“O`zbekiston” нашриёти хайрли бир ишга бош қўшди – XIX асрнинг нодир тарихий манбаларидан бири, америкалик тадқиқотчи, дипломат ва сайёҳ Южин Скайлернинг  1876 йилда Лондонда нашр этилган “Туркистон: Россия Туркистони, Қўқон, Бухоро ва Ғулжага саёҳат қайдлари” асарини тарихчи олим, доцент Зокиржон Саидбобоев таржимасида чоп этди.

Олим ТОШБОЕВ
ЮЖИН  СКАЙЛЕР САИДАЗИМЛАРНИ
НЕГА СЎКАДИ?!

“O`zbekiston” нашриёти хайрли бир ишга бош қўшди – XIX асрнинг нодир тарихий манбаларидан бири, америкалик тадқиқотчи, дипломат ва сайёҳ Южин Скайлернинг (яна бир номи: Евгений Шулер; инглизча: Eugene Schuyler. ХДК изоҳи)  1876 йилда Лондонда нашр этилган “Туркистон: Россия Туркистони, Қўқон, Бухоро ва Ғулжага саёҳат қайдлари” (Turkistan notes of a journey in Russian Turkistan, Khokand, Bukhara, and Kuldja. London Sampson Low 1876 ) асарини тарихчи олим, доцент Зокиржон Саидбобоев таржимасида чоп этди.

Мутаржимнинг айтишича, икки жилддан иборат мазкур китобни докторлик диссертацияси юзасидан манбалар билан танишиш жараёнида Лондон кутубхонасидан топган. “Кейин маълум бўлдики, мазкур нашрдан бир нусха Алишер Навоий номидаги Миллий кутубхонанинг “Нодир қўлёзмалар” фондида сақланаётган экан” дейди тадқиқотчи.

Китобга сўзбоши ёзган профессор Дилором Алимова “Туркистон” асари ўлканинг Россия империяси истилосидан кейинги ҳаёти ҳақидаги ажойиб манба эканини, Арминий Вамберининг машҳур “Бухоро ёхуд Мовароуннаҳр тарихи” китобидан қолишмаслигини, аммо бу китоб негадир шу вақтга қадар на рус, на ўзбек тилига таржима бўлганини айтиб ўтади.

Таажжуб, бир асрдан зиёдроқ чанг босиб ётган бу асарни нега казо-казо олимларимиз кўрмади? Балки кўриб-кўрмасликка олишгандир? Ёки бундай манбалар калити йўқолган сирли сандиқми?!

Хўш, номи ва асари советлар томонидан жуда ҳам сир тутилган шахс ким бўлган?!

З.Саидбобоевнинг ёзишича, Южин Скайлер 19 ёшида АҚШдаги Йел университетини, сўнг Колумбия университетининг Ҳуқуқ мактабини битирган. Журналистикага қизиқиб, “The Nation” журнали билан ҳамкорлик қилган. Рус тилини қунт билан ўрганиб, 1867 йилда рус ёзувчиси И.С.Тургеневнинг “Оталар ва болалар” романини инглиз тилига таржима қилиб, нашр эттиради. 1864 йилда АҚШ Давлат департаментига ишга қабул қилинади ва 1867 йилда АҚШнинг Москвадаги консули сифатида иш бошлайди. Меҳр қўйган адиби И. Тургенев билан учрашади, Лев Толстой билан Ясная Полянада бир неча кун суҳбат қуради, ёзувчининг “Казаклар” қиссасини инглизчага ағдаради. Донгдор адиб ҳамкасби Иван Тургеневга хат йўллаб, “Скайлер менга жўнатган “Казаклар”нинг инглизчаси, назаримда, жуда яхши чиққан” дея юқори баҳо беради.

Журналист, таржимон, олим ва дипломат Южин Скайлер Туркистонга 1873 йилда – Россия империяси Ўрта Осиёда ҳарбий ҳаракатлар олиб бораётган – Бухоро амирлигининг бир қисми эгалланиб, Хива хонлигига қарши фаол ҳарбий ҳаракатлар олиб борилаётган, Қўқон хонлигида низолар кучайган бир паллада келади. Туркистон тарихи, табиати, диний ва миллий қадриятларидан анча-мунча бохабар инглиз сайёҳи юртимизнинг ўнлаб шаҳар ва кентларини гоҳ яёв, гоҳ отда, гоҳ аравада кезади, амир ва хонлар билан учрашади, ўлканинг истило туфайли барбод бўлган ҳаётини ўз кўзи билан кўради. У аллақачон дунёдан узилган, жаҳолат илм-маърифатни енгган, зулм адолат пайини кескан, уч байроқ кўтариб бир-бирини қирпичоқ қилиб юрган Ўрта Осиёни ва уни забт этишни илмий экспедициялардан бошлаган, ҳарбий-техникавий салоҳиятини ошириб бораётган чор истилочилари хатти-ҳаракатини гоҳ ҳаяжон, гоҳ хотиржамлик билан кузатади.

Таржимон изоҳида ёзилишича, “Ю.Скайлер Ўрта Осиёга саёҳати натижалари ҳақида АҚШ Миллий География жамиятига ҳисобот ҳамда Давлат департаментига махфий маъруза жўнатади. 1876 йилнинг декабрида ана шу махфий маъруза Америка матбуот нашрларидан бирида, сўнгра русча таржимаси Петербург газеталарида чоп этилганидан Ю.Скайлер қаттиқ эсанкираб қолади. У ўз маърузасида генерал К.П.Кауфманни маҳаллий аҳолига нисбатан шафқатсизликда айблаган эди. Бунга жавобан рус журналистларидан бири ўз газетасида генералга нисбатан адолатсиз айблов қўйгандан кўра, ўз ватандошларининг Шимолий Америка ҳиндуларига нисбатан муносабатига диққат қаратишни маслаҳат беради”.

