар доим ёдида тутган. Шунга кўра, асарлари услубини танлаган. Унинг салоҳияти китобхон савияси ва мавзу доирасини тўғри англашдан дунёга келган. Ғояни етказиш учун астойдил саъй-ҳаракат қилган, натижада адабиётшуносликда теран бир йўналишлар, аниқ бир шакллар, тизимли бир ифодалар пайдо бўлган. Масалан: “Рудакийнинг шеърлари бадиий содда ва бунинг устига, ниҳоятда лаззатбахш ва дилрабодир,” дея фикрини қуйидагича давом эттиради: “Агар биз Рудакий шеърларини “саҳли мумтане’ ” десак жуда муносиб тушади. “Саҳли мумтане’ ”нинг маъноси шуки, бир нарса четдан қараганда осон ва содда кўринади, аммо уни ясаш, вужудга келтириш мумтане’, яъни мумкин эмасдир. Рудакийнинг кўп шеърлари ана шу хусусиятга эга” каби изоҳлар ҳам ўз соҳасини чуқур англаган адабиётшуноснинг нуқтаи назари ҳисобланади.

Мутолаа давомида Айнийнинг шундай изоҳларига дуч келамизки, булар адабиёт вакиллари ва ҳатто ихлосмандлари учун бирдай тушунарлидир. Айни пайтда уларнинг бир нечтасидан мисол келтирамиз. Жумладан: “Тажоҳили орифона – яхши била туриб билмасликка олиш демакдир. Адабиётда бу бир услуб бўлиб, бунда сўзловчи бирор нарсани аниқ билишига қарамасдан, ўзини билмасликка солиб, мақсадини савол тарзида ифода қилади”. Ёки: “Иғроқ – адабиётда ҳаддан ортиқ муболаға қилиш”. Кўриниб турибдики, Айний санъатлар ҳақида алоҳида тадқиқот олиб бормаган. Аммо бирор мавзуни чуқур талқин қилиш мақсадида асарнинг тили ва бадиияти масаласини ҳам ёритиб кетган. Чунончи, “Тағаззул – одатда қасиданинг бош қисмида, асл мақсадга кўчишдан олдин “ташбиб” (шоир фикрини ёшартириш) деб аталадиган бир парча келтирилади. Агар ташбибда май, маҳбуб, ишқ ва ёшлик ҳақида гапирилса, унга “тағаззул” дейилади”. Айнийнинг балоғат ва фасоҳат илмини пухта эгаллаганлигини унинг шарҳлаган бадиий санъатлари далиллайди. У кўпчиликка тушунарли бўлган маълумотларни такрорламайди. Ёки бирор изоҳи шунчаки билимдонликни кўз-кўз қилиш учун ёзилмаган. Ҳар бирида аниқ мақсад, керакли ҳикмат мавжуд: “Муламма’ – ойдинлаштирилган, товлантирилган, олтин суви югуртирилиб ярқироқ қилинган деган маъноларга эга бўлиб, адабиётда мисра ёки байтларни икки тилда алмашлаб ёзилган шеърий парчага айтилади (ширу шакар)”. Таржеъбанд, саҳли мумтане’, вуқуъгўй (реалист), саж, вахш, феҳраст(мундарижа) каби санъатлар ва атамаларга берилган тавсифлар ҳам фикримизни қувватлайди.

Айний ҳар бир ижодкорни индивидуал хусусиятларини таҳлил этишга, китобхонга англатишга уринган. Масалан, Саъдий асарларида яққол кўзга ташланиб турувчи мавзу ишқ ва ёшлик эканлигини урғулайди: “Маълумки, – дейди Айний – сўфизм фалсафаси ишқни иккига бўлиб, биринчиси ҳақиқий ишқ (илоҳий ишқ), иккинчиси мажозий ишқ (инсон ишқи) деб атайди ва мажозий ишқни илоҳий ишққа кўприк деб билади”.

Садриддин Айнийнинг етук мумтоз адабиётшунос сифатида олиб борган ҳар бир изланишларида сўз юритилаётган ижодкорлар ҳақида рад этиб бўлмас даллилар асосида кескин хулосалар беради. Ҳозирга қадар уларнинг аксарияти олимлар томонидан фақат қўллаб-қувватланмоқда. Чунончи, “Камол Хўжандий улуғ тил устозидир. У ўзининг кўп байтларида икки ёки бир неча маъноли сўзни ишлатади. У бундай сўзларни шундай усталик билан ишлатадики, шу маъноларнинг қайсисини олсангиз ҳам байт мазмуни тўлиқ чиқаверади”, – дейди Айний. Ёки, одатда, Шарқ танқидчилари форс-тожик классик адабиётидан уч буюк сиймони эътироф этишларини айтади. Булар: Фирдавсий – достончи; Анварий – қасидачи; Саъдий – ғазалчи. “Бироқ Саъдийнинг бошқаларга нисбатан афзаллиги унинг ғазалнинг гўзал шаклини ижод қилганлиги ва яхши ғазалчилигидагина эмас, унинг адабий фаолиятининг афзаллиги шундаки, унинг асарлари ҳаётий ва турмушдан олинган бўлиб, турмушни қандай яхшилаш мумкинлиги, инсон ва инсонпарварлик ҳақида ҳикоя қилади”, – дейди тадқиқотчи ва Анварийнинг ақлга сиғмас, муболағали сериғроқ қасидалари билан Саъдийнинг реалликдан – ҳақиқатдан узоқлашмаган ўхшатиш ва истиораларининг табиий ва мантиқийлигини зидлайди. Бу сингари қуйма, асосли хулосалар ўз давридаёқ Айнийга муносиб баҳо ва ҳурматни тақдим этди. Яҳё Йўлдошевнинг “Ёшларнинг ғамхўри” мақоласида ўқиймиз: “Порсохўжа ва Мирза Иззатуллонинг бир неча марта таъкидлаб айтишларича, Айний ўша вақтда гарчи бошқаларга қараганда “бир-икки кўйлакни камроқ йиртган бўлсалар ҳам”, аммо, форс, араб тилини яхши билганлиги, сухандонлиги туфайли суҳбатнинг гули ҳисобланар эди”. Ўзбек адабиётининг даҳо ижодкорлари ҳам уни ҳурмат ила “Устод”, “Устоз” ёки бухороликларга кўра, “Домла” деб аташарди. Ғафур Ғулом, Мирмуҳсин, Чингиз Айтматов, Иброҳим Мўминов, Мирзо Турсунзода, Комил Яшин, Жалол Икромий, Воҳид Абдуллаев, Қудрат Хўжаев, Озод Шарафиддинов, бу қаторни узоқ давом эттириш мумкин, каби даврнинг даҳо ижодкорлари ҳам ҳақли равишда УСТОД, дея эътироф ва эҳтиром этишган.

Sadriddin Ayniy tavalludining 147 yilligi

Sadriddin Ayniyning o‘zbek adabiyoti yuzasidan olib borgan tadqiqotlarini anglash uchun uning mumtoz adabiyotga muhabbat uyg‘otgan, mazkur adabiyotning shakl hamda ma’no haqiqatlarini anglagan davrlarini bilish muhimdir.

SADRIDDIN AYNIY – MUMTOZ ADABIYOT TADQIQOTCHISI
Maftuna Shomurodova — O’zbek tili, adabiyoti va folklori instituti mustaqil tadqiqotchisi

---

Adabiyot tarixida shunday siymolar borki, ular bamisoli mustahkam, muhtasham bir ko‘prikdirlar. Ular salaflar an’analarining munosib davomchisi bo‘ladilar, xalaflar uchun esa ma’naviy bir yorqin yo‘l ochadilar. Adabiyotdagi shunday mas’uliyatli vazifani o‘z yelkasida ko‘targan zabardast ijodkorlardan biri, shubhasiz, “Ayn”, “Azg‘ich”, “Bir kechalik”, “Futurist”, “Bir musofir”, “Buxorodan bir kishi”, “Yolg‘on ro‘zador”, “Yolg‘onchi”, “Zimg‘oyib”, “Idora”, “Sifliy”, “Muhtojiy”, “Jununiy”, shuningdek, “Buzina”, “S.A.” “S.M.”, “Sarson”, “Tolesiz”, “Furtakigo‘y”, “Ro‘zador”, “Tayoq”, “Battol” singari taxalluslar bilan ijod qilgan, O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi faxriy a’zosi (1943), filologiya fanlari doktori (1948), professor (1950), Tojikiston Fanlar Akademiyasi akademigi va birinchi Prezidenti (1951—1954), Tojikistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1940), Tojikiston Qahramoni unvoni (1998), Oʻzbekiston Respublikasining “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni (2001) sohibi vatandoshimiz – USTOD Sadriddin Saidmurodzoda Ayniydir (1878-1954). Ayniy maslak hamda badiiyatda bir necha guruhga bo‘linib tadqiq qilinadigan adabiyotni, jumladan, ham mumtoz, ham ma’rifatparvarlik, ham zamonaviy adabiyotimizni adib, shoir, olim, munaqqid, mutarjim, muoshir sifatida bir-biriga bog‘lab turadigan zanjir desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Bundan tashqari, Ayniy azaldan qondosh, jondosh bo‘lgan o‘zbek va tojik xalqlari hayotini yakqalam qilib birlashtirdi, asarlarini shu ikki tilda yozib, zamonasida zullisonayn ijodkorlarning peshqadamiga aylandi.

