21 март – Устоз Абдулла Орипов таваллуд топган кун / 21 mart – Ustoz Abdulla Oripov tavallud topgan kun

  Абдулла Орипов шеъриятни кўнгил қадар кенгайтирди, миллат шаъни қадар юксалтирди ва ҳар қандай туйғу, ҳис, ташбеҳда миллат қалби ётишини кўрсатиб берди. Биз 60–70-йиллардаги хоҳлаган ўта интим шеърни олсак ҳам унда миллатга хос кечинмаларни, миллатга хос дардни кўрамиз. Мен билмадим, биз шеърни мутоалла қила бошлаган замонлардан илгари қандай эди, аммо биз мутолла қила бошлаган Абдулла Орипов шеърлари миллатга дахлдор эди.

Назар Эшонқул
АБДУЛЛА ОРИПОВ

Абдулла ака, шубҳасиз, ХХ аср ўзбек адабиётининг бармоқ билан санарли номаяндаларидан биридир. Унинг шеъриятида Ойбекка хос нозик поэтик ташбеҳ, Чўлпонга хос ҳиссиёт, Ҳамид Олимжонга хос жўшқинлик, Ғофур Ғуломга хос донишмандлик уйғунлашиб, 60-йилларда ўзбек шеъриятини одам қалби билан баробарлашган поғонага кўтариб қўйди. Давр асалари замонидан нарига ўтмай, ўз аксига маҳлиё бўлиб, чувалашиб-ўралашиб ётиши мумкин. Адабиёт Худо томонидан берилган шундай инъомки, у қачон замон билан ўралашиб қолса, замоннинг ёлғонлари билан ўралашиб қолса, одам қалбидан узоқлашади, дарддан, ҳақиқатдан узоқлашади. Бу аксиома. Шу сабабли қайси тузум, шоҳ адабиёт жиловини ўзимнинг қўлимда ушлаб тураман деган бўлса, адашган. Шўро тузуми шуни истади. Аммо адабиётнинг юксаклиги инсон кўнгли, миллат кўнгли билан ўлчанади.

Абдулла Орипов шеъриятни кўнгил қадар кенгайтирди, миллат шаъни қадар юксалтирди ва ҳар қандай туйғу, ҳис, ташбеҳда миллат қалби ётишини кўрсатиб берди. Биз 60–70-йиллардаги хоҳлаган ўта интим шеърни олсак ҳам унда миллатга хос кечинмаларни, миллатга хос дардни кўрамиз. Мен билмадим, биз шеърни мутоалла қила бошлаган замонлардан илгари қандай эди, аммо биз мутолла қила бошлаган Абдулла Орипов шеърлари миллатга дахлдор эди. Унда ўша даврнинг кечинмалари, дардлари, ҳиссиётлари ясатниб ётарди. Биз матбуотда ўқимаган кўнгил ва миллат ҳақиқатларинии бу шеърлардан ўқиб англардик.

Шубҳасиз, 70–8-йиллар адабиётга кириб келган авлоднинг танглайини Абдулла Орипов шеърлари кўтарди. Абдулла аканинг 60–7-йилларда ёзилган аксар асарлари ёзилган пайтидаёқ мумтоз шеърга айлана бошлаган. Агар Абдулла ака кейинчалик мутлақо ёзмай қўйганда ҳам, ўша шеърлар Абдулла Ориф деган шоирнинг мартабасини ҳозиргидан заррача бўлсин пасайтирмасди.

Мен 1979 йили биринчи марта Абдулла Орифнинг «Йиллар шамоли» (адашмасам, шундай номланарди) номли китобини тасодифан олдим. Кейин шу китобнинг барча шеърларини ёд ҳам олдим. Шеър ёдлашга иштиёқим бўлмаган. Аммо мени бу шеърлар ёд олишга мажбур қиларди. Ўша пайти китобдаги шеърлар таъсирида яшадим, баъзан шеърлар ҳам ёздим.

Аммо вақтида Абдулла Ориф бўлолмаслигимни билганман. Менга ўхшаб Абдулла ака таъсирида шеър ёзиб, адабиётда бирон мисра ҳам қолдиролмаганлар ҳозир ҳам бор. Уларнинг соқоллари оқариб қолган бўлса ҳам, ёзган шеърларини ўзиники деб ўйласа ҳам, барибир, бу шеърлар Абдулла Орифники экани билиниб қолади. Шеърдаги туйғулар, қарашлар, ташбеҳлар, сўз ишлатишлар, оҳанглар ўзини фош қилиб қўяди.

Абдулла ака каби буюк истеъдодларнинг адабиёт ривожига қўшган улкан ҳиссаси сал заифроқ, лекин туппа-тузук истеъдодларни ютиб юбориш экани ҳам бор гап. Қанчадан-қанча шоирлар Абдулла Ориф каби ёзаман деб адабиёт кўчасида чанги ҳам кўринмай кетди. Ҳалигача алданиб юрганлари қанча. Начора, буюк истеъдодларнинг қисмати шундай: буюк улуш қўшади, яна кўплаб истеъдодларни (тўғрироғи, истеъдод бор-у, аммо ўзига ишонмаганларни) адаштириб юборади.