Скайлер Ўрта Осиёда мусиқа ва рақснинг бениҳоя қадрланишидан ҳайратга тушади. “Сартлар қўшиқ айтишни хуш кўришиб, қоронғу тушиб, бозордаги дўконларнинг деярли бариси ёпилганига қарамай, бир оҳангдаги қўшиқни икки тор жўрлигида ёхуд бирор шеърни ярим жўрликда соатлаб биргаликда ўтириб тинглашарди”.

Ўзбек оилаларида меҳмон бўлган сайёҳ “Сартлар сўққабошликни ёмон кўришади ва келин-куёвнинг оиласи бир-бирларига мавқеи тенг бўлишига катта аҳамият беришади” дейди. Ўша вақтларда қизлар асосан 11-15 ёш орасида турмушга узатилганини кўрган сайёҳ Ўрта Осиёда “ривожланиш шу даражада тезки, йигирма беш-ўттиз ёшли аёллар аллақачон қари ва кўримсиз бўлиб қолади” дейди. Яна бир эътиборга молик маълумот. Скайлернинг ёзишича, Тошкентда ёш йигитга қизни фақатгина хотинликка олишга қатъий қарорга келгандан сўнггина чодрасиз кўрсатишади. Шунчаки қизиқиш ёки эрмак учун кўришга рухсат берилмайди. Мусулмоннинг ғайридин билан никоҳи қатъий тақиқланган. Шунингдек, яқин қондошлик бўйича ҳам никоҳлар ман этилган.

Америкалик олим қон-қонимизга сингиб кетган “оқ олтин”ни териш аёллар ва болалар зиммасида бўлганини ёзиб қолдирган. Ўрта Осиё пахтасини Шарқий Ҳиндистон ва Америкада етиштириладиган пахта билан солиштириб, “Ўрта Осиё пахтаси сифати ёмонлигига асосий сабаблар – толанинг калталиги (камдан-кам 2-3 дюм узунликда), ингичкалиги ва толасининг мўртлиги, тозалашнинг ёмон усули ҳамда унга бошқа нарсаларнинг аралашганидир” дейди. Ўзбекларни табиатан миришкор деб атаган Скайлер қадим боғларимизни кўриб лол қолади: “Ҳеч қаерда мева бунчалик кўп эмас ва айтишларича, баъзилари бошқа ерларда бу ердагидан тузук эмас. Ўйлашимча, бу ернинг ширин ўриклари бошқа ҳеч қаерда топилмайди”.

Южин Скайлер мансуб давлат ва сиёсатнинг рус истилочиларига муносабати маълум, аммо тасвирланаётган объект – Туркистон ҳаёти нафақат у, балки Европа ва Америка учун сирли бир олам эди. Шу боис, Скайлер илк сайёҳ сифатида бу номаълум, мутлақо ўзига хос мамлакатнинг даштдаги гиёҳи, кўл ва булоғи, мусулмонча тартиб-қоидалар, уйга солинган нақш, дастурхондаги мева, эр-аёлнинг либоси – ҳар бир унсурнинг моҳиятини англашга ҳаракат қилади ва бор ҳолича холис тасвирлайди. Бирор бир ҳукмдор олдида ҳисобдор бўлмагани учун у ҳақдаги кўрган билганлари ва эшитганларини бўяб-безамасдан ҳикоя қилади. Лалмикор халқ билан суҳбатда бўлган сайёҳ бу ерларда қурғоқчилик халқ бошига катта бало келтиришини, биргина 1770 йил Бухородаги қаҳатчилик, 1810-1811 йиллардаги очарчилик ҳақида гапириб, одамлар ўз фарзандларини, опа сингилу оналарини сотишганини, кексаларни ўз ҳолига ташлаб қўйишгани ёки ўлдиришганини айтиб, 1835, 1869-1870 йиллардаги каби очарчилик бу ерларда ғайриоддий ҳолат саналмайди дейди.

Тадқиқотчи Бухоро амири Насруллани қонхўр, ундан кейин тахтга ўтирган ўғли Музаффарни одамови, семиз ва дангаса, ахлоқсиз деб айтади. 1870 йилда Шаҳрисабзни руслар эгаллагандан кейин Китоб ва Шаҳрисабз беклари – Жўрабек ва Бобобек Қўқонга қараб қочади. Қўқон хони Худоёрхон эски аламни олиш учун қулай фурсат келганидан мамнун бўлиб, ҳар икковини ҳам чор маъмурларига тутиб беради. Скайлернинг ёзишича, Жўрабек русларнинг Ўрта Осиёни эгаллаб олиб, унинг эгасига айланганига амин бўлган, келгусида улар кўмагида яна ҳокимиятга келишига умидвор эди.

Инглиз дипломати Россия марҳаматидан умидвор кўплаб адолатсиз, қўрқоқ, аммо йигирматалаб хотин олиб умри кайф-сафода ўтган беклар билан ҳамсуҳбат бўлади. Солиқ сиёсати изчил ишлаб чиқилмагани учун солиқчиларнинг таъмагир ва порахўрлигини кўради.

