Узоқ йиллик сафдошим, укажўрам Олим Тошбоевни туғилган куни қутли бўлсин! Ҳаёт ва ижод йўли узоқ бўлсин!

Қачон Бойсунга борсам, отам “Замонанинг озгани – эшакнинг отдан ўзгани”, деб қўядилар. Озган замон аломатлари кўп, аслида. Шўронинг бош мафкурачиси Сусловнинг содиқ издошлари қўлдан адиб ясашни канда қилган эмас. “Ҳузури муборак”ка ҳамиша сулукка мослар даркор, “аламзада”лар чикора!

БИЗНИНГ ЙЎЛИМИЗ СУҲБАТДИР…
Ёзувчи, филология фанлари номзоди, доцент Олим Тошбоев билан суҳбат

---

Олим Тошбоев 1971 йил 27 майда Сурхондарё вилоятининг Бойсун туманида туғилган. 1994 йилда Тошкент давлат университети (ҳозирги Ўзбекистон Миллий университети) журналистика факультетини тамомлаган. Филология фанлари номзоди. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган журналист.
Узоқ йиллар давомида Ўзбекистон Миллий телерадиокомпаниясида турли вазифаларда ишлаб, телерадиокомпания раисининг биринчи ўринбосари лавозимига қадар йўлни босиб ўтган. Ҳозирги кунда Мудофаа вазирлиги Ахборот ва оммавий коммуникациялар департаменти бошлиғи лавозимида фаолият юритмоқда.
Унинг кўплаб ҳикоя (“Киприк сояси”, “Карбало” ва бошқалар) ва публицистик мақолалари матбуотда эълон қилинган.
“Абадий замондош” асари муаллифнинг илк йирик асари ҳисобланади.

---

– Олим ака, ўзингизга маълум, ҳар қандай бадиият намунаси бир эмас, бир неча вазифаларни бажаради, чунончи, эстетик, коммуникатив, ижтимоий, тарбиявий… Ушбу хусусиятлар шунчаки вазифалар эмас, балки адабиётнинг чинакам қуроли ҳамдир. Бу хусусиятларнинг барчаси – “таъсир” билан боғлиқ. Яъни адабиётнинг кучи ҳам шунда. Сизнингча бу кучдан бугун қандай фойдаланиш керак?

– Ҳар бир халқнинг ўз адабиёти бор. Мутафаккир адиб Лев Толстой ҳар қандай санъат асарининг фазилатлари учта хусусият билан белгиланишини кўрсатиб ўтган эди: “1. Асарнинг мазмуни билан: мазмун қанчалик салмоқли бўлса, яъни одамлар ҳаёти учун муҳим бўлса, асар шунча юксак бўлади. 2. Ташқи гўзаллик билан: бунга санъат жинсига мос келадиган маҳорат орқали эришилади. 3. Самимият билан, яъни муаллиф тасвирлаётган нарсасини ўзи жонли тарзда ҳис қила билиши билан. Бу шартларсиз ҳар қандай санъат асарини қабул қилаётган одамга муаллиф туйғусини юқтириш амри маҳолдир”.
Шўро мафкурачилари адабиётнинг коммуникативлик хусусиятини жуда яхши англашган. “Совет идеологияси ундай эди, бундай эди”, деган гапларни кўп эшитамиз. Ана ўша изчил тизимнинг мустаҳкам занжири адабиёт бўлганини ҳеч ким инкор этмайди. Сеҳрли қурол миллатни уюштириши мумкинлиги англанмаган жамиятда хаос – тартибсизлик устунлик қилади. Хаос хамакларни кўпайтиришдан ташқари, ўта муҳим даъватларни чиппакка чиқариши билан хавфли. Унданам ёмони, сапчабошлар фикр эгаларидан Азроилдан қўрққандай қўрқади. Жамият хавфни ўз қўли билан яратмаслиги керак. Глобал жамиятда ҳамма миллат ўзини ўйлайди. Миллат бўлиб шалланмаган қавмлар бор-йўғи истеъмолчи!

Қачон Бойсунга борсам, отам “Замонанинг озгани – эшакнинг отдан ўзгани”, деб қўядилар. Озган замон аломатлари кўп, аслида. Шўронинг бош мафкурачиси Сусловнинг содиқ издошлари қўлдан адиб ясашни канда қилган эмас. “Ҳузури муборак”ка ҳамиша сулукка мослар даркор, “аламзада”лар чикора!

Адабиётнинг мавқеи жамиятдаги ўрта қатлам нуфузи билан бевосита боғлиқ. Монополистлар эмас, ўрта қатлам бойиса адабиётнинг жамиятдаги мавқеи, ижодкорнинг нуфузи ошади. Бундан юз йигирма йил бурун юртимиз сарватдорлари жадидларга ҳаммаслак ва ҳомий эди. “Шашмақом” сарой санъати бўлгани, раият мавриги билан достон эшитганини ўйласам, хаёлимга негадир ҳамма соҳада имтиёзларни қонунийлаштирган замонавий бойларимиз маърифатга мухлисми ёки “Барса”га деган савол келаверади.

Адабиёт – жамиятдаги қатламларни бирлаштирувчи энг ишончли кўприк. Адабиёт ҳамманинг бошини қовуштирадиган, бир мақсад сари етаклайдиган куч – мафкура ўрнини босади. Жамият, давлат босиб ўтган йўлга эртами-кеч сиёсий баҳо берилади, албатта. Лекин жамиятнинг адабий манзараси сиёсий баҳодан ўн чандон таъсирчандир. Иккинчи жаҳон уруши ҳақида минглаб ҳужжатли асарлар бор. Аммо уларнинг ҳеч бири Эрих Мария Ремарк романлари, Ғафур Ғуломнинг “Сен етим эмассан” шеъричалик қалбни жунбишга келтира олмайди.

Адабиёт – руҳнинг нафсга маломати. Ёшлар маслаҳатга муҳтож эмас, аммо баъзи мулоҳазаларни айтмоқчиман. Қўрқмасдан ишга киришиш керак. “Фалон асаримдаги қаҳрамон фалончига оғир ботмасмикан? Писмадончи ўқиса нима дейди?” дея иккиланманг. Бугун эълон қилинмаса эртага эълон қилинади, албатта. Яқин ўтмиш сиёсатлар, ўзини қодири мутлақ ҳис этганлар умри бебақолигини кўрсатди. Тўғри, нафс чўчийди, хавфсирайди, қўрқади. Шундай экан, нафсни маломат қилинг, тақиқ қўйганлар тақиққа учрагани ҳақида сўзлаб беринг. “Ойболта остидаги оломон” китобим роппа-роса тўрт босилмай ётди. Бешта нашриёт турли баҳоналар билан қайтариб берган.

Сўнгги ўттиз йиллик давр бамисоли очилмаган қўриқ. Шахсга сиғиниш, зиёлининг емирилиши, фикрий ва жисмоний қуллик психологияси, ахлоқ ва қадриятлар таназзули юзлаб асарларга мавзу бўлади.

Дарвоқе, ўтган аср боши ва бугун ўртасида ғалати параллеллар бор. Мана шулар ҳақида ёзиш керак.