“Ayniy yaratgan ilmiy tadqiqotlarning hajmiga teng asarlar yozish, ehtimolki, ikki-uch zahmatkash olimning qo‘lidan kelar”.

Adibning ilmiy-ijodiy merosi bilan tanishish natijasida, uning qomusiy olim ekanligiga amin bo‘lish tabiiy, negaki ularda adabiyot, adabiyotshunoslik, tilshunoslik, tarix, geografiya, sotsiologiya, musiqa, tibbiyot, din va shu kabi turli sohalarga oid fikr-qarashlari singdirilgan. Akademik To‘ra Mirzayev Ayniy hayoti va ijodiga nazar solar ekan: “…ba’zan qatag‘onliklar va kamsitilishlarga uchragan bu ulkan adib o‘z asarlarida xalq hayotining butun murakkabliklari bilan badiiy tasvirlash orqali tarix va davrni o‘ziga xos birlashtirib, XX asrning avvalida shakllana boshlagan yangi adabiyotning asoschilaridan biri, yirik adabiy siymo sifatida bo‘y ko‘rsata oldi”, – degan edi. Ayniy nafaqat adabiyot, balki XX asr o‘zbek va tojik adabiyotshunosligining ham asoschilaridan ekanligini ta’kidlash o‘rinlidir. Darhaqiqat, tarix uchun zamon va makon qanchalar muhim bo‘lsa, ba’zan asar va muallif shaxsiyati ham ayro o‘rganilmaydi. Ularni mushtarak o‘rganishni tarixiy jarayon talab qiladi. Sadriddin Ayniy ham tarixiy, adabiy shaxsiyatga aylangan. Adib o‘zining hayoti, faoliyati va ijodini “Buxoro” nomi bilan jahonga mashhur bo‘lgan, bir necha tillarga tarjima qilinib, qayta-qayta nashr etilgan “Esdaliklar”ida, “Eski maktab”, “Qisqacha tarjimayi holim” va “Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar” nomli avtobiografik asarlarida keng yoritgan.

Ayniy esdalik yozishni roman va hikoyalar yozishdan qiyinroq va mas’uliyatli deb hisoblagani uchun bu ishni ancha ortga suradi. “Har bir ishda odamning tajribasi umrining so‘ngida takomillashadi hamda voyaga yetadi. Umrim yetmishdan oshib, a’zolarim bo‘shashib, ish qobiliyatim kamaya borganidan, o‘zimcha muhim ko‘ringan bu ishning – esdalik yozishning vaqti kelgan deb o‘yladim va bu ishga kirishdim” (Manba: Садриддин Айний. Асарлар. Саккиз томлик, бешинчи том. – Тошкент: Бадиий адабиёт нашриёти, 1965. – Б. 44.) — deydi. “Esdaliklar”ning taxminiy mundarijasini adib quyidagicha rejalashtiradi: “Qishloqda, shaharda madrasa hayoti, uning dars programmasi, o‘qish tartibi, umuman shahar xalqining ahvoli, turli tabaqalarning bir-birlariga munosabatlari (o‘zim ko‘rgan, bilgan va sezgan darajada), o‘tmishdagi adabiy hayot, fikrimda paydo bo‘lgan o‘zgarishlar, amir hukumatiga va rasmiy ulamolarga qarshi harakatlar, 1905 yil va fevral revolyutsiyalarining Buxoroga ta’siri, bu orada o‘zimning boshimdan o‘tgan voqealar, Buxorodan Samarqandga ko‘chishim, Samarqandda fevral va oktyabr revolyutsiyalari orasida ro‘y bergan voqealar (o‘zim ko‘rib bilganimcha)” (Manba: Садриддин Айний. Асарлар. Саккиз томлик, бешинчи том. – Тошкент: Бадиий адабиёт нашриёти, 1965. – Б.8.). Afsuski, adib rejasidagi voqealarning faqat bir qismi ya’ni 1904-1905-yillargacha bo‘lgan voqealarnigina yoritishga ulguradi. Ayniyning o‘zi “Esdaliklar”ni besh bo‘limda bermoqchiligini ta’kidlaydi. Lekin asarning faqat to‘rt bo‘limi yozilgan, buning ustiga voqealar ham Ayniyning madrasada o‘qib yurgan chog‘larida do‘stlar bilan sayohatidagi qiziqarli voqealar davom etayotgan pallada uzilib qolgan bo‘lib, o‘quvchida hali davomi bordek taassurot uyg‘otadi. “Esdaliklar”ning birinchi va ikkinchi qismi 1949-yil, uchinchi qismi 1950-yil va to‘rtinchi qismi adib umrining so‘ngi kunlarida 1954-yilda yozilgan. “Esdaliklar” o‘ziga xos takrorlanmas, shakliy qoliplarga bo‘ysunmas rang-barang uslibdadir. 161 ta alohida sarlavhalangan hikoyalarni o‘zida jamlagan bo‘lsa-da, har birining voqealar rivoji va kulminatsion nuqtasi mavjud. Hikoyalar ro‘y berish joyi (masalan: shaharda; qishloqda; Mir arab madrasasida) yoki biror shaxsga bog‘liqligi (Latifjon Maxdum; Hayrat; Ahmad Donish kabi) yoinki vaqtga bog‘liqligi (madrasaga kelguncha, madrasa hayoti kabi)ga ko‘ra o‘zaro bog‘lanib ketadi. Boshqa asarlardan farqli o‘laroq “Esdaliklar”da umumiy, markaziy obraz yaratmaydi. Asarda ikki yuzdan ortiq personajlar ishtirok etgan bo‘lsa ham ularning har biri haqida o‘quvchi ongida muhrlanib qoluvchi portretlarini mohirona chiza olgan. Asardagi obrazlar haqida gap ketganda undagi bir nechta umumlashma obrazlarni ham nazardan qochirmaslik lozim. Jumladan, Ayniy tasviridagi ota – milliy xususiyatlarni o‘zida aks ettirgan, haqiqatparvar, mehribon, tarbiyaga jiddiy e’tibor qaratadigan, hech kimning oldida bosh egmaydigan, mard, mehnatkash, o‘ziga yarasha ilmli va kasb-korli; ona esa zahmatkash, mehribon, sodda va samimiy siymo sifatida tasvirlangan. Shuni ham ta’kidlash joizki, Ayniyning boshqa asarlarida keltirilgan voqealar va qahramonlar yozuvchi umrining sarhisobi yanglig‘ yaratilgan “Esdaliklar”da takrorlangan o‘rinlarga duch kelamiz. “Esdaliklarning ko‘p joylari bundan ilgari yozilgan roman, povest, ocherk va hikoyalarimda materiallik vazifalarini ado qilgan” – deydi adib va shu chog‘da muallifning o‘z izohi bilan qaysi manbadanligi yoki tilga olingan shaxslar qaysi asari uchun prototip vazifasini o‘taganligi haqida ma’lumot berib ketiladi. Demak, u ko‘pgina asarlarida o‘zi ko‘rgan, bilgan, bevosita yoki bilvosita guvohi bo‘lgan voqealarni yoritgan va qahramonlar ham shuning uchun hayotiydir. Ayniy yozmalaridagi aynan ana shu hayotiylik uning qadrini yuqori pog‘onalarga ko‘tarib turishi tabiiydir