Южин Скайлер Қўқонда бўлиб, солиқ юкини кўтара олмай абгор бўлган ва хонга қарши қўзғалган халқ ҳаётини тасвирлайди. Асарда ёзилишича, Қўқон хонлигида солиқлар шу даражада бўлганки, ҳовуз бўйида яшовчилар зулук, ким бозорда сут, қаймоқ сотса ҳар бир косаси учун, кимда-ким ўт-ўлан, қамиш ва бута ғамлаган бўлса, кўча ва бозорда маймун, айиқ, эчки ўйнатиб томоша кўрсатса солиқ тўлайди. Хоннинг қизиқчилари бозор оралаб томоша кўрсатиб пул йиғади ва бу маблағ хоннинг ошхонасига сарф қилинади. Бундан ташқари, масжидга тайинланган имом хонга ўн танга, сўфи беш танга бериши шарт. Акс ҳолда, ишламайди.

Китобда куракда турмайдиган иқтисодий сиёсат юргизган, генерал Кауфман қўлловига ҳар лаҳза кўз тикиб турадиган Худоёрхон ҳақида шундай дейилган:“Хон ҳар ёзда номигагина саёҳат ва назорат деб, аслида турли беклардан йирик миқдордаги пулни совға тарзида олиш учун бекликларга саёҳат қиларди”.

Худоёрхоннинг қўқонликларни ёвдан ҳимоя қилиши шарт бўлган армияси қуйидагича тасвирланади: “Қўқоннинг 12 000 кишилик қўшини бўлиб, анча суст, интизоми яхши йўлга қўйилмаган. Бир хил кийинган ва қуролланган иккита одамни зўрға учратдим, холос. Баъзиларида калтак, сойли ёки пилта милтиқ бўлса, баъзиларида учи айлана жезли, бўғимларига тақиб олган маҳаллий сўйилдан бўлак ҳеч вақо йўқ”.

Асарнинг Тошкент билан боғлиқ боби ҳам ўқувчини мутаассир қилади.

Скайлер серсув Тошкентга эга чиққан чор расмийлари шаҳарнинг рус қисми учун янги канал қуришга енг шимариб киришганини, бу ўта нозик ва мураккаб иш маҳаллий аҳолидан суғориш санъатини ўрганмаган рус муҳандисига топширилгани сабабли, гарчи зовур қазилиб, дамба кўтарилгани, анча пул совурилганига қарамасдан бир томчи ҳам сув оқмагани ва лойиҳадан воз кечилганини айтиб ўтади. Сўнг шаҳардаги баобрў зотларга тўхталиб, “Тошкентда иккита савдогар бўлиб, ҳам руслар, ҳам маҳаллий аҳоли орасида катта таъсирга эга” дер экан, “Улардан бири Шарофий деган татар бўлиб, рус аскарлигидан қочиб, бу ерда қарийб қирқ йилдан бери истиқомат қиларди. У хон ва унинг саройига яқин одамларга кўп қарз берганидан унинг олдида кўпчилик қарздордир” дея ёзади. Иккинчи йирик савдогарни шундай таништиради: “Бошқа бири Саидазим ўткир ва фитначи одам бўлиб, асли тошкентлик, Оренбург ва Троицкда савдо-сотиқ мақсадида бўлганида рус тилини ўрганиб олган. Тошкент эгалланганида у Троицкда эди. Қайтганида сарт ва татарларнинг таржимонлари руслар орасида шаҳар аҳли ва улар ўртасидаги воситачи сифатида обрўси баландлигини билиб, у дарҳол ўзини рус расмийлари орасига урди. Ўшандан бери ҳар ёқлама ҳурмат-эҳтиром, хушомад ва ҳатто совға-саломлар воситасида улар билан қулай имкониятлар эвазига битимлар тузган. Аслида сартларнинг уни кўрарга кўзи йўқ ва агар руслар Тошкентни қачондир ташлаб кетгудек бўлса, халқнинг энг биринчи қиладиган иши уни ўлдириши бўлишини аҳолидан бир неча бор эшитдим”. (Таъкид бизники – О.Т.)

Асар муаллифи Саидазимбой руслар Хивани забт этгани шарафига “катта байрам қилиб, томошаю ўйинлар бергани билан ўзининг дини ва одоб-ахлоқини таҳқирлади” дейди.

Зийрак ўқувчи шу сатрларни ўқир экан, инглиз тарихчисининг дарғазаб қиёфасини яққол кўради.

Жаноб Скайлер, сиз саидазимларни бекорга сўккансиз!

Билмайсиз-да, уларнинг уруғи тошга ёйилган эканми, XX асрни чирмовуқдай эгаллади: 20 – 30, 50-йилларда ва 80-йилларда ҳам уларнинг касби юртфурушлик бўлди. Бугун ҳам унда-бунда кўриниб қолади. Фақат эгнида нархи бир мошинга тенг костюм-шим, бўйнида бир бузоқли сигирнинг пулига баробар бўйинбоғ…

Ана шунақа!

Муҳтарам ўқувчи, кўнглингизда “Южин Скайлер илғаган бош-кети йўқ бетартиб бошқарув ва халқнинг аянчли турмушини ўзимизнинг муаррихлар кўрмаганми? Жимжимадор, баландпарвоз услубларда қасидаю тарих битган, амир ва хонларни соҳибқирон, искандару соний дея мадҳ этгувчи солномачилар ҳам май ва ҳарамга ғарқми эди?” деган талай саволлар туғилиши табиий. Шуни унутмангки, масту мустағриқ давралардан ўзини тийганлари ҳам ризқни у ёки бу соҳиби салтанат қўлида деб билгани учун ҳукмдорга ҳамду сано ўқиш билан овора бўлиб, уларнинг бошқа бир хонлик ҳудудида қоғоз-қалам кўтариб юриши Азроилнинг этагини тутиш билан баробар эди. Южин Скайлер эса Туркистоннинг яккаю ягона хўжайинига айланган чор маъмурлари ва уларнинг чизган чизиғидан чиқолмайдиган қўғирчоқ хонлару амир ҳадиксирайдиган давлатнинг расмий вакили. Шунинг учун унга аксарият масалада рухсатнома бор, юриш-туриши дахлсиз, тегишли маълумот ва рақамларни олиши, кўнгли тусаган жойда бўлиши мумкин.