– Адабий жараёнда фаоллигингиз таҳсинга сазовор. Сўнгги йилларда ўқирманлар эътиборига ҳавола этилган “Ултонтоз”, “Кишан” каби романларингиз талаш бўлиб ўқилаётгани адабий жамоатчиликка сир эмас. Тизгинсиз, глобаллашаётган замонда яшаяпмиз, чегаралар бугун ўз аҳамиятини йўқотмоқда. Қанчадан-қанча маданиятларга путур кетди. Шундай экан, асрлар давомида шаклланиб, ривожланиб келаётган тилимиз, маданиятимизни қўриш, уни ўз ҳолича, бутун гўзаллиги-ю жозибаси билан сақлаб қолиш, яъни миллий ўзлик туйғуси деярли барча асарларингизда сезилади. Миллий генетик кодимизни асл ҳолатда сақлаб қолиш, уни турли-туман “кишан”лардан тозалаш бугуннинг энг долзарб вазифаси бўлиб қолмоқда, чамамда.

– Ҳақиқий ижодкор томошабин бўла олмайди. Унинг муштдай юрагида ўн саккиз минг олам ташвиши бор. Худо унинг қалбига бутун бир халқнинг дардини жо этиб қўйибди. Халқ – доно. Сохта кўзёшларни дарров пайқайди. Баҳоуддин Нақшбанд “Бизнинг йўлимиз суҳбатдир. Суҳбатда хайр-у барака бор”, деган. Маърифий давра қалб кўзини очади. Унинг таъсир кучи бениҳоя катта. Аммо, одамлар орасида маърифий суҳбатлар тобора танқис бўлиб бораётгани ўйлантиради. Саксондан ошган боболарнинг ҳам бугуннинг бозоридан гап сотиб ўтириши эриш туюлади. Гап-гаштаклар, гурунглар мавзуси майдалашиб бораётгани хайрли аломат эмас.

Мусулмон жамият азалдан сўзни юксак қадрлаган. Чунки адабиётга, ижодкорларга эҳтиром – суннат. Ибодат чоғи жамоатнинг қулоғи имомда бўлади. Имомлар адабиёт тарғиботчиси ролини бажара бошласа жамиятда сўз қадри юксалади. Афсуски, имомлар ва ижодкорлар ўртасида қандайдир бегоналик бор. Бу шўро ўйлаб топган фитна деб биламан. Ана шу бегоналикка барҳам беришимиз керак.

Мустабиднинг миллати, дини йўқ. Мақола ва суҳбатларда оғзимизни тўлдириб “Мустабид тузум даврида…” деймиз. Йўқ, мустабид ичимизда! Бундан ўн йилча бурун Президент девонига қарашли архивга бир муҳим ҳужжат билан танишиш учун буюртма бердим. Икки кун ўтиб келсам, буюртмани қабул қилган жувон “Сизни директор кутяпти…” деди сирли қилиб. Директорни эскидан таниганим учун эркинсираб кирдим. Катта идорада ишлаб нафақага чиққандан сўнг архивни бошқараётган окахон ўтакаси ёрилиб, “Ука, Марказқўм қарори сизга берилмайди. Ғавғо кўтариб нима қиласиз” деди. Ўрлигим тутди: “КПСС тугаб кетганига минг йил бўлди. Нимадан қўрқасиз?..” Шунда директор чайналиб туриб-туриб, охири ёрилди: “Ёшсиз-да, ҳали… Кўп нарсани билмайсиз. От жилови ҳалиям коммунистлар қўлида…”

Хуллас, мусулмонларни оёқ ости қилган, ўзбекнинг бошига бало опкелган машъум ҳужжат –“Африка, Осиё ва Яқин Шарқ мамлакатларида жанговар Исломнинг уйғонишига қарши чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарорни кўра олмадим.

Мустабид руҳини боқиб-бовлиб юрганимизга яна бир мисол айтай. Мустақилик йилларида шоу-бизнеснинг пичоғи мой устида бўлди. Ой туғсаям – кун туғсаям яллачиларга туғди. Мироб кимнинг томорқасига сув берса ўша жой гуллайди. Шоу-бизнесга меҳр-муҳаббат шу қадар кўрсатилдики, оқибат “Қашшоқ кўп жойда машшоқ кўпаяди” нақли яна бир бор исботини топди. Пировардида, халқнинг диди, савияси саёзлашди, яллачилар жамиятнинг олд одамига айланди. Мен бу манипулятив тарғибот жўрттага уюштирилган деб ўйлайман. Механизм мурватларини мойлаб турган “ҳайбаракалла”чилар оқибат нима бўлишини беш қўлдай билишган. Тадбирлар баҳона вилоятларда кўп бўламан. Жараённи кузатиш мароқли-да. Ҳаяжонланиб шеър ўқиган шоир ёки нутқ ирод этган ёзувчи билан, нари борса, бир-иккита далли-девона суратга тушади. Даврага бир ашулачи кириб келса борми… Ўҳ-ҳўў! Одамлар ўзини томдан ташлайди. Баҳодир Йўлдошев таъбири билан айтганда, паспортини ҳам тузук-қуруқ ўқиб кўрмаган яллачи телефон кўтарган эркаг-у аёл ўртасида талаш бўп кетади. Саксонни қоралаган кампирларнинг чевараси тенги хонандадан дуо сўраганини кўрганингиздан сўнг шоирларнинг давлат тадбирларида шеър ўқиши бардавом бўлсин дейсиз-да.

Шиорхўрлик, шиорларга муҳаббат шўродан мерос. Шунинг учун ҳар қанча жозибали бўлмасин, кўп шиорларга панжа орасидан қарайман. Мустақилликнинг дастлабки йиллари, мафкура рамзи ўлароқ, Амир Темур номини улуғладик. Тошкент, Самарқанд, Парижда катта-катта анжуманлар ўткзилди. Ҳайкаллар қўйилди, китоблар ёзилди, фильмлар ишланди. Ҳатто халқ мақолларини ҳам у кишига нисбат бериб, ҳар ёққа илиб чиқдик. Битта муҳим иш қилинмади. Амир Темур илм-фан, адабиёт ва санъат ҳомийси эди. Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий, Заҳириддин Бобур ана ўша буюк салтанат меваси!

Бугун жадидлар “тренд”да. Маънавий эҳтиёжи йўқ ўтирикчилар ҳам шу мавзуда гапиряпти. Туркистон жадидларига руҳ берган буюк маърифатпарвар Исмоил Ғаспирали “Таржумон” газетаси орқали қандай шиорни ўртага ташлаганини эслайлик: “Тилда, фикрда ва ишда бирлик”.

Ана шу шиор ҳаётга кўчмас экан, қуруқ оғиз йиртганимиз қолади.

– Элни севсанг, элча гапир, дейди халқимиз. Асарларингизнинг тили – эл тилида сўзлайди. Бугун “эл тили”га бўлган ҳурматимиз ижтимоий жараёнлардан, туриш-турмушимиздан аён. Ўтган аср бошларида шу тил, шу миллат учун тўкилган қанчадан-қанча қонлар, тупроғимиз остида кафансиз ётган элнинг баҳодир шаҳидлари, турмаларда бой берилган умрларнинг уволи тутмасмикин? Кўчаларда уч-тўртта тилни аралаштириб гаплашаётган “замонавий” одамга “эй оғайни, ўз тилингда гапирсангчи” деб кўринг-а, сиз билан юз кўрмас бўлади-қолади. Бугун одамларнинг сиркаси сув кўтармайди. Шундай экан, аҳён-аҳёнда “ўзбек тили, давлат тили” деб янграётган ҳайқириқлардан нарироққа ўтиб, амалий чоралар кўриш вақти келмадимикин? Бу борада адабиётнинг, матбуотнинг зиммасига тушадиган юк ҳақида нималар деёласиз?

