Рюноске Акутагава (1892–1927) ХХ аср япон адабиётини янги поғонага кўтариб, жаҳонга танитган адиблардан. У миллий адабиётни Ғарб сўз санъати анъаналари билан уйғунлаштириб, анъанавий тасвир ва ифода усулини янги йўналишга бурган ёзувчи сифатида танилган. Япон адабиётида энг машҳур мукофот унинг номи билан аталади.

Рюноскэ АКУТАГАВА
ДАСТРЎМОЛ
Рус тилидан Саиджалол Саидмуродов таржимаси

---

Токио император университетининг ҳуқуқшунослик факультети профессори Хасэгава Киндзо айвондаги тўқима курсида ўтириб, Стриндбергнинг “Драматургия”сини ўқирди.

Профессорнинг ихтисослиги мустамлакачилик сиёсатини ўрганиш бўла туриб, “Драматургия”ни ўқиётгани ўқувчига бироз эриш туюлиши мумкин. Бироқ нафақат олим, балки педагог ҳам бўлмиш профессор вақт топиб, албатта, мутахассислиги бўйича зарур бўлмаган, лекин қайсидир маънода ҳозирги замон талабалари ўй-фикрлари ва ҳис-туйғуларига яқин китобларни варақлаб турарди. Ҳаққи рост, айнан мана шу сабаб у яқиндагина Оскар Уайльднинг “De profundis”[1] ва “Ўйлар”ини ­– профессорнинг ўзи қўшимча вазифа сифатида директорлик қиладиган бир институтнинг талабалари томонидан мутолаа қилинаётган китобларни ўқиб кўришга олганди. Илло, профессорнинг бундай одати бор экан, айни дамда замонавий оврўпа драмаси ва оврўпа актёрлари ҳақидаги китобни хатм қилаётганидан ажабланмаса ҳам бўлади. Гап шундаки, профессорнинг Ибсен, Стриндберг ёки Метерлинк ҳақида танқидий мақолалар ёзадиган ва ҳатто шу драматурглардан ўрнак олиб драмалар ёзишни бутун ҳаётининг мазмунига айлантирмоқчи бўлган ишқибоз талабалари-да бор эди.

Қизиқроқ бобни тугатгач, профессор ҳар сафар сариқ холст муқовали китобни тиззасига қўйиб, хаёли қочиб шифтда осилиб турган фонарь-гифуга[2] қарарди. Қизиқ, профессор китобни ёпиши биланоқ Стриндберг хаёлидан кўтариларди-қўярди ва унинг ўрнини мана шу фонарни бирга сотиб олган хотини эгалларди. Профессор илмий хизмат сафари вақтида Америкада уйланди, табиийки, хотини америкалик эди. Шундай бўлса-да, хотини Япония ва японларга бўлган меҳр борасида профессордан қолишмасди. Чунончи, япон бадиий саноатининг нафис буюмларини ёқтирарди. Шунинг учун айвонда осилиб турган фонарь-гифу фақатгина профессорнинг дидидан эмас, қолаверса, хотинининг бутун бошли япон буюмларига бўлган мубталолигидан дарак берарди.

Ҳар сафар китобни тиззасига қўяркан, профессор хотини, фонарь-гифу, шу фонарда акс этмиш япон маданияти ҳақида ўй сурарди. Профессор сўнгги ўн беш йил ичида япон маданияти моддийлик жабҳасида сезиларлигина юксалганига астойдил ишонарди. Маънавий жиҳатдан эса… шу сўзнинг ўзига муносиб ҳеч вақо топилмайди. Устига устак, маълум маънода инқироз сезилди. Замона мутафаккири виждони амрига кўра, бу инқирозни бартараф этиш учун нима қилмоқ керак? Профессор бусидодан[3] ўзга йўл йўқ, деган хулосага келди. Бусидога асло орол халқининг тор доирадаги панд-насиҳати деб қарамаслик керак. Аксинча, бу таълимотда Амриқо ва Оврўпа мамлакатларининг насронийлик руҳига яқин жиҳатлар мавжуд. Башарти, замонавий Япониянинг маънавий оқими бусидога асосланганда, биргина Япониянинг руҳоний маданиятига ҳисса қўшилмаган бўлармиди. Бу Оврўпа ва Амриқо халқлари билан япон халқининг ҳамжиҳатлик руҳини юмшатиб, ўз навбатида, халқаро тинчлик ишига мувофиқ бўларди. Профессор аллақачон, таъбир жоиз бўлса, Машриқ ва Мағриб ўртасида кўприк ролини бажаришни ўз гарданига олмоқчи эди. Шунинг учун рафиқаси, фонарь-гифу ва мана шу фонарда акс этмиш япон маданияти унинг онгида бир бутундай тасаввур ҳосил қилганди.

Мутолаада давом этиб, ўй-фикрлари Стриндбергдан узоқлашганини пайқаган эса-да, бундай қониқиш ҳиссини профессор биринчи марта туйиши эмасди. У қайғуриб бош чайқади-да, майда ҳарфлар билан битилган сатрларга қунт билан сарсор солди. Энди ўқимоқчи бўлган хатбошида қуйидагилар ёзилган эди:

“…Актёр энг оддий туйғуни ифодаламоқ учун қулай услубни топиб, шу тарзда муваффақиятга эришса, вақти ё бевақт, тез-тез шу услубга мурожаат қилаверади, негаки бу ҳам қулай, ҳам муваффақият келтиради. Бу саҳна услуби дейилади…”

Профессор аслида ҳамиша санъатга, чунончи, саҳна санъатига бутунлай бефарқ эди. Ҳатто шу йилгача у япон театрига тушмаганди. Бир сафар талабаси ёзган ҳикояда Байко исмига кўзи тушиб қолди. Бу исм ўз ақл-заковатига маҳлиё профессорга ҳеч нарсани англатмасди. Хонаси келганда ҳикоя муаллифи бўлмиш талабасини чақириб, сўради:

– Айтинг-чи, Байко ким ўзи?

– Байко? Байко – Маруноутидаги Тэйкоку театри актёри. Ҳозир у “Тайкоки” пьесасининг ўнинчи пардасида Мисао ролини ўйнамоқда, – деб мулойим жавоб берганди ўшанда арзон хакамадаги[4] талаба…

…Профессор шу жойида мутолаани тўхтатишига тўғри келди. Оқсоч уйга меҳмон келганини айтиб, унинг ўй-хаёлларини тўзғитиб юборди. Кун қанчалик узун бўлмасин, бу одамлар профессорни ҳолдан тойдирмагунча қўйишмайди, шекилли…

Китобни бир четга суриб, оқсоч берган ташриф қоғозига кўз ташлади. Фил суяги рангидаги картонга майда қилиб: “Нисияма Токуко” деб ёзилганди. Бу аёлни илгарилари учратмаган экан. Профессорнинг таниш-билишлари кўп эди, курсидан тураётиб, барча танишларини бир-бир эслади. Алҳол, бу аёлни эслолмади. Профессор ташриф қоғозини хатчўп сифатида китобга қистирди-да, китобни курсига қўйди ва эгнидаги шойи кимонони тўғрилаб-нетиб, тағин фонарь-гифуга кўз қирини ташлаб қўйди. Афтидан, ҳамма ҳам бундай вазиятларда кутишга маҳкум меҳмондан кўра куттиришга мажбур хонадон соҳибига оғир бўлган ҳолатга тушгандир-ов. Шундай экан, ўз обрў-эътибори йўлида куйиб-пишадиган профессордан таъна қилмаса ҳам бўлади. Нега десангиз, чақирилмаган меҳмондан бошқа одам бўлганда ҳам ҳамиша шундай йўл тутилган.

Бирмунча вақт ўтказиб, профессор қабулхонанинг эшигини очди. Ичкарилаган заҳоти эшик тутқичини қўйиб юборди, ўша ондаёқ қирқ ёшларни қоралаган аёл ўрнидан туриб профессорга пешвоз чиқди. Меҳмоннинг эгнида нафармон-кулранг тусдаги енгилроқ кимоно, шундай нафиски, профессор ҳатто баҳо беролмай қолди. Майда-чуйдаларга кўп ҳам эътибор бермайдиган профессор аёлнинг сочлари “маругамэ” усулида ўрилганини дарров пайқади. Аёл кулчаюз, японларга хос равишда териси қаҳрабо тусда эди, кўринишидан зиёли хонимга ўхшайди. Биринчи марта нигоҳи тушгандаёқ профессорга аёлнинг юзи иссиқ кўринди.

– Хасэгава, – дея профессор илтифот-ла таъзим қилди: агар меҳмон билан аввал учрашган бўлса, бу исм унга кўп нарсани англатар деб ўйлади.

– Мен Нисияма Конъитиронинг онасиман, – деди жавобан аёл ва у ҳам таъзим бажо келтирди.

Нисияма Конъитирони профессор танирди. У Ибсен ва Стриндберг ҳақида мақолалар ёзган талабаларидан бири эди. Агар профессор адашмаса, у олмон ҳуқуқшунослигини ўрганар, университетга киргач эса, мафкура масалалари билан шуғулланиб, профессорнинг ҳузурига ташриф буюриб турарди. Баҳорда қорин пардасининг яллиғланиши билан оғриб қолиб, университет касалхонасига ётганди; профессор икки марта уни кўргани борганди. Бекорга бу аёлнинг юзи таниш туюлмаган экан. Бароққош, хушчақчақ йигит ва манави хоним икки томчи сувдай бир-бирларига ўхшар экан.

– Э, ҳа, Нисияма-кун[5]… Шунақа денг! – Профессор бош ирғаб аёлни чоғроқ стол ортидаги стулга манзират қилди: – Марҳамат.

Кутилмаган ташрифи учун узр сўраб ва илтифот учун миннатдорлик билдириб, аёл кўрсатилган стулга ўтирди. Шу аснода енгидан нимадир оқ нарсани чиқарди, дастрўмол бўлса керак. Профессор столда ётган корейслар елпиғичидан фойдаланишни таклиф қилиб, аёлнинг рўпарасига чўкди.

– Уйингиз чиройли экан.

