1 март — Машҳур япон адиби Акутагава Рюноскэ таваллудининг 130 йиллиги
Ёзнинг бошлари эди. Булутли кунларнинг бирида эрта билан Хорикава Ясукичи ўйчан ҳолатда тош зиналар бўйлаб бекатга кўтариларди. Ғайритабиий ҳеч нарса рўй бергани йўқ. У киссасида бор-йўғи олтмиш сэн пул қолганидан хафа эди, холос. Ўша вақтларда Хорикава Ясукичи пулсизликдан доим қийналиб юрарди…
Акутагава Рюноскэ
ЎН ИЕНЛИК ҚОҒОЗ ПУЛ
Акутагава Рюноскэ (1892.1.3 — Токио — 1927.24.7) — ўз асарлари билан япон адабиётини жаҳон миқёсига чиқишини бошлаб берган адиб сифатида тан олинади. У ижодида ғарб ва япон адабиети анъаналарини ўзаро уйғунлаштириб, япон анъанавий тасвир ва ифода усулини янги йўналишга бурган. Инсон онгининг «жумбоқ»лиги, олдиндан айтиб бўлмаслик хусусияти ифодаланган ҳикоялари — «Расёмон дарвозаси» (1915), «Бурун» (1916) унга шуҳрат келтиради. «Куз» (1920), «Совуқ» (1924) каби психологик ҳикояларида эса ижтимоий ёвузлик дунёсида эзгуликнинг фожиавий қисмати акс этган. «Сув алвастилари мамлакатида» (1927) ижтимоий-фантастик мажозий асардир. Инсоннинг ёлғизлиги, унинг вакт, тарих олдида ожизлиги панд-насиҳатдан иборат «Телбанинг ҳаёти» (1927) номли сўнгги асарининг мавзуидир. Япон маданиятида беқиёс ўрин эгаллагани учун «Акутагава» миллий мукофоти таъсис этилган.
Ёзнинг бошлари эди. Булутли кунларнинг бирида эрта билан Хорикава Ясукичи ўйчан ҳолатда тош зиналар бўйлаб бекатга кўтариларди. Ғайритабиий ҳеч нарса рўй бергани йўқ. У киссасида бор-йўғи олтмиш сэн пул қолганидан хафа эди, холос. Ўша вақтларда Хорикава Ясукичи пулсизликдан доим қийналиб юрарди. Унинг инглиз тили муаллими сифатидаги маоши арзимаган олтмиш иенни ташкил этар эди. Ҳатто “Чюокорон” журналида ишдан бўш вақтларида ёзган ҳикояси босилиб чиққанида ҳам унга ҳар бир бетига тўқсон сэндан ортиқ тўлашмасди. Нафсиламрини айтганда, бу пуллар хонадоннинг ижара ҳақи учун ойига беш иен ва нонушта, тушлик ҳамда кечки овқат учун эллик сэндан тўлаш учун бемалол етарди. Зотан у дабдабали турмуш кечиришни яхши кўрибгина қолмай, балки шон-шуҳрати ҳақида ҳам қайғурарди ва шунинг учунгина даромадига катта аҳамият берарди. Тўғри, булардан ташқари у китоблар ўқиши керак. Миср сигареталарини чекиши керак. Концертларга бориши керак. Оғайнилари билан учрашиши керак. Аёллар билан ҳам учрашиб туриши керак — хуллас калом, у ҳафтасига бир марта Токиога бориши керак. Ҳаётга чанқоқлиги боис, ўз қўлёзмалари учун тўхтовсиз бўнак олар, ота-онаси ва ака-укаларидан пул сўрарди. Бу пуллар ҳам етарли бўлмаганида эса ўзининг каттагина расмлар коллекциясини кираверишида қизил чироғи бор, омборга ўхшаш, лекин ҳеч ким кирмайдиган уйга гаров сифатида олиб борарди. Бироқ бу гал бўнак пулларига умид йўқ эди, устига-устак, Хорикава Ясукичи ота-онаси ва ака-укалари билан ғижиллашиб қолганди ва шу боис унинг аҳволи жуда оғир эди. У ҳатто Империя ташкил этилган кун* муносабати билан ўн саккиз иену эллик сэнга сотиб олган атлас цилиндридан ҳам воз кечишга мажбур бўлди.
Ясукичи одамлар билан тирбанд платформа бўйлаб одимлар экан, фикру хаёли ажойиб ялтироқ цилиндрда эди. Бу хаёллар унинг хотирасида омборхона-уйнинг ёритилган деразаларини гавдалантирарди. Цилиндрда ўша уй деразалари остига экилган тоғ чўққиси гуллари акс этарди… Бироқ Хорикаванинг бармоқлари киссасидаги олтмиш сэнни туйди-ю, унинг хаёллари бир зумда чилпарчин бўлди. Бугун энди ўн учинчи. Устига “Муаллим Хорикава жанобларига” деб ёзилган конвертдаги маошни оладиган йигирма саккизинчигача нақ икки ҳафта бор. Эртага эса узоқ кутилган, ва ниҳоят Токиога бориб келиш мумкин бўлган якшанба.
Ясукичи кечки овқатни Хасэ* ва Отомо* билан бирга қилмоқчи эди. Бундан ташқари у Токиода бу ерларда бўлмайдиган мўйқаламлар, мойбўёқлар ва мато сотиб олишни мўлжаллаб қўйганди. Шунингдек, у фрейлейн Мёллендорф¬нинг концертига тушишни ҳам кўнглига туккан эди. Лекин киссангдаги олтмиш сэн билан Токио сафари ҳақида ўйламасанг ҳам бўлади.
— Шундай қилиб, алвидо, менинг эртам.
Ёам-андуҳга барҳам бериш учун Ясукичи чекишга аҳд қилди. Лекин ҳафсала билан титкилаб чиқилган киссаларида бир дона ҳам сигарета қолмабди – ана холос. Шум тақдир уни қанчалик шафқатсиз таҳқирлаётганини тобора кучлироқ сезар экан, у кутиш залида турган сотувчи ёнига келди. Овчиларнинг яшил шляпасини кийиб олган, юзининг ҳар ер-ҳар ерида чечак изи қолган сотувчи бўйнига илиб олган қутига ёзиб қўйилган газета ва карамел конфетларига зерикарли нигоҳ билан тикилиб турарди. У оддий сотувчи эмас. У турмушимизга халақит берувчи тимсол. Бугун, бу сайёр сотувчи Ясукичининг ғашига тегарди.
— Менга “Асахи” бер.
— “Асахи”? – кўзини узмай қатъий сўради сотувчи. – Газетами ёки сигаретами?
Ясукичи асабийлашганидан қаншари титраётганини сезди.
— Пиво!
Сотувчи ажабланганча Ясукичига тикилди:
— “Асахи” пивоси йўқ менда.
Ясукичи енгил торгандай сотувчидан нари кетди. “Асахи”чи? Ахир у айнан шу мақсадда келди-ку, сотувчининг ёнига… Ҳечқиси йўқ, “Асахи” чекмаса ҳам бўлаверади. Лекин сайёр сотувчининг боплаб таъзирини берди-да ўзиям, бу эса, эҳтимол, сигарета чеккандан ҳам ёқимлироқдир балки. Киссасида арзимаган олтмиш сэн борлигини ҳам унутган Ясукичи платформа бўйлаб мағрур одимлай кетди. Худди Ваграм яқинида беқиёс ғалабага эришган Наполеондай…
Қора булутлар билан қопланган уфқ аро дўнглик кўзга ташланади — у қоями ёки катта ахлат уюмими, тушуниб бўлмайди. Дўнгликнинг тепаси жигарранг кўкатлар билан қопланган – улар ўтлар ёки дарахтлар эканлигини англаш қийин. Ясукичи дўнглик этаги бўйлаб бир-бир қадам ташлаб бормоқда. Поездда ярим соат лўкиллаб юргандан сўнг яна ярим соат чанг кўча бўйлаб юриш оғирлик қилади. Оғирлик қилади? Ҳеч-да. У ўзидан-ўзи юриб борарди ва бир пайт юриш қанчалик оғирлигини ҳис қилмай қўйди. Ҳар куни у кишини зериктирадиган шу дўнглик этаги бўйлаб итоаткорлик билан юриб борарди. Фожиамиз шундан иборатки, биз дўзахий азобларга гирифтормиз. Фожиамиз шундан иборатки, дўзахий азобларни биз азоб деб билмаймиз. У ҳафтасига бир марта шу фожиадан халос бўларди. Бироқ чўнтагида бор-йўғи олтмиш сэн қолган бугун эса…
— Хайрли тонг, — кутилмаганда катта муаллим Авано-саннинг овози эшитилди.