Тошкентнинг хом ғиштдан тикланган, томи лойсувоқ уйлари баҳорда ёввойи лола, ковул ва бошқа ҳар хил гуллар билан қопланиб, жуда гўзал ва ажойиб тус олишидан ҳайратланган сайёҳ шаҳарда “мол гўшти тақчил ва ёмон, қўй гўшти эса мўл-кўл, арзон ва мазали” деб ёзади. Скайлер Тошкентда қўй гўшти асосий гўшт ҳисобланишини, от гўшти тарихий китобларда татарларнинг махсус егулиги сифатида қайд этилганини, тошкентликлар от гўшти емаслигини қайд этади. Тошкент халқи кўк чой ичишини, ошдан сўнг сув ичишни зарур деб билишини, қора чой худди ёғоч кана каби руслар келгунча маълум эмаслигини таъкидлайди.

Тошкентни кезган Южин Скайлер чор маъмурлари бу ерга турли мақсадда – кимдир қарз олган одамларидан қочиб, кимдир юқори маош илинжида, яна бошқаси пенсияга чиқиш учун қисқа муддат зарур бўлган иш стажига эга бўлиш, яна кимдир тезда бойиб кетиш умидида, хуллас, барчаси Санкт-Петербургча ўй-фикр билан келганини ёзади: “Тошкентдаги рус жамияти ўлка ҳақида маълумотларга эга бўлиш тугул, ҳатто унга умуман қизиқмаслиги мени ҳайратда қолдирди. Мени шунчалик узоқдан, улар учун ҳаммаси кўнгилсиз саналган бу мамлакат билан қизиқиб, уни кўришга келганимни кўпчилик тушуниши ғоят мушкул эди”.

Скайлер “Бутун Тошкентда маҳаллий халқ ҳақида қизиққан инсон Молия вазирлигининг вакили жаноб П эди” дер экан, самимий бу инсоннинг исм-шарифини негадир тўлиқ келтирмайди. Унинг айтишича, жаноб П туркий тилни жуда яхши ўзлаштирган, меҳмондўст. Уйига таниқли маҳаллий халқ вакиллари тез-тез келиб туради, “рафиқаси ҳам маҳаллий аҳоли орасида катта ҳурмат қозонган”.

Либерализм мусулмон жамиятига ҳар доим ҳам муваффақият келтирмаслигини китобни ўқиш асносида англаш мумкин. Ўрта Осиё халқлари турмуш тарзига ёт бўлган (босқинчилар учун кони фойда) эркинлик миллий ва диний қадриятлар илдизига болта урган. Бу жуда нозик жараённи кузатган хорижлик муаррих илгари Қўқон хонлиги ва Бухоро амирлигида раис деб аталувчи расмийлар аҳолининг масжидларга боришини назорат қилиб, керак бўлса, иш жойлари, дўкон ва бозорлардан олиб келишган бўлса, кейинги пайтларда Ўрта Осиё халқлари диний ҳаётига аста-секин ўрмалаб кириб келаётган либерализм ёмон оқибатларга олиб келаётганини айтиб ўтади. “Руслар Тошкентни босиб олганларидан сўнг раис идорасини бекор қилганидан бери динга амал қилишда анча сустлик кузатилмоқда. Қозиларнинг айтишича, бурунги намозхонларнинг ярмиси ҳам кунлик ибодатга чиқмай қўйиб, кўплари, айниқса иш билан ўта машғул одамлар намоз ўқиш у ёқда турсин, кун давомида ҳатто таҳорат олиш ҳақида ҳам ўйлашмайди”.

Э, воҳ! Юзлаб масжид ва мадраса, шариатга қурилган илм ва ҳаёт шунчаки зоҳирий амаллармиди? Бу халқнинг бошида раис турса “Аллоҳ!” дейдию, раис йўқ жойда куфр кетадими? Бундай риёкорлик истило билан бирга келдими ё аввалдан унинг уруғи униб чиққанмиди?

Бу саволларга ҳамма ҳар хил жавоб беради. Ҳар бир жавобда каттами-кичик ҳақиқат бор. Лекин, менимча, раият ва юрт сўраганларнинг мунофиқлиги мағлубиятга олиб келди.

Южин Скайлернинг “Туркистон” асари биз учун изтироб китоби. Муаллиф уни, эҳтимол, АҚШ Давлат департаменти буюртмасига кўра битгандир. Аммо, назаримда, америкалик тарихчи “Мана, ота-боболарингиз ҳаёти. Ўқинг, хулоса чиқаринг” деётгандай. Нафсиламрини айтганда, бундай китоблар бир ўқишда кўнгилни зимистон қилади. Лекин…

Тарих – аччиқ бодомга ўхшайдими, дейман-да. Мағзию ёғи бадхўр, лекин кўп дардга шифо.

Гап “аччиқ бодом”га эҳтиёжмандликда!..

Китобнинг аслияти билан мана бу саҳифада танишинг.
Китобнинг қисқача рус тилидаги баёни мана бу саҳифада.