Аёл камоли диққат-ла хонани кўздан кечирди.

– Ў, йўғ-е, шунчаки кенгроқ, холос.

Бундай мақтовларга ўрганган профессор оқсоч келтирган совуқ чойни меҳмон томон суриб қўйди ва дарҳол суҳбат мавзусини аёлнинг ўғлига бурди.

– Нисияма-кун яхши бўлиб қолдими? Аҳволи тузукми?

– Й-йўқ…

Аёл қўлларини тиззасига сипогина қовуштириб, бир дақиқа жимиб қолди, кейин эса ўша-ўша хотиржам оҳангда:

– Аслини олганда, ўғлим туфайли келдим. У билан фалокат юз берди. У сиздан кўп борада қарздор эди… – деди.

Профессор меҳмон уялганидан чой ичмаяпти, деб ўйлаб, қўярда-қўймай чой қуйиб бергандан кўра ўзи намуна кўрсатишга қарор қилди; пиёлани энди пешонасидан ўпмоқчи бўлганда аёлнинг гаплари профессорни тонг қолдирди. Чойни ичсинми ё йўқми? Бу фикр уни йигитчанинг ўлими ҳақидаги фикрга боғлиқ бўлмаган равишда ташвишга солганди. Лекин пиёлани лаби устида олам тугагунча ушлаб туравермайди-ку! Профессор бор журъатини тўплаб бир ҳўплашда пиёлани яримлатди, қовоғини сал-пал уйди ва бўғиқ овозда:

– Ие, шундайми! Яхши иш бўлмапти, ­– деди.

– …Ўғлим касалхонада ётганда, сиз ҳақингизда кўп гапирарди. Шунинг учун, гарчи сиз ўта банд бўлишингизга қарамай, ўғлимнинг вафоти ҳақида айтишга ва сизга миннатдорлик билдиришга ботиниб келавердим…

– Йўғ-е, қўйсангиз-чи…

Профессор пиёлани қўйиб, кўк мумлама елпиғични олди ва қаттиқ ачиниш билан ҳамдардлик билдирган бўлди:

– Шундай денг. Қандай бахтсизлик! Шундай ёшда-я, ҳали ҳаммаси одинда эди-я… Касалхонадан хат-хабар бўлмаганига соғайиб кетипти деб ўйлабман… Қачон қайтиш қилди?

– Кеча еттинчи кун эди.

– Касалхонада узилдими?

– Ҳа.

– Кутилмаганда-я!

– Қўлдан келган ҳамма чора кўрилди. Демак, тақдирга тан беришдан ўзга чора йўқ. Барибир ажал ўз ишини бажаргач, озиб-ёзиб бир келганимда ҳасратланишга тушдим. Афв этгайсиз.

Суҳбат асносида профессор бир ғалати ҳолатни пайқаб қолди: аёлнинг на юз-кўзида, на ўзини тутишида туққан ўғлининг ўлими акс этмади. Ақалли бир томчи кўзёш қилмади. Овози ҳам мулойим-хотиржам. Камига, лабларида нимтабассум. Агар аёлнинг сўзларини бир четга йиғиштириб қўйилса, ўртада кундалик майда-чуйдалар ҳақида суҳбат кетаётгандай эди. Ғалати, жуда ғалати.

…Бундан анча йиллар илгари, профессор Берлинда таҳсил олиб юрган пайтлари ҳозирги кайзернинг отаси Вильгельм I қазо қилди. Профессор бу хабарни ўзининг ҳар доимги севимли қаҳвахонасида ўтирганида эшитди, эшитганда ҳам оддий хабарни тинглагандай биронта туки қилт этмай эшитди. Асосини қўлтиғига қистириб пансионатига қайтди ва эшикни очиши биланоқ пансионат бекасининг икки боласи – жигарранг кофтадаги ўн икки яшар қиз ва калта, кўк иштондаги тўққиз ёшли болакай унинг бўйнига осилиб ҳўнграб йиғлашга тушишди. Гап нимадалигини тушунмаган болажон профессор уларнинг оч малласоч бошларини силаб юпата бошлади ва: “Нима бўлди, қўзичоқларим?” деб сўради. Болалар эса ўпкаларини босишолмасди. Ниҳоят, ҳиқиллаганча зорланишди: “Император бобомиз ўлиб қолди!”

Профессор давлат раҳбарининг ўлимига ҳатто болалар ҳам аза тутганига ҳайрон қолди. Бу ҳолат профессорни ҳукмрон сулола ва халқ ўртасидаги муносабат устида бош қотиришга мажбур қилди. Бусидо тарафдори бўлмиш бу япон оврўпаликларнинг ҳис-туйғуларини ифода этишда ўта таъсирчан эканликларини ҳеч ҳазм қилолмасди. Энди эса ўзи манави аёлнинг кўзёш тўкмаганига лолу ҳайрон бўлиб ўтирибди.

Алқисса, профессор биринчи кашфиёти ортидан иккинчисини ҳам очди.

Бу улар марҳум йигит ҳақидаги хотиралардан турмуш икир-чикирларига ўтиб, яна марҳумни хотирлашганда содир бўлди. Гап орасида профессорнинг қўлидаги елпиғич полга тушиб кетди. Вазият унчалик ҳам таранг бўлмаганига профессор елпиғични олишга эгилди. Елпиғич стол тагига, меҳмоннинг кимоно пана қилиб турган оқ табиси[6] ёнига тушган экан.

Профессор бехосдан бир сонияга аёлнинг тиззаларига кўз ташлади. Аёл тиззаларига қўлларини қўйиб олган, қўлида эса оқ дастрўмол. Албатта, буни кашфиёт деб бўлмайди. Аммо шу дам профессор аёлнинг қўллари дир-дир қалтираётганини пайқаб қолди. Аёл ич-ичидан тўлиб-тошиб келаётган азоб-уқубат бўронини босиш учун рўмолчани бармоқларига ўраб, шундай таранг тортардики, сал қолса, тамом… рўмолча иккига бўлиниб, аёл портлаб кетадигандек. Нозик бармоқларга ўралган ипак дастрўмол учлари гўё шамол эсишидан титраб кетмоқда. Аёл ташида кулиб турса-да, аслида бутун борлиғи билан зор-зор бўзларди.

Профессор елпиғични олиб, қаддини ростлаганда, унинг юзида янги ифода пайдо бўлганди: бу чеҳрада энди фавқулодда мураккаб, кўриши керак бўлмаган нарсага кўзи тушганда ҳосил бўладиган хижолатпазлик аралаш мамнунлик ҳисси акс этганди.

– Ҳатто болаларим бўлмаса-да, сизга қанчалик оғирлигини яхши тушунаман, – деди профессор паст, самимий овозда; худди кўзни қамаштирадиган сиймога қарагандек бошини зўр бериб орқага ташлади.

– Ташаккур. Аммо нима бўлган тақдирда ҳам капанак кийган қайтади-ю, кафан кийган қайтмайди.

Аёл андак бошини эгди. Унинг осойишта юзи аввалгидай нимтабассумдан ял-ял ёнарди.

***

Орадан икки соат вақт ўтди. Профессор ваннага тушди, таомланди, сўнгра олчадан чўқинди ва яна айвондаги тўқима курсига ястаниб ўтириб олди.

Профессор нимқоронғуда оёғини чалиштириб оромкурсида ястанганча, фонарь-гифунинг қизил шокилаларига паришонхотир тикилиб қолганди. Қўлида яна-тағин Стриндберг, бироқ бир саҳифа ҳам ўқиёлмади. Зотан, профессорнинг ўй-хаёллари ҳамон Нисияма Токуко хонимнинг қаҳрамонона тийнати ила банд эди.

Кечлик пайтида профессор ҳаммасини миридан-сиригача хотинига айтиб берди. Меҳмоннинг хулқига тан бериб, уни япон аёлларининг бусидоси деб атади. Хонадон соҳибаси, Япония ва японларга меҳри баланд профессорнинг хотини эрининг ҳикоясини ички бир ачиниш билан тинглади. Профессор хотини берилиб тинглаганидан мамнун бўлди. Энди профессорнинг хаёлида аллатовур ўзгача тасаввур биттага кўпайди – рафиқаси, меҳмон хоним ва фонарь-гифу.

Профессор анчагача шундай бахтиёр ўйчанликда ўтирди. Иттифоқо, бир журналга мақола юбориши кераклиги ёдига тушиб қолди. Бу журналда “Замонавий ёшларга мактуб” рукни остида обрў-эътиборли кишиларнинг одоб-ахлоқ масалаларига оид қарашлари чоп этиларди. Бугунги воқеани қоғозга тушириб жўнатсинмикин?.. Шуларни ўйлаб, профессор бошини қашиди.

Бирдан қўлидаги китоб эсига тушиб ташриф қоғози қистирилган саҳифани очди. Шу дақиқада оқсоч кириб, фонарь-гифуни ёққанди, майда ҳарфларни ҳам ўқиса бўладиган ёруғлик тушди. Профессор ўқигиси келиб-келмай саҳифага кўз тикди. Стриндберг шундай деб ёзганди:

“Ёшлигимда Хайберг хонимнинг (адашмасам, у парижлик эди) дастрўмоли ҳақида кўп гапиришарди. Хонимнинг юзи кулиб, қўли дастрўмолни йиртарди. Бу иккиёқлама ўйин услуби деб аталарди. Эндиликда биз буни бемаъни услуб деймиз…”

Профессор китобни тиззасига қўйди. Нисияма Токуконинг ташриф қоғози турган саҳифа очиқ қолди. Лекин энди профессор меҳмон хонимни ўйламасди. На хотинини, на япон маданиятини. Хаёли ҳаловат топган ботинига путур етказган мубҳам ўйлар билан банд эди. Албатта, Стриндберг калака қилган саҳна услуби билан ахлоқ масалалари ўртасида осмон билан ерча фарқ бор. Лекин ўқилган мана шу жумлада ваннадан қушдай енгил бўлиб чиққан профессорнинг дилини хуфтон қиладиган яширин недир шама бор эди. Бусидо ва мазкур услуб…

Профессор домангир бўлиб бошини чайқади ва тепага, фонарь-гифунинг кузак ўт-ўланлари ёлқинланаётган ёрқин нурига тикилди.