Авано-сан эллик ёшни уриб қўйган. Қорамағиз, бироз эгилиб юрадиган кўзойнакли жаноб. Ясукичи ишлайдиган ҳарбий-денгиз мактаби муаллимлари аллақачон расмдан қолган кўк саржа костюмларнигина кийиб юришарди – бошқачасини улар ҳеч қачон кийишмасди. Авано-сан ҳам саржа костюмда ва янги похол шляпада эди. Ясукичи тавозе билан таъзим қилди:
— Хайрли тонг.
— Ҳавонинг димлигини қаранг.
— Қизингиз тузукми? Бетоб, деб эшитдим…
— Ташаккур. Кеча ахийри унга касалхонадан жавоб беришди.
Авана-санга ҳурмат бажо айларкан, Ясукичи уни олдинга ўтказиб юборди. Лекин унинг иззати хўжакўрсинга эмас эди. У Авано-саннинг тил ўрганиш иқтидоридан ғоят завқланарди. Авано-сан – у олтмиш ёшида вафот этди – лотин тилини Цезарнинг асарлари бўйича ўрганарди. Бундан ташқари у, албатта, инглиз тилини ва бошқа замонавий тилларни ҳам биларди. Авано, ўзи жинни бўлмаса-да, итальян тилидаги “Асино”* номли китобни ўқиши Ясукичини лол қолдирарди.
Аммо Ясукичи унинг тил ўрганиш иқтидоридангина завқланмасди. Авано-сан ёши катталарга хос кенг феъллилик фазилатига эга эди. Инглиз тили дарс¬лигидаги қийин жойга дуч келаркан, ҳар гал Ясукичи албатта Авано-сан билан маслаҳатлашарди. Қийин жойлар… улар шунинг учун туғилардики, вақтини қизғаниб, Ясукичи кўпинча дарсларга луғат титкиламай тўғридан-тўғри келаверарди. Шундай ҳолатларда, рости, у нафақат иззат-икром, балки тортинчоқликни ҳам ифода этишга мумкин қадар уринарди. Ясукичи ўзи ҳам жавоб бериши мумкин бўлган енгил саволларни бергандагина ва фақат шу ҳоллардагина Авано-саннинг юзида чуқур ўйчанлик аломати зоҳир бўларди. Ясукичи бу қандай рўй беришини ҳалига қадар аниқ эслайди. Қўлига Ясукичининг дарслигини оларкан, Авано-сан ўчиб қолган трубкани тишига қистирганча бир муддат фикрга чўмарди. Кейин бирдан, худди миясига ургандай қичқирарди: “Унинг маъноси мана бундай” — ва Ясукичига тушунарсиз бўлган жойни бир нафасда изоҳлаб берарди. Нафақат иқтидорли тилшунос, балки иқтидорли муғомбир сифатидаги мана шундай томошалари… шундай дарслари учун Ясукичининг Авано-санга нисбатан ҳурмати шу қадар баланд эдики…
— Эртага якшанба. Сиз яна Токиога жўнайсизми?
— Ҳа… Йўқ. Эртага бормайдиган бўлдим.
— Нима учун?
— Ростини айтсам… йўқчилик туфайли.
— Ҳазиллашяпсиз, — кула-кула деди Авано-сан. У кулганда ўнғайсизланарди, чунки қорамтир-қўнғир мўйловлари тагидан олдинга туртиб чиққан тишлари кўриниб қоларди. — Маошдан ташқари қалам ҳақи ҳам оласиз-ку, ахир, шундай экан, ҳаммасини қўшиб ҳисоблаганда сиз яхшигина даромад қиласиз.
— Ҳазиллашяпсиз… — Энди бу сўзни Ясукичи айтди. Лекин Авано-сан айтганидан кўра жиддийроқ талаффуз қилди. – Сизга маълумки, маошим – эллик иен, қалам ҳақи эса ҳар бетига тўқсон сэндан. Борингки, ҳар ойда эллик бетдан ёзганимда ҳам беш карра тўққиз – қирқ беш иен бўлади. Майда журналларда эса умуман олтмиш сен атрофида тўлашади, демак…
Ясукичи адабиёт соҳасида қалам тебратиб кун кечирувчининг ҳаёти қанчалар қийин эканлиги ҳақида сафсатабозлик қила кетди. У сафсатабозлик билангина чекланиб қолмади. Туғма шоирлик қобилиятидан усталик билан фойдаланаркан, у йўл-йўлакай сўзларига энг рангин бўёқлар билан сайқал берарди. Япон драматурглари ва ёзувчилари – айниқса, унинг дўстлари – даҳшатли етишмовчиликка чидашга мажбурлар. Хасэ Масао чорасизликдан сакэ ўрнига дуч келган ардобни ичиб юриш билан чекланади, Отомо Юкичи аёли ва боласи билан иккинчи қаватда мўъжазгина хонани ижарага олиб яшашдан бўлак чораси йўқ. Мацумото Хожё* ҳам шу… рост, у яқинда уйланди ва анча ўзига келиб қолди. Бунга қадар эса фақат энг арзон-гаров емакхоналарда овқатланарди.
— Appearances are deceitful*, нимасини айтасиз, — ярми ҳазил, ярми чин деди Авано-сан.
Кимсасиз йўл бора-бора икки томонида ғариб кулбалар саф тортган кўчага айланди. Чанг босган пештахталар, симёғочлардаги узуқ-юлуқ эълонлар ва афишалар – номи шаҳар, холос.
Ўзидан бурқситиб қора тутун ва оқ буғ чиқараётган, сополли томлар узра осмонни кесиб ўтган катта юк кўтариш крани ҳеч нарса билан тенглаштириб бўлмайдиган ҳиссиёт уйғотарди. Бу манзарани похол шляпаси остидан кузатаётган Ясукичи ўзи жонли иборалар билан тасвирлаб берган, қалам ҳақи олиб кун кўрувчи ижод аҳлининг фожиаси ҳақида фикр юритаркан, кучли ҳаяжон гирдобида қолди. Ўзининг чидамли бўлиш, аммо сир бой бермаслик ҳақидаги қоидасини ёддан чиқаргандай, қўлини солиб турган чўнтагида нима борлигини оғзидан гуллаб қўйди:
— Ростини айтсам, олтмиш сэн пулим бор, холос, бу айш-ишратга етмайди, шунинг учун Токиога бормайман.
Ўқитувчилар хонасида Ясукичи столга ўтирди ва китобни очиб, дарсларга тайёрлана бошлади. Лекин Ютландияда бўлган денгиз жанги ҳақидаги мақолани ўқиш уни заррача қизиқтирмас эди. Айниқса бугун, Токиога жўнаш истаги билан ёниб турганида бу унга жуда малол келарди. Денгиз атамаларининг инглизча луғатини қўлига оларкан, Ясукичи китобнинг атиги бир бетига кўз югуртириб чиқди ва шу заҳотиёқ киссасида бор-йўғи олтмиш сэн борлиги ҳақидаги нохуш хаёлларга чўмди…
Соат ўн бир яримда ўқитувчилар хонасида овозлар тинади. Ўн нафар муаллим дарсларга кириб кетишади, хонада Авано-сан ёлғиз қолади. У қаршидаги стол ортида… аниқроғи, унинг столини Ясукичининг столидан ажратиб турадиган ўхшовсиз китоб жавони панасида кўринмайди. Оқ девор фонида трубкадан чиқаётган тутунгина вақти-вақти билан юқорига шошилмай кўтарилади ва Авано-сан шу ерда эканлигини билдириб туради. Дераза ортида ҳам сокинлик ҳукм суради. Булутли осмонга қадар бўй чўзган, янги чиққан барглар билан қопланган дарахтларнинг учлари, улар ортида мактабнинг кулранг биноси, ундан-да нарироқда кўрфаз суви ястаниб ётибди — буларнинг бари зерикарли сукунат оғушида…
Ясукичи сигарета ҳақида эслади. Шундагина илтифотсиз сотувчининг адабини беришга бериб, сигарета харид қилишни бутунлай унутгани маълум бўлди. Чекадиган нарса йўқлиги — бу ҳам фожиа. Фожиа?.. Балки фожиа эмасдир? Ясукичининг азобларини очликдан ўлаёзган, олтмиш сэн пулга бутун бир бойлик деб қарайдиган қашшоқнинг азоблари билан ҳеч бир солиштириб бўлмасди, албатта. Лекин Ясукичи худди қашшоқ каби, балки ундан-да кучлироқ азоб чекарди. Зеро у янада нафисроқ асаб тузилмасига эга эди. Қашшоқни қашшоқ деб аташ шарт эмас. Иқтидорли тилшунос Авано-сан Ван Гогнинг “Кунгабоқар”ига ҳам, Вольфнинг “Қўшиқ” асари-ю, ҳатто Верхарннинг урбанистик назмига ҳам мутлақ бефарқ қарайди. Авано-санни санъатдан мосуво қилиш кучукни кўкатдан маҳрум қилишдек гап. Ясукичини санъатдан айириш эса туяни кўкатдан маҳрум қилиш билан тенг. Олтмиш сэн миқдоридаги арзимас пул Хорикава Ясукичини маънавий очлик азобига гирифтор қилди. Авано Рэнтаро бунга бефарқ қараган бўлур эди.