Sadriddin Ayniyning o‘zbek adabiyoti yuzasidan olib borgan tadqiqotlarini anglash uchun uning mumtoz adabiyotga muhabbat uyg‘otgan, mazkur adabiyotning shakl hamda ma’no haqiqatlarini anglagan davrlarini bilish muhimdir. Buning uchun, avvalo, olimning o‘z asarlari birlamchi manba hisoblanadi. “Esdaliklar”ning o‘zbek tilidagi tarjima nashrida uchramaydigan bir o‘rni bor: “In parcha yak marsiyaes, ki ahvoli on vaqtai xudro ba’d az shast sol ba qalam ovarda ba modari xud baxshidam. Agar in musibatnoma az had ziyod anduhovar baromada xonandagoni muhtaramro noxushnud kunad, ma’zarat mepursam va maro, ki majburiyat farzandii xudro, qisman boshad ham, ado kardan xostam, umedvoram, ki bubaxshand”. – Yozuvchi oltmish yildan keyin qalamga olingan asardagi voqealarni bir marsiya deb ataydi va bularning barchasini o‘z onasiga baxshida etishini alohida ta’kidlaydi. Mana shu “marsiya”da muallifning mumtoz adabiyotga oshnolik sirlari ochib beriladi. Avtobiografik usulda yozilgan yana bir asari “Qisqacha tarjimayi holim” bo‘lib, 1940-yil Sadriddinning Samarqandda bo‘lgan vaqtlarida yozilgan va keyinchalik ham to‘ldirilib borilgan. Nomidan anglashilganidek, voqealar ko‘proq xronologiya asosida bitilgan bo‘lib, ilmiylik ustunlik qiladi. “Esdaliklar”da esa adib o‘z hayoti bilan birga turli xil ertak, afsona, tarixiy voqealar, jamiyat hayotidan lavhalarni ham berib borganki, bu asarda badiiylik yaqqol ko‘zga tashlanadi. “Qisqacha tarjimayi holim”da “Esdaliklar”dan farqli o‘laroq Ayniyning madrasadan keyingi hayotidan tortib 1948-yilgacha bo‘lgan faoliyati haqida qisqacha ma’lumotlar berib o‘tilgan. Badiiy, xususan, milliy tafakkur shakllanishida xalq og‘zaki ijodining o‘rni beqiyos. Yozma adabiyotning bayon sehri va ma’no mundarijasi takomilida og‘zaki adabiyotning ta’siri shubhasiz. Bo‘lajak mumtoz adabiyot tadqiqotchisi Sadriddin Ayniyda adabiyotga, xalq og‘zaki ijodiga bo‘lgan qiziqish yoshligidan oilaviy muhitda shakllangan. Yoshligini xotirlar ekan, o‘zi tug‘ilib, besh yoshidan o‘n uch yoshigacha yashagan (besh yoshigacha Shofirkondagi Mahallayi Boloda, tog‘alarinikida yashagan), G‘ijduvondagi Soktare mahallasidagi munkillab qolgan, qarovsizligidan qo‘shni bolalar chiqargan ovqat va yeguliklar evaziga hikoya, ertak va afsonalar aytib beradigan To‘taposhsha kampirni tilga olib, “hikoyachilikda o‘sha savodsiz sakson yashar kampirni o‘zimning birinchi ustozim deb bilaman va har vaqt hurmat bilan eslayman”, — deydi. Ayniyning otasi ma’lum vaqt madrasada o‘qigan bo‘lsa-da, hayot qiyinchiliklari va nochorlik tufayli ta’limini yakunlay olmay, mahallasiga qaytib hunarmandchilik bilan shug‘ullangan. Lekin Ayniyga dastlabki ta’limni o‘zi berib, abjad hisobini o‘rgatadi va tabiatida shoirlikka ishqi balandligi o‘g‘liga ham ta’sir etmay qolmaydi. Dastlab Sadriddin Ayniyning qishloq masjididagi maktabga boradi. U yerdagi o‘qitish tizimi haqida “Eski maktab” yoki “Maktabi ko‘hna” asarida batafsil yoritgan. Otasi uni harflarni bir-biridan ajratolmay turib o‘tilgan matnlarni yodlab olganini, yangi sahifalarni, umuman, o‘qiy olmasligini ko‘rib, maktabdan olib, qishloq imomi xotiniga qarashli qizlar maktabiga beradi. Ayniy ushbu maktabni xotirlab: “she’rlarni sevar edim, ularning mazmuniga yaxshi tushunmasam ham, ohangi meni zavqlantirardi. Sa’diy, Hofiz, Bedil, Soib, Navoiy va Fuzuliy kabi shoirlarni “valiy” va ular yaratgan she’rlarini karomat deb hisoblar edim”, – deya xotirlaydi. Yoshlikdagi ushbu tushuncha-yu tasavvurlarini otasi to‘g‘ri yo‘naltirib, she’r yaratish uchun valiy bo‘lish shart emasligini uqtiradi. Garchi Ayniy otasi Saidmurodxo‘jadan 12 yoshida yetim qolgan bo‘lsa ham, uning keng dunyoqarashi, mardligi, to‘g‘riso‘z, nohaqlikka isyonkorligi, kuchli iroda sohibi ekanligi bilan o‘g‘liga butun umrga tatirli o‘rnak bo‘la olgan. Otasi vafotidan oldin Ayniyga: “O‘qi, har qanday qiyinchilik bo‘lsa ham o‘qi, odam bo‘l! Lekin aslo qozi rais va imom bo‘lma! Mudarris bo‘lsang mayli!” – deya vasiyat qilgach, ko‘zlarini manguga yumadi. Otasining har vaqt yoddan she’r va g‘azallar aytib, Bobo Soib, Hofiz, Bedil, shoir Iso g‘azallarini sharhlashiga mahliyo bo‘lgan kichkina Sadriddinning shoirlikka qiziqishi ortadi va o‘zi ham eshitgan g‘azallarini yod ola boshlaydi. Maktab yoshiga yetgach, bungacha g‘azallarni faqat shakl-shamoyili, ohangiga qarab, yod olgan bo‘lsa, maktabdagi muhit va tarbiya orqali misralar mazmunini anglab, his qilish kabi jihatlarini singdira boshlaydi, misralar mazmunini haqiqiy hayotdan topa olish darajasiga yetishning o‘zi bo‘lajak shoir va olimning qad rostlayotganidan dalolatdir. Bu tarzdagi saboqlar Sadriddinning yuragida she’rning naqadar qudratli kuchga ega ekanligini anglashga undaydi. U yerda Hofiz, Bedil, Soib, Navoiy, Fuzuliy kabi shoirlar g‘azallarini o‘qib, yod olishga urinadi. Adabiyotshunos uchun muhim fazilatlardan biri aynan mana shu tahsil jarayonlarida paydo bo‘lgani aniq. Zero, adabiyotda an’ana va yangilik tushunchasi muhim. Xususan, mumtoz adabiyotda an’ana va ta’sir har sohada ko‘rinadi, ayniqsa, arab va fors adabiyotining ta’siri kuchlidir. Maslak, kompozitsiya, badiiyat, uslub – bari-barida izdoshlik bo‘lgan. Qolaversa, dastlabki davrlarda ilmda arab, badiiyatda arab va fors tillari ustuvor edi. Ko‘plab turkiy ijodkorlar ham mazkur tillarda ijod qilishgan. Yoxud zullisonaynlik mumtoz adabiyotning o‘ziga xos muhim jihatlaridan biridir. Arab va fors tillarini bilish ham yetuk adabiyotshunos bo‘lishning shartlaridan sanaladi. Asarni asliyatda o‘qish o‘sha tilning bor mohiyat va balog‘atini anglash, tilning shirasi va totini his qilishdir. Mumtoz adabiyotimizda arabiy va forsiy kalimalarning qo‘llanilishi ham ushbu tillarni bilish matn mazmunini to‘g‘ri tushunish va tahlil qilishda birmuncha qulayliklar tug‘diradi. Ayniy Sharq adabiyoti an’analarini puxta o‘rgangan. Ibn Sinoning “Al-Qonun”i haqidagi Ayniyning: “Sharq mualliflari odatda bir kitobni yozishga kirishsalar, hech bo‘lmaganda bir sahifani hamd-u salovatga, bir-ikki sahifani o‘z davrlari podshohi madhiga bag‘ishlab, keyin muqaddimaga kirishganlar. Ammo bu ulug‘ olim “Al-Qonun”day ulkan bir kitobni yozishda hamd-u salovatga yarim satr bag‘ishlagan va zamonasi podshohini tilga ham olmagan” ligi bo‘lgan”, – xulosalari fikrimizni to‘la tasdiqlaydi. Madrasalarda olgan sabog‘i Ayniyni mumtoz adabiyotning tom ma’nodagi tadqiqotchisiga aylantirdi.