– Тилнинг уволи ноннинг уволидан ёмон. Чигиртка балосини биласиз. Тилга беписанд қараётганларнинг хатти-ҳаракатлари чигирткадан бадтар. Адабиёт, матбуот ана шу “чигиртка”га қарши чиққан чуғурчуққа ўхшайди. Чуғурчуқ тумшуғини ювиб турмаса ҳалок бўлгани каби, матбуот ва адабиётнинг тилни асраш борадаги саъи ҳаракатлари рағбатлантирилмаса, “чигиртка” босиб кетади.

Мамлакатимизда ўн мингдан зиёд мактаб бор. Таълим давлат тилида олиб бориладиган мактабларда ўртача тўрт-беш нафар ўзбек тили ва адабиёти бўйича мутахассис ишлайди. Бу устозларнинг аксарияти бугунги адабий жараёндан йироқ. Адабий нашрларни мунтазам кузатиш имкониятига эга эмаслиги боис ўқувчиларнинг адабиётга, китобхонликка қизиқиши суст. Китоб тарғиботининг аниқ механизми бўлмагани сабабли қишлоқларда китоб дўконлари деярли йўқ.

Юртимиздаги барча мактабларнинг ўзбек тили ва адабиёти фани ўқитувчиларини адабий нашрларга бепул обуна қилиш тизимини жорий этиш зарур. Адабий нашрлар ҳар бир мактаб, олий ва ўрта-махсус билим юртларининг тилчилари, адабиёт фани устозлари қўлига етиб бориши керак.

Қишлоқларда, маҳаллаларда очилган китоб дўконлари барча солиқлардан озод қилиниши керак. Тадбиркор китоб сотиб даромад кўрсин. Ана шунда энг чекка ҳудудларда ҳам китоб дўконлари бошқа тижорат дўконлари каби гуллаб-яшнайди.

Ўзбек адабиётининг сара намуналарини хорижий тилларга таржима қилиш жуда-жуда суст. Ўзбек китобхони сўнгги етмиш-саксон йил давомида Америка, Осиё, Африка, Европа адабиёти билан яқиндан танишди. Аммо хорижликлар миллий адабиётимиз ҳақида тўла тасаввурга эга эмас. Айтиш мумкин бўлса, бой, гўзал адабиётимизни биладиганлар бармоқ билан санарли.

Вазирлар Маҳкамасининг Давлат тилини ривожлантириш департаменти масъуллигида ўзбек адабиётининг сара намуналари рўйхатини тузиб, хорижий тилларга таржима қилишни йўлга қўйиш керак. Адабиёт тариғиботи – бу тил тарғиботи демак. Ўзбек адабиёти тарғиботига Тил департаменти ва Ташқи ишлар вазирлиги масъул этиб белгиланиши, қилинган ишлар ҳисоботи йил якунида матбуот, ижтимоий тармоқлар орқали маълум қилиб борилиши лозим.

Тасаввур қилинг: хориждаги элчихоналаримиз ўша давлат ижодий уюшмалари, ноширлари билан ҳамкорликда йилига ўнтадан бадиий асар таржимасини йўлга қўйса, ўн йилда салмоқли натижага эришамиз. Бу мамлакат имижини шакллантиришнинг энг самарали йўли.

Хорижий давлатларда китоб қиммат, деган тамойил бизнинг жамиятга унчалик тўғри келмайди. Жамият аъзоларини китобга қайтариш учун мулкчилик шаклидан қатъи назар ноширларга, хусусан адабий-бадиий йўналишдаги нашриётларга давлат солиқ юкини камайтириш борасида Президент ташаббуси билан сезиларли чора-тадбирлар қўлланилмоқда. Мақсад ҳар бир бадиий асар энг чекка қишлоққа жуда арзон нархда етиб борсин, ана шунда ҳар қандай оила китобни оғринмай сотиб олади.

Энг зўр тилчи бу – ёзувчи. Чинакам асар – тил ҳодисаси. Шоир Мирза Кенжабек айтганидек, “Ижодкор сўз бойлигига жуда диққат қилиши лозим. Шоир ҳар бир шеърида, носир ҳар бир ҳикоя, қисса ёки романида бошқалар ишлатмаган кўплаб сўзларни ишлатишни билиши даркор. Бунинг учун қаламкаш тарихни билиши, халқ оғзаки ижоди намуналаридан унумли фойдаланиши, маърифий адабиёт ва мумтоз шеърият сўз хазиналаридан зарур миқдорда истифода этиши зарур”

Афсуски, қирқ-эллик йил бурун битилган асарларни ҳам тушунишга, ўқишга, “бегона” сўзлар мағзини чақишга қийналаётган, луғат бойлиги бир ҳовуч сўздан иборат авлод билан бақамти яшашга маҳкуммиз. Улар орасида Тургеневнинг нигилист базаровлари ҳам бор.

– Биламизки, вақт ўтгани сайин бадиий асарларга бўлган муносабат ҳам ўзгариб боради. Ҳар бир асарнинг тақдирини китобхон ва вақт белгилайди. Олим ака, сиз бирор асарингизнинг тақдиридан қўрққанмисиз, агар шундай бўлса айнан қайси жиҳати учун?

– Устоз Абдулла Ориповнинг роппа-роса ўттиз йил бурун битган бир шеъри бор:

Шеърим, айтган сўзим, ба ҳукми замон,
Тарқалиб кетдилар ҳаммаси ҳар ён.
Қалбларда тинч-тотув яшарми улар,
Бозор иқтисоди билан ёнма-ён.

Мутафаккир шоир шеърлари барҳаёт, иншооллоҳ, аммо Абдулла акага замондош бўлган, “Мен ўзбек адабиётининг отасиман!” дея кўкрагига урган зотларни бугун ким ўқияпти?

Сўз санъатининг илдизи инсоний туйғуларда. Инсоний дард, изтироб акс этган асарлар давр чиғириғидан эсон-омон ўтишига ишонаман.

Худо кўнглимга солган нарсаларни баҳолиқудрат қоғозга тушириб келяпман. Бу ёғи Аллоҳга таваккал!

– Педагог сифатида ёшларнинг ўз имкониятларини кенгроқ намоён қилиши ва эл-улусга кўпроқ наф келтириши билан боғлиқ бўлган учта энг катта муаммони санаб ўтсангиз?

– Ким айтгани ёдимда йўқ, бир фикр менга жуда қаттиқ таъсир қилган. “Инқилобни даҳолар ўйлаб топади. Мутаассиблар уни амалга оширади. Ҳузур-ҳаловатини муттаҳамлар кўради”.

Яқинда бир тьютор – мураббий айтиб қолди. Тьютор ўқиган мактабда бир кўнгилсизлик содир бўлибди. Ўнинчи синфда ўқийдиган йигит олтинчини битираётган севгилисини тоққа опчиқиб “шўхлик” қилгани учун мактаб директори, синф раҳбари бошида ёнғоқ чақилаётганмиш… Севишганларни тергайдиган ота-оналар Россияда экан.