— Хорикава-кун…
Ясукичи ёнига Авано-сан келганини илғамай қолди. Кекса муаллим яқин келишининг ҳайрон қоларлик ери йўқ эди. Ажабланарлиси шундаки, унинг сочсиз икки чаккасидан ҳам, қалин шишали кўзойнаги ортидаги кўзларидан ва калта мўйловларидан ҳам… тахминий гипербола қўлланиладиган бўлса, у ҳолда никотиндан ялтираб кетган трубкасидан ҳам ғайритабиий, чинакамига гўзал, аёл кишиники каби уялиш ҳиссини уқиш мумкин эди. Лол қолган Ясукичи ҳатто “Менда ишингиз бормиди?” деб ҳам сўрамади ва яқин турган, соддадил кекса муаллимга тикилди-қолди.
— Хорикава-кун, бу жуда кам, лекин… — Тортинаётганлигини табассум-ла беркитаркан, Авано-сан Ясукичига тўрт буклоғлиқ ўн иенлик қоғоз пулни узатди: — Бу, албатта, кам, лекин Токиогача чиптага етади.
Ясукичи ўзини йўқотиб қўйди. Рокфеллердан қарз олиш ҳақида кўпинча орзу қиларди. Лекин Авано-сандан қарз олиш – бунақаси тушига ҳам кирмаган эди. Устига-устак, боягина эрталаб қалам аҳлининг аянчли аҳволи тўғрисида сафсатабозлик қилгани ёдига тушди. Ясукичи қизариб кетди ва тутила-тутила Авано-саннинг таклифини рад эта бошлади:
— Йўқ, нималар деяпсиз, тўғриси, нон-чой пули… нон-чой пулига камхаржлигим рост, аммо… Токиога бориб келсам бас, ҳамма муаммони ҳал қиламан… қолаверса, пойтахтга бормасликка аҳд қилдим, шундай экан…
— Қўяверинг, олинг, кам бўлса кўп ўрнида кўрарсиз.
— Ростдан ҳам керак эмас. Миннатдорман…
Авано-сан трубкани оғзидан олди ва иккиланганча тўрт букланган ўн иенлик пулга қаради. Тилла гардишли кўзойнак ортида яширинган нигоҳини кўтарганида эса кўзлари ҳали ҳам тортиниш ила табассум қилиб турганлиги маълум бўлди.
— Ўзингиз биласиз. Нима ҳам дердим… ишдан чалғитганим учун маъзур тутасиз.
Шундай дея Авано-сан, худди бировдан қарз сўраган-у, рад жавобини олган кишидай ўн иенлик пулни шоша-пиша чўнтагига солди ва жавон ортида яширинган, луғатлар ва маълумотномалар билан тўла иш столи томон ошиқди.
Орага чўккан жимлик сабаб, Ясукичи оромини бутунлай йўқотди. Терлаб-пишиб кетганидан чўнтагидаги никел соатини олди ва унинг қопқоғига қараб ундаги аксига термулганча қарай бошлади. Руҳий хотиржамликни йўқотганда ҳар гал кўзгуга қараш одати Ясукичида ўн йиллар бурун пайдо бўлган эди. Тўғри, соатнинг қопқоғидек кичкина доирачада аксланган юзи қалқиб турар, бурни эса ҳаддан ташқари катта бўлиб кўринарди. Хайриятки, унинг қалби аста-секин тинчланиши учун шу ҳам етарли бўлди. Айни вақтда у Авано-саннинг дўстона таклифини рад этганидан тобора кўпроқ афсуслана бошлади. Авано-санни унинг ўн иенини қайтариб бериш-бермасликлари умуман қизиқтирмас эди, лекин пуллар қанчалик хурсандчилик билан қабул қилиб олинишини ўйлаганда қалби завқ-шавққа тўларди, холос. Унинг таклифи рад этилганлиги ҳурматсизликдан бошқа нарса эмас эди. Бу ҳам етмагандек…
Кучли довулга дош бериш амри маҳол бўлгани каби, Ясукичи ҳам мана шу “бу ҳам етмагандек”ка чидаши қийинлигини ҳис қилди. Бу ҳам етмагандек, ёрдам сўралганидан сўнг мурувватни рад этиш бориб турган иродасизлик эмасми? Қарздорлик ҳис-туйғуси — унга тупурса ҳам бўлаверади. Энг асосийси, қўрқоқ деган ном олмаслик учун қўлидан келган ҳамма нарсани қилади. Яхши, у қарз олади… олди ҳам дейлик, — лекин маош тарқатиладиган йигирма саккизинчигача қарзини қайтара олмайди. У ўзининг келгусида ёзилажак асарлари учун бемалол бўнак олаверарди. Лекин Авано-сандан олинган қарзни икки ҳафтадан ортиқ муддат қайтармаслик – бу қашшоққа айланишдан ҳам ёмонроқ…
Ясукичи чамаси ўн дақиқа иккиланиб турди, кейин эса соатини чўнтагига солди ва ҳарбийча ғоз юриш қилиб Авано-саннинг столига яқинлашди. Кекса муаллим тамаки тутунига кўмилганча тамаки қутиси, кулдон, давоматни ҳисобга олиш дафтари, елим солинган идиш тартиб билан териб қўйилган стол ёнида одатдагидай алфозда Морис Лебланнинг детективини ўқиб ўтирар эди. Ясукичини кўриб, Авано-сан китобни суриб қўйди ва ҳойнаҳой дарслик бўйича қандайдир саволи бўлса керак, деган тахмин билан индамай унинг юзига боқди.
— Авано-сан! Ҳозиргина таклиф қилган пулингизни қарзга бериб турсангиз, илтимос. Мен яхшилаб ўйлаб кўрдим ва уни олишга аҳд қилдим.
Ясукичи буни бир нафасда айтди. Авано-сан ўрнидан турганини, лекин ҳеч нима демаганини у ғира-шира эслайди. Аммо унинг юз ифодаси қанақа эди — буни Ясукичи сезмай қолган, ҳойнаҳой. Энди, орадан етти ёки саккиз йил ўтгач, у Авано-саннинг ўзининг юзига тегай-тегай деб турган баҳайбат ўнг қўлини эслайди, холос. Кекса муаллим тортиниб, қалтироқ бармоқлари билан (иккинчи бармоғидаги тирноғи никотиндан сап-сариқ бўлиб кетган) унга тўрт буклоғлиқ ўн иенлик пулни узатаётгани ҳали-ҳамон ёдида…
Ясукичи Авано-саннинг пулини индин, душанба куни қайтаришга қатъий аҳд қилди. Аниқлик киритайлик: айнан ўша ўн иенлик пулни. Лекин унинг хаёлида заррача эгри фикр йўқ эди. Янги бўнак олиш умиди пучга чиққан ҳамда ота-онаси ва ака-укалари билан уришиб қолганидан сўнг энди у Токиога борган тақдирда ҳам пул топа олмаслиги аён эди. Демак, қарзни қайтариш учун у мана шу ўн иенлик пулни сақлаб қўйиши керак. Бу пулни сақлаб қўйиш учун эса… Иккинчи класс вагонининг ним қоронғи бурчагида поезд жўнашини билдирувчи гудокни кутаркан, Ясукичи чўнтагидаги майда пул – арзимас олтмиш сэн билан ёнма-ён турган ўн иенлик пул ҳақида эрталабкидан ҳам кўпроқ ўйлар эди.