   “O`zbekiston” nashriyoti xayrli bir ishga bosh qo’shdi – XIX asrning nodir tarixiy manbalaridan biri, amerikalik tadqiqotchi, diplomat va sayyoh Yujin Skaylerning  1876 yilda Londonda nashr etilgan “Turkiston: Rossiya Turkistoni, Qo’qon, Buxoro va G’uljaga sayohat qaydlari” asarini tarixchi olim, dotsent Zokirjon Saidboboyev tarjimasida chop etdi.

Olim TOSHBOEV
YUJIN  SKAYLER SAIDAZIMLARNI
NEGA SO’KADI?!

“O`zbekiston” nashriyoti xayrli bir ishga bosh qo’shdi – XIX asrning nodir tarixiy manbalaridan biri, amerikalik tadqiqotchi, diplomat va sayyoh Yujin Skaylerning (yana bir nomi: Yevgeniy Shuler; inglizcha: Eugene Schuyler. XDK izohi)  1876 yilda Londonda nashr etilgan “Turkiston: Rossiya Turkistoni, Qo’qon, Buxoro va G’uljaga sayohat qaydlari” (Turkistan notes of a journey in Russian Turkistan, Khokand, Bukhara, and Kuldja. London Sampson Low 1876 ) asarini tarixchi olim, dotsent Zokirjon Saidboboyev tarjimasida chop etdi.

Mutarjimning aytishicha, ikki jilddan iborat mazkur kitobni doktorlik dissertatsiyasi yuzasidan manbalar bilan tanishish jarayonida London kutubxonasidan topgan. “Keyin ma’lum bo’ldiki, mazkur nashrdan bir nusxa Alisher Navoiy nomidagi Milliy kutubxonaning “Nodir qo’lyozmalar” fondida saqlanayotgan ekan” deydi tadqiqotchi.

Kitobga so’zboshi yozgan professor Dilorom Alimova “Turkiston” asari o’lkaning Rossiya imperiyasi istilosidan keyingi hayoti haqidagi ajoyib manba ekanini, Arminiy Vamberining mashhur “Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi” kitobidan qolishmasligini, ammo bu kitob negadir shu vaqtga qadar na rus, na o’zbek tiliga tarjima bo’lganini aytib o’tadi.

Taajjub, bir asrdan ziyodroq chang bosib yotgan bu asarni nega kazo-kazo olimlarimiz ko’rmadi? Balki ko’rib-ko’rmaslikka olishgandir? Yoki bunday manbalar kaliti yo’qolgan sirli sandiqmi?!

Xo’sh, nomi va asari sovetlar tomonidan juda ham sir tutilgan shaxs kim bo’lgan?!

Z.Saidboboyevning yozishicha, Yujin Skayler 19 yoshida AQShdagi Yel universitetini, so’ng Kolumbiya universitetining Huquq maktabini bitirgan. Jurnalistikaga qiziqib, “The Nation” jurnali bilan hamkorlik qilgan. Rus tilini qunt bilan o’rganib, 1867 yilda rus yozuvchisi I.S.Turgenevning “Otalar va bolalar” romanini ingliz tiliga tarjima qilib, nashr ettiradi. 1864 yilda AQSh Davlat departamentiga ishga qabul qilinadi va 1867 yilda AQShning Moskvadagi konsuli sifatida ish boshlaydi. Mehr qo’ygan adibi I. Turgenev bilan uchrashadi, Lev Tolstoy bilan Yasnaya Polyanada bir necha kun suhbat quradi, yozuvchining “Kazaklar” qissasini inglizchaga ag’daradi. Dongdor adib hamkasbi Ivan Turgenevga xat yo’llab, “Skayler menga jo’natgan “Kazaklar”ning inglizchasi, nazarimda, juda yaxshi chiqqan” deya yuqori baho beradi.

Jurnalist, tarjimon, olim va diplomat Yujin Skayler Turkistonga 1873 yilda – Rossiya imperiyasi O’rta Osiyoda harbiy harakatlar olib borayotgan – Buxoro amirligining bir qismi egallanib, Xiva xonligiga qarshi faol harbiy harakatlar olib borilayotgan, Qo’qon xonligida nizolar kuchaygan bir pallada keladi. Turkiston tarixi, tabiati, diniy va milliy qadriyatlaridan ancha-muncha boxabar ingliz sayyohi yurtimizning o’nlab shahar va kentlarini goh yayov, goh otda, goh aravada kezadi, amir va xonlar bilan uchrashadi, o’lkaning istilo tufayli barbod bo’lgan hayotini o’z ko’zi bilan ko’radi. U allaqachon dunyodan uzilgan, jaholat ilm-ma’rifatni yenggan, zulm adolat payini keskan, uch bayroq ko’tarib bir-birini qirpichoq qilib yurgan O’rta Osiyoni va uni zabt etishni ilmiy ekspeditsiyalardan boshlagan, harbiy-texnikaviy salohiyatini oshirib borayotgan chor istilochilari xatti-harakatini goh hayajon, goh xotirjamlik bilan kuzatadi.

Tarjimon izohida yozilishicha, “Yu.Skayler O’rta Osiyoga sayohati natijalari haqida AQSh Milliy Geografiya jamiyatiga hisobot hamda Davlat departamentiga maxfiy ma’ruza jo’natadi. 1876 yilning dekabrida ana shu maxfiy ma’ruza Amerika matbuot nashrlaridan birida, so’ngra ruscha tarjimasi Peterburg gazetalarida chop etilganidan Yu.Skayler qattiq esankirab qoladi. U o’z ma’ruzasida general K.P.Kaufmanni mahalliy aholiga nisbatan shafqatsizlikda ayblagan edi. Bunga javoban rus jurnalistlaridan biri o’z gazetasida generalga nisbatan adolatsiz ayblov qo’ygandan ko’ra, o’z vatandoshlarining Shimoliy Amerika hindulariga nisbatan munosabatiga diqqat qaratishni maslahat beradi”.