Ayniy eski maktabda, keyinchalik 1990-yildan boshlab Buxorodagi Mir Arab (1890-1891), Olimjon (1892-1893), Badalbek (1894-1896), Xoji Zohid (1896-1898) va Ko‘kaldosh (1899-yildan) madrasalarida o‘qiydi. Bir so‘z bilan aytganda, uning madrasadagi ta’limi 1906-yilda tugaydi. O‘sha paytlarda Buxoro madrasalarida, asosan, quyidagilar o‘qitilganini ta’kidlaydi: arab tilining sarf-u nahvi, mantiq, aqoidi islomiy (ilmi kalom), hikmat (tabiiy va ilohiy), fiqhi islomiy (tahorat, namoz, ro‘za, janoza, haj, zakot, nikoh, taloq, savdo-sotiq kabi masalalarki, ibodatga yoki musulmonlar jamiyati orasida bo‘ladigan munosabat va muammolarga oidlari). Ushbu darslarni o‘qish-o‘rganish dasturi va dars kitoblari quyidagilar bo‘lgan: Arab tilini o‘rgatuvchi fors-tojik tilida yozilgan “Bidon” degan kitobchadan dars boshlanib, “Avvali ilm” (diniy zarur masalalar savol-javob tarzida yozilgan)ga o‘tilgan, “Muizziy”, “Zanjoniy” arab sarfiga oid bo‘lib, arab tilida yozilgan, shuningdek, “Avomil” (arab tili nahviga oid, arab tilida yozilgan)dan asarlardan arab tili grammatikasi o‘rgatilgan. Jumladan, “Qofiya”; “Qofiya”ning sharhi bo‘lmish Abdurahmon Jomiyning “Sharhi Mullo” nomli kitobi, mantiqqa oid “Shamsiya”, “Shamsiya”ning sharhi bo‘lgan “Hoshiya”, ilmi kalomga oid bo‘lgan Allomai Taftazoniyning “Aqoidi Nasafiy”, mantiq va ilmi kalomga oid “Tahzib”, hikmati tabiiy va ilohiyga oid “Hikmat ul-ayn”, nihoyat, ilmi kalomga oid –“Mulla Jalol” degan kitob o‘qilib, madrasa darslari xatm qilingan. Mazkur kitoblarning barchasi Ayniyning yetuk bir tadqiqotchi bo‘lishini ta’minlagan. Mumtoz adabiyot asrorlarini anglash uchun zamin Buxoro madrasalarida egallangan. Ayniydagi iqtidor, salohiyatni mana shu ta’lim va tarbiyalarsiz tasavvur qilish qiyin. Mumtoz adabiyotshunos uchun qo‘yiladigan quyidagi talablarning Ustoz Ayniyda borligi ham uning oila, nasab, madrasa, qolaversa, hayot ta’limida shakllangan. Mumtoz adabiyotni o‘rganish asoslari turli nazariy kitoblarda keltirilgan. Ammo ulardan tashqari tazkiralar muhim manba sanaladi. Zero, ularda shoirlar hayoti, yashagan davri, ijodining o‘ziga xosligi, shuningdek, ijodidan ba’zi namunalar ham keltirilgan. Bu uslub, albatta, Ayniyga o‘z ta’sirini o‘tkazgan.

Mumtoz adabiyot zavq manbai hamda hamida axloq targ‘ibotchisidir. Axloq me’yorini esa e’tiqod belgilaydi. Shu bois Sharq adabiyotining bosh manbai – ilohiyotdir. Jumladan, X asrlardayoq turkiy dunyo islomiy-irfoniy adabiyoti Qur’oni karim va Hadisi sharif g‘oyalarini asos qilgan. Ushbu ikki mo‘tabar manbani Ayniy yoshligidan nafaqat o‘qigan, balki “Zaruroti diniya” nomli aqida ilmiga oid katta kitob ham yozgan.

Mumtoz adabiyotshunosligimizdagi muammolardan biri – asarning asliyati, qo‘lyozma nusxalaridan foydalana olishdir. Turkiy adabiyot namunalari arab va uyg‘ur yozuvlarida yetib kelgan. Uyg‘ur alifbosidagi nusxalar juda kam va uning lotin alifbosi bilan o‘xshashligi ba’zi qulayliklar tug‘diradi. Ammo arab alifbosining xat turlari ko‘p, shuningdek, xattotlarning san’atkorlik iqtidori ham ayri masala. XX asr boshigacha ajdodlar arab yozuvidan foydalanishgan. Yozuv qabul qilinishi bilan birmuncha o‘zgarishlar bo‘lgan. Sadriddin Ayniy, umrining so‘ngiga qadar arab alifbosida yozgan, umrining oxirgi mahallarida yozgan maktublari ham fikrimizni tasdiqlaydi Biroq xattotlik san’atining xos jihatlari, xattotlarning qobiliyati, manbaning saqlanish holati kabi masalalarni inobatga olganda qiyinchiliklar bo‘lishi tabiiy. Ayniyning bolaligidan turli qo‘lyozmalar bilan oshnoligi umrining oxirigacha unga yordam bergan.

Mumtoz adabiyot, ma’lum ma’noda, tasavvuf adabiyotidir. Tasavvuf adabiyoti, tariqatlar tarixi haqidagi bilimlarni bilmasdan mumtoz adabiyot namunalarining tahlil va targ‘ibiga kirishish g‘oyat xatodir. Chunonchi, adabiyotdagi asosiy obrazlar: oshiq, orif, rind, soqiy, er, eran, murshid, murid, darvesh, qalandar kabilar, asosan, tasavvuf ta’limoti orqali shakllandi va ma’lum bir istilohiy ma’nolar kasb etdi. Tasavvufiy-irfoniy istilohlarning dunyoga kelishi ham bejiz emas. Chunki ularning izohisiz mumtoz adabiyot asroriga yetib bo‘lmaydi. Ayniyning hayot yo‘li haqidagi ma’lumotlarni o‘zining “Buxoro mang‘it amirlarining tarixi”, “Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar” va boshqa asarlari to‘ldira oladi. Ushbu kitob Ayniy hayoti xronologiyasi uchun o‘ta qimmatlidir. Kitob debochasida adibning ajdodlari, ularning tariqatlari, Abu Abdulloh Poyandadan 1937-yilgacha mavjud bo‘lgan oila shajarasi (nasabnoma) haqida gap boradi. Unda aytilishicha, Sadriddin Ayniyning ajdodlari orasida shoirlar, olim, yozuvchilar, san’atkorlar bo‘lgan. Ayniy tug‘ilgan Soktare qishlog‘idagi “Mozori Xoja Soktare”da 1601-yil dafn etilgan Abu Abdulloh Poyanda nomdor shoir bo‘lgan. U haqdagi ma’lumotlar “Esdaliklar”da ham uchraydi. Poyanda kubroviya tariqatining shayxlaridan bo‘lgan. Kitobda A.A.Semyonovning Buxorodagi so‘fiylik maktablari haqidagi ma’lumotlariga tayanib: “…Bu tariqatning (kubroviya tariqatining) markazi “Esdaliklar” muallifi Sayyid Sadriddin Ayniyning tug‘ilgan joyi Soktare qishlog‘i edi”, kabi fikrlari keltirilgan. 1878-yili 15-aprelda Sayidmurodxo‘ja va Zevaroyning birinchi farzandlari Muhiddindan sakkiz yosh farq qilgan ikkinchi o‘g‘illari – Sadriddin dunyoga keladi (ukalari Kiromiddin va Sirojiddin). Bu kabi ma’lumotlar ham Ayniy shaxsiyati va uning faqat kitoblar orqaligina tariqat ilmidan xabardor emasligi haqida tasavvurlarni tiniqlashtiradi.

Adabiyotni davrlashtirishda til xususiyatlari ham birlamchi sanaladi. Shu bois mumtoz adabiyot tadqiqotchisi, albatta, turkiy til tarixini chuqur bilishi, lug‘atlar bilan tanish va ular bilan ishlay olish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. Qadimgi va eski turkiy til, eski o‘zbek tili kabi tasniflar asosida mumtoz adabiyot namunalari o‘rganiladi. Shu bois mumtoz adabiyot tadqiqotchisi ushbu til imkoniyatlari: fonetik, leksik, grammatik va uslubiy xususiyatlari haqida teran bilim va tasavvurga ega bo‘lishi lozim. Ayniyning boshqa tadqiqotlarini inobatga olmaganda ham birgina lug‘atshunosligi, ya’ni 1938-yilda yaratilgan “Lug‘ati nimtafsili tojikiy baroi zaboni adabii tojik” nomli lug‘ati bir olimning butun umrlik izlanishiga arziydi.

Filologiya fanlari doktori S.Ibrohimov ham Ayniyning til sohasidagi bilim va tajribasini shunday xotirlaydi: “Ayniy 1929-yili Samarqandda chaqirilgan til va imlo konferensiyasida qatnashgan edi. Bu konferensiyada o‘zbek adabiy tilining talaffuz va imlo normalari, 9 unli fonemali, singarmonizmli shevalarga asoslantirilgan, o‘zbek tiliga chetdan kirgan so‘zlar ham ayrim istisnolar bilan shu qoidaga bo‘ysundiriladigan bo‘lgan edi. Shuning natijasida, talaffuzda ham, imloda ham chalkashliklar ko‘payib ketgan edi. Ayniy biz bilan suhbatda arab va fors-tojik tillaridan kirgan so‘zlarni ularning tabiatida bo‘lmagan singarmoniyaga bo‘ysundirilishi adabiy tilning rivojiga aks ta’sir etajagini, klassik adabiyot, klassiklarning she’rlarini yozish va o‘qishni chalkashtirib yuborajagini aytdi va ishonarli misollar keltirdi hamda imlo qoidalaridagi ba’zi noqulayliklarni ko‘rsatib, May konferensiyasining rezolyutsiyasidagi nuqson va kamchiliklarni tuzatish lozimligi haqida o‘z fikrlarini bildirdi”. Shuning barobarida fasohat va balog‘at ilmidan puxta xabardor bo‘lish adabiyotshunos uchun zarurdir. Chunki adabiyotda shakl va mazmun, hol va ma’no, g‘oya va ifoda masalasi qadimdan o‘rganilgan. Ulum ush-she’r (She’r ilmlari): ilmi badi’, ilmi aruz, ilmi qofiya xususida muayyan darsliklar bo‘lib, maxsus o‘rgatilgan.