Эрталабкидан ҳам кўпроқ, лекин ундан ҳам маъюсроқ эмас. Эрталаб у пули йўқлиги боис азоб чекканди, холос. Ҳозир эса шу билан бирга ўн иенни қайтариб бериш мажбурияти билан боғлиқ ахлоқий азобни ҳам ҳис қиларди. Ахлоқий?.. Ясукичи истар-истамас юзи тиришди. Йўқ, ҳеч қанақа ахлоқий эмас. У Авано-саннинг назарида ўз ор-номусини йўқотмоқчи эмас, холос. Обрў-эътиборини сақлаб қолишнинг яккаю ягона йўли қарзга олинган пулни қайтариб беришдир. Агар Авано-сан ҳам санъатни ёки ҳеч бўлмаганда адабиётни ёқтирганида эди, ёзувчи Хорикава Ясукичи ажойиб асар яратган ва ўз обрў-эътиборини сақлаб қолишга ҳаракат қилган бўлур эди. Ёхуд агар Авано-сан ҳаммамиз каби оддий тилшунос бўлганида эди, муаллим Хорикава Ясукичи ўзининг ҳаммага маълум лингвистик тайёргарлигини намойиш қилган ва обрў-эътиборини сақлаб қолиши мумкин бўлган бўлур эди. Лекин санъатга мутлақо бефарқ қарайдиган даҳо тилшунос Авано-сан ҳақида гап кетганда бу усулларнинг ҳеч бири қўл келмасди. Хулласи калом, хоҳлайсанми-йўқми, Ясукичи тарбия кўрган оддий инсонлардек ўзининг ор-номусини сақлаб қолиши, яъни қарзга олинган пулни қайтариши лозим эди. Ор-номусни сақлаб қолиш учунгина ўзининг бошига шунча ташвиш орттириш, шунча қийинчиликка чидаш бир оз эриш туюлар балки. Бироқ Ясукичи қандайдир тушунтириб бўлмас сабаб боис умуман ор-номусини сақлаб қолишни эмас, балки айнан Авано-сан – мана шу кекса, олижаноб, тилла гардишли кўзойнак тақиб юрувчи, бир оз букчайган одам олдида ор-номусини сақлаб қолишни истар эди…
Поезд қўзғалди. Қора булут қоплаган осмонни кесиб тушаётган ёмғир мовий-зангори денгизда ҳаракатсиз қотган ҳарбий кемаларни оқиш парда билан қоплади. Тушуниб бўлмас енгиллик туяркан, Ясукичи йўловчилар унча кўп эмаслигидан кўнгли кўтарилди ва ҳузур қилганча диванга оёғини узатди. Хонгодаги* бир журнал унинг ёдига тушди. Бор-йўғи бир ой аввал ўша ердан ҳамкорлик қилиш ҳақида узундан-узоқ хат олганди. Бироқ бу журнални ўлгудай ёмон кўргани учун уларнинг таклифини жавобсиз қолдирди. Бундай журналга асарларингни сотиш ўз қизингни фоҳишахонага топшириш билан баравар. Лекин энди у бўнак олиш мумкин бўлган ҳамма жойдан пул олиб бўлган, фақат ўша журнал қолганди. Ҳеч бўлмаганда бир озгина пул топа олганда эди…
Поезд туннелдан туннелга шўнғир, ёруғлик билан қоронғулик алмашинувини кузатаётган Ясукичи энг кичкина бўнак ҳам унга қанчалик хуш кайфият ато этиши мумкинлигини тасаввур этарди. Санъат кишисининг қувончи тасодифга боғлиқ. Шундай тасодифдан фойдаланишнинг айбли ери йўқ. Бугун шундай тасодиф – икки-ю ўттизда Токиога етказадиган экспресс. Бўнак олиш учун авваламбор Токиогача етиб бориш керак. Агарда эллик ёки жиллақурса ўттиз иен топа олганидами, унда кечқурун Хасэ ва Отомо билан бирга овқатланиши мумкин бўларди. Фрейлейн Мёллендорфнинг концертига тушса ҳам бўларди. Мато, мўйқалам ва мойбўёқ сотиб олиш ҳам мумкин эди. Эҳ, қани эди… Ўн иенлик пулни сақлаб қолиш учун шунчалик куч-ғайрат сарфлаши шартмикин-а? Бўнак олишнинг иложи бўлмай қолса-чи? Зори бор, зўри йўқ, унда нима қилиш лозимлиги ҳақида ўйлаб кўради. Чиндан ҳам, нима сабабдан у Авано Рэнтаронинг назарида ор-номусини сақлаб қолишга зўр бериб ҳаракат қиляпти ўзи? Авано-сан олиҳиммат инсон, шекилли. Лекин шахсан Ясукичининг тақдири, унинг юрагида ёнаётган санъат оташига Авано-саннинг умуман тааллуқли жойи йўқ. Ўша бегона одамни деб шундай имкониятдан фойдаланмаслик… Эҳ, бундай мантиқ хавф-хатардан холи эмас!
Ясукичи сапчиб тушди ва бирдан диванга ўтириб олди. Туннелдан чиққан поезд ўзидан паға-паға тутун чиқараркан, ёмғирдан ҳўл бўлган, шамолда шитирлаётган яшил мискант билан қопланган дара бўйлаб ғамгин елиб борарди…
Бу эртасига, якшанба куни кечга томон содир бўлди. Ясукичи ўз хонасидаги эски, тўқилган стулда ўтирар ва сигаретасига шошилмай олов тутарди. Унинг қалби анчадан буён ҳис қилмаган қониқиш билан лиммо-лим тўла эди. Бу бежиз эмасди. Биринчидан, у ўн иенлик пулни сақлаб қола олди. Иккинчидан, нашриётлардан биридан ҳозиргина келган хат ичига беш юз нусхадаги китоби учун ҳар бир нусхасига эллик сэн ҳисобидан қалам ҳақи солинган экан. Учинчидан, энг кутилмагани ҳам айнан шу воқеа эди, — шундай қилиб, учинчидан, хонадон соҳибаси кечлик овқатга пиширилган хонбалиқ келтирди!
Ёзнинг кечки офтоби ўз нурларини арақи* устидан осилиб турган олча шохларига сочарди. Ҳар ер-ҳар ерига мевалар тўкилган боғдаги тупроққа ҳам сочарди. Саржа шим кийиб олган Ясукичининг тиззалари устида ётган ўн иенлик пулга-да, сочарди. Кечки офтоб нурлари билан йўғрилган буклоғлиқ пулга у диққат билан тикилиб қолди. Кулранг ўн иенлик пул ва унга туширилган виньеткалар ҳамда ўн олти гулбаргли хризантема* бетакрор эди. Тухумсимон доира ичидаги кишининг портрети ҳам ёқимли эди: юзи бефаҳмнамо бўлса-да, лекин аввал у ўйлаганидек беадаб эмасди асло. Пулнинг кўкиш-жигарранг ва ғоят нафис орқа тарафи янада гўзалроқ кўринди унинг кўзига. Қўлма-қўл юравериб уриниб қолмаганида эди, рамкага ўрнатиб завқланса ҳам бўларди. Лекин у нафақат қўлма-қўл юрган. Йирик 10 рақами устида бўёқ билан майда қилиб битилган аллақандай ёзув бор. Ясукичи пулни икки бармоғи билан олди ва ўқиди: “”Ясукэ”га* ўтиб келсаммикин-а?”
Ясукичи пулни яна тиззасига қўйди. Кейин эса сигарета тутунини юқорига, боғ узра таралаётган кечки офтоб нурлари тарафга чиқарди. Ўн иенлик бу пулга қараб ёзув муаллифи суши ейиш учун бориш фикри билангина чекланиб қўяқолган бўлса ажаб эмас. Лекин ҳад-ҳудудсиз оламда мана шундай ўн иенлик пулни деб қанчалик фожиали воқелар юз бермоқда! Қолаверса, ўзи ҳам куни кеча шу қоғоз пул учун жонини фидо қилишга тайёр эди. Лекин ҳаммаси кўнгилдагидай бўлди. Нима бўлганда ҳам у Авано-сан олдида ўз ор-номусини сақлаб қола билди. Беш юз нусха китоби учун олган қалам ҳақи эса майда-чуйда харажатларига яраб туради!
Ясукичи ўзига ўзи:
— “Ясукэ”га борсаммикин-а? — деб шивирлади ва кечагина ўзи ошиб ўтган Альп тоғларига диққат билан тикилган Наполеонга ўхшаб қўлидаги ўн иенлик пулдан кўзини узмай қолди.
1924
Русчадан Абдувоҳид Умр таржимаси
ИЗОҲЛАР:
* Империя ташкил этилган кун (Кигэнсэцу – маъноси: эра бошланиши куни) 11 февралда нишонланади.
* Хасэ Масао — Акутагаванинг дўсти, ёзувчи Кумэ Масао (1891-1952) назарда тутилади.
* Отомо Юкичи — Акутагаванинг дўсти, ёзувчи Кикучи Кан (1888-1948) назарда тутилади.
* “Асино” – “Жинни” (итал).
* Мацумото Хожё – Ёзувчи Мацуока Юзуру (1891-?) назарда тутилади.
* Appearances are deceitful – Ташқи кўриниш кишини алдайди (инг.)
* Хонго – Токиодаги мавзе.
* Арақи – карниз.
* Хризантема гули япон император оиласининг тимсоли ҳисобланади (тарж.).
* “Ясукэ” – сушиси билан машҳур рестораннинг номи.