Мураббий куюниб айтиб берган воқеани кимдир жамиятимизга хос типик ҳолат дер, кимдир она сути оғзидан кетмаган қизчага севгини ким қўйибди дер. Мунозара, тафтиш узоқ давом этиши шубҳасиз.
Шу гурунг бўлган кунлари Интернетда хитойлик мактаб ўқувчиларининг ит азобда пул топаётган ота-оналарининг абгор қиёфасини кўриб эзилиб йиғлаётгани акс этган бир видео тарқалди. Ота-она ва неъматни қадрлаш ҳақидаги бу сўзсиз тасвирлар кўпчиликка таъсир этганига аминман.

Жоҳилият даврини яхши билган одам Исломнинг буюклигини англагани каби, яқин ўтмишдан бохабарлик ҳурриятни қадрлашни ўргатади.

Аралаш темир қурч бўлар!

Сиз учта муаммо деб чегаралабсиз. Майли, учта бўлса – учта-да!

Биринчи муаммо, ёшларни тарбиялашга енг шимариб киришишни хуш кўрадиган идоралар истиқбол эгаларини икки нарсадан – ахлоқсизлик ва мунофиқликдан асраши керак. Ёшлар билан боғлиқ тадбирларга мундай серсоб қаранг: юзакилик ва кўзбўямачиликдан қаёққа бекинишни билмайсиз. Бундан ўттиз йил бурун телевидение тарбия воситаси саналган бўлса, бугун “тарбиячи” ролини ижтимоий тармоқлар бажаряпти. Мен от айланиб қозиғини топишига ишонаман. Олманинг тагига олма тушади. Иккинчи муаммо, ҳар бир ота-она ўзини тарбия қилса, адабиётга, чинакам санъатга меҳр қўйса болалар бир куни ўша ўзанга тушади. Ўқариқ қийшиқ бўлса эгатларни сув босади. Фитна-фасодни олисдан, бегоналардан изламасалик керак. Учинчи муаммо, ёшлар жиноят қилганларга ҳеч қандай имтиёз йўқлигини, давлат адолатсизлик пайини қирқиш қудратига эгалигини кўриб турса, бас.

Энг муҳими, ёшлар кўнгилни покловчи ҳайратдан айрилмасин. Ҳайратдан мосуво одамдан қўрқаман. Назаримда, IT, Chat GPTга мафтун ёшлар гўзалликдан, сўз сеҳридан ҳайратланмай қўйгандай. Аммо, талабалар орасида Маҳмудхўжа Беҳбудий, Фитрат, Мунавварқори, Убайдуллахўжа Асадуллахўжаев образини адабиётда кўришни истайдиганлар ҳам бор.

– Ёзувчилар орасида битта-иккита ҳикоя, қисса, том-том асарлар ва тетрология ёзганлари бор. Уларнинг аксари адабиёт саҳнида эсланади… яна бошқалари эътироф этилади ва ушбу саҳнадан умуман тушиб қолганлари ҳам бор. Аслида, ёзувчининг етуклигини қандай ҳолатларда ҳис қиламиз? Умуман, ёзувчи қачон етук бўлади?

– Ҳар бир одам бир олам бўлгани каби, ижодкорларнинг ўзи алоҳида бир дунё. Ҳақиқий адиб, яъни сиз айтмоқчи етук ижодкор асарлари орқали адабий бир модель яратади. Бу модель ҳар қандай сиёсий, иқтисодий моделлардан жозибали, мафтункор, сирли бўлади. Бундай даражага чиқишнинг “кичкина” шарти бор – адибда тил билан дил битта бўлиши керак.

Етуклик бобида миллий адабиётимизда ҳам ибратлар бисёр. Арбоблар танасига бигиздай санчиладиган мақола (“Йиғинди гаплар”ни эслайлик) ва “кичкина фелетўн”лар битган, туҳмат ортидан маҳкамага тортилганида “Бир неча шахсларнинг орзусича маънавий ўлим билан ўлдирилдим. Энди жисмоний ўлим менга қўрқунч эмасдир” дея мардона турган Абдулла Қодирий ёдга тушади. Етук адиб деганда бузилган, топталган ўлкани озод кўриш орзусида

Тириксен, ўлмагансен,
Сен-да одам, сен-да инсонсен:
Кишан кийма, бўйин эгма –
Ки, сен ҳам ҳур туғилғонсен!..

– дея ҳайқирган Чўлпонни эслаймиз.

“Адиб шахс бўлиши керак” деган эди Шукур Холмирзаев. Ижодкорнинг иймони бутун бўлсагина асарларида нур жилваланиб туради. Билакс, даҳрий экзицтенциячилар каби уфунат, умидсизлик оламида тентийди. Шу маънода, китобхонга сохта, миллий заминда унмайдиган тўқима қаҳрамонлар эмас, тирик образлар керак.

Улуғ адибимиз Асқад Мухторга Худо умр берганида “Бухоронинг жин кўчалари”нинг иккинчи қисмини ёзиб, Файзулла Хўжаев образини ҳаққоний тасвирлаган бўлармиди деб ўйлайман.

Етуклик деганда Гоголни ўспиринлигидаёқ қадрлаган, Пушкин ҳақида ёзиб, шоирни авому фузалога англатган Виссарион Белинский, таҳлил-танқидига Толстой муштоқ бўлган, Достоевский “Телба” ҳақида муносабатини кутган Николай Страхов каби нуктадон олимлар хаёлдан ўтади. Леонид Гроссман, Илья Эренбург каби тадқиқотчиларга эҳтиёж шу қадар каттаки, асти қўяверасиз.

Телевидениеда ишлаганимда тушлик маҳали уч-тўрт ҳамкасб Анҳор бўйида сайр қилардик. Тинч, сокин жойлар эди. Анҳорга қараб тортилган асфальт йўл хосларнинг фарзанду неваралари тарбияланадиган махсус боғча ёнидан ўтади. Боғчада мўъжазгина ҳайвонот боғи бўлиб, патларини ёйганча сайр қиладиган бир жуфт товусни томоша қилиш ғоят мароқли эди. Бир куни бизни мафтун этган товуслардан бири сайраб қолса бўладими! Товуснинг ўта хунук, қўрқинчли овозини эшитиб ёқа ушлаб қолдик. “Гўзалликка яраша товуш берса бўлмасмикан?” деган савол кўнглимдан ўтди.

Бу мисолни нима учун айтяпман. Парвардигор азиз ва мукаррам қилиб яратган хилқатнинг ижодга гирифтор тоифаси товуссифат бўлмаслиги керак. Товуссифатлик рағбатлантирилган жойда етуклик маҳв бўлади.

Суҳбатдош Ғиёсиддин ЎНАР

“Ёшлик” журнали, 2024 йил, 3-сон.

Uzoq yillik safdoshim, ukajo‘ram Olim Toshboyevni tug‘ilgan kuni qutli bo‘lsin! Hayot va ijod yo‘li uzoq bo‘lsin!

Qachon Boysunga borsam, otam “Zamonaning ozgani – eshakning otdan o‘zgani”, deb qo‘yadilar. Ozgan zamon alomatlari ko‘p, aslida. Sho‘roning bosh mafkurachisi Suslovning sodiq izdoshlari qo‘ldan adib yasashni kanda qilgan emas. “Huzuri muborak”ka hamisha sulukka moslar darkor, “alamzada”lar chikora!