Skayler O’rta Osiyoda musiqa va raqsning benihoya qadrlanishidan hayratga tushadi. “Sartlar qo’shiq aytishni xush ko’rishib, qorong’u tushib, bozordagi do’konlarning deyarli barisi yopilganiga qaramay, bir ohangdagi qo’shiqni ikki tor jo’rligida yoxud biror she’rni yarim jo’rlikda soatlab birgalikda o’tirib tinglashardi”.

O’zbek oilalarida mehmon bo’lgan sayyoh “Sartlar so’qqaboshlikni yomon ko’rishadi va kelin-kuyovning oilasi bir-birlariga mavqei teng bo’lishiga katta ahamiyat berishadi” deydi. O’sha vaqtlarda qizlar asosan 11-15 yosh orasida turmushga uzatilganini ko’rgan sayyoh O’rta Osiyoda “rivojlanish shu darajada tezki, yigirma besh-o’ttiz yoshli ayollar allaqachon qari va ko’rimsiz bo’lib qoladi” deydi. Yana bir e’tiborga molik ma’lumot. Skaylerning yozishicha, Toshkentda yosh yigitga qizni faqatgina xotinlikka olishga qat’iy qarorga kelgandan so’nggina chodrasiz ko’rsatishadi. Shunchaki qiziqish yoki ermak uchun ko’rishga ruxsat berilmaydi. Musulmonning g’ayridin bilan nikohi qat’iy taqiqlangan. Shuningdek, yaqin qondoshlik bo’yicha ham nikohlar man etilgan.

Amerikalik olim qon-qonimizga singib ketgan “oq oltin”ni terish ayollar va bolalar zimmasida bo’lganini yozib qoldirgan. O’rta Osiyo paxtasini Sharqiy Hindiston va Amerikada yetishtiriladigan paxta bilan solishtirib, “O’rta Osiyo paxtasi sifati yomonligiga asosiy sabablar – tolaning kaltaligi (kamdan-kam 2-3 dyum uzunlikda), ingichkaligi va tolasining mo’rtligi, tozalashning yomon usuli hamda unga boshqa narsalarning aralashganidir” deydi. O’zbeklarni tabiatan mirishkor deb atagan Skayler qadim bog’larimizni ko’rib lol qoladi: “Hech qayerda meva bunchalik ko’p emas va aytishlaricha, ba’zilari boshqa yerlarda bu yerdagidan tuzuk emas. O’ylashimcha, bu yerning shirin o’riklari boshqa hech qayerda topilmaydi”.

Yujin Skayler mansub davlat va siyosatning rus istilochilariga munosabati ma’lum, ammo tasvirlanayotgan ob’ekt – Turkiston hayoti nafaqat u, balki Yevropa va Amerika uchun sirli bir olam edi. Shu bois, Skayler ilk sayyoh sifatida bu noma’lum, mutlaqo o’ziga xos mamlakatning dashtdagi giyohi, ko’l va bulog’i, musulmoncha tartib-qoidalar, uyga solingan naqsh, dasturxondagi meva, er-ayolning libosi – har bir unsurning mohiyatini anglashga harakat qiladi va bor holicha xolis tasvirlaydi. Biror bir hukmdor oldida hisobdor bo’lmagani uchun u haqdagi ko’rgan bilganlari va eshitganlarini bo’yab-bezamasdan hikoya qiladi. Lalmikor xalq bilan suhbatda bo’lgan sayyoh bu yerlarda qurg’oqchilik xalq boshiga katta balo keltirishini, birgina 1770 yil Buxorodagi qahatchilik, 1810-1811 yillardagi ocharchilik haqida gapirib, odamlar o’z farzandlarini, opa singilu onalarini sotishganini, keksalarni o’z holiga tashlab qo’yishgani yoki o’ldirishganini aytib, 1835, 1869-1870 yillardagi kabi ocharchilik bu yerlarda g’ayrioddiy holat sanalmaydi deydi.

Tadqiqotchi Buxoro amiri Nasrullani qonxo’r, undan keyin taxtga o’tirgan o’g’li Muzaffarni odamovi, semiz va dangasa, axloqsiz deb aytadi. 1870 yilda Shahrisabzni ruslar egallagandan keyin Kitob va Shahrisabz beklari – Jo’rabek va Bobobek Qo’qonga qarab qochadi. Qo’qon xoni Xudoyorxon eski alamni olish uchun qulay fursat kelganidan mamnun bo’lib, har ikkovini ham chor ma’murlariga tutib beradi. Skaylerning yozishicha, Jo’rabek ruslarning O’rta Osiyoni egallab olib, uning egasiga aylanganiga amin bo’lgan, kelgusida ular ko’magida yana hokimiyatga kelishiga umidvor edi.

Ingliz diplomati Rossiya marhamatidan umidvor ko’plab adolatsiz, qo’rqoq, ammo yigirmatalab xotin olib umri kayf-safoda o’tgan beklar bilan hamsuhbat bo’ladi. Soliq siyosati izchil ishlab chiqilmagani uchun soliqchilarning ta’magir va poraxo’rligini ko’radi.