Манба: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2006 йил, 12-сон
«Xurshid Davron Kutubxonasi»da Akutagava sahifalari
1 mart — Mashhur yapon adibi Akutagava Ryunoske tavalludining 130 yilligi
Yozning boshlari edi. Bulutli kunlarning birida erta bilan Xorikava Yasukichi o‘ychan holatda tosh zinalar bo‘ylab bekatga ko‘tarilardi. G‘ayritabiiy hech narsa ro‘y bergani yo‘q. U kissasida bor-yo‘g‘i oltmish sen pul qolganidan xafa edi, xolos. O‘sha vaqtlarda Xorikava Yasukichi pulsizlikdan doim qiynalib yurardi…
Akutagava Ryunoske
O‘N IYENLIK QOG‘OZ PUL
Akutagava Ryunoske (1892.1.3 — Tokio — 1927.24.7) — o‘z asarlari bilan yapon adabiyotini jahon miqyosiga chiqishini boshlab bergan adib sifatida tan olinadi. U ijodida g‘arb va yapon adabiyeti an’analarini o‘zaro uyg‘unlashtirib, yapon an’anaviy tasvir va ifoda usulini yangi yo‘nalishga burgan. Inson ongining «jumboq»ligi, oldindan aytib bo‘lmaslik xususiyati ifodalangan hikoyalari — «Rasyomon darvozasi» (1915), «Burun» (1916) unga shuhrat keltiradi. «Kuz» (1920), «Sovuq» (1924) kabi psixologik hikoyalarida esa ijtimoiy yovuzlik dunyosida ezgulikning fojiaviy qismati aks etgan. «Suv alvastilari mamlakatida» (1927) ijtimoiy-fantastik majoziy asardir. Insonning yolg‘izligi, uning vakt, tarix oldida ojizligi pand-nasihatdan iborat «Telbaning hayoti» (1927) nomli so‘nggi asarining mavzuidir. Yapon madaniyatida beqiyos o‘rin egallagani uchun «Akutagava» milliy mukofoti ta’sis etilgan.
Yozning boshlari edi. Bulutli kunlarning birida erta bilan Xorikava Yasukichi o‘ychan holatda tosh zinalar bo‘ylab bekatga ko‘tarilardi. G‘ayritabiiy hech narsa ro‘y bergani yo‘q. U kissasida bor-yo‘g‘i oltmish sen pul qolganidan xafa edi, xolos. O‘sha vaqtlarda Xorikava Yasukichi pulsizlikdan doim qiynalib yurardi. Uning ingliz tili muallimi sifatidagi maoshi arzimagan oltmish iyenni tashkil etar edi. Hatto “Chyuokoron” jurnalida ishdan bo‘sh vaqtlarida yozgan hikoyasi bosilib chiqqanida ham unga har bir betiga to‘qson sendan ortiq to‘lashmasdi. Nafsilamrini aytganda, bu pullar xonadonning ijara haqi uchun oyiga besh iyen va nonushta, tushlik hamda kechki ovqat uchun ellik sendan to‘lash uchun bemalol yetardi. Zotan u dabdabali turmush kechirishni yaxshi ko‘ribgina qolmay, balki shon-shuhrati haqida ham qayg‘urardi va shuning uchungina daromadiga katta ahamiyat berardi. To‘g‘ri, bulardan tashqari u kitoblar o‘qishi kerak. Misr sigaretalarini chekishi kerak. Konsertlarga borishi kerak. Og‘aynilari bilan uchrashishi kerak. Ayollar bilan ham uchrashib turishi kerak — xullas kalom, u haftasiga bir marta Tokioga borishi kerak. Hayotga chanqoqligi bois, o‘z qo‘lyozmalari uchun to‘xtovsiz bo‘nak olar, ota-onasi va aka-ukalaridan pul so‘rardi. Bu pullar ham yetarli bo‘lmaganida esa o‘zining kattagina rasmlar kolleksiyasini kiraverishida qizil chirog‘i bor, omborga o‘xshash, lekin hech kim kirmaydigan uyga garov sifatida olib borardi. Biroq bu gal bo‘nak pullariga umid yo‘q edi, ustiga-ustak, Xorikava Yasukichi ota-onasi va aka-ukalari bilan g‘ijillashib qolgandi va shu bois uning ahvoli juda og‘ir edi. U hatto Imperiya tashkil etilgan kun* munosabati bilan o‘n sakkiz iyenu ellik senga sotib olgan atlas silindridan ham voz kechishga majbur bo‘ldi.
Yasukichi odamlar bilan tirband platforma bo‘ylab odimlar ekan, fikru xayoli ajoyib yaltiroq silindrda edi. Bu xayollar uning xotirasida omborxona-uyning yoritilgan derazalarini gavdalantirardi. Silindrda o‘sha uy derazalari ostiga ekilgan tog‘ cho‘qqisi gullari aks etardi… Biroq Xorikavaning barmoqlari kissasidagi oltmish senni tuydi-yu, uning xayollari bir zumda chilparchin bo‘ldi. Bugun endi o‘n uchinchi. Ustiga “Muallim Xorikava janoblariga” deb yozilgan konvertdagi maoshni oladigan yigirma sakkizinchigacha naq ikki hafta bor. Ertaga esa uzoq kutilgan, va nihoyat Tokioga borib kelish mumkin bo‘lgan yakshanba.
Yasukichi kechki ovqatni Xase* va Otomo* bilan birga qilmoqchi edi. Bundan tashqari u Tokioda bu yerlarda bo‘lmaydigan mo‘yqalamlar, moybo‘yoqlar va mato sotib olishni mo‘ljallab qo‘ygandi. Shuningdek, u freyleyn Myollendorf¬ning konsertiga tushishni ham ko‘ngliga tukkan edi. Lekin kissangdagi oltmish sen bilan Tokio safari haqida o‘ylamasang ham bo‘ladi.
— Shunday qilib, alvido, mening ertam.
Yoam-anduhga barham berish uchun Yasukichi chekishga ahd qildi. Lekin hafsala bilan titkilab chiqilgan kissalarida bir dona ham sigareta qolmabdi – ana xolos. Shum taqdir uni qanchalik shafqatsiz tahqirlayotganini tobora kuchliroq sezar ekan, u kutish zalida turgan sotuvchi yoniga keldi. Ovchilarning yashil shlyapasini kiyib olgan, yuzining har yer-har yerida chechak izi qolgan sotuvchi bo‘yniga ilib olgan qutiga yozib qo‘yilgan gazeta va karamel konfetlariga zerikarli nigoh bilan tikilib turardi. U oddiy sotuvchi emas. U turmushimizga xalaqit beruvchi timsol. Bugun, bu sayyor sotuvchi Yasukichining g‘ashiga tegardi.
— Menga “Asaxi” ber.
— “Asaxi”? – ko‘zini uzmay qat’iy so‘radi sotuvchi. – Gazetami yoki sigaretami?
Yasukichi asabiylashganidan qanshari titrayotganini sezdi.
— Pivo!
Sotuvchi ajablangancha Yasukichiga tikildi:
— “Asaxi” pivosi yo‘q menda.
Yasukichi yengil torganday sotuvchidan nari ketdi. “Asaxi”chi? Axir u aynan shu maqsadda keldi-ku, sotuvchining yoniga… Hechqisi yo‘q, “Asaxi” chekmasa ham bo‘laveradi. Lekin sayyor sotuvchining boplab ta’zirini berdi-da o‘ziyam, bu esa, ehtimol, sigareta chekkandan ham yoqimliroqdir balki. Kissasida arzimagan oltmish sen borligini ham unutgan Yasukichi platforma bo‘ylab mag‘rur odimlay ketdi. Xuddi Vagram yaqinida beqiyos g‘alabaga erishgan Napoleonday…
Qora bulutlar bilan qoplangan ufq aro do‘nglik ko‘zga tashlanadi — u qoyami yoki katta axlat uyumimi, tushunib bo‘lmaydi. Do‘nglikning tepasi jigarrang ko‘katlar bilan qoplangan – ular o‘tlar yoki daraxtlar ekanligini anglash qiyin. Yasukichi do‘nglik etagi bo‘ylab bir-bir qadam tashlab bormoqda. Poyezdda yarim soat lo‘killab yurgandan so‘ng yana yarim soat chang ko‘cha bo‘ylab yurish og‘irlik qiladi. Og‘irlik qiladi? Hech-da. U o‘zidan-o‘zi yurib borardi va bir payt yurish qanchalik og‘irligini his qilmay qo‘ydi. Har kuni u kishini zeriktiradigan shu do‘nglik etagi bo‘ylab itoatkorlik bilan yurib borardi. Fojiamiz shundan iboratki, biz do‘zaxiy azoblarga giriftormiz. Fojiamiz shundan iboratki, do‘zaxiy azoblarni biz azob deb bilmaymiz. U haftasiga bir marta shu fojiadan xalos bo‘lardi. Biroq cho‘ntagida bor-yo‘g‘i oltmish sen qolgan bugun esa…
— Xayrli tong, — kutilmaganda katta muallim Avano-sanning ovozi eshitildi.
Avano-san ellik yoshni urib qo‘ygan. Qoramag‘iz, biroz egilib yuradigan ko‘zoynakli janob. Yasukichi ishlaydigan harbiy-dengiz maktabi muallimlari allaqachon rasmdan qolgan ko‘k sarja kostyumlarnigina kiyib yurishardi – boshqachasini ular hech qachon kiyishmasdi. Avano-san ham sarja kostyumda va yangi poxol shlyapada edi. Yasukichi tavoze bilan ta’zim qildi:
— Xayrli tong.
— Havoning dimligini qarang.