BIZNING YO‘LIMIZ SUHBATDIR…
Yozuvchi, filologiya fanlari nomzodi, dotsent Olim Toshboyev bilan suhbat

---

Olim Toshboyev 1971 yil 27 mayda Surxondaryo viloyatining Boysun tumanida tug‘ilgan. 1994 yilda Toshkent davlat universiteti (hozirgi O‘zbekiston Milliy universiteti) jurnalistika fakultetini tamomlagan. Filologiya fanlari nomzodi. O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan jurnalist.
Uzoq yillar davomida O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasida turli vazifalarda ishlab, teleradiokompaniya raisining birinchi o‘rinbosari lavozimiga qadar yo‘lni bosib o‘tgan. Hozirgi kunda Mudofaa vazirligi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar departamenti boshlig‘i lavozimida faoliyat yuritmoqda.
Uning ko‘plab hikoya (“Kiprik soyasi”, “Karbalo” va boshqalar) va publitsistik maqolalari matbuotda e’lon qilingan.
“Abadiy zamondosh” asari muallifning ilk yirik asari hisoblanadi.

---

– Olim aka, o‘zingizga ma’lum, har qanday badiiyat namunasi bir emas, bir necha vazifalarni bajaradi, chunonchi, estetik, kommunikativ, ijtimoiy, tarbiyaviy… Ushbu xususiyatlar shunchaki vazifalar emas, balki adabiyotning chinakam quroli hamdir. Bu xususiyatlarning barchasi – “ta’sir” bilan bog‘liq. Ya’ni adabiyotning kuchi ham shunda. Sizningcha bu kuchdan bugun qanday foydalanish kerak?

– Har bir xalqning o‘z adabiyoti bor. Mutafakkir adib Lev Tolstoy har qanday san’at asarining fazilatlari uchta xususiyat bilan belgilanishini ko‘rsatib o‘tgan edi: “1. Asarning mazmuni bilan: mazmun qanchalik salmoqli bo‘lsa, ya’ni odamlar hayoti uchun muhim bo‘lsa, asar shuncha yuksak bo‘ladi. 2. Tashqi go‘zallik bilan: bunga san’at jinsiga mos keladigan mahorat orqali erishiladi. 3. Samimiyat bilan, ya’ni muallif tasvirlayotgan narsasini o‘zi jonli tarzda his qila bilishi bilan. Bu shartlarsiz har qanday san’at asarini qabul qilayotgan odamga muallif tuyg‘usini yuqtirish amri maholdir”.
Sho‘ro mafkurachilari adabiyotning kommunikativlik xususiyatini juda yaxshi anglashgan. “Sovet ideologiyasi unday edi, bunday edi”, degan gaplarni ko‘p eshitamiz. Ana o‘sha izchil tizimning mustahkam zanjiri adabiyot bo‘lganini hech kim inkor etmaydi. Sehrli qurol millatni uyushtirishi mumkinligi anglanmagan jamiyatda xaos – tartibsizlik ustunlik qiladi. Xaos xamaklarni ko‘paytirishdan tashqari, o‘ta muhim da’vatlarni chippakka chiqarishi bilan xavfli. Undanam yomoni, sapchaboshlar fikr egalaridan Azroildan qo‘rqqanday qo‘rqadi. Jamiyat xavfni o‘z qo‘li bilan yaratmasligi kerak. Global jamiyatda hamma millat o‘zini o‘ylaydi. Millat bo‘lib shallanmagan qavmlar bor-yo‘g‘i iste’molchi!

Qachon Boysunga borsam, otam “Zamonaning ozgani – eshakning otdan o‘zgani”, deb qo‘yadilar. Ozgan zamon alomatlari ko‘p, aslida. Sho‘roning bosh mafkurachisi Suslovning sodiq izdoshlari qo‘ldan adib yasashni kanda qilgan emas. “Huzuri muborak”ka hamisha sulukka moslar darkor, “alamzada”lar chikora!

Adabiyotning mavqei jamiyatdagi o‘rta qatlam nufuzi bilan bevosita bog‘liq. Monopolistlar emas, o‘rta qatlam boyisa adabiyotning jamiyatdagi mavqei, ijodkorning nufuzi oshadi. Bundan yuz yigirma yil burun yurtimiz sarvatdorlari jadidlarga hammaslak va homiy edi. “Shashmaqom” saroy san’ati bo‘lgani, raiyat mavrigi bilan doston eshitganini o‘ylasam, xayolimga negadir hamma sohada imtiyozlarni qonuniylashtirgan zamonaviy boylarimiz ma’rifatga muxlismi yoki “Barsa”ga degan savol kelaveradi.

Adabiyot – jamiyatdagi qatlamlarni birlashtiruvchi eng ishonchli ko‘prik. Adabiyot hammaning boshini qovushtiradigan, bir maqsad sari yetaklaydigan kuch – mafkura o‘rnini bosadi. Jamiyat, davlat bosib o‘tgan yo‘lga ertami-kech siyosiy baho beriladi, albatta. Lekin jamiyatning adabiy manzarasi siyosiy bahodan o‘n chandon ta’sirchandir. Ikkinchi jahon urushi haqida minglab hujjatli asarlar bor. Ammo ularning hech biri Erix Mariya Remark romanlari, G‘afur G‘ulomning “Sen yetim emassan” she’richalik qalbni junbishga keltira olmaydi.

Adabiyot – ruhning nafsga malomati. Yoshlar maslahatga muhtoj emas, ammo ba’zi mulohazalarni aytmoqchiman. Qo‘rqmasdan ishga kirishish kerak. “Falon asarimdagi qahramon falonchiga og‘ir botmasmikan? Pismadonchi o‘qisa nima deydi?” deya ikkilanmang. Bugun e’lon qilinmasa ertaga e’lon qilinadi, albatta. Yaqin o‘tmish siyosatlar, o‘zini qodiri mutlaq his etganlar umri bebaqoligini ko‘rsatdi. To‘g‘ri, nafs cho‘chiydi, xavfsiraydi, qo‘rqadi. Shunday ekan, nafsni malomat qiling, taqiq qo‘yganlar taqiqqa uchragani haqida so‘zlab bering. “Oybolta ostidagi olomon” kitobim roppa-rosa to‘rt bosilmay yotdi. Beshta nashriyot turli bahonalar bilan qaytarib bergan.

So‘nggi o‘ttiz yillik davr bamisoli ochilmagan qo‘riq. Shaxsga sig‘inish, ziyolining yemirilishi, fikriy va jismoniy qullik psixologiyasi, axloq va qadriyatlar tanazzuli yuzlab asarlarga mavzu bo‘ladi.

Darvoqe, o‘tgan asr boshi va bugun o‘rtasida g‘alati parallellar bor. Mana shular haqida yozish kerak.

– Adabiy jarayonda faolligingiz tahsinga sazovor. So‘nggi yillarda o‘qirmanlar e’tiboriga havola etilgan “Ultontoz”, “Kishan” kabi romanlaringiz talash bo‘lib o‘qilayotgani adabiy jamoatchilikka sir emas. Tizginsiz, globallashayotgan zamonda yashayapmiz, chegaralar bugun o‘z ahamiyatini yo‘qotmoqda. Qanchadan-qancha madaniyatlarga putur ketdi. Shunday ekan, asrlar davomida shakllanib, rivojlanib kelayotgan tilimiz, madaniyatimizni qo‘rish, uni o‘z holicha, butun go‘zalligi-yu jozibasi bilan saqlab qolish, ya’ni milliy o‘zlik tuyg‘usi deyarli barcha asarlaringizda seziladi. Milliy genetik kodimizni asl holatda saqlab qolish, uni turli-tuman “kishan”lardan tozalash bugunning eng dolzarb vazifasi bo‘lib qolmoqda, chamamda.