Изоҳлар

[1]“Тубсизликдан” (лот.).

[2]Фонарь-гифу – газета қоғози, картон ёки оддий қоғоз билан турли шаклларда ўралган электр чироқ. Кунчиқар мамлакат халқи бу чироқ орқали Қуёшга ишора қилишмоқчи бўлган. Дастлаб Япониянинг Гифу шаҳрида ишлаб чиқарилган (бу ва бундан кейинги изоҳлар таржимонники).

[3]Бусидо (яп. “жангчи йўли”) – самурайлар кодекси, чинакам жангчининг жамиятда, жангда ва ўзи билан ўзи ёлғиз қолганда хулқ-атвор меъёрлари, жуда қадим ўтмишга бориб тақалувчи жангчилар фалсафаси.

[4]Хакама – узун ва кенг анъанавий япон иштони.

[5]Японларда эркакларга ҳурмат маъносида исм-шарифга “-кун” қўшимчаси қўшилади. Кўпроқ расмий тусдаги “ўртоқ” маъносида келади.

[6]Таби ­– оёқнинг бошмалдоқ қисми айри, тўпиққача тортиладиган анаъанавий япон пайпоғи.

АКУТАГАВАНИНГ “ДАСТРЎМОЛ”И
Маҳфуза Тўйчиева
Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат Ўзбек тили ва адабиёти университети доценти

---

“Севиш ўзимизни алдаш билан бирга кечади”
Рюноскэ Акутагава

Ижтимоий ҳаётда содир бўлаётган кескин ўзгаришлар шу ижтимоийликнинг бир бўлаги – ижодкор шахсини четлаб ўтмайди. Тасаввурлар ўзгаради, бунга мос равишда, олам ва одам муносабатлари ҳақидаги бадиий концепция (инсон концепцияси) янгиланади, натижада адабиётда индивидуал-ижодий бадиий тафаккур босқичига ўтилади. Адабиёт воқеликка, ижтимоий ҳаётга юзланади. Занжир реакцияси каби ижодкор ҳам салоҳиятининг кўламига қараб жамиятга таъсир қилади. Адабиётшунос С. Қуронов бадиий тафаккур эволюцияси ва инсон концепцияси ҳақидаги тадқиқида бу босқичнинг асосий хусусияти реалистик ифода эканлигини, анъанавий қолиплар таъсиридан чиқа олган ижодкор оламни индивидуал тарзда бадиий мушоҳада қила бошлашини қайд этади.

Ана шундай адабиёт аҳлларидан бири, ўзбек китобхони учун у қадар яхши таниш бўлмаган, ижоди ўзининг сирлилиги билан жозибали бўлган Рюноскэ Акутагавадир. Ёзувчи ХХ аср япон адабиётини янги поғонага кўтарган, жаҳонга танитган адиблардан биридир. У ғарб ва япон адабиёти анъаналарини ўзаро уйғунлаштириб, япон анъанавий тасвир ва ифода усулини янги йўналишга бурган ёзувчи сифатида таърифланади. Япон адабиётида энг машҳур мукофот унинг номи билан аталадиган адиб ижоди, ҳаёти бутун дунёда мутахассислар, китобхонлар орасида турлича талқин қилиб келинади.

Акутагава қисқа ҳикоялари билан ХХ аср бадиий тафаккурини янгилашга ўзига хос ҳисса қўшган. Унинг қаламига мансуб “Дастрўмол” асари ҳам шундай ҳикоялар сирасидандир. В. С. Гривнин Акутагава ижодини хронологик даврлар кесимида таҳлил қилиб, тўрт босқичга: изланиш даври (1912-1914), ижоднинг бошланиши (1915 — 1917), “ахлоқий тафтиш” даври (1917 — 1921), “даврнинг йирик мавзулари”га ўтиш даври (1921 — 1927)га ажратади.

“Дастрўмол” ҳикояси 1916 йилнинг сентябрь ойида Акутагава ижодининг иккинчи босқичида ёзилган. В. Шлыков ёзувчи мутлақо янги, модернист сифатида “Дастрўмол” ҳикоясида қадимги самурай кодексини жамиятда ажралмас бўлиб қолишини орзу қилган профессорни масхара қилади деб шарҳлайди.

Ҳикояни теранроқ англаш учун асар яратилган вақтдаги ижтимоий, сиёсий, маданий вазият билан таниш бўлиш лозим. 1912 – 1926 йиллар Япония тарихида демократлаштиришга биринчи уриниш бўлган “Тайсё даври” деб аталади. Бу даврни яна француз муаллифларининг кучли таъсири остида бўлган Рюносукэ Акутагаванинг даври деб ҳам таърифлашади.

Тайсё даври 1912 йилда шаҳзода Ёсихито тахтга ўтиргандан сўнг бошланди. 1914 йилда биринчи жаҳон уруши бошланади, мамлакат иқтисодиётида экспортнинг ҳажми ошади, оғир кимё саноати ривожланади. Япония саноати ривожланган давлатга айлана боради. Бироқ нархлар иқтисодий ўсишга мутаносиб тарзда кўтарилади. Оддий одамларнинг ҳаёти ёмонлашади, бу эса бутун Японияга тарқалган ғалаёнларга олиб келади. Бу даврини тавсифлаш учун “Тайсё демократияси” деган шартли атама қўлланилади. Чунки бу даврда умумий сайлов ҳуқуқи, сўз, митинглар, уюшмалар эркинлиги каби демократияни талаб қилувчи оммавий ҳаракатлар кўпаяди. У вақтлар Япониядаги ижтимоий-сиёсий вазият оғир, одамлар руҳий иккиланиш хасталигига чалинган, деярли кунора даҳшатли кўнгилсизликларга дуч келиш мумкин эди. “Кунчиқар юрт”га Ғарбнинг қизиқиши кучайган, бир неча юз йиллар мобайнида ташқи муҳитдан узиб қўйилган японларни ўзининг “демократик” маҳсулотлари билан маҳлиё қилишга киришган давр бўлса-да, императорлик таъсири ҳам фуқароларни кучли тазйиқ остида ушлаб турар, миллат “чегараси”дан чиққанларни аёвсиз жазоларди.

“Дастрўмол” ҳикоясининг бош қаҳрамони Токио император университетининг ҳуқуқшунослик факультети профессори Хасэгава Киндзо.  Замон билан ҳамнафас қаҳрамоннинг айнан ҳуқуқшунослик факультетида фаолият юритиши жамиятдаги воқеа-ҳодисаларга сиёсий, ҳуқуқий нуқтаи назардан, совуққонлик билан, ҳиссиётларсиз баҳо бериш учун аҳамият касб этади. Ҳикоя бошида аслида ихтисослиги мустамлакачилик сиёсатини ўрганиш бўлган профессорнинг Стриндбергнинг “Драматургия”сини ўқиши бежизга эмас. Чунки қаҳрамон “мутахассислиги бўйича зарур бўлмаган, лекин қайсидир маънода ҳозирги замон талабалари ўй-фикрлари ва ҳис-туйғуларига яқин китобларни варақлаб турарди” Зеро ёшларининг қизиқиши, ўқиётган битиклари, ўй-фикрлари келажакда жамиятдаги маънавий, ижтимоий муҳитни белгилайди. Ёзувчи китобхонни асар “ичига” олиб кириш, япон маънавиятига гапни улаш учун шифтда осилиб турган фонарь-гифуга профессор диққатини қаратади. Япония ва японларга бўлган меҳр борасида профессордан қолишмайдиган америкалик аёли япон ҳунармандчилигининг нафис буюмларини ёқтиради. Профессор сўнги ўн беш йил ичида япон маданияти моддийлик жабҳасида сезиларлигина юксалганига астойдил ишонади. “Маънавий жиҳатдан эса… шу сўзинг ўзига муносиб ҳеч вақо топилмайди. Устига устак, маълум маънода инқироз сезилди”. Ўйга толган “замона мутафаккири виждони амрига кўра, бу инқирозни бартараф этиш учун нима қилмоқ керак?” деган саволга бусидодан ўзга йўл йўқ, деган хулосага келади. (Бусидо (яп. “жангчи йўли”) – самурайлар кодекси, чинакам жангчининг жамиятда, жангда ва ўзи билан ўзи ёлғиз қолганда хулқ-атвор меъёрлари, жуда қадим ўтмишга бориб тақалувчи жангчилар фалсафаси). Қаҳрамон фикрича, “бу таълимотда Амриқо ва Овропа мамлакатларининг насронийлик руҳига яқин жиҳатлар мавжуд”. Агар замонавий Япониянинг маънавий оқими бусидога асосланганда япон халқининг улар билан яқинлашишига, халқаро тинчликни таъминлашга хизмат қилиши мумкин эди. Шу пайт оқсоч уйга меҳмон келганини айтиб, майда қилиб: “Нисияма Токуко” деб ёзилган фил суяги рангидаги ташриф қоғозини узатади. Профессор ташриф қоғозини хатчўп сифатида китобга қистирди-да, китобни курсига қўяди ва чақирилмаган меҳмон олдига чиқади.