— Qizingiz tuzukmi? Betob, deb eshitdim…
— Tashakkur. Kecha axiyri unga kasalxonadan javob berishdi.
Avana-sanga hurmat bajo aylarkan, Yasukichi uni oldinga o‘tkazib yubordi. Lekin uning izzati xo‘jako‘rsinga emas edi. U Avano-sanning til o‘rganish iqtidoridan g‘oyat zavqlanardi. Avano-san – u oltmish yoshida vafot etdi – lotin tilini Sezarning asarlari bo‘yicha o‘rganardi. Bundan tashqari u, albatta, ingliz tilini va boshqa zamonaviy tillarni ham bilardi. Avano, o‘zi jinni bo‘lmasa-da, italyan tilidagi “Asino”* nomli kitobni o‘qishi Yasukichini lol qoldirardi.
Ammo Yasukichi uning til o‘rganish iqtidoridangina zavqlanmasdi. Avano-san yoshi kattalarga xos keng fe’llilik fazilatiga ega edi. Ingliz tili dars¬ligidagi qiyin joyga duch kelarkan, har gal Yasukichi albatta Avano-san bilan maslahatlashardi. Qiyin joylar… ular shuning uchun tug‘ilardiki, vaqtini qizg‘anib, Yasukichi ko‘pincha darslarga lug‘at titkilamay to‘g‘ridan-to‘g‘ri kelaverardi. Shunday holatlarda, rosti, u nafaqat izzat-ikrom, balki tortinchoqlikni ham ifoda etishga mumkin qadar urinardi. Yasukichi o‘zi ham javob berishi mumkin bo‘lgan yengil savollarni bergandagina va faqat shu hollardagina Avano-sanning yuzida chuqur o‘ychanlik alomati zohir bo‘lardi. Yasukichi bu qanday ro‘y berishini haliga qadar aniq eslaydi. Qo‘liga Yasukichining darsligini olarkan, Avano-san o‘chib qolgan trubkani tishiga qistirgancha bir muddat fikrga cho‘mardi. Keyin birdan, xuddi miyasiga urganday qichqirardi: “Uning ma’nosi mana bunday” — va Yasukichiga tushunarsiz bo‘lgan joyni bir nafasda izohlab berardi. Nafaqat iqtidorli tilshunos, balki iqtidorli mug‘ombir sifatidagi mana shunday tomoshalari… shunday darslari uchun Yasukichining Avano-sanga nisbatan hurmati shu qadar baland ediki…
— Ertaga yakshanba. Siz yana Tokioga jo‘naysizmi?
— Ha… Yo‘q. Ertaga bormaydigan bo‘ldim.
— Nima uchun?
— Rostini aytsam… yo‘qchilik tufayli.
— Hazillashyapsiz, — kula-kula dedi Avano-san. U kulganda o‘ng‘aysizlanardi, chunki qoramtir-qo‘ng‘ir mo‘ylovlari tagidan oldinga turtib chiqqan tishlari ko‘rinib qolardi. — Maoshdan tashqari qalam haqi ham olasiz-ku, axir, shunday ekan, hammasini qo‘shib hisoblaganda siz yaxshigina daromad qilasiz.
— Hazillashyapsiz… — Endi bu so‘zni Yasukichi aytdi. Lekin Avano-san aytganidan ko‘ra jiddiyroq talaffuz qildi. – Sizga ma’lumki, maoshim – ellik iyen, qalam haqi esa har betiga to‘qson sendan. Boringki, har oyda ellik betdan yozganimda ham besh karra to‘qqiz – qirq besh iyen bo‘ladi. Mayda jurnallarda esa umuman oltmish sen atrofida to‘lashadi, demak…
Yasukichi adabiyot sohasida qalam tebratib kun kechiruvchining hayoti qanchalar qiyin ekanligi haqida safsatabozlik qila ketdi. U safsatabozlik bilangina cheklanib qolmadi. Tug‘ma shoirlik qobiliyatidan ustalik bilan foydalanarkan, u yo‘l-yo‘lakay so‘zlariga eng rangin bo‘yoqlar bilan sayqal berardi. Yapon dramaturglari va yozuvchilari – ayniqsa, uning do‘stlari – dahshatli yetishmovchilikka chidashga majburlar. Xase Masao chorasizlikdan sake o‘rniga duch kelgan ardobni ichib yurish bilan cheklanadi, Otomo Yukichi ayoli va bolasi bilan ikkinchi qavatda mo‘’jazgina xonani ijaraga olib yashashdan bo‘lak chorasi yo‘q. Matsumoto Xojyo* ham shu… rost, u yaqinda uylandi va ancha o‘ziga kelib qoldi. Bunga qadar esa faqat eng arzon-garov yemakxonalarda ovqatlanardi.
— Appearances are deceitful*, nimasini aytasiz, — yarmi hazil, yarmi chin dedi Avano-san.
Kimsasiz yo‘l bora-bora ikki tomonida g‘arib kulbalar saf tortgan ko‘chaga aylandi. Chang bosgan peshtaxtalar, simyog‘ochlardagi uzuq-yuluq e’lonlar va afishalar – nomi shahar, xolos.
O‘zidan burqsitib qora tutun va oq bug‘ chiqarayotgan, sopolli tomlar uzra osmonni kesib o‘tgan katta yuk ko‘tarish krani hech narsa bilan tenglashtirib bo‘lmaydigan hissiyot uyg‘otardi. Bu manzarani poxol shlyapasi ostidan kuzatayotgan Yasukichi o‘zi jonli iboralar bilan tasvirlab bergan, qalam haqi olib kun ko‘ruvchi ijod ahlining fojiasi haqida fikr yuritarkan, kuchli hayajon girdobida qoldi. O‘zining chidamli bo‘lish, ammo sir boy bermaslik haqidagi qoidasini yoddan chiqarganday, qo‘lini solib turgan cho‘ntagida nima borligini og‘zidan gullab qo‘ydi:
— Rostini aytsam, oltmish sen pulim bor, xolos, bu aysh-ishratga yetmaydi, shuning uchun Tokioga bormayman.
O‘qituvchilar xonasida Yasukichi stolga o‘tirdi va kitobni ochib, darslarga tayyorlana boshladi. Lekin Yutlandiyada bo‘lgan dengiz jangi haqidagi maqolani o‘qish uni zarracha qiziqtirmas edi. Ayniqsa bugun, Tokioga jo‘nash istagi bilan yonib turganida bu unga juda malol kelardi. Dengiz atamalarining inglizcha lug‘atini qo‘liga olarkan, Yasukichi kitobning atigi bir betiga ko‘z yugurtirib chiqdi va shu zahotiyoq kissasida bor-yo‘g‘i oltmish sen borligi haqidagi noxush xayollarga cho‘mdi…
Soat o‘n bir yarimda o‘qituvchilar xonasida ovozlar tinadi. O‘n nafar muallim darslarga kirib ketishadi, xonada Avano-san yolg‘iz qoladi. U qarshidagi stol ortida… aniqrog‘i, uning stolini Yasukichining stolidan ajratib turadigan o‘xshovsiz kitob javoni panasida ko‘rinmaydi. Oq devor fonida trubkadan chiqayotgan tutungina vaqti-vaqti bilan yuqoriga shoshilmay ko‘tariladi va Avano-san shu yerda ekanligini bildirib turadi. Deraza ortida ham sokinlik hukm suradi. Bulutli osmonga qadar bo‘y cho‘zgan, yangi chiqqan barglar bilan qoplangan daraxtlarning uchlari, ular ortida maktabning kulrang binosi, undan-da nariroqda ko‘rfaz suvi yastanib yotibdi — bularning bari zerikarli sukunat og‘ushida…
Yasukichi sigareta haqida esladi. Shundagina iltifotsiz sotuvchining adabini berishga berib, sigareta xarid qilishni butunlay unutgani ma’lum bo‘ldi. Chekadigan narsa yo‘qligi — bu ham fojia. Fojia?.. Balki fojia emasdir? Yasukichining azoblarini ochlikdan o‘layozgan, oltmish sen pulga butun bir boylik deb qaraydigan qashshoqning azoblari bilan hech bir solishtirib bo‘lmasdi, albatta. Lekin Yasukichi xuddi qashshoq kabi, balki undan-da kuchliroq azob chekardi. Zero u yanada nafisroq asab tuzilmasiga ega edi. Qashshoqni qashshoq deb atash shart emas. Iqtidorli tilshunos Avano-san Van Gogning “Kungaboqar”iga ham, Volfning “Qo‘shiq” asari-yu, hatto Verxarnning urbanistik nazmiga ham mutlaq befarq qaraydi. Avano-sanni san’atdan mosuvo qilish kuchukni ko‘katdan mahrum qilishdek gap. Yasukichini san’atdan ayirish esa tuyani ko‘katdan mahrum qilish bilan teng. Oltmish sen miqdoridagi arzimas pul Xorikava Yasukichini ma’naviy ochlik azobiga giriftor qildi. Avano Rentaro bunga befarq qaragan bo‘lur edi.