– Haqiqiy ijodkor tomoshabin bo‘la olmaydi. Uning mushtday yuragida o‘n sakkiz ming olam tashvishi bor. Xudo uning qalbiga butun bir xalqning dardini jo etib qo‘yibdi. Xalq – dono. Soxta ko‘zyoshlarni darrov payqaydi. Bahouddin Naqshband “Bizning yo‘limiz suhbatdir. Suhbatda xayr-u baraka bor”, degan. Ma’rifiy davra qalb ko‘zini ochadi. Uning ta’sir kuchi benihoya katta. Ammo, odamlar orasida ma’rifiy suhbatlar tobora tanqis bo‘lib borayotgani o‘ylantiradi. Saksondan oshgan bobolarning ham bugunning bozoridan gap sotib o‘tirishi erish tuyuladi. Gap-gashtaklar, gurunglar mavzusi maydalashib borayotgani xayrli alomat emas.

Musulmon jamiyat azaldan so‘zni yuksak qadrlagan. Chunki adabiyotga, ijodkorlarga ehtirom – sunnat. Ibodat chog‘i jamoatning qulog‘i imomda bo‘ladi. Imomlar adabiyot targ‘ibotchisi rolini bajara boshlasa jamiyatda so‘z qadri yuksaladi. Afsuski, imomlar va ijodkorlar o‘rtasida qandaydir begonalik bor. Bu sho‘ro o‘ylab topgan fitna deb bilaman. Ana shu begonalikka barham berishimiz kerak.

Mustabidning millati, dini yo‘q. Maqola va suhbatlarda og‘zimizni to‘ldirib “Mustabid tuzum davrida…” deymiz. Yo‘q, mustabid ichimizda! Bundan o‘n yilcha burun Prezident devoniga qarashli arxivga bir muhim hujjat bilan tanishish uchun buyurtma berdim. Ikki kun o‘tib kelsam, buyurtmani qabul qilgan juvon “Sizni direktor kutyapti…” dedi sirli qilib. Direktorni eskidan taniganim uchun erkinsirab kirdim. Katta idorada ishlab nafaqaga chiqqandan so‘ng arxivni boshqarayotgan okaxon o‘takasi yorilib, “Uka, Markazqo‘m qarori sizga berilmaydi. G‘avg‘o ko‘tarib nima qilasiz” dedi. O‘rligim tutdi: “KPSS tugab ketganiga ming yil bo‘ldi. Nimadan qo‘rqasiz?..” Shunda direktor chaynalib turib-turib, oxiri yorildi: “Yoshsiz-da, hali… Ko‘p narsani bilmaysiz. Ot jilovi haliyam kommunistlar qo‘lida…”

Xullas, musulmonlarni oyoq osti qilgan, o‘zbekning boshiga balo opkelgan mash’um hujjat –“Afrika, Osiyo va Yaqin Sharq mamlakatlarida jangovar Islomning uyg‘onishiga qarshi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarorni ko‘ra olmadim.

Mustabid ruhini boqib-bovlib yurganimizga yana bir misol aytay. Mustaqilik yillarida shou-biznesning pichog‘i moy ustida bo‘ldi. Oy tug‘sayam – kun tug‘sayam yallachilarga tug‘di. Mirob kimning tomorqasiga suv bersa o‘sha joy gullaydi. Shou-biznesga mehr-muhabbat shu qadar ko‘rsatildiki, oqibat “Qashshoq ko‘p joyda mashshoq ko‘payadi” naqli yana bir bor isbotini topdi. Pirovardida, xalqning didi, saviyasi sayozlashdi, yallachilar jamiyatning old odamiga aylandi. Men bu manipulyativ targ‘ibot jo‘rttaga uyushtirilgan deb o‘ylayman. Mexanizm murvatlarini moylab turgan “haybarakalla”chilar oqibat nima bo‘lishini besh qo‘lday bilishgan. Tadbirlar bahona viloyatlarda ko‘p bo‘laman. Jarayonni kuzatish maroqli-da. Hayajonlanib she’r o‘qigan shoir yoki nutq irod etgan yozuvchi bilan, nari borsa, bir-ikkita dalli-devona suratga tushadi. Davraga bir ashulachi kirib kelsa bormi… O‘h-ho‘o‘! Odamlar o‘zini tomdan tashlaydi. Bahodir Yo‘ldoshev ta’biri bilan aytganda, pasportini ham tuzuk-quruq o‘qib ko‘rmagan yallachi telefon ko‘targan erkag-u ayol o‘rtasida talash bo‘p ketadi. Saksonni qoralagan kampirlarning chevarasi tengi xonandadan duo so‘raganini ko‘rganingizdan so‘ng shoirlarning davlat tadbirlarida she’r o‘qishi bardavom bo‘lsin deysiz-da.

Shiorxo‘rlik, shiorlarga muhabbat sho‘rodan meros. Shuning uchun har qancha jozibali bo‘lmasin, ko‘p shiorlarga panja orasidan qarayman. Mustaqillikning dastlabki yillari, mafkura ramzi o‘laroq, Amir Temur nomini ulug‘ladik. Toshkent, Samarqand, Parijda katta-katta anjumanlar o‘tkzildi. Haykallar qo‘yildi, kitoblar yozildi, filmlar ishlandi. Hatto xalq maqollarini ham u kishiga nisbat berib, har yoqqa ilib chiqdik. Bitta muhim ish qilinmadi. Amir Temur ilm-fan, adabiyot va san’at homiysi edi. Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Zahiriddin Bobur ana o‘sha buyuk saltanat mevasi!

Bugun jadidlar “trend”da. Ma’naviy ehtiyoji yo‘q o‘tirikchilar ham shu mavzuda gapiryapti. Turkiston jadidlariga ruh bergan buyuk ma’rifatparvar Ismoil G‘aspirali “Tarjumon” gazetasi orqali qanday shiorni o‘rtaga tashlaganini eslaylik: “Tilda, fikrda va ishda birlik”.

Ana shu shior hayotga ko‘chmas ekan, quruq og‘iz yirtganimiz qoladi.

– Elni sevsang, elcha gapir, deydi xalqimiz. Asarlaringizning tili – el tilida so‘zlaydi. Bugun “el tili”ga bo‘lgan hurmatimiz ijtimoiy jarayonlardan, turish-turmushimizdan ayon. O‘tgan asr boshlarida shu til, shu millat uchun to‘kilgan qanchadan-qancha qonlar, tuprog‘imiz ostida kafansiz yotgan elning bahodir shahidlari, turmalarda boy berilgan umrlarning uvoli tutmasmikin? Ko‘chalarda uch-to‘rtta tilni aralashtirib gaplashayotgan “zamonaviy” odamga “ey og‘ayni, o‘z tilingda gapirsangchi” deb ko‘ring-a, siz bilan yuz ko‘rmas bo‘ladi-qoladi. Bugun odamlarning sirkasi suv ko‘tarmaydi. Shunday ekan, ahyon-ahyonda “o‘zbek tili, davlat tili” deb yangrayotgan hayqiriqlardan nariroqqa o‘tib, amaliy choralar ko‘rish vaqti kelmadimikin? Bu borada adabiyotning, matbuotning zimmasiga tushadigan yuk haqida nimalar deyolasiz?