Mumtoz adabiyot tadqiqotchisi tarixiy davrni atroflicha o‘rganib, o‘sha davr siyosiy, ijtimoiy, madaniy-ma’rifiy ahvoliga baho bera olishi lozim. Zero, adabiyot va tarix bir-birining ko‘zgusi bo‘lgan. Tarix manzaralari adabiyot haqiqatlarida aks etadi. Adabiy tafakkur rivojida esa tarixning ta’siri katta. Mavzu, g‘oya, ifoda, hatto obraz, ramzlar olamida ham tarix ilhom manbai va tayanchi bo‘lgan. Sadriddin Ayniy tarixni chuqur bilgan. Tadqiq etayotgan ijodkorining hayoti va asarlari taqdirini o‘zi yashagan zamon bilan hamnafaslikda izohlagan. Alisher Navoiy, Mirzo Abdulqodir Bedil, Abulqosim Firdavsiy va hokazo tadqiqotlarida avlodlar uchun ham ibrat bo‘lgan mazkur tajriba yaqqol ko‘rinadi.

Mumtoz adabiyot tadqiqotchisi adabiyotning maqsad va vazifasi, ruhoniy zavq va ta’lim-tarbiyaga ta’sirini unutmasligi lozim. Moziy mavzusi, bayon sehri, tarix manzaralari, hatto qahramonlarni ham bugun bilan bog‘lay olishi lozim. Muhtojlikning tang ko‘chalari, zamonaning ayovsiz hodisalari yosh Ayniy shaxsiyatini, chidam va irodasini temirni otashda toblagan kabi pishitib, shakllantirib bordi. Yo‘qchilikni yengish, tahsilni davom ettirish uchun barcha qiyinchiliklari orasidan imkon izlaydigan Ayniy dastyorlikda yurgan paytlarida xo‘jayinlarining boy kutubxonalaridan foydalana olishidan sevinib, u yerdagi nodir kitoblar orqali adabiyotga oid bilimlarini oshirib borgan. Natijada Sharq mumtoz adabiyotining zukko va yetuk bilimdoni bo‘lib yetishdi.

Ayniyning chinakam mumtoz adabiyot tadqiqotchisi ekanligi taxallus tanlashida ham ko‘rinadi. Ilk g‘azallar mashq qilganda “Sifliy”, “Muhtojiy”, “Jununiy” taxalluslarini qo‘llagan bo‘lsa-da (1890-1895-yillar oralig‘ida), keyinchalik, munosib nom tanlash uchun kecha va kunduz lug‘at kitoblarini varaqlab, oxiri “ayn” so‘zini topadi. Sadriddin uchun o‘zi topgan so‘zning avval taxallus sifatida ishlatilmagani muhim edi. Shuning uchun ko‘pgina tazkiralarni sinchiklab qaraydi. Bunday nomga duch kelmagach, o‘tgan zamon olim va shoirlarining tarjimayi holidan yaxshigina xabardor bo‘lgan o‘ratepalik Mulla Xol bilan maslahatlashadi. Undan: “Men bu so‘zni biror shoirning taxallusi sifatida ko‘rgan emasman. Faqat Misrda bir olim o‘tgan, u Sohibi Buxoriyga sharh yozgan, o‘shaning ilmiy laqabi “Ayniy” edi” – tarzdagi javobni oladi. Shu o‘rinda taxalluslar borasida anchagina tadqiqotlar olib borgan Toji Qorayev Buxoroda XIX asrda Navoiyning “Majolis un-nafois” tazkirasi nusxalari mavjud bo‘lmagan yoinki u Ayniy va Mulla Xollar qo‘liga tushmaganga o‘xshaydi, degan fikrni o‘rtaga tashlaydi. Negaki, “Majolis un-nafois”da: “Mavlono Ayniy o‘balikdur. Hofizdur kitobat ham qilur va ta’bi ham nazmlarda muloyimdur…” – tarzidagi ma’lumotlar mavjudligini ta’kidlaydi. Sadriddin lug‘atchilar bu so‘zga 48 ma’no berganlari, mashhur ma’nolari ko‘z, buloq so‘zlaridan tashqari, sopqonning tosh solib otiladigan charmi ham “ayn” deyilishiga guvoh bo‘ladi va 1896-yildan o‘ziga manzur kelgan “Ayniy” taxallusi bilan ijod namunalarini e’lon qila boshlaydi. Ijodkorning so‘zlariga ko‘ra, guvohlik berishicha, Sifliy, Muhtojiy, Jununiy taxalluslari bilan yozgan she’rlarini o‘zi yoqib yo‘q qiladi. Faqatgina do‘sti Hayratning bir she’rida Jununiy taxallusi saqlanib qolgan.

Ayniyning mumtoz adabiyot tadqiqotchiligidagi muvaffaqiyatlarining omillaridan biri o‘zining ham mumtoz janrlarda ijod qilganligi bilan belgilanadi. Ayniy keyinchalik ko‘proq nasriy asarlar yaratgan. Ammo she’riyat hech qachon uning nazaridan chetda qolmagan. Qissa va romanlar yaratishda she’riyatni ijodiy ilhom manbai sifatida bilib, nazmni proza bilan uyg‘unlashtirgan. Natijada, nutq ta’sirchanligi oshib, she’rlar nasriy asarlari badiiyligiga kuch bag‘ishlagan, qahramonlarning ichki dunyosi, his-tuyg‘ularini ifodalashda, asar mazmunini ochib berishda muhim ahamiyat kasb etgan. Bu jihat Ayniy ijodining g‘oyaviy-estetik qimmatini yana bir pog‘ona yuqorilatadi.

Dastlab klassik yo‘nalishda ijod qilib, g‘azal va ruboiylar yozgan Ayniyning keyinchalik o‘z yo‘nalishini topishiga sababchi bo‘lgan ijodkor – Ahmad maxdum – Donishdir. Ayniy u bilan shaxsan suhbatdosh bo‘lmagan. Lekin Sadri Ziyo xonadonida Donish haqida zo‘r ehtirom bilan tilga olinishi bilan bir qatorda, madrasa domlalaridan uning haqida juda yomon so‘zlar eshitardi. Darhaqiqat, “…bir shahar, bir davr, bir tabaqaga mansub kishilar og‘zidan bir kimsa haqida bu darajada bir-biriga zid fikrlarni eshitish” Ayniyning ham hayratini, ham qiziqishini oshiradi. Tabiiyki, o‘ta qiziquvchan Sadriddin uchun bu ayni izlanishga arzigulik mavzu edi. Muallif “Esdaliklar”ning III va IV kitoblaridagi bir necha fasllarni Ahmad Donish hayoti, ijodi, yashash tarzi, sayohatlari, hajviy she’rlari, u haqidagi afsonaviy hikoyalar va ba’zi o‘zini hayratga solgan asarlari namunasi sharhiga ajratgan. Donishning yaxshi xattot, mohir lavhakash, rassom, shoir, nosir bo‘lishi bilan bir paytda ilmi nujum bilan shug‘ullanishi Ayniy uchun hayratlanarli hol edi. Ayniy Ahmad Donishning yirik asari “Navodir ul-vaqoe” bilan uning vafotidan 3-4 yil o‘tgandan so‘ng, aniqrog‘i, 1900-yilda tanishadi va o‘zi ta’kidlaganidek, bu kitob “ongida inqilob yasagan”. O‘sha davrda ilm va adabiyotga aloqador odamlar Donishning “Navodir ul-vaqoe” degan yirik asari borligini bilardi, biroq uning nusxasi hech kimning qo‘lida yo‘q edi. Ayniyga keyinroq ma’lum bo‘lishicha, Ahmad Donish hayotligida bu kitobning o‘z qo‘li bilan yozilgan nusxasini Siddiqxon Hashmatga taqdim etgan. Ushbu nodir asarning qanday qilib Ayniy qo‘liga tushgani va undagi boblar mavzulari haqida o‘zining “Esdaliklar”ida batafsil ma’lumot bergan. Ahmad Donish asarlarining oshig‘i bo‘lgan Sharifjon maxdum kitobning asl nusxasini Siddiqxon Hashmatdan ko‘chirish uchun omonat oladi va xushxat mirzo Abdulvohid Munzimga topshiradi. Kitobat bitgach, Sharifjon maxdum Ayniyni chaqirib, mirzo Abdulvohid ko‘chirgan nusxani asl nusxaga solishtirib, xatolarini tuzatib chiqishda ishtirok etishini so‘raydi. Ushbu taklifni zo‘r shodlikda qabul qilgan Ayniy asar bilan tanishish jarayonida tasvirlab bo‘lmaydigan taassurot olganini ta’kidlaydi: “Navodir ul-vaqoe” bilan tanishuvim …nasrnavislik savdosini boshimga soldi”, – deydi. Ayniyning sodda va jonli uslubda ijod qilish fikriga kelishiga ham aynan shu asar sabab edi. Negaki, bu kitob tili hozirgi zamon o‘quvchilariga og‘ir ko‘rinsa ham, lekin o‘sha zamonlardagi boshqa kitoblar, asarlar tiliga qaraganda ancha oson bo‘lgan.