— Xorikava-kun…
Yasukichi yoniga Avano-san kelganini ilg‘amay qoldi. Keksa muallim yaqin kelishining hayron qolarlik yeri yo‘q edi. Ajablanarlisi shundaki, uning sochsiz ikki chakkasidan ham, qalin shishali ko‘zoynagi ortidagi ko‘zlaridan va kalta mo‘ylovlaridan ham… taxminiy giperbola qo‘llaniladigan bo‘lsa, u holda nikotindan yaltirab ketgan trubkasidan ham g‘ayritabiiy, chinakamiga go‘zal, ayol kishiniki kabi uyalish hissini uqish mumkin edi. Lol qolgan Yasukichi hatto “Menda ishingiz bormidi?” deb ham so‘ramadi va yaqin turgan, soddadil keksa muallimga tikildi-qoldi.
— Xorikava-kun, bu juda kam, lekin… — Tortinayotganligini tabassum-la berkitarkan, Avano-san Yasukichiga to‘rt buklog‘liq o‘n iyenlik qog‘oz pulni uzatdi: — Bu, albatta, kam, lekin Tokiogacha chiptaga yetadi.
Yasukichi o‘zini yo‘qotib qo‘ydi. Rokfellerdan qarz olish haqida ko‘pincha orzu qilardi. Lekin Avano-sandan qarz olish – bunaqasi tushiga ham kirmagan edi. Ustiga-ustak, boyagina ertalab qalam ahlining ayanchli ahvoli to‘g‘risida safsatabozlik qilgani yodiga tushdi. Yasukichi qizarib ketdi va tutila-tutila Avano-sanning taklifini rad eta boshladi:
— Yo‘q, nimalar deyapsiz, to‘g‘risi, non-choy puli… non-choy puliga kamxarjligim rost, ammo… Tokioga borib kelsam bas, hamma muammoni hal qilaman… qolaversa, poytaxtga bormaslikka ahd qildim, shunday ekan…
— Qo‘yavering, oling, kam bo‘lsa ko‘p o‘rnida ko‘rarsiz.
— Rostdan ham kerak emas. Minnatdorman…
Avano-san trubkani og‘zidan oldi va ikkilangancha to‘rt buklangan o‘n iyenlik pulga qaradi. Tilla gardishli ko‘zoynak ortida yashiringan nigohini ko‘targanida esa ko‘zlari hali ham tortinish ila tabassum qilib turganligi ma’lum bo‘ldi.
— O‘zingiz bilasiz. Nima ham derdim… ishdan chalg‘itganim uchun ma’zur tutasiz.
Shunday deya Avano-san, xuddi birovdan qarz so‘ragan-u, rad javobini olgan kishiday o‘n iyenlik pulni shosha-pisha cho‘ntagiga soldi va javon ortida yashiringan, lug‘atlar va ma’lumotnomalar bilan to‘la ish stoli tomon oshiqdi.
Oraga cho‘kkan jimlik sabab, Yasukichi oromini butunlay yo‘qotdi. Terlab-pishib ketganidan cho‘ntagidagi nikel soatini oldi va uning qopqog‘iga qarab undagi aksiga termulgancha qaray boshladi. Ruhiy xotirjamlikni yo‘qotganda har gal ko‘zguga qarash odati Yasukichida o‘n yillar burun paydo bo‘lgan edi. To‘g‘ri, soatning qopqog‘idek kichkina doirachada akslangan yuzi qalqib turar, burni esa haddan tashqari katta bo‘lib ko‘rinardi. Xayriyatki, uning qalbi asta-sekin tinchlanishi uchun shu ham yetarli bo‘ldi. Ayni vaqtda u Avano-sanning do‘stona taklifini rad etganidan tobora ko‘proq afsuslana boshladi. Avano-sanni uning o‘n iyenini qaytarib berish-bermasliklari umuman qiziqtirmas edi, lekin pullar qanchalik xursandchilik bilan qabul qilib olinishini o‘ylaganda qalbi zavq-shavqqa to‘lardi, xolos. Uning taklifi rad etilganligi hurmatsizlikdan boshqa narsa emas edi. Bu ham yetmagandek…
Kuchli dovulga dosh berish amri mahol bo‘lgani kabi, Yasukichi ham mana shu “bu ham yetmagandek”ka chidashi qiyinligini his qildi. Bu ham yetmagandek, yordam so‘ralganidan so‘ng muruvvatni rad etish borib turgan irodasizlik emasmi? Qarzdorlik his-tuyg‘usi — unga tupursa ham bo‘laveradi. Eng asosiysi, qo‘rqoq degan nom olmaslik uchun qo‘lidan kelgan hamma narsani qiladi. Yaxshi, u qarz oladi… oldi ham deylik, — lekin maosh tarqatiladigan yigirma sakkizinchigacha qarzini qaytara olmaydi. U o‘zining kelgusida yozilajak asarlari uchun bemalol bo‘nak olaverardi. Lekin Avano-sandan olingan qarzni ikki haftadan ortiq muddat qaytarmaslik – bu qashshoqqa aylanishdan ham yomonroq…
Yasukichi chamasi o‘n daqiqa ikkilanib turdi, keyin esa soatini cho‘ntagiga soldi va harbiycha g‘oz yurish qilib Avano-sanning stoliga yaqinlashdi. Keksa muallim tamaki tutuniga ko‘milgancha tamaki qutisi, kuldon, davomatni hisobga olish daftari, yelim solingan idish tartib bilan terib qo‘yilgan stol yonida odatdagiday alfozda Moris Leblanning detektivini o‘qib o‘tirar edi. Yasukichini ko‘rib, Avano-san kitobni surib qo‘ydi va hoynahoy darslik bo‘yicha qandaydir savoli bo‘lsa kerak, degan taxmin bilan indamay uning yuziga boqdi.
— Avano-san! Hozirgina taklif qilgan pulingizni qarzga berib tursangiz, iltimos. Men yaxshilab o‘ylab ko‘rdim va uni olishga ahd qildim.
Yasukichi buni bir nafasda aytdi. Avano-san o‘rnidan turganini, lekin hech nima demaganini u g‘ira-shira eslaydi. Ammo uning yuz ifodasi qanaqa edi — buni Yasukichi sezmay qolgan, hoynahoy. Endi, oradan yetti yoki sakkiz yil o‘tgach, u Avano-sanning o‘zining yuziga tegay-tegay deb turgan bahaybat o‘ng qo‘lini eslaydi, xolos. Keksa muallim tortinib, qaltiroq barmoqlari bilan (ikkinchi barmog‘idagi tirnog‘i nikotindan sap-sariq bo‘lib ketgan) unga to‘rt buklog‘liq o‘n iyenlik pulni uzatayotgani hali-hamon yodida…
Yasukichi Avano-sanning pulini indin, dushanba kuni qaytarishga qat’iy ahd qildi. Aniqlik kiritaylik: aynan o‘sha o‘n iyenlik pulni. Lekin uning xayolida zarracha egri fikr yo‘q edi. Yangi bo‘nak olish umidi puchga chiqqan hamda ota-onasi va aka-ukalari bilan urishib qolganidan so‘ng endi u Tokioga borgan taqdirda ham pul topa olmasligi ayon edi. Demak, qarzni qaytarish uchun u mana shu o‘n iyenlik pulni saqlab qo‘yishi kerak. Bu pulni saqlab qo‘yish uchun esa… Ikkinchi klass vagonining nim qorong‘i burchagida poyezd jo‘nashini bildiruvchi gudokni kutarkan, Yasukichi cho‘ntagidagi mayda pul – arzimas oltmish sen bilan yonma-yon turgan o‘n iyenlik pul haqida ertalabkidan ham ko‘proq o‘ylar edi.