Ёзувчи мезбон нигоҳи билан меҳмон аёлни синчковлик билан тасвирлайди. Аёл қирқ ёшларни қоралаган, эгнида нафармон-кулранг тусдаги енгилроқ кимоно, сочлари “маругамэ” усулида ўрилган, кулчаюз, японларга хос равишда териси қаҳрабо тусда, кўринишидан зиёли хонимга ўхшарди. Аёл баҳорда қорин пардасининг яллиғланиши билан оғриб қолиб, университет касалхонасига ётқизилган талаба Нисияма Конитиронинг онаси бўлиб ўғлининг вафоти ҳақида айтишга ва профессорга миннатдорлик билдиришга ботиниб келаверганини билдиради. Профессорга ўғлининг ўлганига етти кун бўлган аёлнинг ўзини тутиши ажаблантиради, “аёлнинг на юз-кўзида, на ўзини тутишида туққан ўғлининг ўлими акс этмади. Ақалли бир томчи кўз ёш қилмади. Овози ҳам мулойим-хотиржам. Камига, лабларида нимтабассум. Агар аёлнинг сўзларини бир четга йиғиштириб қўйилса, ўртада кундалик майда-чуйдалар ҳақида суҳбат кетаётгандай эди” Шунда профессор Берлинда таҳсил олиб юрган пайтлари Вильгельм I қазо қилганида пансионат бекасининг икки боласи – ўн икки яшар қиз ва тўққиз ёшли болакай унинг бўйнига осилиб ҳўнграб йиғлашганини эслайди. Бусидо тарафдори бўлмиш профессор оврўпаликларнинг ҳис-туйғуларини ифода этишда ўта таъсирчан эканликларини ҳеч ҳазм қилолмасди “Энди эса ўзи манови аёлнинг кўз ёш тўкмаганига лол-у ҳайрон бўлиб ўтирибди” Тушиб кетган елпиғичини олмоқчи бўлган профессор “биринчи кашфиёти ортидан иккинчисини ҳам” очади. Аёл тиззаларига қўлларини қўйиб олган, қўлида эса оқ дастрўмол. Аёлнинг қўллари дир-дир қалтираётганини пайқаб қолади. Аёл ич-ичидан тўлиб-тошиб келаётган азоб-уқубат бўронини босиш учун рўмолчани бармоқларига ўраб, шундай таранг тортардики, сал қолса, тамом… рўмолча иккига бўлиниб, аёл портлаб кетадигандек. Нозик бармоқларга ўралган ипак дастрўмол учлари гўё шамол эсишидан титраб кетмоқда. Аёл ташида кулиб турса-да, аслида бутун борлиғи билан зор-зор бўзларди. Бу кашфиётдан профессорнинг юзида янги ифода пайдо бўлганди: бу чеҳрада энди фавқулодда мураккаб, кўриши керак бўлмаган нарсага кўзи тушганда ҳосил бўладиган хижолатпазлик аралаш мамнунлик ҳисси акс этганди. Ўй-хаёллари Нисияма Токуко хонимнинг қаҳрамонона тийнати ила банд бўлган профессор кечлик пайтида ҳаммасини миридан-сиригача хотинига айтиб бериб, меҳмоннинг хулқига тан бериб, уни япон аёлларининг бусидоси деб атайди. Профессор анчагача шундай хушнуд хаёл суриб ўтиради.

Ёзувчи агар асарни шу нуқтада тугаганда, уни таҳлил қилишганидай “жиккаккина, оддий япон аёлини у кичкина ҳикоя билан япон халқининг кўнгли, ботини, қудрати тимсолига айлантирган” бўлар эди. Назар Эшонқул ёзганидек, “бу ва бошқа ҳикоялар адибнинг ўша даврдаги халқни тушунмай, уни менсимай туриб, Япония учун янги тараққиёт йўлларини излаётганларга нисбатан бир жавоби” бўлар эди.

… Лекин ҳикоя сўнгида тасвирланганлар асар мазмунини бошқа ўзанга буриб юборади. Асарнинг кульминацияси, ечими ҳикоя охиридаги хатбошида келади. Бу ечим муаллифнинг салоҳияти, бадиий тафаккури кўламини, жумбоқли, сирли, ўқирманни ҳайратда қолдирадиган, жиддий ўйлатадиган Акутагава услубини кўрсатади. Ҳикояда ҳар бир тасвир асар ғоясини очиш учун хизмат қилади. Оқсоч берган ташриф қоғозини китобга хатчўп ўрнида қистирган профессор Стриндберг ёзганларини ўқийди: “Ёшлигимда Хайберг хонимнинг (адашмасам, у парижлик эди) дастрўмоли ҳақида кўп гапиришарди. Хонимнинг юзи кулиб, қўли дастрўмолни йиртарди. Бу иккиёқлама ўйин услуби деб аталарди. Эндиликда биз буни бемаъни услуб деймиз…” Шу жумла сабаб профессор энди меҳмон хонимни ҳам, хотинини ҳам, япон маданиятини ҳам ўйламасди. Унинг “хаёли ҳаловат топган ботинига путур етказган мубҳам ўйлар билан банд эди” Чунки шу жумлада “ваннадан қушдай енгил бўлиб чиққан профессорнинг дилини хуфтон қиладиган яширин недир шама бор эди”.

Ёзувчи айтган “недир шама”ни аниқлашга ҳаракат қилайлик. Акутагава жумбоқ калитини ҳикоя сўнгида, охирги жумлада, “бусидо ва мазкур услуб…” тарзида беради. Мақола ибтидосида ёзувчи қаҳрамонига нима учун айнан Стриндбергнинг “Драматургия”сини “ўқитиб қўйгани” асар матнидан яққол кўриниб турган, муаллиф томонидан изоҳлаб ҳам қўйилган “ҳозирги замон талабалари ўй-фикрлари ва ҳис-туйғуларига яқин китобларни варақлаб” туриш учун эмас. Балки Акутагаванинг антиутопик қарашларини англатиш учун зарур эди. Бу ўринда гап бусидо ҳақида ҳам, ўрта аср анъаналарини XX асрга сингдиришга ҳаракат қилишнинг бемаънилиги ҳақида ҳам эмас. Балки ёзувчи бусидо мисолида жамиятни жипслаштиришда ўрни катта бўлган ҳар қандай ғоя, ҳар қандай мафкурадан “икки ёқлама ўйин” сифатида фойдаланиш мумкинлигини кўрсатиб беришидир. Бусидо бунинг учун восита вазифасини ўтаган. Бусидо агар ҳикоя ҳақидаги мақолаларда айтилганидек, “халқининг кўнгли, ботини”да бўладиган туғма фазилат бўлса, аёл ичидаги туғёнини беркитишга ҳожат бўлмас эди. Дастрўмол ҳам керак бўлмас эди. Аёлдаги “бусидо” учун эса қанча куч, қанча ирода керак бўлган, жисмоний, руҳий зўриқиш эвазига бўлган сунъий, ишонтирилган, “ясалган” ғоя эди. Акутагава буни шама қилишни Стриндберг “зиммасига юклайди”. Ҳикояда меҳмон аёл келганида, профессор “энди ўқимоқчи бўлган хатбошида қуйидагилар ёзилган эди: “…Актёр энг оддий туйғуни ифодаламоқ учун қулай услубни топиб, шу тарзда муваффақиятга эришса, вақти ё бевақт, тез-тез шу услубга мурожаат қилаверади, негаки бу ҳам қулай, ҳам муваффақият келтиради. Бу саҳна услуби дейилади…” Шу сабаб ҳам бусидо билан Стриндбергдан ўқигани “иккиёқлама ўйин услуб”ининг ўхшашлиги ёки айнан бир нарсанинг икки вазиятдаги ҳолати эканлиги профессорнинг “ҳаловат топган ботинига путур етказади”. Акутагава ҳикояни ёзган вақтдаги Япониядаги ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ҳолат эсланилса, ҳикоя тагзаминидаги мазмун янада ойдинлашади. Оғир вазиятларда халқни тинчлантириш, эҳтимол, асосий сабабчи, айбдорлардан чалғитиш учун ғоя, мафкура керак бўлади. Ҳақиқатдан чўчиш, балки фаҳмламасликдан оддий инсонлар бир қисим элита манфаатидан келиб чиқиб тақдим этилаётган ғоя атрофида бирлашадилар. У билан қаноат ҳосил қиладилар. Маъқул йўл деб биладилар Шу боисдан Рюноскэ Акутагаванинг “Дастрўмол” асарини антиутопик ҳикоя дейиш мумкин.

Ёзувчининг маҳорати асарда ифода этмоқчи бўлганларини бадиий ифодаларда, деталларда бера олганлигидир. Асарда дастрўмолнинг танлаганлиги Стриндберг ёзган Хайберг хоним билан боғлаш билан бирга буюмнинг оддий вазифаси: кўз ёш, ғуборни артиш учун учун фойдаланишига, баъзан азоб, руҳий, жисмоний оғриқларни яшириш учун ҳам ишлатилишига ишора қилингандай. Дастрўмол мафкурага қиёсланади. Жамиятдаги оғриқларни унинг ёрдамида беркитиш, тўсиш мумкин.
Ҳақиқий истеъдодлар учун макон ва замон масаласи тўсиқ бўла олмайди. Улар миллати, динидан қатъий назар ёзганлари бутун инсониятга тегишли бўлиб чиқаверади. Акутагава ана шундай ижодкорлар сирасидандир. У адабиёт мухлисларига ўз ҳикоялари, уларда кўтарилган фикрлар ва ғоялар билан бадиий тафаккур жозибасидан баҳраманд бўлиш имконини қолдириб кетди.

Фойдаланилган адабиётлар:

Sa’dullo Quronov. Badiiy tafakkur evolyutsiyasi va inson konsepsiyasi. quronov.uz – Adabiyotshunoslik, adabiy tanqid, adabiy o‘ylar
https://gorky.media/context/akutagava-ryunoske-portret-cheloveka-moderna/
https://voplit.ru/article/vkus-vseh-veshhej-nazval-by-ya-pechalnym/
Taisho Period (1912-1926): History, Culture and Architecture | Japan Wonder Travel Blog
Yasunari Kavabata. Adib haqida ikki maqola. | Xurshid Davron kutubxonasi (kh-davron.uz)
— «Вкус всех вещей назвал бы я печальным» — Вопросы литературы (voplit.ru) https://voplit.ru/article/vkus-vseh-veshhej-nazval-by-ya-pechalnym/
Nazar Eshonqul Mendan “men”gacha: adabiy-tanqidiy maqolalar to‘plami. – Toshkent: Akademnashr. 2014. – 512 b.
About Japan: A Teacher’s Resource | Akutagawa Ryunosuke and the Taisho Modernists | Japan Society

Ryunoske Akutagava (1892–1927) XX asr yapon adabiyotini yangi pog‘onaga ko‘tarib, jahonga tanitgan adiblardan. U milliy adabiyotni G‘arb so‘z san’ati an’analari bilan uyg‘unlashtirib, an’anaviy tasvir va ifoda usulini yangi yo‘nalishga burgan yozuvchi sifatida tanilgan. Yapon adabiyotida eng mashhur mukofot uning nomi bilan ataladi.