Yujin Skayler Qo’qonda bo’lib, soliq yukini ko’tara olmay abgor bo’lgan va xonga qarshi qo’zg’algan xalq hayotini tasvirlaydi. Asarda yozilishicha, Qo’qon xonligida soliqlar shu darajada bo’lganki, hovuz bo’yida yashovchilar zuluk, kim bozorda sut, qaymoq sotsa har bir kosasi uchun, kimda-kim o’t-o’lan, qamish va buta g’amlagan bo’lsa, ko’cha va bozorda maymun, ayiq, echki o’ynatib tomosha ko’rsatsa soliq to’laydi. Xonning qiziqchilari bozor oralab tomosha ko’rsatib pul yig’adi va bu mablag’ xonning oshxonasiga sarf qilinadi. Bundan tashqari, masjidga tayinlangan imom xonga o’n tanga, so’fi besh tanga berishi shart. Aks holda, ishlamaydi.

Kitobda kurakda turmaydigan iqtisodiy siyosat yurgizgan, general Kaufman qo’lloviga har lahza ko’z tikib turadigan Xudoyorxon haqida shunday deyilgan:“Xon har yozda nomigagina sayohat va nazorat deb, aslida turli beklardan yirik miqdordagi pulni sovg’a tarzida olish uchun bekliklarga sayohat qilardi”.

Xudoyorxonning qo’qonliklarni yovdan himoya qilishi shart bo’lgan armiyasi quyidagicha tasvirlanadi: “Qo’qonning 12 000 kishilik qo’shini bo’lib, ancha sust, intizomi yaxshi yo’lga qo’yilmagan. Bir xil kiyingan va qurollangan ikkita odamni zo’rg’a uchratdim, xolos. Ba’zilarida kaltak, soyli yoki pilta miltiq bo’lsa, ba’zilarida uchi aylana jezli, bo’g’imlariga taqib olgan mahalliy so’yildan bo’lak hech vaqo yo’q”.

Asarning Toshkent bilan bog’liq bobi ham o’quvchini mutaassir qiladi.

Skayler sersuv Toshkentga ega chiqqan chor rasmiylari shaharning rus qismi uchun yangi kanal qurishga yeng shimarib kirishganini, bu o’ta nozik va murakkab ish mahalliy aholidan sug’orish san’atini o’rganmagan rus muhandisiga topshirilgani sababli, garchi zovur qazilib, damba ko’tarilgani, ancha pul sovurilganiga qaramasdan bir tomchi ham suv oqmagani va loyihadan voz kechilganini aytib o’tadi. So’ng shahardagi baobro’ zotlarga to’xtalib, “Toshkentda ikkita savdogar bo’lib, ham ruslar, ham mahalliy aholi orasida katta ta’sirga ega” der ekan, “Ulardan biri Sharofiy degan tatar bo’lib, rus askarligidan qochib, bu yerda qariyb qirq yildan beri istiqomat qilardi. U xon va uning saroyiga yaqin odamlarga ko’p qarz berganidan uning oldida ko’pchilik qarzdordir” deya yozadi. Ikkinchi yirik savdogarni shunday tanishtiradi: “Boshqa biri Saidazim o’tkir va fitnachi odam bo’lib, asli toshkentlik, Orenburg va Troitskda savdo-sotiq maqsadida bo’lganida rus tilini o’rganib olgan. Toshkent egallanganida u Troitskda edi. Qaytganida sart va tatarlarning tarjimonlari ruslar orasida shahar ahli va ular o’rtasidagi vositachi sifatida obro’si balandligini bilib, u darhol o’zini rus rasmiylari orasiga urdi. O’shandan beri har yoqlama hurmat-ehtirom, xushomad va hatto sovg’a-salomlar vositasida ular bilan qulay imkoniyatlar evaziga bitimlar tuzgan. Aslida sartlarning uni ko’rarga ko’zi yo’q va agar ruslar Toshkentni qachondir tashlab ketgudek bo’lsa, xalqning eng birinchi qiladigan ishi uni o’ldirishi bo’lishini aholidan bir necha bor eshitdim”. (Ta’kid bizniki – O.T.)

Asar muallifi Saidazimboy ruslar Xivani zabt etgani sharafiga “katta bayram qilib, tomoshayu o’yinlar bergani bilan o’zining dini va odob-axloqini tahqirladi” deydi.

Ziyrak o’quvchi shu satrlarni o’qir ekan, ingliz tarixchisining darg’azab qiyofasini yaqqol ko’radi.

Janob Skayler, siz saidazimlarni bekorga so’kkansiz!

Bilmaysiz-da, ularning urug’i toshga yoyilgan ekanmi, XX asrni chirmovuqday egalladi: 20 – 30, 50-yillarda va 80-yillarda ham ularning kasbi yurtfurushlik bo’ldi. Bugun ham unda-bunda ko’rinib qoladi. Faqat egnida narxi bir moshinga teng kostyum-shim, bo’ynida bir buzoqli sigirning puliga barobar bo’yinbog’…

Ana shunaqa!

Muhtaram o’quvchi, ko’nglingizda “Yujin Skayler ilg’agan bosh-keti yo’q betartib boshqaruv va xalqning ayanchli turmushini o’zimizning muarrixlar ko’rmaganmi? Jimjimador, balandparvoz uslublarda qasidayu tarix bitgan, amir va xonlarni sohibqiron, iskandaru soniy deya madh etguvchi solnomachilar ham may va haramga g’arqmi edi?” degan talay savollar tug’ilishi tabiiy. Shuni unutmangki, mastu mustag’riq davralardan o’zini tiyganlari ham rizqni u yoki bu sohibi saltanat qo’lida deb bilgani uchun hukmdorga hamdu sano o’qish bilan ovora bo’lib, ularning boshqa bir xonlik hududida qog’oz-qalam ko’tarib yurishi Azroilning etagini tutish bilan barobar edi. Yujin Skayler esa Turkistonning yakkayu yagona xo’jayiniga aylangan chor ma’murlari va ularning chizgan chizig’idan chiqolmaydigan qo’g’irchoq xonlaru amir hadiksiraydigan davlatning rasmiy vakili. Shuning uchun unga aksariyat masalada ruxsatnoma bor, yurish-turishi daxlsiz, tegishli ma’lumot va raqamlarni olishi, ko’ngli tusagan joyda bo’lishi mumkin.