XX asrning birinchi dekadasi mobaynida Buxoroda “jadidlar” va “qadimchilar” harakatlari orasida nizolar vujudga kela boshlaydi. Asrlar davomida Sharq mamlakatlari va dunyo hamjamiyatiga Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, Al-Buxoriy, Xorazmiy kabi yetuk allomalarni yetishtirib bergan madrasalarning ta’lim tizimi so‘nggi davrlarga kelib ichi bo‘sh po‘kak singari samarasi kamayib borgan. Ayniqsa, Ayniy ta’biri bilan aytganda: “bundan uch-to‘rt asr ilgarigacha o‘z vaqtiga munosib islom olamining ilmiy markazlaridan sanalgan” Buxoroning mavqeyi so‘nggi vaqtga kelib “ilmiya va diniyasi Turkiston xalqi oldida quruq bir shuhratdangina iborat bo‘lib qoldi”. Bunga ko‘pgina sabablar bo‘lgani holda, Ayniy ham bir nechtasini ko‘rsatadi. Chunonchi, Abdullaxon 1585-yil Buxoroda o‘z nomi berilgan madrasani qurdiradi. Xon ta’sir doirasini ulamolar orasida ham mustahkamlash yo‘lini topadi, ya’ni madrasaga mudarris tayinlashda buxorolik Mavlaviy Sadriddin bilan sherozlik musofir Mavlaviy Mirzajon o‘rtasida munozara tashkil etadi. Natijada, Mavlaviy Mirzajon mudarris etib tayinlanadi. U Buxoroning boshqa mullalaridan ustun chiqib, dars jadvallarini ixtiyoriy o‘zgartiradi, bora-bora hadis va tafsir kabi darslar rasmiy jadvaldan chiqadi va hisob, handasa, tarix, tabiblik va bularga o‘xshagan fanlar butunlay yo‘qolib ketadi.

Uzoq vaqt mobaynida Sadriddin Ayniyni o‘ylantirib kelgan maktab-madrasalardagi o‘quv dasturi muammosi uni jadidchilik harakati faollaridan biriga aylantiradi. Safdoshlari Abdulvohid, Homidxo‘ja va Ahmadjon maxzum bilan ramazon oyidan keyin bir maktab ochishni rejalashtirishadi. “1326-yil hijriy (milodiy 1908) shavval oyining o‘nida Buxoro shahrining ichida Darbozai Salohxona guzarida Mirza Abdulvohid uyida forsiy tilda birinchi martaba buxoroliklarga maxsus usuli jadid maktabi ochdi”. Maktabning muallimi etib Mirza Abdulvohid Munzimni tayinlashadi. Ikki oy muddatda maktabda o‘quvchilar soni 12 taga yetadi. Biroq tashkilotchilar darslik yo‘qligi, tizim mukammal emasligi, darslarni tashkil etishning yangicha usullaridan to‘laqonli xabardor emasliklari uchun bir qancha qiyinchiliklarga duch kelishadi. Ayniy tatar mullasi Nizom Sobitiydan yordam so‘rab, biror darslik topib berishini so‘raydi. Mulla Nizom Attor madrasasi ro‘parasida Xolid Burnashyev degan kishi uyida yangi usul tatar maktabi borligi, darslik va muallimlik bo‘yicha maslahatlarni undan olishi mumkinligini aytadi. Ayniy: “Biz maktabchilar shu kunga dovur Buxorodagi tatar maktabidan xabarsiz edik”, – deydi va fursatni boy bermay, tezda u yerga boradi. Maktabda Buxoroda yashovchi tatar bolalari bilan mahalliy buxorolik bolalar ham bor edi. Ular tatar tilini bilmagan holda u yerda o‘qishayotgan edi. 1908-yil bahorida Ayniy va Hamidxo‘ja Mehriy birinchi marta Samarqandga kelishadi, bu vaqtda Mirzo Abdulqodir Munzim Demurov bosmaxonasida ishlayotgan edi. Ushbu safar davomida Ayniy Abduqodir Shakuriy, Ismatulla Rahmatullazoda, Mahmudxo‘ja Behbudiylar bilan tanishadi. Shakuriyning Samarqanddagi Rajabamin qishlog‘idagi yangi usul maktabiga tashrif buyuradi va shundan so‘ng har yili ushbu maktabning imtihonlariga keladigan bo‘ladi. Ayniy, Mehriy, Munzim yangi usul maktablari bilan tanishishga Toshkentga boradilar. Qaytgach, Ayniy Buxorodagi tatar maktabida muallimining ruxsati bilan haq olmay, olti oy mobaynida tarjimonlik qilib, bolalarga darslarni tojik tiliga, ayni paytda ularning tilini tatarchaga tarjima qilib beradi (Ayniy tatar tilini matbuot orqali o‘rgangan edi). U yerda o‘rganganlarini, Samarqand va Toshkent safaridan olgan taassurotlarini o‘zlarining maktablariga tatbiq etib, anchagina muvaffaqiyatga erishadi. Endigi navbat darslik yaratish edi. Bu haqda Ayniy shunday yozadi: “Shuning uchun kitob hozirlamoq orzusi bilan o‘z oramizda bir shirkat tuzdik. Shirkatning ismi “Shirkati Buxoroyi sharif” edi. Shirkatimiz 1327 hijriy rabbulavval oyining o‘rtasida (milodiy 1909-yilning mart oyi) ta’sis qilinib, birinchi navbatda tajvid qoidalarini “Tartil ul-Qur’on” ismida nashr qilishga qaror berildi”. Mazkur kitob Ayniyning dastlabki darslik asari edi. So‘ng “Tahsib-us-sibyon” va “Zaruriyyoti diniya” darslik kitoblari ham nashr etilgan. “Tahsib us-sibyon”da dunyoviy va diniy bilim asoslari, amaliyot va nazariya, nasr va nazm qorishiq tarzda tushuntirilgan. Sadriddin Ayniyning yana bir islom olamida o‘ziga xos obro‘-e’tiborga ega bo‘lgan asari “Zaruriyyoti diniyya”dir.