Ryunoske AKUTAGAVA
DASTRO‘MOL
Rus tilidan Saidjalol Saidmurodov tarjimasi

---

Tokio imperator universitetining huquqshunoslik fakulteti professori Xasegava Kindzo ayvondagi to`qima kursida o`tirib, Strindbergning “Dramaturgiya”sini o`qirdi.

Professorning ixtisosligi mustamlakachilik siyosatini o`rganish bo`la turib, “Dramaturgiya”ni o`qiyotgani o`quvchiga biroz erish tuyulishi mumkin. Biroq nafaqat olim, balki pedagog ham bo`lmish professor vaqt topib, albatta, mutaxassisligi bo`yicha zarur bo`lmagan, lekin qaysidir ma`noda hozirgi zamon talabalari o`y-fikrlari va his-tuyg`ulariga yaqin kitoblarni varaqlab turardi. Haqqi rost, aynan mana shu sabab u yaqindagina Oskar Uayldning “De profundis”[1] va “O`ylar”ini ­– professorning o`zi qo`shimcha vazifa sifatida direktorlik qiladigan bir institutning talabalari tomonidan mutolaa qilinayotgan kitoblarni o`qib ko`rishga olgandi. Illo, professorning bunday odati bor ekan, ayni damda zamonaviy ovro`pa dramasi va ovro`pa aktyorlari haqidagi kitobni xatm qilayotganidan ajablanmasa ham bo`ladi. Gap shundaki, professorning Ibsen, Strindberg yoki Meterlink haqida tanqidiy maqolalar yozadigan va hatto shu dramaturglardan o`rnak olib dramalar yozishni butun hayotining mazmuniga aylantirmoqchi bo`lgan ishqiboz talabalari-da bor edi.

Qiziqroq bobni tugatgach, professor har safar sariq xolst muqovali kitobni tizzasiga qo`yib, xayoli qochib shiftda osilib turgan fonar-gifuga[2] qarardi. Qiziq, professor kitobni yopishi bilanoq Strindberg xayolidan ko`tarilardi-qo`yardi va uning o`rnini mana shu fonarni birga sotib olgan xotini egallardi. Professor ilmiy xizmat safari vaqtida Amerikada uylandi, tabiiyki, xotini amerikalik edi. Shunday bo`lsa-da, xotini Yaponiya va yaponlarga bo`lgan mehr borasida professordan qolishmasdi. Chunonchi, yapon badiiy sanoatining nafis buyumlarini yoqtirardi. Shuning uchun ayvonda osilib turgan fonar-gifu faqatgina professorning dididan emas, qolaversa, xotinining butun boshli yapon buyumlariga bo`lgan mubtaloligidan darak berardi.

Har safar kitobni tizzasiga qo`yarkan, professor xotini, fonar-gifu, shu fonarda aks etmish yapon madaniyati haqida o`y surardi. Professor so`nggi o`n besh yil ichida yapon madaniyati moddiylik jabhasida sezilarligina yuksalganiga astoydil ishonardi. Ma`naviy jihatdan esa… shu so`zning o`ziga munosib hech vaqo topilmaydi. Ustiga ustak, ma`lum ma`noda inqiroz sezildi. Zamona mutafakkiri vijdoni amriga ko`ra, bu inqirozni bartaraf etish uchun nima qilmoq kerak? Professor busidodan[3] o`zga yo`l yo`q, degan xulosaga keldi. Busidoga aslo orol xalqining tor doiradagi pand-nasihati deb qaramaslik kerak. Aksincha, bu ta`limotda Amriqo va Ovro`pa mamlakatlarining nasroniylik ruhiga yaqin jihatlar mavjud. Basharti, zamonaviy Yaponiyaning ma`naviy oqimi busidoga asoslanganda, birgina Yaponiyaning ruhoniy madaniyatiga hissa qo`shilmagan bo`larmidi. Bu Ovro`pa va Amriqo xalqlari bilan yapon xalqining hamjihatlik ruhini yumshatib, o`z navbatida, xalqaro tinchlik ishiga muvofiq bo`lardi. Professor allaqachon, ta`bir joiz bo`lsa, Mashriq va Mag`rib o`rtasida ko`prik rolini bajarishni o`z gardaniga olmoqchi edi. Shuning uchun rafiqasi, fonar-gifu va mana shu fonarda aks etmish yapon madaniyati uning ongida bir butunday tasavvur hosil qilgandi.

Mutolaada davom etib, o`y-fikrlari Strindbergdan uzoqlashganini payqagan esa-da, bunday qoniqish hissini professor birinchi marta tuyishi emasdi. U qayg`urib bosh chayqadi-da, mayda harflar bilan bitilgan satrlarga qunt bilan sarsor soldi. Endi o`qimoqchi bo`lgan xatboshida quyidagilar yozilgan edi:

“…Aktyor eng oddiy tuyg`uni ifodalamoq uchun qulay uslubni topib, shu tarzda muvaffaqiyatga erishsa, vaqti yo bevaqt, tez-tez shu uslubga murojaat qilaveradi, negaki bu ham qulay, ham muvaffaqiyat keltiradi. Bu sahna uslubi deyiladi…”

Professor aslida hamisha san`atga, chunonchi, sahna san`atiga butunlay befarq edi. Hatto shu yilgacha u yapon teatriga tushmagandi. Bir safar talabasi yozgan hikoyada Bayko ismiga ko`zi tushib qoldi. Bu ism o`z aql-zakovatiga mahliyo professorga hech narsani anglatmasdi. Xonasi kelganda hikoya muallifi bo`lmish talabasini chaqirib, so`radi:

– Ayting-chi, Bayko kim o`zi?

– Bayko? Bayko – Marunoutidagi Teykoku teatri aktyori. Hozir u “Taykoki” pesasining o`ninchi pardasida Misao rolini o`ynamoqda, – deb muloyim javob bergandi o`shanda arzon xakamadagi[4] talaba…

…Professor shu joyida mutolaani to`xtatishiga to`g`ri keldi. Oqsoch uyga mehmon kelganini aytib, uning o`y-xayollarini to`zg`itib yubordi. Kun qanchalik uzun bo`lmasin, bu odamlar professorni holdan toydirmaguncha qo`yishmaydi, shekilli…

Kitobni bir chetga surib, oqsoch bergan tashrif qog`oziga ko`z tashladi. Fil suyagi rangidagi kartonga mayda qilib: “Nisiyama Tokuko” deb yozilgandi. Bu ayolni ilgarilari uchratmagan ekan. Professorning tanish-bilishlari ko`p edi, kursidan turayotib, barcha tanishlarini bir-bir esladi. Alhol, bu ayolni eslolmadi. Professor tashrif qog`ozini xatcho`p sifatida kitobga qistirdi-da, kitobni kursiga qo`ydi va egnidagi shoyi kimononi to`g`rilab-netib, tag`in fonar-gifuga ko`z qirini tashlab qo`ydi. Aftidan, hamma ham bunday vaziyatlarda kutishga mahkum mehmondan ko`ra kuttirishga majbur xonadon sohibiga og`ir bo`lgan holatga tushgandir-ov. Shunday ekan, o`z obro`-e`tibori yo`lida kuyib-pishadigan professordan ta`na qilmasa ham bo`ladi. Nega desangiz, chaqirilmagan mehmondan boshqa odam bo`lganda ham hamisha shunday yo`l tutilgan.

Birmuncha vaqt o`tkazib, professor qabulxonaning eshigini ochdi. Ichkarilagan zahoti eshik tutqichini qo`yib yubordi, o`sha ondayoq qirq yoshlarni qoralagan ayol o`rnidan turib professorga peshvoz chiqdi. Mehmonning egnida nafarmon-kulrang tusdagi engilroq kimono, shunday nafiski, professor hatto baho berolmay qoldi. Mayda-chuydalarga ko`p ham e`tibor bermaydigan professor ayolning sochlari “marugame” usulida o`rilganini darrov payqadi. Ayol kulchayuz, yaponlarga xos ravishda terisi qahrabo tusda edi, ko`rinishidan ziyoli xonimga o`xshaydi. Birinchi marta nigohi tushgandayoq professorga ayolning yuzi issiq ko`rindi.

– Xasegava, – deya professor iltifot-la ta`zim qildi: agar mehmon bilan avval uchrashgan bo`lsa, bu ism unga ko`p narsani anglatar deb o`yladi.

– Men Nisiyama Kon`itironing onasiman, – dedi javoban ayol va u ham ta`zim bajo keltirdi.

Nisiyama Kon`itironi professor tanirdi. U Ibsen va Strindberg haqida maqolalar yozgan talabalaridan biri edi. Agar professor adashmasa, u olmon huquqshunosligini o`rganar, universitetga kirgach esa, mafkura masalalari bilan shug`ullanib, professorning huzuriga tashrif buyurib turardi. Bahorda qorin pardasining yallig`lanishi bilan og`rib qolib, universitet kasalxonasiga yotgandi; professor ikki marta uni ko`rgani borgandi. Bekorga bu ayolning yuzi tanish tuyulmagan ekan. Baroqqosh, xushchaqchaq yigit va manavi xonim ikki tomchi suvday bir-birlariga o`xshar ekan.

– E, ha, Nisiyama-kun[5]… Shunaqa deng! – Professor bosh irg`ab ayolni chog`roq stol ortidagi stulga manzirat qildi: – Marhamat.

Kutilmagan tashrifi uchun uzr so`rab va iltifot uchun minnatdorlik bildirib, ayol ko`rsatilgan stulga o`tirdi. Shu asnoda engidan nimadir oq narsani chiqardi, dastro`mol bo`lsa kerak. Professor stolda yotgan koreyslar elpig`ichidan foydalanishni taklif qilib, ayolning ro`parasiga cho`kdi.

– Uyingiz chiroyli ekan.