Ertalabkidan ham ko‘proq, lekin undan ham ma’yusroq emas. Ertalab u puli yo‘qligi bois azob chekkandi, xolos. Hozir esa shu bilan birga o‘n iyenni qaytarib berish majburiyati bilan bog‘liq axloqiy azobni ham his qilardi. Axloqiy?.. Yasukichi istar-istamas yuzi tirishdi. Yo‘q, hech qanaqa axloqiy emas. U Avano-sanning nazarida o‘z or-nomusini yo‘qotmoqchi emas, xolos. Obro‘-e’tiborini saqlab qolishning yakkayu yagona yo‘li qarzga olingan pulni qaytarib berishdir. Agar Avano-san ham san’atni yoki hech bo‘lmaganda adabiyotni yoqtirganida edi, yozuvchi Xorikava Yasukichi ajoyib asar yaratgan va o‘z obro‘-e’tiborini saqlab qolishga harakat qilgan bo‘lur edi. Yoxud agar Avano-san hammamiz kabi oddiy tilshunos bo‘lganida edi, muallim Xorikava Yasukichi o‘zining hammaga ma’lum lingvistik tayyorgarligini namoyish qilgan va obro‘-e’tiborini saqlab qolishi mumkin bo‘lgan bo‘lur edi. Lekin san’atga mutlaqo befarq qaraydigan daho tilshunos Avano-san haqida gap ketganda bu usullarning hech biri qo‘l kelmasdi. Xullasi kalom, xohlaysanmi-yo‘qmi, Yasukichi tarbiya ko‘rgan oddiy insonlardek o‘zining or-nomusini saqlab qolishi, ya’ni qarzga olingan pulni qaytarishi lozim edi. Or-nomusni saqlab qolish uchungina o‘zining boshiga shuncha tashvish orttirish, shuncha qiyinchilikka chidash bir oz erish tuyular balki. Biroq Yasukichi qandaydir tushuntirib bo‘lmas sabab bois umuman or-nomusini saqlab qolishni emas, balki aynan Avano-san – mana shu keksa, olijanob, tilla gardishli ko‘zoynak taqib yuruvchi, bir oz bukchaygan odam oldida or-nomusini saqlab qolishni istar edi…
Poyezd qo‘zg‘aldi. Qora bulut qoplagan osmonni kesib tushayotgan yomg‘ir moviy-zangori dengizda harakatsiz qotgan harbiy kemalarni oqish parda bilan qopladi. Tushunib bo‘lmas yengillik tuyarkan, Yasukichi yo‘lovchilar uncha ko‘p emasligidan ko‘ngli ko‘tarildi va huzur qilgancha divanga oyog‘ini uzatdi. Xongodagi* bir jurnal uning yodiga tushdi. Bor-yo‘g‘i bir oy avval o‘sha yerdan hamkorlik qilish haqida uzundan-uzoq xat olgandi. Biroq bu jurnalni o‘lguday yomon ko‘rgani uchun ularning taklifini javobsiz qoldirdi. Bunday jurnalga asarlaringni sotish o‘z qizingni fohishaxonaga topshirish bilan baravar. Lekin endi u bo‘nak olish mumkin bo‘lgan hamma joydan pul olib bo‘lgan, faqat o‘sha jurnal qolgandi. Hech bo‘lmaganda bir ozgina pul topa olganda edi…
Poyezd tunneldan tunnelga sho‘ng‘ir, yorug‘lik bilan qorong‘ulik almashinuvini kuzatayotgan Yasukichi eng kichkina bo‘nak ham unga qanchalik xush kayfiyat ato etishi mumkinligini tasavvur etardi. San’at kishisining quvonchi tasodifga bog‘liq. Shunday tasodifdan foydalanishning aybli yeri yo‘q. Bugun shunday tasodif – ikki-yu o‘ttizda Tokioga yetkazadigan ekspress. Bo‘nak olish uchun avvalambor Tokiogacha yetib borish kerak. Agarda ellik yoki jillaqursa o‘ttiz iyen topa olganidami, unda kechqurun Xase va Otomo bilan birga ovqatlanishi mumkin bo‘lardi. Freyleyn Myollendorfning konsertiga tushsa ham bo‘lardi. Mato, mo‘yqalam va moybo‘yoq sotib olish ham mumkin edi. Eh, qani edi… O‘n iyenlik pulni saqlab qolish uchun shunchalik kuch-g‘ayrat sarflashi shartmikin-a? Bo‘nak olishning iloji bo‘lmay qolsa-chi? Zori bor, zo‘ri yo‘q, unda nima qilish lozimligi haqida o‘ylab ko‘radi. Chindan ham, nima sababdan u Avano Rentaroning nazarida or-nomusini saqlab qolishga zo‘r berib harakat qilyapti o‘zi? Avano-san olihimmat inson, shekilli. Lekin shaxsan Yasukichining taqdiri, uning yuragida yonayotgan san’at otashiga Avano-sanning umuman taalluqli joyi yo‘q. O‘sha begona odamni deb shunday imkoniyatdan foydalanmaslik… Eh, bunday mantiq xavf-xatardan xoli emas!
Yasukichi sapchib tushdi va birdan divanga o‘tirib oldi. Tunneldan chiqqan poyezd o‘zidan pag‘a-pag‘a tutun chiqararkan, yomg‘irdan ho‘l bo‘lgan, shamolda shitirlayotgan yashil miskant bilan qoplangan dara bo‘ylab g‘amgin yelib borardi…
Bu ertasiga, yakshanba kuni kechga tomon sodir bo‘ldi. Yasukichi o‘z xonasidagi eski, to‘qilgan stulda o‘tirar va sigaretasiga shoshilmay olov tutardi. Uning qalbi anchadan buyon his qilmagan qoniqish bilan limmo-lim to‘la edi. Bu bejiz emasdi. Birinchidan, u o‘n iyenlik pulni saqlab qola oldi. Ikkinchidan, nashriyotlardan biridan hozirgina kelgan xat ichiga besh yuz nusxadagi kitobi uchun har bir nusxasiga ellik sen hisobidan qalam haqi solingan ekan. Uchinchidan, eng kutilmagani ham aynan shu voqea edi, — shunday qilib, uchinchidan, xonadon sohibasi kechlik ovqatga pishirilgan xonbaliq keltirdi!
Yozning kechki oftobi o‘z nurlarini araqi* ustidan osilib turgan olcha shoxlariga sochardi. Har yer-har yeriga mevalar to‘kilgan bog‘dagi tuproqqa ham sochardi. Sarja shim kiyib olgan Yasukichining tizzalari ustida yotgan o‘n iyenlik pulga-da, sochardi. Kechki oftob nurlari bilan yo‘g‘rilgan buklog‘liq pulga u diqqat bilan tikilib qoldi. Kulrang o‘n iyenlik pul va unga tushirilgan vinyetkalar hamda o‘n olti gulbargli xrizantema* betakror edi. Tuxumsimon doira ichidagi kishining portreti ham yoqimli edi: yuzi befahmnamo bo‘lsa-da, lekin avval u o‘ylaganidek beadab emasdi aslo. Pulning ko‘kish-jigarrang va g‘oyat nafis orqa tarafi yanada go‘zalroq ko‘rindi uning ko‘ziga. Qo‘lma-qo‘l yuraverib urinib qolmaganida edi, ramkaga o‘rnatib zavqlansa ham bo‘lardi. Lekin u nafaqat qo‘lma-qo‘l yurgan. Yirik 10 raqami ustida bo‘yoq bilan mayda qilib bitilgan allaqanday yozuv bor. Yasukichi pulni ikki barmog‘i bilan oldi va o‘qidi: “”Yasuke”ga* o‘tib kelsammikin-a?”
Yasukichi pulni yana tizzasiga qo‘ydi. Keyin esa sigareta tutunini yuqoriga, bog‘ uzra taralayotgan kechki oftob nurlari tarafga chiqardi. O‘n iyenlik bu pulga qarab yozuv muallifi sushi yeyish uchun borish fikri bilangina cheklanib qo‘yaqolgan bo‘lsa ajab emas. Lekin had-hududsiz olamda mana shunday o‘n iyenlik pulni deb qanchalik fojiali voqelar yuz bermoqda! Qolaversa, o‘zi ham kuni kecha shu qog‘oz pul uchun jonini fido qilishga tayyor edi. Lekin hammasi ko‘ngildagiday bo‘ldi. Nima bo‘lganda ham u Avano-san oldida o‘z or-nomusini saqlab qola bildi. Besh yuz nusxa kitobi uchun olgan qalam haqi esa mayda-chuyda xarajatlariga yarab turadi!
Yasukichi o‘ziga o‘zi:
— “Yasuke”ga borsammikin-a? — deb shivirladi va kechagina o‘zi oshib o‘tgan Alp tog‘lariga diqqat bilan tikilgan Napoleonga o‘xshab qo‘lidagi o‘n iyenlik puldan ko‘zini uzmay qoldi.
1924
Ruschadan Abduvohid Umr tarjimasi
IZOHLAR:
* Imperiya tashkil etilgan kun (Kigensesu – ma’nosi: era boshlanishi kuni) 11 fevralda nishonlanadi.
* Xase Masao — Akutagavaning do‘sti, yozuvchi Kume Masao (1891-1952) nazarda tutiladi.
* Otomo Yukichi — Akutagavaning do‘sti, yozuvchi Kikuchi Kan (1888-1948) nazarda tutiladi.
* “Asino” – “Jinni” (ital).
* Matsumoto Xojyo – Yozuvchi Matsuoka Yuzuru (1891-?) nazarda tutiladi.
* Appearances are deceitful – Tashqi ko‘rinish kishini aldaydi (ing.)
* Xongo – Tokiodagi mavze.
* Araqi – karniz.
* Xrizantema guli yapon imperator oilasining timsoli hisoblanadi (tarj.).
* “Yasuke” – sushisi bilan mashhur restoranning nomi.
Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2006 yil, 12-son
«Xurshid Davron Kutubxonasi»da Akutagava sahifalari