Toshkentning xom g’ishtdan tiklangan, tomi loysuvoq uylari bahorda yovvoyi lola, kovul va boshqa har xil gullar bilan qoplanib, juda go’zal va ajoyib tus olishidan hayratlangan sayyoh shaharda “mol go’shti taqchil va yomon, qo’y go’shti esa mo’l-ko’l, arzon va mazali” deb yozadi. Skayler Toshkentda qo’y go’shti asosiy go’sht hisoblanishini, ot go’shti tarixiy kitoblarda tatarlarning maxsus yeguligi sifatida qayd etilganini, toshkentliklar ot go’shti yemasligini qayd etadi. Toshkent xalqi ko’k choy ichishini, oshdan so’ng suv ichishni zarur deb bilishini, qora choy xuddi yog’och kana kabi ruslar kelguncha ma’lum emasligini ta’kidlaydi.

Toshkentni kezgan Yujin Skayler chor ma’murlari bu yerga turli maqsadda – kimdir qarz olgan odamlaridan qochib, kimdir yuqori maosh ilinjida, yana boshqasi pensiyaga chiqish uchun qisqa muddat zarur bo’lgan ish stajiga ega bo’lish, yana kimdir tezda boyib ketish umidida, xullas, barchasi Sankt-Peterburgcha o’y-fikr bilan kelganini yozadi: “Toshkentdagi rus jamiyati o’lka haqida ma’lumotlarga ega bo’lish tugul, hatto unga umuman qiziqmasligi meni hayratda qoldirdi. Meni shunchalik uzoqdan, ular uchun hammasi ko’ngilsiz sanalgan bu mamlakat bilan qiziqib, uni ko’rishga kelganimni ko’pchilik tushunishi g’oyat mushkul edi”.

Skayler “Butun Toshkentda mahalliy xalq haqida qiziqqan inson Moliya vazirligining vakili janob P edi” der ekan, samimiy bu insonning ism-sharifini negadir to’liq keltirmaydi. Uning aytishicha, janob P turkiy tilni juda yaxshi o’zlashtirgan, mehmondo’st. Uyiga taniqli mahalliy xalq vakillari tez-tez kelib turadi, “rafiqasi ham mahalliy aholi orasida katta hurmat qozongan”.

Liberalizm musulmon jamiyatiga har doim ham muvaffaqiyat keltirmasligini kitobni o’qish asnosida anglash mumkin. O’rta Osiyo xalqlari turmush tarziga yot bo’lgan (bosqinchilar uchun koni foyda) erkinlik milliy va diniy qadriyatlar ildiziga bolta urgan. Bu juda nozik jarayonni kuzatgan xorijlik muarrix ilgari Qo’qon xonligi va Buxoro amirligida rais deb ataluvchi rasmiylar aholining masjidlarga borishini nazorat qilib, kerak bo’lsa, ish joylari, do’kon va bozorlardan olib kelishgan bo’lsa, keyingi paytlarda O’rta Osiyo xalqlari diniy hayotiga asta-sekin o’rmalab kirib kelayotgan liberalizm yomon oqibatlarga olib kelayotganini aytib o’tadi. “Ruslar Toshkentni bosib olganlaridan so’ng rais idorasini bekor qilganidan beri dinga amal qilishda ancha sustlik kuzatilmoqda. Qozilarning aytishicha, burungi namozxonlarning yarmisi ham kunlik ibodatga chiqmay qo’yib, ko’plari, ayniqsa ish bilan o’ta mashg’ul odamlar namoz o’qish u yoqda tursin, kun davomida hatto tahorat olish haqida ham o’ylashmaydi”.

E, voh! Yuzlab masjid va madrasa, shariatga qurilgan ilm va hayot shunchaki zohiriy amallarmidi? Bu xalqning boshida rais tursa “Alloh!” deydiyu, rais yo’q joyda kufr ketadimi? Bunday riyokorlik istilo bilan birga keldimi yo avvaldan uning urug’i unib chiqqanmidi?

Bu savollarga hamma har xil javob beradi. Har bir javobda kattami-kichik haqiqat bor. Lekin, menimcha, raiyat va yurt so’raganlarning munofiqligi mag’lubiyatga olib keldi.

Yujin Skaylerning “Turkiston” asari biz uchun iztirob kitobi. Muallif uni, ehtimol, AQSh Davlat departamenti buyurtmasiga ko’ra bitgandir. Ammo, nazarimda, amerikalik tarixchi “Mana, ota-bobolaringiz hayoti. O’qing, xulosa chiqaring” deyotganday. Nafsilamrini aytganda, bunday kitoblar bir o’qishda ko’ngilni zimiston qiladi. Lekin…

Tarix – achchiq bodomga o’xshaydimi, deyman-da. Mag’ziyu yog’i badxo’r, lekin ko’p dardga shifo.

Gap “achchiq bodom”ga ehtiyojmandlikda!..

Kitobning asliyati bilan mana bu sahifada tanishing.
Kitobning qisqacha rus tilidagi bayoni mana bu sahifada.