– Tilning uvoli nonning uvolidan yomon. Chigirtka balosini bilasiz. Tilga bepisand qarayotganlarning xatti-harakatlari chigirtkadan badtar. Adabiyot, matbuot ana shu “chigirtka”ga qarshi chiqqan chug‘urchuqqa o‘xshaydi. Chug‘urchuq tumshug‘ini yuvib turmasa halok bo‘lgani kabi, matbuot va adabiyotning tilni asrash boradagi sa’i harakatlari rag‘batlantirilmasa, “chigirtka” bosib ketadi.

Mamlakatimizda o‘n mingdan ziyod maktab bor. Ta’lim davlat tilida olib boriladigan maktablarda o‘rtacha to‘rt-besh nafar o‘zbek tili va adabiyoti bo‘yicha mutaxassis ishlaydi. Bu ustozlarning aksariyati bugungi adabiy jarayondan yiroq. Adabiy nashrlarni muntazam kuzatish imkoniyatiga ega emasligi bois o‘quvchilarning adabiyotga, kitobxonlikka qiziqishi sust. Kitob targ‘ibotining aniq mexanizmi bo‘lmagani sababli qishloqlarda kitob do‘konlari deyarli yo‘q.

Yurtimizdagi barcha maktablarning o‘zbek tili va adabiyoti fani o‘qituvchilarini adabiy nashrlarga bepul obuna qilish tizimini joriy etish zarur. Adabiy nashrlar har bir maktab, oliy va o‘rta-maxsus bilim yurtlarining tilchilari, adabiyot fani ustozlari qo‘liga yetib borishi kerak.

Qishloqlarda, mahallalarda ochilgan kitob do‘konlari barcha soliqlardan ozod qilinishi kerak. Tadbirkor kitob sotib daromad ko‘rsin. Ana shunda eng chekka hududlarda ham kitob do‘konlari boshqa tijorat do‘konlari kabi gullab-yashnaydi.

O‘zbek adabiyotining sara namunalarini xorijiy tillarga tarjima qilish juda-juda sust. O‘zbek kitobxoni so‘nggi yetmish-sakson yil davomida Amerika, Osiyo, Afrika, Yevropa adabiyoti bilan yaqindan tanishdi. Ammo xorijliklar milliy adabiyotimiz haqida to‘la tasavvurga ega emas. Aytish mumkin bo‘lsa, boy, go‘zal adabiyotimizni biladiganlar barmoq bilan sanarli.

Vazirlar Mahkamasining Davlat tilini rivojlantirish departamenti mas’ulligida o‘zbek adabiyotining sara namunalari ro‘yxatini tuzib, xorijiy tillarga tarjima qilishni yo‘lga qo‘yish kerak. Adabiyot tarig‘iboti – bu til targ‘iboti demak. O‘zbek adabiyoti targ‘ibotiga Til departamenti va Tashqi ishlar vazirligi mas’ul etib belgilanishi, qilingan ishlar hisoboti yil yakunida matbuot, ijtimoiy tarmoqlar orqali ma’lum qilib borilishi lozim.

Tasavvur qiling: xorijdagi elchixonalarimiz o‘sha davlat ijodiy uyushmalari, noshirlari bilan hamkorlikda yiliga o‘ntadan badiiy asar tarjimasini yo‘lga qo‘ysa, o‘n yilda salmoqli natijaga erishamiz. Bu mamlakat imijini shakllantirishning eng samarali yo‘li.

Xorijiy davlatlarda kitob qimmat, degan tamoyil bizning jamiyatga unchalik to‘g‘ri kelmaydi. Jamiyat a’zolarini kitobga qaytarish uchun mulkchilik shaklidan qat’i nazar noshirlarga, xususan adabiy-badiiy yo‘nalishdagi nashriyotlarga davlat soliq yukini kamaytirish borasida Prezident tashabbusi bilan sezilarli chora-tadbirlar qo‘llanilmoqda. Maqsad har bir badiiy asar eng chekka qishloqqa juda arzon narxda yetib borsin, ana shunda har qanday oila kitobni og‘rinmay sotib oladi.

Eng zo‘r tilchi bu – yozuvchi. Chinakam asar – til hodisasi. Shoir Mirza Kenjabek aytganidek, “Ijodkor so‘z boyligiga juda diqqat qilishi lozim. Shoir har bir she’rida, nosir har bir hikoya, qissa yoki romanida boshqalar ishlatmagan ko‘plab so‘zlarni ishlatishni bilishi darkor. Buning uchun qalamkash tarixni bilishi, xalq og‘zaki ijodi namunalaridan unumli foydalanishi, ma’rifiy adabiyot va mumtoz she’riyat so‘z xazinalaridan zarur miqdorda istifoda etishi zarur”

Afsuski, qirq-ellik yil burun bitilgan asarlarni ham tushunishga, o‘qishga, “begona” so‘zlar mag‘zini chaqishga qiynalayotgan, lug‘at boyligi bir hovuch so‘zdan iborat avlod bilan baqamti yashashga mahkummiz. Ular orasida Turgenevning nigilist bazarovlari ham bor.

– Bilamizki, vaqt o‘tgani sayin badiiy asarlarga bo‘lgan munosabat ham o‘zgarib boradi. Har bir asarning taqdirini kitobxon va vaqt belgilaydi. Olim aka, siz biror asaringizning taqdiridan qo‘rqqanmisiz, agar shunday bo‘lsa aynan qaysi jihati uchun?

– Ustoz Abdulla Oripovning roppa-rosa o‘ttiz yil burun bitgan bir she’ri bor:

She’rim, aytgan so‘zim, ba hukmi zamon,
Tarqalib ketdilar hammasi har yon.
Qalblarda tinch-totuv yasharmi ular,
Bozor iqtisodi bilan yonma-yon.

Mutafakkir shoir she’rlari barhayot, inshoolloh, ammo Abdulla akaga zamondosh bo‘lgan, “Men o‘zbek adabiyotining otasiman!” deya ko‘kragiga urgan zotlarni bugun kim o‘qiyapti?

So‘z san’atining ildizi insoniy tuyg‘ularda. Insoniy dard, iztirob aks etgan asarlar davr chig‘irig‘idan eson-omon o‘tishiga ishonaman.

Xudo ko‘nglimga solgan narsalarni baholiqudrat qog‘ozga tushirib kelyapman. Bu yog‘i Allohga tavakkal!

– Pedagog sifatida yoshlarning o‘z imkoniyatlarini kengroq namoyon qilishi va el-ulusga ko‘proq naf keltirishi bilan bog‘liq bo‘lgan uchta eng katta muammoni sanab o‘tsangiz?

– Kim aytgani yodimda yo‘q, bir fikr menga juda qattiq ta’sir qilgan. “Inqilobni daholar o‘ylab topadi. Mutaassiblar uni amalga oshiradi. Huzur-halovatini muttahamlar ko‘radi”.

Yaqinda bir tyutor – murabbiy aytib qoldi. Tyutor o‘qigan maktabda bir ko‘ngilsizlik sodir bo‘libdi. O‘ninchi sinfda o‘qiydigan yigit oltinchini bitirayotgan sevgilisini toqqa opchiqib “sho‘xlik” qilgani uchun maktab direktori, sinf rahbari boshida yong‘oq chaqilayotganmish… Sevishganlarni tergaydigan ota-onalar Rossiyada ekan.