Ayol kamoli diqqat-la xonani ko`zdan kechirdi.

– O`, yo`g`-e, shunchaki kengroq, xolos.

Bunday maqtovlarga o`rgangan professor oqsoch keltirgan sovuq choyni mehmon tomon surib qo`ydi va darhol suhbat mavzusini ayolning o`g`liga burdi.

– Nisiyama-kun yaxshi bo`lib qoldimi? Ahvoli tuzukmi?

– Y-yo`q…

Ayol qo`llarini tizzasiga sipogina qovushtirib, bir daqiqa jimib qoldi, keyin esa o`sha-o`sha xotirjam ohangda:

– Aslini olganda, o`g`lim tufayli keldim. U bilan falokat yuz berdi. U sizdan ko`p borada qarzdor edi… – dedi.

Professor mehmon uyalganidan choy ichmayapti, deb o`ylab, qo`yarda-qo`ymay choy quyib bergandan ko`ra o`zi namuna ko`rsatishga qaror qildi; piyolani endi peshonasidan o`pmoqchi bo`lganda ayolning gaplari professorni tong qoldirdi. Choyni ichsinmi yo yo`qmi? Bu fikr uni yigitchaning o`limi haqidagi fikrga bog`liq bo`lmagan ravishda tashvishga solgandi. Lekin piyolani labi ustida olam tugaguncha ushlab turavermaydi-ku! Professor bor jur`atini to`plab bir ho`plashda piyolani yarimlatdi, qovog`ini sal-pal uydi va bo`g`iq ovozda:

– Ie, shundaymi! Yaxshi ish bo`lmapti, ­– dedi.

– …O`g`lim kasalxonada yotganda, siz haqingizda ko`p gapirardi. Shuning uchun, garchi siz o`ta band bo`lishingizga qaramay, o`g`limning vafoti haqida aytishga va sizga minnatdorlik bildirishga botinib kelaverdim…

– Yo`g`-e, qo`ysangiz-chi…

Professor piyolani qo`yib, ko`k mumlama elpig`ichni oldi va qattiq achinish bilan hamdardlik bildirgan bo`ldi:

– Shunday deng. Qanday baxtsizlik! Shunday yoshda-ya, hali hammasi odinda edi-ya… Kasalxonadan xat-xabar bo`lmaganiga sog`ayib ketipti deb o`ylabman… Qachon qaytish qildi?

– Kecha ettinchi kun edi.

– Kasalxonada uzildimi?

– Ha.

– Kutilmaganda-ya!

– Qo`ldan kelgan hamma chora ko`rildi. Demak, taqdirga tan berishdan o`zga chora yo`q. Baribir ajal o`z ishini bajargach, ozib-yozib bir kelganimda hasratlanishga tushdim. Afv etgaysiz.

Suhbat asnosida professor bir g`alati holatni payqab qoldi: ayolning na yuz-ko`zida, na o`zini tutishida tuqqan o`g`lining o`limi aks etmadi. Aqalli bir tomchi ko`zyosh qilmadi. Ovozi ham muloyim-xotirjam. Kamiga, lablarida nimtabassum. Agar ayolning so`zlarini bir chetga yig`ishtirib qo`yilsa, o`rtada kundalik mayda-chuydalar haqida suhbat ketayotganday edi. G`alati, juda g`alati.

…Bundan ancha yillar ilgari, professor Berlinda tahsil olib yurgan paytlari hozirgi kayzerning otasi Vilgelm I qazo qildi. Professor bu xabarni o`zining har doimgi sevimli qahvaxonasida o`tirganida eshitdi, eshitganda ham oddiy xabarni tinglaganday bironta tuki qilt etmay eshitdi. Asosini qo`ltig`iga qistirib pansionatiga qaytdi va eshikni ochishi bilanoq pansionat bekasining ikki bolasi – jigarrang koftadagi o`n ikki yashar qiz va kalta, ko`k ishtondagi to`qqiz yoshli bolakay uning bo`yniga osilib ho`ngrab yig`lashga tushishdi. Gap nimadaligini tushunmagan bolajon professor ularning och mallasoch boshlarini silab yupata boshladi va: “Nima bo`ldi, qo`zichoqlarim?” deb so`radi. Bolalar esa o`pkalarini bosisholmasdi. Nihoyat, hiqillagancha zorlanishdi: “Imperator bobomiz o`lib qoldi!”

Professor davlat rahbarining o`limiga hatto bolalar ham aza tutganiga hayron qoldi. Bu holat professorni hukmron sulola va xalq o`rtasidagi munosabat ustida bosh qotirishga majbur qildi. Busido tarafdori bo`lmish bu yapon ovro`paliklarning his-tuyg`ularini ifoda etishda o`ta ta`sirchan ekanliklarini hech hazm qilolmasdi. Endi esa o`zi manavi ayolning ko`zyosh to`kmaganiga lolu hayron bo`lib o`tiribdi.

Alqissa, professor birinchi kashfiyoti ortidan ikkinchisini ham ochdi.

Bu ular marhum yigit haqidagi xotiralardan turmush ikir-chikirlariga o`tib, yana marhumni xotirlashganda sodir bo`ldi. Gap orasida professorning qo`lidagi elpig`ich polga tushib ketdi. Vaziyat unchalik ham tarang bo`lmaganiga professor elpig`ichni olishga egildi. Elpig`ich stol tagiga, mehmonning kimono pana qilib turgan oq tabisi[6] yoniga tushgan ekan.

Professor bexosdan bir soniyaga ayolning tizzalariga ko`z tashladi. Ayol tizzalariga qo`llarini qo`yib olgan, qo`lida esa oq dastro`mol. Albatta, buni kashfiyot deb bo`lmaydi. Ammo shu dam professor ayolning qo`llari dir-dir qaltirayotganini payqab qoldi. Ayol ich-ichidan to`lib-toshib kelayotgan azob-uqubat bo`ronini bosish uchun ro`molchani barmoqlariga o`rab, shunday tarang tortardiki, sal qolsa, tamom… ro`molcha ikkiga bo`linib, ayol portlab ketadigandek. Nozik barmoqlarga o`ralgan ipak dastro`mol uchlari go`yo shamol esishidan titrab ketmoqda. Ayol tashida kulib tursa-da, aslida butun borlig`i bilan zor-zor bo`zlardi.

Professor elpig`ichni olib, qaddini rostlaganda, uning yuzida yangi ifoda paydo bo`lgandi: bu chehrada endi favqulodda murakkab, ko`rishi kerak bo`lmagan narsaga ko`zi tushganda hosil bo`ladigan xijolatpazlik aralash mamnunlik hissi aks etgandi.

– Hatto bolalarim bo`lmasa-da, sizga qanchalik og`irligini yaxshi tushunaman, – dedi professor past, samimiy ovozda; xuddi ko`zni qamashtiradigan siymoga qaragandek boshini zo`r berib orqaga tashladi.

– Tashakkur. Ammo nima bo`lgan taqdirda ham kapanak kiygan qaytadi-yu, kafan kiygan qaytmaydi.

Ayol andak boshini egdi. Uning osoyishta yuzi avvalgiday nimtabassumdan yal-yal yonardi.

***

Oradan ikki soat vaqt o`tdi. Professor vannaga tushdi, taomlandi, so`ngra olchadan cho`qindi va yana ayvondagi to`qima kursiga yastanib o`tirib oldi.

Professor nimqorong`uda oyog`ini chalishtirib oromkursida yastangancha, fonar-gifuning qizil shokilalariga parishonxotir tikilib qolgandi. Qo`lida yana-tag`in Strindberg, biroq bir sahifa ham o`qiyolmadi. Zotan, professorning o`y-xayollari hamon Nisiyama Tokuko xonimning qahramonona tiynati ila band edi.

Kechlik paytida professor hammasini miridan-sirigacha xotiniga aytib berdi. Mehmonning xulqiga tan berib, uni yapon ayollarining busidosi deb atadi. Xonadon sohibasi, Yaponiya va yaponlarga mehri baland professorning xotini erining hikoyasini ichki bir achinish bilan tingladi. Professor xotini berilib tinglaganidan mamnun bo`ldi. Endi professorning xayolida allatovur o`zgacha tasavvur bittaga ko`paydi – rafiqasi, mehmon xonim va fonar-gifu.

Professor anchagacha shunday baxtiyor o`ychanlikda o`tirdi. Ittifoqo, bir jurnalga maqola yuborishi kerakligi yodiga tushib qoldi. Bu jurnalda “Zamonaviy yoshlarga maktub” rukni ostida obro`-e`tiborli kishilarning odob-axloq masalalariga oid qarashlari chop etilardi. Bugungi voqeani qog`ozga tushirib jo`natsinmikin?.. Shularni o`ylab, professor boshini qashidi.

Birdan qo`lidagi kitob esiga tushib tashrif qog`ozi qistirilgan sahifani ochdi. Shu daqiqada oqsoch kirib, fonar-gifuni yoqqandi, mayda harflarni ham o`qisa bo`ladigan yorug`lik tushdi. Professor o`qigisi kelib-kelmay sahifaga ko`z tikdi. Strindberg shunday deb yozgandi:

“Yoshligimda Xayberg xonimning (adashmasam, u parijlik edi) dastro`moli haqida ko`p gapirishardi. Xonimning yuzi kulib, qo`li dastro`molni yirtardi. Bu ikkiyoqlama o`yin uslubi deb atalardi. Endilikda biz buni bema`ni uslub deymiz…”

Professor kitobni tizzasiga qo`ydi. Nisiyama Tokukoning tashrif qog`ozi turgan sahifa ochiq qoldi. Lekin endi professor mehmon xonimni o`ylamasdi. Na xotinini, na yapon madaniyatini. Xayoli halovat topgan botiniga putur etkazgan mubham o`ylar bilan band edi. Albatta, Strindberg kalaka qilgan sahna uslubi bilan axloq masalalari o`rtasida osmon bilan ercha farq bor. Lekin o`qilgan mana shu jumlada vannadan qushday engil bo`lib chiqqan professorning dilini xufton qiladigan yashirin nedir shama bor edi. Busido va mazkur uslub…

Professor domangir bo`lib boshini chayqadi va tepaga, fonar-gifuning kuzak o`t-o`lanlari yolqinlanayotgan yorqin nuriga tikildi.