Буюк деган атамани кўпам ишлатгим келмайди. Аммо Абдулла акани «буюк истеъдод» деб бемалол аташга ҳеч нарса монелик қилмайди. Истеъдод сифатида ҳар қандай сифатлашларга бош берадиган асарлар ёздики, бу ўзбек адабиётининг ХХ асрдаги ёрқин намунаси бўлиб қолди.

Nazar Eshonqul
ABDULLA ORIPOV

Abdulla aka, shubhasiz, XX asr o’zbek adabiyotining barmoq bilan sanarli nomayandalaridan biridir. Uning she’riyatida Oybekka xos nozik poetik tashbeh, Cho’lponga xos hissiyot, Hamid Olimjonga xos jo’shqinlik, G’ofur G’ulomga xos donishmandlik uyg’unlashib, 60-yillarda o’zbek she’riyatini odam qalbi bilan barobarlashgan pog’onaga ko’tarib qo’ydi. Davr asalari zamonidan nariga o’tmay, o’z aksiga mahliyo bo’lib, chuvalashib-o’ralashib yotishi mumkin. Adabiyot Xudo tomonidan berilgan shunday in’omki, u qachon zamon bilan o’ralashib qolsa, zamonning yolg’onlari bilan o’ralashib qolsa, odam qalbidan uzoqlashadi, darddan, haqiqatdan uzoqlashadi. Bu aksioma. Shu sababli qaysi tuzum, shoh adabiyot jilovini o’zimning qo’limda ushlab turaman degan bo’lsa, adashgan. Sho’ro tuzumi shuni istadi. Ammo adabiyotning yuksakligi inson ko’ngli, millat ko’ngli bilan o’lchanadi.

Abdulla Oripov she’riyatni ko’ngil qadar kengaytirdi, millat sha’ni qadar yuksaltirdi va har qanday tuyg’u, his, tashbehda millat qalbi yotishini ko’rsatib berdi. Biz 60–70-yillardagi xohlagan o’ta intim she’rni olsak ham unda millatga xos kechinmalarni, millatga xos dardni ko’ramiz. Men bilmadim, biz she’rni mutoalla qila boshlagan zamonlardan ilgari qanday edi, ammo biz mutolla qila boshlagan Abdulla Oripov she’rlari millatga daxldor edi. Unda o’sha davrning kechinmalari, dardlari, hissiyotlari yasatnib yotardi. Biz matbuotda o’qimagan ko’ngil va millat haqiqatlarinii bu she’rlardan o’qib anglardik.

Shubhasiz, 70–8-yillar adabiyotga kirib kelgan avlodning tanglayini Abdulla Oripov she’rlari ko’tardi. Abdulla akaning 60–7-yillarda yozilgan aksar asarlari yozilgan paytidayoq mumtoz she’rga aylana boshlagan. Agar Abdulla aka keyinchalik mutlaqo yozmay qo’yganda ham, o’sha she’rlar Abdulla Orif degan shoirning martabasini hozirgidan zarracha bo’lsin pasaytirmasdi.

Men 1979 yili birinchi marta Abdulla Orifning «Yillar shamoli» (adashmasam, shunday nomlanardi) nomli kitobini tasodifan oldim. Keyin shu kitobning barcha she’rlarini yod ham oldim. She’r yodlashga ishtiyoqim bo’lmagan. Ammo meni bu she’rlar yod olishga majbur qilardi. O’sha payti kitobdagi she’rlar ta’sirida yashadim, ba’zan she’rlar ham yozdim.

Ammo vaqtida Abdulla Orif bo’lolmasligimni bilganman. Menga o’xshab Abdulla aka ta’sirida she’r yozib, adabiyotda biron misra ham qoldirolmaganlar hozir ham bor. Ularning soqollari oqarib qolgan bo’lsa ham, yozgan she’rlarini o’ziniki deb o’ylasa ham, baribir, bu she’rlar Abdulla Orifniki ekani bilinib qoladi. She’rdagi tuyg’ular, qarashlar, tashbehlar, so’z ishlatishlar, ohanglar o’zini fosh qilib qo’yadi.

Abdulla aka kabi buyuk iste’dodlarning adabiyot rivojiga qo’shgan ulkan hissasi sal zaifroq, lekin tuppa-tuzuk iste’dodlarni yutib yuborish ekani ham bor gap. Qanchadan-qancha shoirlar Abdulla Orif kabi yozaman deb adabiyot ko’chasida changi ham ko’rinmay ketdi. Haligacha aldanib yurganlari qancha. Nachora, buyuk iste’dodlarning qismati shunday: buyuk ulush qo’shadi, yana ko’plab iste’dodlarni (to’g’rirog’i, iste’dod bor-u, ammo o’ziga ishonmaganlarni) adashtirib yuboradi.

Buyuk degan atamani ko’pam ishlatgim kelmaydi. Ammo Abdulla akani «buyuk iste’dod» deb bemalol atashga hech narsa monelik qilmaydi. Iste’dod sifatida har qanday sifatlashlarga bosh beradigan asarlar yozdiki, bu o’zbek adabiyotining XX asrdagi yorqin namunasi bo’lib qoldi.

Abdulla Oripov, Saylanma ( Kiril & Lotin) by Khurshid Davron on Scribd