Murabbiy kuyunib aytib bergan voqeani kimdir jamiyatimizga xos tipik holat der, kimdir ona suti og‘zidan ketmagan qizchaga sevgini kim qo‘yibdi der. Munozara, taftish uzoq davom etishi shubhasiz.
Shu gurung bo‘lgan kunlari Internetda xitoylik maktab o‘quvchilarining it azobda pul topayotgan ota-onalarining abgor qiyofasini ko‘rib ezilib yig‘layotgani aks etgan bir video tarqaldi. Ota-ona va ne’matni qadrlash haqidagi bu so‘zsiz tasvirlar ko‘pchilikka ta’sir etganiga aminman.

Johiliyat davrini yaxshi bilgan odam Islomning buyukligini anglagani kabi, yaqin o‘tmishdan boxabarlik hurriyatni qadrlashni o‘rgatadi.

Aralash temir qurch bo‘lar!

Siz uchta muammo deb chegaralabsiz. Mayli, uchta bo‘lsa – uchta-da!

Birinchi muammo, yoshlarni tarbiyalashga yeng shimarib kirishishni xush ko‘radigan idoralar istiqbol egalarini ikki narsadan – axloqsizlik va munofiqlikdan asrashi kerak. Yoshlar bilan bog‘liq tadbirlarga munday sersob qarang: yuzakilik va ko‘zbo‘yamachilikdan qayoqqa bekinishni bilmaysiz. Bundan o‘ttiz yil burun televideniye tarbiya vositasi sanalgan bo‘lsa, bugun “tarbiyachi” rolini ijtimoiy tarmoqlar bajaryapti. Men ot aylanib qozig‘ini topishiga ishonaman. Olmaning tagiga olma tushadi. Ikkinchi muammo, har bir ota-ona o‘zini tarbiya qilsa, adabiyotga, chinakam san’atga mehr qo‘ysa bolalar bir kuni o‘sha o‘zanga tushadi. O‘qariq qiyshiq bo‘lsa egatlarni suv bosadi. Fitna-fasodni olisdan, begonalardan izlamasalik kerak. Uchinchi muammo, yoshlar jinoyat qilganlarga hech qanday imtiyoz yo‘qligini, davlat adolatsizlik payini qirqish qudratiga egaligini ko‘rib tursa, bas.

Eng muhimi, yoshlar ko‘ngilni poklovchi hayratdan ayrilmasin. Hayratdan mosuvo odamdan qo‘rqaman. Nazarimda, IT, Chat GPTga maftun yoshlar go‘zallikdan, so‘z sehridan hayratlanmay qo‘yganday. Ammo, talabalar orasida Mahmudxo‘ja Behbudiy, Fitrat, Munavvarqori, Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jayev obrazini adabiyotda ko‘rishni istaydiganlar ham bor.

– Yozuvchilar orasida bitta-ikkita hikoya, qissa, tom-tom asarlar va tetrologiya yozganlari bor. Ularning aksari adabiyot sahnida eslanadi… yana boshqalari e’tirof etiladi va ushbu sahnadan umuman tushib qolganlari ham bor. Aslida, yozuvchining yetukligini qanday holatlarda his qilamiz? Umuman, yozuvchi qachon yetuk bo‘ladi?

– Har bir odam bir olam bo‘lgani kabi, ijodkorlarning o‘zi alohida bir dunyo. Haqiqiy adib, ya’ni siz aytmoqchi yetuk ijodkor asarlari orqali adabiy bir model yaratadi. Bu model har qanday siyosiy, iqtisodiy modellardan jozibali, maftunkor, sirli bo‘ladi. Bunday darajaga chiqishning “kichkina” sharti bor – adibda til bilan dil bitta bo‘lishi kerak.

Yetuklik bobida milliy adabiyotimizda ham ibratlar bisyor. Arboblar tanasiga bigizday sanchiladigan maqola (“Yig‘indi gaplar”ni eslaylik) va “kichkina feleto‘n”lar bitgan, tuhmat ortidan mahkamaga tortilganida “Bir necha shaxslarning orzusicha ma’naviy o‘lim bilan o‘ldirildim. Endi jismoniy o‘lim menga qo‘rqunch emasdir” deya mardona turgan Abdulla Qodiriy yodga tushadi. Yetuk adib deganda buzilgan, toptalgan o‘lkani ozod ko‘rish orzusida

Tiriksen, o‘lmagansen,
Sen-da odam, sen-da insonsen:
Kishan kiyma, bo‘yin egma –
Ki, sen ham hur tug‘ilg‘onsen!..

– deya hayqirgan Cho‘lponni eslaymiz.

“Adib shaxs bo‘lishi kerak” degan edi Shukur Xolmirzayev. Ijodkorning iymoni butun bo‘lsagina asarlarida nur jilvalanib turadi. Bilaks, dahriy ekzitstensiyachilar kabi ufunat, umidsizlik olamida tentiydi. Shu ma’noda, kitobxonga soxta, milliy zaminda unmaydigan to‘qima qahramonlar emas, tirik obrazlar kerak.

Ulug‘ adibimiz Asqad Muxtorga Xudo umr berganida “Buxoroning jin ko‘chalari”ning ikkinchi qismini yozib, Fayzulla Xo‘jayev obrazini haqqoniy tasvirlagan bo‘larmidi deb o‘ylayman.

Yetuklik deganda Gogolni o‘spirinligidayoq qadrlagan, Pushkin haqida yozib, shoirni avomu fuzaloga anglatgan Vissarion Belinskiy, tahlil-tanqidiga Tolstoy mushtoq bo‘lgan, Dostoyevskiy “Telba” haqida munosabatini kutgan Nikolay Straxov kabi nuktadon olimlar xayoldan o‘tadi. Leonid Grossman, Ilya Erenburg kabi tadqiqotchilarga ehtiyoj shu qadar kattaki, asti qo‘yaverasiz.

Televideniyeda ishlaganimda tushlik mahali uch-to‘rt hamkasb Anhor bo‘yida sayr qilardik. Tinch, sokin joylar edi. Anhorga qarab tortilgan asfalt yo‘l xoslarning farzandu nevaralari tarbiyalanadigan maxsus bog‘cha yonidan o‘tadi. Bog‘chada mo‘jazgina hayvonot bog‘i bo‘lib, patlarini yoygancha sayr qiladigan bir juft tovusni tomosha qilish g‘oyat maroqli edi. Bir kuni bizni maftun etgan tovuslardan biri sayrab qolsa bo‘ladimi! Tovusning o‘ta xunuk, qo‘rqinchli ovozini eshitib yoqa ushlab qoldik. “Go‘zallikka yarasha tovush bersa bo‘lmasmikan?” degan savol ko‘nglimdan o‘tdi.

Bu misolni nima uchun aytyapman. Parvardigor aziz va mukarram qilib yaratgan xilqatning ijodga giriftor toifasi tovussifat bo‘lmasligi kerak. Tovussifatlik rag‘batlantirilgan joyda yetuklik mahv bo‘ladi.

Suhbatdosh G‘iyosiddin O‘NAR

“Yoshlik” jurnali, 2024 yil, 3-son.