1910-1911-yillarga qadar Sadriddin Ayniy ilm ahli orasida allaqachon mumtoz adabiyotning mohir bilimdoni sifatida shuhrat qozonib ulgurgandi. Bunga birgina misol qilib, istanbullik Olimjon Idrisiyning Bedil hayoti va ijodi haqida Ayniydan yordam so‘rab yozgan maktubi va qisqa muddat ichida unga javoban batafsil tarjimayi hol bitilgan xat olganini misol keltirish mumkin (bu haqda keyingi faslga qarang). Ayniyning bungacha bo‘lgan ijodida, lirikasi, darsliklari, suhbatlarida mumtoz adabiy bilimlari amaliy jihatdan ko‘zga tashlanib turadi. Ammo yuqoridagi maktubning matbuotda chop etilishi (“Sho‘ro” jurnali 1912-yil, 2-son) olimning bu boradagi ilk nazariy-ilmiy tadqiqoti sanaladi. “Tarbiyayi atfol” tashkilotining faol a’zosi bo‘lgan Ayniy 1917-yilga qadar Buxoro ma’rifatparvarlik harakatining jonbozlaridan edi. Shu yili Ayniy o‘zi va safdoshlarini amir va mutaassib ulamolar ta’qibida ekanligini bilsa ham turar joyini o‘zgartirmay voqealar rivojini kutib turdi. 1917-yil 9-aprelda qo‘lga olinib, qadimchilar tomonidan “fisq-fasod xamirturushi” deb atalib, obxona zindoniga tashlanadi va 75 darra bilan jazolanadi. Haqiqatan ham, Ayniy asarlarini sinchiklab o‘rgansak, muallif fikr-qarashlari, g‘oyalari bilan ushbu faoliyatning markaziy, ma’naviy yo‘naltiruvchi kuchi bo‘lganligiga amin bo‘lamiz. Bu orada muvaqqat hukumat askarlari mahbuslarni, shu jumladan, Ayniy va u bilan birga jazolangan Mirzanazrulloni ham qutqarib, Kogon shahar kasalxonasiga olib borishadi. Mirzanazrullo zarblar natijasida vafot etadi. Ayniy esa 52 kun kasalxonada yotib, 25 xirurgik tadbirlardan so‘ng birmuncha davolanadi, So’ng Samarqandga ko’chishga majbur bo’lsada, ta’qiblar tugamaydi. Samarqandda Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abduqodir Shakuriy, Saidrizo Alizoda, Siddiqiy-Ajziy, Saidahmad Vasliy, Vadud Mahmud kabi ma’rifatparvarlar davrasida bo‘ldi. Qizg‘in ijod bilan shug‘ullanadi, oila quradi. Bu orada ukasi Sirojiddin 1918-yili, akasi Muhiddin 1922-yil o‘ldiriladi. Yaqinlaridan ayrilgan, xalqning ertasi uchun kurashayotgan Ayniy endilikda bor kuchini qalamiga yo‘naltiradi, she’rlar, marshlar, maqola va felyetonlar yozib, shu orqali jaholatga qarshi turishga ahd qiladi. “Esdaliklar”, “Odina”, “Qullar”, “Yetim”, “Buxoro inqilob uchun tarixiy materiallar” kabi asarlarida bo‘yoqlarsiz, bo‘rttirishlarsiz tasvirlangan oddiy xalqning ne chog‘li azobdagi turmush tarzi, haq-huquqsizligi, beayov tahqirlanishi kabi hodisalar guvohi bo‘lgan. Tabiiy, Ayniyda ham turli kechinmalar bo‘ldi. Ammo u mumtoz adabiyotni o‘rganish va o‘rgatishni adabiyotshunos burchi o‘laroq qaror sifatida qabul qildi. Bu esa uning adabiyotning kuchiga ishonchi nechog‘li balandligini ko‘rsatadi. Barmoq asosiy vazn bo‘layotgan she’riyat bilan hamnafas Ayniy mumtoz janrlarda ham ijod qildi. Uning zamon voqealari aks etgan asarlari mumtoz ohanglarda yaratildi. Ayniy adabiyotshunosligimizni mumtoz adabiyotning teran tahlillari bilangina emas, o‘zining asarlari bilan ham boyitdi. 1920-yillarda Mahmudxo‘ja Behbudiyning sirli g‘oyib bo‘lishi, keyinchalik vafoti haqidagi xabarlar esa, nafaqat Ayniy uchun, balki butun millat uchun ma’naviy zarba bo‘ladi.

Behbudiy vafotiga atab Fitrat, Cho‘lpon kabi safdoshlari marsiya va maqolalar bitishadi. Yozilgan marsiyalar orasida Ayniy nazmi mumtoz ruhning ufurib turishi bilan boshqalaridan ajralib turadi. Birgina Behbudiy vafotiga bag‘ishlab yozgan ikki marsiyasiga e’tibor qilsak, muallifning klassik lirikada qanchalar mohirligini ko‘ramiz. “Behbudiy afandini esga tushirib, qatl va qatlgohiga xitoban” she’rida foydalanilgan madfun (ko‘milgan, dafn qilingan, yashirilgan; xazina), maqtuli ahror (qatl qilingan, o‘ldirilgan, xayrli, oliyjanob odam), vahshoniyat (vahshiylik, qo‘rqinch olami), mahmani ashror (…yomonlar), siyonat (g‘amxo‘rlik; saqlanish, asrash), fojira (buzuq, fohisha), mamkini ashrof (sharaf egasi), nakbat (falokat, baxtsizlik) kabi mumtoz adabiyotimizda qo‘llanilgan birikma hamda so‘zlarning osonlik bilan marjon singari terilgani shoirning qalami bu borada ancha charxlanganidan dalolat. Unda takrir, tanosib, istiora kabi san’atlar ham qo‘llanilgan.

Ey madfuni insoniyat, ey maqtuli ahror!
Ey markazi vahshoniyat, ey mahmani ashror! –

Mazmuni: (Qatlgohga xitoban:) Ey insoniyatni dafn etuvchi, ey ozodlarni qatl qiluvchi, ey vahshiyliklar o‘chog‘i!

Ey devi jaholat uyi, ey qon-la to‘lan g‘or!
Shod o‘l bu kun! Ammo bu kunning ertasi ham bor!

Shoir xitoblari davomida qatlgohni xalq dostonlarida, jumladan, Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonida ham uchratish mumkin bo‘lgan, fitnalari bilan Farhodni mahv etgan makkora ayol sifatida jonlantiradi:

Ey qotila, ey fojira, ey fitnai Turon!
Turon eli fitnang ila bo‘lsunmi parishon?!
…Qur’onni, shariatni ayog‘ ostida bosting,
Behbudiy kabi dohiyi Turonni-da osting!

Ham iroda, ham iymoni mustahkam Ayniy dard-u g‘ami xalq, vatan, millat hasratiga tutashgan buyuk shaxsiyat edi. Uning qatlgoh manzarasida Turonning, shariati islomning taqdirini ko‘rishi va ularni yuraklarga yetib boruvchi bir uslubda ifoda etilishi fikrlarimizni to‘la quvvatlaydi. Aruzning hazaji musammani solim vaznida yozilgan yana bir marsiyasi “Behbudiy ruhiga ithof (Shabi hijron havosig‘a)” deb nomlanadi. Unda:

Saning tarixi davroning, saning osor-u urfoning,
Saning noming, saning shoning jahon qoldiqcha qolmasmu?
…Boshingni kesduran qotil, u badtiynat, u sangin dil,
Xudodan gar esa g‘ofil, xaloyiqdan uyolmasmu? –

kabi mumtoz ifodaga yo‘g‘rilgan, Ayniyning o‘z ta’biri bilan aytganda, “jonso‘z” misralar bor.

Sadriddin Ayniy Samarqandda birin-ketin qissa, hikoya, ocherk, romanlar yozadi, ular keyinchalik dunyoning turli tillariga tarjima qilingan. Ayniqsa, o‘zbek va tojik adabiyoti tarixi yuzasidan kattagina ilmiy-tadqiqot ishlarini olib bordi. Uning Firdavsiy, Rudakiy, Alisher Navoiy, Sa’diy, Bedil, Vosifiy, Muqimiy kabi mumtoz adabiyot vakillari ijodi tahliliga bag‘ishlangan ishlari qimmatlidir. Umrini xalqining ma’naviy yuksalishi, ilmli bo‘lishiga (xoh u tojik bo‘lsin, xoh o‘zbek ) bag‘ishlagan Sadriddin Ayniy 1954-yil 15-iyunda Dushanbe shahrida vafot etadi.

Sadriddin Ayniyning jahon tan olgan, e’tirof etgan ijod namunalarini yaratishga qodir ijodkor bo‘lib yetishishida poydevor vazifasini bajaradigan tirishqoqligi, mustahkam irodasi, chuqur mulohazakorligi, hur fikrliligi, shaxsiyatining shakllanish yo‘li uning “Esdaliklar”ida jonlantirilgan. Yozuvchining “Odina”, “Qullar”, “Doxunda”, “Buxoro jallodlari”, “Sudxo‘rning o‘limi”, “Qiz bola yoki Xolida”, “Yetim” nomli bir nechta roman, qissa va hikoyalari; “Tahsib us-sibyon” darsligi; “Mang‘itlar sulolasi tarixi”, “Buxoro inqilobi tarixi materiallari” kabi tarixiy; “Shayx Sa’diy”, “Mirzo Bedil”, “Kamol Xo‘jandiy”, “Zayniddin Vosifiy”, “Ustod Rudakiy”, “Firdavsiy va uning “Shohnoma”si, “Shayxulrais Abu Ali ibn Sino” nomli ilmiy va bir nechta she’riy to‘plamlari mavjud. “Sharq klassiklari ilmiy-adabiy merosini o‘qib-o‘rganish, tadqiq va targ‘ib qilishda Ayniy erishgan natija va yutuqlarga faqat havas qilish, ulardan faqat ibrat olish mumkin”- deydi adabiyotshunos olim Ibrohim Haqqul.