Izohlar

[1]“Tubsizlikdan” (lot.).

[2]Fonar-gifu – gazeta qog`ozi, karton yoki oddiy qog`oz bilan turli shakllarda o`ralgan elektr chiroq. Kunchiqar mamlakat xalqi bu chiroq orqali Quyoshga ishora qilishmoqchi bo`lgan. Dastlab Yaponiyaning Gifu shahrida ishlab chiqarilgan (bu va bundan keyingi izohlar tarjimonniki).

[3]Busido (yap. “jangchi yo`li”) – samuraylar kodeksi, chinakam jangchining jamiyatda, jangda va o`zi bilan o`zi yolg`iz qolganda xulq-atvor me`yorlari, juda qadim o`tmishga borib taqaluvchi jangchilar falsafasi.

[4]Xakama – uzun va keng an`anaviy yapon ishtoni.

[5]Yaponlarda erkaklarga hurmat ma`nosida ism-sharifga “-kun” qo`shimchasi qo`shiladi. Ko`proq rasmiy tusdagi “o`rtoq” ma`nosida keladi.

[6]Tabi ­– oyoqning boshmaldoq qismi ayri, to`piqqacha tortiladigan ana`anaviy yapon paypog`i.

AKUTAGAVANING “DASTRO‘MOL”I
To‘ychiyeva Mahfuza Umarkulovna
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat O‘zbek tili va adabiyoti universiteti dotsenti

---

“Sevish ozimizni aldash bilan birga kechadi”
Akutagava Ryunoske

O‘zbek kitobxoni uchun u qadar yaxshi tanish bo‘lmagan Akutagava Ryunoski ijodi o‘zining sirlilgi bilan jozibali. Yozuvchi XX asr yapon adabiyotini yangi pog‘onaga ko‘targan, jahonga tanitgan adiblardan biridir. U g‘arb va yapon adabiyoti ana’analarini o‘zaro uyg‘unlashtirib, yapon ana’anaviy tasvir va ifoda usulini yangi yo‘nalishga burgan yozuvchi sifatida ta’riflanadi.

Yapon adabiyotida eng mashhur mukofot uning nomi bilan ataladigan adib ijodi, hayoti dunyo mutaxassislari, kitobxonlar orasida turlicha talqin qilib kelinadi.

Akutagava qisqa hikoyalari bilan XX asr badiiy tafakkurini yangilashga o‘ziga xos hissa qo‘shgan. Uning qalamiga mansub “Dastro‘mol” asari ham shunday hikoyalar sirasidandir. V. S. Grivnin Akutagava ijodini xronologik davrlar kesimida tahlil qilib, to‘rt bosqichga: izlanish davri (1912-1914), ijodning boshlanishi (1915 — 1917), “axloqiy taftish” davri (1917 — 1921), “davrning yirik mavzulari”ga o‘tish davri (1921 — 1927)ga ajratadi.

“Dastro‘mol” hikoyasi 1916- yil sentyabr oyida Akutagava ijodining ikkinchi bosqichida yozilgan. Hikoya haqida V. Shlikov Akutagava mutlaqo yangi, modernist sifatida “Dastro‘mol” hikoyasida bushidoning qadimgi samuray kodeksi jamiyatda ajralmas bo‘lib qolishini orzu qilgan professorni masxara qiladi deb sharhlaydi.

Hikoyani teranroq anglash uchun asar yaratilgan vaqtdagi ijtmoiy, siyosiy, madaniy vaziyat bilan tanish bo‘lish lozim.

1912 – 1926-yillar Yaponiya tarixida demokratlashtirishga birinchi urinish bo‘lgan “Taysho davri” deb ataladi. Bu davrni yana fransuz mualliflarining kuchli ta’siri ostida bo’lgan Ryunosuke Akutagavaning davri deb ham ta’riflashadi .

Taysho davri 1912-yilda shahzoda Yoshixito taxtga o‘tirgandan so‘ng boshlandi. 1914-yilda birinchi jahon urushi boshlandi, mamlakat iqtisodiyotida eksportning hajmi oshadi, og‘ir kimyo sanoati rivojlanadi. Yaponiya sanoati rivojlangan davlatga aylana boradi. Biroq narxlar iqtisodiy o‘sishga mutanosib tarzda ko‘tariladi. Oddiy odamlarning hayoti yomonlashadi, bu esa butun Yaponiyaga tarqalgan g‘alayonlarga olib keladi. Bu davrini tavsiflash uchun “Taysho demokratiyasi” degan shartli atama qo‘llaniladi. Chunki bu davrda umumiy saylov huquqi, so‘z, mitinglar, uyushmalar erkinligi kabi demokratiyani talab qiluvchi ommaviy harakatlar ko’payadi. U vaqtlar Yaponiyadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat og‘ir, odamlar ruhiy ikkilanish xastaligiga chalingan, deyarli kunora dahshatli ko‘ngilsizliklarga duch kelish mumkin edi. “Kunchiqar yurt”ga Gʻarbning qiziqishi kuchaygan, bir necha yuz yillar mobaynida tashqi muhitdan uzib qo‘yilgan yaponlarni o‘zining “demokratik” mahsulotlari bilan mahliyo qilishga kirishgan davr bo‘lsa-da, imperatorlik ta’siri ham fuqarolarni kuchli tazyiq ostida ushlab turar, millat “chegarasi”dan chiqqanlarni ayovsiz jazolardi.

“Dastro‘mol” hikoyasining bosh qahramoni Tokio imperator universitetining huquqshunoslik fakulteti professori Xasegava Kindzo. Zamon bilan hamnafas qahramonning aynan huquqshunoslik fakultetida faoliyat yuritishi jamiyatdagi voqea-hodisalarga siyosiy, huquqiy nuqtayi nazardan, sovuqqonlik bilan, hissiyotlarsiz baho berish uchun ahamiyat kasb etadi. Hikoya boshida aslida ixtisosligi mustamlakachilik siyosatini o`rganish bo‘lgan professorning Strindbergning “Dramaturgiya”sini o‘qishi bejizga emas. Chunki qahramon “mutaxassisligi bo`yicha zarur bo`lmagan, lekin qaysidir ma`noda hozirgi zamon talabalari o`y-fikrlari va his-tuyg`ulariga yaqin kitoblarni varaqlab turardi” Zero yoshlarining qiziqishi, o‘qiyotgan bitiklari, o‘y-fikrlari kelajakda jamiyatdagi ma’naviy, ijtimoiy muhitni belgilaydi. Yozuvchi kitobxonni asar “ichiga” olib kirish, yapon ma‘naviyatiga gapni ulash uchun shiftda osilib turgan fonar-gifga professor diqqatini qaratadi. Yaponiya va yaponlarga bo`lgan mehr borasida professordan qolishmaydigan amerikalik ayoli yapon hunarmandchiligining nafis buyumlarini yoqtiradi. Professor so‘nggi o‘n besh yil ichida yapon madaniyati moddiylik jabhasida sezilarligina yuksalganiga astoydil ishonadi. “Ma’naviy jihatdan esa… shu so‘zning o‘ziga munosib hech vaqo topilmaydi. Ustiga ustak, ma’lum ma’noda inqiroz sezildi”. O‘yga tolgan “zamona mutafakkiri vijdoni amriga ko‘ra, bu inqirozni bartaraf etish uchun nima qilmoq kerak?” degan savolga busidodan o‘zga yo‘l yo‘q, degan xulosaga keladi. (Busido (yap. “jangchi yo‘li”) – samuraylar kodeksi, chinakam jangchining jamiyatda, jangda va o‘zi bilan o‘zi yolg‘iz qolganda xulq-atvor me‘yorlari, juda qadim o`tmishga borib taqaluvchi jangchilar falsafasi). Qahramon fikricha, “bu ta’limotda Amriqo va Ovropa mamlakatlarining nasroniylik ruhiga yaqin jihatlar mavjud”. Agar zamonaviy Yaponiyaning ma‘naviy oqimi busidoga asoslanganda yapon xalqining ular bilan yaqinlashishiga, xalqaro tinchlikni ta’minalshga xizmat qilishi mumkin edi. Shu payt oqsoch uyga mehmon kelganini aytib, mayda qilib: “Nisiyama Tokuko” deb yozilgan fil suyagi rangidagi tashrif qog‘ozini uzatadi. Professor tashrif qog‘ozini xatcho‘p sifatida kitobga qistirdi-da, kitobni kursiga qo‘yadi va chaqirilmagan mehmon oldiga chiqadi. Yozuvchi mezbon nigohi bilan mehmon ayolni sinchkovlik bilan tasvirlaydi. Ayol qirq yoshlarni qoralagan, egnida nafarmon-kulrang tusdagi engilroq kimono, sochlari “marugame” usulida o‘rilgan, kulchayuz, yaponlarga xos ravishda terisi qahrabo tusda, ko‘rinishidan ziyoli xonimga o‘xshardi. Bahorda qorin pardasining yallig`lanishi bilan og‘rib qolib, universitet kasalxonasiga yotqizilgan Nisiyama Konitironing onasi bo‘lgan bu ayol o‘g‘limning vafoti haqida aytishga va professorga minnatdorlik bildirishga botinib kelaverganini bildiradi. O‘g‘lining o‘lganiga yetti kun bo‘lgan ayolning o‘zini tutishi ajablantiradi. “ayolning na yuz-ko`zida, na o‘zini tutishida tuqqan o‘g‘lining o‘limi aks etmadi. Aqalli bir tomchi ko‘zyosh qilmadi. Ovozi ham muloyim-xotirjam. Kamiga, lablarida nimtabassum. Agar ayolning so‘zlarini bir chetga yig‘ishtirib qo‘yilsa, o‘rtada kundalik mayda-chuydalar haqida suhbat ketayotganday edi” Shunda professor Berlinda tahsil olib yurgan paytlari Vilgelm I qazo qilganida pansionat bekasining ikki bolasi – o‘n ikki yashar qiz va to‘qqiz yoshli bolakay uning bo‘yniga osilib ho‘ngrab yig‘lashganini eslaydi. Busido tarafdori bo‘lmish professor ovro‘paliklarning his-tuyg‘ularini ifoda etishda o‘ta ta’sirchan ekanliklarini hech hazm qilolmasdi “Endi esa o‘zi manavi ayolning ko`zyosh to`kmaganiga lol-u hayron bo‘lib o‘tiribdi” Tushib ketgan yelpig‘ichini olmoqchi bo‘lgan professor “birinchi kashfiyoti ortidan ikkinchisini ham” ochadi. Ayol tizzalariga qo`llarini qo‘yib olgan, qo‘lida esa oq dastro‘mol. Ayolning qo‘llari dir-dir qaltirayotganini payqab qoladi. Ayol ich-ichidan to`lib-toshib kelayotgan azob-uqubat bo‘ronini bosish uchun ro‘molchani barmoqlariga o‘rab, shunday tarang tortardiki, sal qolsa, tamom… ro‘molcha ikkiga bo`linib, ayol portlab ketadigandek. Nozik barmoqlarga o‘ralgan ipak dastro‘mol uchlari go‘yo shamol esishidan titrab ketmoqda. Ayol tashida kulib tursa-da, aslida butun borlig‘i bilan zor-zor bo‘zlardi. Bu kashfiyotdan professorning yuzida yangi ifoda paydo bo‘lgandi: bu chehrada endi favqulodda murakkab, ko‘rishi kerak bo`lmagan narsaga ko‘zi tushganda hosil bo`ladigan xijolatpazlik aralash mamnunlik hissi aks etgandi. O‘y-xayollari Nisiyama Tokuko xonimning qahramonona tiynati ila band bo‘lgan professor kechlik paytida hammasini miridan-sirigacha xotiniga aytib berib, mehmonning xulqiga tan berib, uni yapon ayollarining busidosi deb ataydi. Professor anchagacha shunday xushnud xayol surib o‘tiradi. Yozuvchi agar asarni shu nuqtada tugaganda, uni tahlil qilishganiday “jikkakina, oddiy yapon ayolini u kichkina hikoya bilan yapon xalqining ko‘ngli, botini, qudrati timsoliga aylantirgan” bo‘lar edi.

Lekin hikoya so‘ngida tasvirlanganlar asar mazmunini boshqa o‘zanga burib yuboradi. Asarning kulminatsiyasi, yechimi hikoya oxiridagi xatboshilarda keladi. Bu yechim muallifning salohiyati, badiiy tafakkuri ko‘lamini, jumboqli, sirli, o‘qirmanni hayratda qoldiradigan, jiddiy o‘ylatadigan Akutagava uslubini ko‘rsatadi.

Hikoyada har bir tasvir asar g‘oyasini ochish uchun xizmat qiladi. Oqsoch bergan tashrif qog‘ozini kitobga xatcho‘p o‘rnida qistirgan professor Strindberg yozganlarini o‘qiydi: “Yoshligimda Xayberg xonimning (adashmasam, u parijlik edi) dastro‘moli haqida ko‘p gapirishardi. Xonimning yuzi kulib, qo‘li dastro‘molni yirtardi. Bu ikkiyoqlama o`yin uslubi deb atalardi. Endilikda biz buni bema’ni uslub deymiz…” Shu jumla sabab professor endi mehmon xonimni ham, xotinini ham, yapon madaniyatini ham o‘ylamasdi. Uning “xayoli halovat topgan botiniga putur etkazgan mubham o‘ylar bilan band edi” Chunki shu jumlada “vannadan qushday yengil bo`lib chiqqan professorning dilini xufton qiladigan yashirin nedir shama bor edi”. Akutagava jumboq kalitini hikoya so‘ngida, oxirgi jumlada, “busido va mazkur uslub…” tarzida beradi.

Maqola ibtidosida yozuvchi qahramoniga nima uchun aynan Strindbergning “Dramaturgiya”sini “o‘qitib qo’ygani” asar matnidan yaqqol ko‘rinib turgan, muallif tomonidan izohlab ham qo’yilgan “hozirgi zamon talabalari o`y-fikrlari va his-tuyg`ulariga yaqin kitoblarni varaqlab” turish uchun emas. Balki Akutagavaning antiutopik qarashlarini anglatish uchun zarur edi. Bu o‘rinda gap busido ham emas, o‘rta asr an’analarini 20- asrga singdirishga harakar qilishning bemaniligi haqida ham emas. Balki yozuvchi busido misolida jamiyatni jipslashtirishda o‘rni katta bo‘lgan har qanday g‘oya, har qanday mafkurdan “ikki yoqlama o‘yin” sifatida foydalanish mumkinligini ko‘rsatib beradi. Busido buning uchun vosita vazifasini o‘tagan. Busido agar hikoya haqidagi maqolalarda aytilganidek, “xalqining ko‘ngli, botini”da bo‘ladigan tug’ma fazilat bo‘lsa, ayol ichidagi tug‘yonni berkitishga hojat bo‘lmas edi. Dastro‘mol ham kerak bo‘lmas edi. Qancha kuch, qancha iroda kerak bo‘layotgan, jismoniy, ruxiy zo‘riqish evaziga bo‘layotgan ayoldagi “busido” sun’iy, ishontirilgan, “yasalgan” g‘oya bo‘lib qoladi. Akutagava buni sha’ma qilishni Strindberg “zimmasiga yuklaydi”. Hikoyada mehmon ayol kelguniga qadar tasvirlangan o‘rinda professor “endi o‘qimoqchi bo`lgan xatboshida quyidagilar yozilgan edi: “…Aktyor eng oddiy tuyg‘uni ifodalamoq uchun qulay uslubni topib, shu tarzda muvaffaqiyatga erishsa, vaqti yo bevaqt, tez-tez shu uslubga murojaat qilaveradi, negaki bu ham qulay, ham muvaffaqiyat keltiradi. Bu sahna uslubi deyiladi…” Shu sabab ham professor busido bilan Strindbergdan o‘qigani “ikkiyoqlama o‘yin uslub”ni o‘xshashligi yoki aynan bir narsaning ikki vaziyatdagi holati “halovat topgan botiniga putur etkazadi”.

Akutagava hikoyani yozgan vaqtdagi Yaponiyadagi ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy holat eslanilsa, hikoya tagzaminidagi mazmun yanada oydinlashadi. Og‘ir vaziyatlarda xalqni tichlantirish, ehtimol, asosiy sababchi, aybdorlardan chalg‘itish uchun g‘oya, mafkura kerak bo‘ladi. Haqiqatdan cho‘chish, balki fahmlamaslikdan oddiy insonlar bir qism elita manfaatidan kelib chiqib taqdim etilayotgan g‘oya atrofida birlashadilar. U bilan qanoat hosil qiladilar. Shu boisdan Akutagava Ryunoskening “Dastro‘mol” asarini antiutopik hikoya deyish mumkin.
Yozuvchining mahorati asarda ifoda etmoqchi bo‘lganlarini badiiy ifodalarda, detallarda bera olganligidir. Asarda dastro‘molning tanlaganligi Strindberg yozgan Xayberg xonim bilan bog‘lash bilan birga uning oddiy vazifasi: ko‘z yosh, g‘uborni artish uchun uchun foydalanilsa, baz’an azob, ruxiy, jismoniy og‘riqlarni yashirish uchun ham ishlatiladi.

Adabiyotshunos S. Quronov “Badiiy tafakkur evolyutsiyasi va inson konsepsiyasi” haqida yozar ekan, ijtimoiy hayotda sodir bo‘layotgan keskin o‘zgarishlar shu ijtimoiylikning bir bo‘lagi – ijodkor shaxsini chetlab o‘tmasligini tasavvurlar o‘zgarishini, bunga mos ravishda, adabiyotda olam va odam munosabatlari haqidagi badiiy konsepsiya (inson konsepsiyasi) yangilanishi natijasida individual-ijodiy badiiy tafakkur bosqichiga o‘tilishini qayd etadi. Realistik ifoda bu bosqichning asosiy xususiyati bo‘lib, an’anaviy qoliplar ta’siridan chiqa olgan ijodkor olamni individual tarzda badiiy mushohada qila boshlaydi.  Adabiyot voqelikka, ijtimoiy hayotga yuzlanadi. Zanjir reaksiyasi kabi ijodkor ham salohiyatining ko‘lamiga qarab jamiyatga ta’sir qiladi. Haqiqiy iste’dodlar uchun makon va zamon masalasi to‘siq bo‘la olmaydi. Ular millati, dinidan qat’iy nazar yozganlari butun insoniyatga tegishli bo‘lib chiqaveradi. Akutagava ana shunday ijodkorlar sirasidandir. U adabiyot ahliga o‘z hikoyalari, ularda ko‘tarilgan fikrlar va g‘oyalar bilan badiiy tafakkurning jozibasidan bahramand bo‘lish imkonini qoldirib ketdi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

Sa’dullo Quronov. Badiiy tafakkur evolyutsiyasi va inson konsepsiyasi. quronov.uz – Adabiyotshunoslik, adabiy tanqid, adabiy o‘ylar
https://gorky.media/context/akutagava-ryunoske-portret-cheloveka-moderna/
https://voplit.ru/article/vkus-vseh-veshhej-nazval-by-ya-pechalnym/
Taisho Period (1912-1926): History, Culture and Architecture | Japan Wonder Travel Blog
Yasunari Kavabata. Adib haqida ikki maqola. | Xurshid Davron kutubxonasi (kh-davron.uz)
— «Вкус всех вещей назвал бы я печальным» — Вопросы литературы (voplit.ru) https://voplit.ru/article/vkus-vseh-veshhej-nazval-by-ya-pechalnym/
Nazar Eshonqul Mendan “men”gacha: adabiy-tanqidiy maqolalar to‘plami. – Toshkent: Akademnashr. 2014. – 512 b.
About Japan: A Teacher’s Resource | Akutagawa Ryunosuke and the Taisho Modernists | Japan Society