Ayniyning mumtoz adabiyot xususidagi fikrlariga maqola va monografiyalari tarkibida turli o‘rinlarda duch kelamiz, ulardan ba’zisini aynan keltirishga qaror qildik: “She’r san’ati haqida qadimgi tanqidchilar orasida ikki xil fikr bor, ulardan biri aqlga to‘g‘ri kelmaydigan, har turli mubolag‘alar, g‘ayritabiiy o‘xshatishlar, istioralar, ramz-u ishoralar va so‘z o‘yinlarini san’at hisoblaydi. Davlatshoh Samarqandiy ana shundaylar jumlasidandur. Boshqa guruh esa, badiiy soddalik va tabiiylikni san’at hisoblaydi. “Otashkada” tazkirasining muallifi Ozar keyingi toifa jumlasidandir. Davlatshoh Samarqandiy yashagan davrda, tushunib bo‘lmaydigan istiora va ramz-u ishoralar, so‘z o‘yinlari va muammolar juda rivojlanib ketgan edi. Agar biz sodda yozish uchun kurashgan Jomiy va bo‘lak bir necha shoir, adiblarni mustasno qilsak, boshqa hamma shoir va adiblar so‘z o‘yini va muammo to‘qish bilan mashg‘ul edilar. Davlatshoh o‘z davridagi podshohlar va amirlar Rudakiyning she’rlari singari sodda yozilgan she’rlarni yoqtirmasdilar, deb to‘g‘ri qayd qilgan”. Ayniy uslubidagi mavzuni atroflicha, yaxlit tarzda o‘rganish mahorati, uslubi bugungi adabiyotshunoslik uchun ham ibratdir. U har bir masalani oldin mayda-mayda qismlarga bo‘lib tahlil qiladi, sinchiklab har tomonlama o‘rganadi. Keyin esa barcha mulohazalarini tizimlashtirib, katta, umumiy xulosalarni taqdim etadi. Shuning uchun uning bir ijodkor ijodiyoti xususidagi talqinlaridan tortib, davr adabiyotiga chizgan asosiy manzarasini tushunish va tasavvur qilish oson. Bugungi adabiyotshunoslik ham uning nazariy xulosalaridan foydalanishi maqsadga muvofiqdir. Zero, asos manbalarga tayangan olim xulosalari aniq va ravshan ifodalagan, uni amaliy hamda nazariy bilim sifatida xotirada saqlash imkoni bor. Chunki olim, avvalo, har bir mavzuni chuqur anglagan va muhim xulosalarga kelgan. Uni o‘quvchiga tushuntirishda ham so‘z sehrini anglash barobarida olimning zahmatli mashaqqatlari evaziga kelgan xulosalari ekanligi ham asqatgan.

Ayniy o‘quvchilarining ilm va tasavvur imkoniyatlarini har doim yodida tutgan. Shunga ko‘ra, asarlari uslubini tanlagan. Uning salohiyati kitobxon saviyasi va mavzu doirasini to‘g‘ri anglashdan dunyoga kelgan. G‘oyani yetkazish uchun astoydil sa’y-harakat qilgan, natijada adabiyotshunoslikda teran bir yo‘nalishlar, aniq bir shakllar, tizimli bir ifodalar paydo bo‘lgan. Masalan: “Rudakiyning she’rlari badiiy sodda va buning ustiga, nihoyatda lazzatbaxsh va dilrabodir,” deya fikrini quyidagicha davom ettiradi: “Agar biz Rudakiy she’rlarini “sahli mumtane’ ” desak juda munosib tushadi. “Sahli mumtane’ ”ning ma’nosi shuki, bir narsa chetdan qaraganda oson va sodda ko‘rinadi, ammo uni yasash, vujudga keltirish mumtane’, ya’ni mumkin emasdir. Rudakiyning ko‘p she’rlari ana shu xususiyatga ega” kabi izohlar ham o‘z sohasini chuqur anglagan adabiyotshunosning nuqtayi nazari hisoblanadi.

Mutolaa davomida Ayniyning shunday izohlariga duch kelamizki, bular adabiyot vakillari va hatto ixlosmandlari uchun birday tushunarlidir. Ayni paytda ularning bir nechtasidan misol keltiramiz. Jumladan: “Tajohili orifona – yaxshi bila turib bilmaslikka olish demakdir. Adabiyotda bu bir uslub bo‘lib, bunda so‘zlovchi biror narsani aniq bilishiga qaramasdan, o‘zini bilmaslikka solib, maqsadini savol tarzida ifoda qiladi”. Yoki: “Ig‘roq – adabiyotda haddan ortiq mubolag‘a qilish”. Ko‘rinib turibdiki, Ayniy san’atlar haqida alohida tadqiqot olib bormagan. Ammo biror mavzuni chuqur talqin qilish maqsadida asarning tili va badiiyati masalasini ham yoritib ketgan. Chunonchi, “Tag‘azzul – odatda qasidaning bosh qismida, asl maqsadga ko‘chishdan oldin “tashbib” (shoir fikrini yoshartirish) deb ataladigan bir parcha keltiriladi. Agar tashbibda may, mahbub, ishq va yoshlik haqida gapirilsa, unga “tag‘azzul” deyiladi”. Ayniyning balog‘at va fasohat ilmini puxta egallaganligini uning sharhlagan badiiy san’atlari dalillaydi. U ko‘pchilikka tushunarli bo‘lgan ma’lumotlarni takrorlamaydi. Yoki biror izohi shunchaki bilimdonlikni ko‘z-ko‘z qilish uchun yozilmagan. Har birida aniq maqsad, kerakli hikmat mavjud: “Mulamma’ – oydinlashtirilgan, tovlantirilgan, oltin suvi yugurtirilib yarqiroq qilingan degan ma’nolarga ega bo‘lib, adabiyotda misra yoki baytlarni ikki tilda almashlab yozilgan she’riy parchaga aytiladi (shiru shakar)”. Tarje’band, sahli mumtane’, vuqu’go‘y (realist), saj, vaxsh, fehrast(mundarija) kabi san’atlar va atamalarga berilgan tavsiflar ham fikrimizni quvvatlaydi.

Ayniy har bir ijodkorni individual xususiyatlarini tahlil etishga, kitobxonga anglatishga uringan. Masalan, Sa’diy asarlarida yaqqol ko‘zga tashlanib turuvchi mavzu ishq va yoshlik ekanligini urg‘ulaydi: “Ma’lumki, – deydi Ayniy – so‘fizm falsafasi ishqni ikkiga bo‘lib, birinchisi haqiqiy ishq (ilohiy ishq), ikkinchisi majoziy ishq (inson ishqi) deb ataydi va majoziy ishqni ilohiy ishqqa ko‘prik deb biladi”.

Sadriddin Ayniyning yetuk mumtoz adabiyotshunos sifatida olib borgan har bir izlanishlarida so‘z yuritilayotgan ijodkorlar haqida rad etib bo‘lmas dallilar asosida keskin xulosalar beradi. Hozirga qadar ularning aksariyati olimlar tomonidan faqat qo‘llab-quvvatlanmoqda. Chunonchi, “Kamol Xo‘jandiy ulug‘ til ustozidir. U o‘zining ko‘p baytlarida ikki yoki bir necha ma’noli so‘zni ishlatadi. U bunday so‘zlarni shunday ustalik bilan ishlatadiki, shu ma’nolarning qaysisini olsangiz ham bayt mazmuni to‘liq chiqaveradi”, – deydi Ayniy. Yoki, odatda, Sharq tanqidchilari fors-tojik klassik adabiyotidan uch buyuk siymoni e’tirof etishlarini aytadi. Bular: Firdavsiy – dostonchi; Anvariy – qasidachi; Sa’diy – g‘azalchi. “Biroq Sa’diyning boshqalarga nisbatan afzalligi uning g‘azalning go‘zal shaklini ijod qilganligi va yaxshi g‘azalchiligidagina emas, uning adabiy faoliyatining afzalligi shundaki, uning asarlari hayotiy va turmushdan olingan bo‘lib, turmushni qanday yaxshilash mumkinligi, inson va insonparvarlik haqida hikoya qiladi”, – deydi tadqiqotchi va Anvariyning aqlga sig‘mas, mubolag‘ali serig‘roq qasidalari bilan Sa’diyning reallikdan – haqiqatdan uzoqlashmagan o‘xshatish va istioralarining tabiiy va mantiqiyligini zidlaydi. Bu singari quyma, asosli xulosalar o‘z davridayoq Ayniyga munosib baho va hurmatni taqdim etdi. Yahyo Yo‘ldoshevning “Yoshlarning g‘amxo‘ri” maqolasida o‘qiymiz: “Porsoxo‘ja va Mirza Izzatulloning bir necha marta ta’kidlab aytishlaricha, Ayniy o‘sha vaqtda garchi boshqalarga qaraganda “bir-ikki ko‘ylakni kamroq yirtgan bo‘lsalar ham”, ammo, fors, arab tilini yaxshi bilganligi, suxandonligi tufayli suhbatning guli hisoblanar edi”. O‘zbek adabiyotining daho ijodkorlari ham uni hurmat ila “Ustod”, “Ustoz” yoki buxoroliklarga ko‘ra, “Domla” deb atashardi. G‘afur G‘ulom, Mirmuhsin, Chingiz Aytmatov, Ibrohim Mo‘minov, Mirzo Tursunzoda, Komil Yashin, Jalol Ikromiy, Vohid Abdullaev, Qudrat Xo‘jaev, Ozod Sharafiddinov, bu qatorni uzoq davom ettirish mumkin, kabi davrning daho ijodkorlari ham haqli ravishda USTOD, deya e’tirof va ehtirom etishgan.