Диққатингизга ҳавола этилаётган туркийшунос олим Павел Александрович Фалёвнинг “Қримтатар зиёлиларининг мафкурасига доир” рисоласида қримтатар адиби Ҳасан Сабри Айвазовнинг «Не сабабдан бу ҳолга тушдик?» деган пьесаси мисолида миллий уйғониш ҳаракатининг илдизи ҳақида сўз юритилиб, бу ижтимоий воқеликнинг баъзи қатламларини кўрсатиш мақсад этилади.
Павел ФАЛЁВ
ҚИРИМТАТАР ЗИЁЛИЛАРИ
МАФКУРАСИГА ДОИР
Зуҳриддин Исомиддинов таржимаси
Туркийшунос олим Павел Александрович Фалёв (1888-1922)нинг асарлари ҳақида маълумот кўп эмас. Унинг “Қримтатар зиёлиларининг мафкурасига доир” деб номланган рисоласи (у П.А.Фалёв асарлари библиографиясига кирмаган, фанга номаълум ҳисобланади) ва 1922 йилда босмадан чиққан “Туркий халқларнинг сўз санъати ва лаҳжаларига кириш” номли мўъжаз китобчаси бахтли тасодиф билан Ўзбекистон Миллий кутубхонасида бир нусхада сақланиб қолган. Бундан ташқари, 1922 йилда “Билим ўчоғи” журналининг 2- сонида чоп этилган “Қорақирғиз достонининг тузилиши” номли ўртача ҳажмли бир мақоласи ҳам борки, унда олим В.В.Радлов ёзиб олган “Манас” эпоси матнига таянган ҳолда, қирғиз, шу билан бирга умуман туркий халқлар шеъриятининг, шеър тузилишининг бир талай ўзига хосликларини кўрсатиб беришга муваффақ бўлган.
П.А.Фалёв Петербург университетининг араб-форс-турк-татар сўзшунослиги бўлимида таҳсил олади. 1915 йилдан ўзи ўқиган университетда приват-доцент лавозимимда иш бошлаб, илмий ишларини эълон қилади. 1918 йилда унга доцент ва 1919 йилда профессор илмий унвони берилади.
1921 йилда П.А.Фалёв Жонли Шарқ тиллари марказий институти йўлланмасига кўра Тошкентга келади ва бу ерда қизғин илмий-педагогик фаолият билан шуғулланади. 1922 йилда маҳаллий ҳукумат уни шу ерда доимий қолиб ишлашни таклиф этади. Буни мамнуният билан қабул қилган П.А.Фалёв оиласини Тошкентга кўчириб олиб келиш ниятида Петербургга жўнайди, аммо поездда терлама касалини юқтириб олиб, вафот этади.
В.В.Бартольднинг қайд қилишича, “П.А.Фалёвдан қўлёзма ҳолида жуда кўп асарлар қолган. У “Нўғай эпоси тарихий манба сифатида”, “Қирғизлар тарихи очерклари”, “Ўрта Осиё кўчманчилари орасида синфий кураш ва унинг эпосдаги инъикоси” деган асарларни нашрга тайёрлаган эди”.
Олимнинг “Туркий халқларнинг сўз санъати ва лаҳжаларига кириш” рисоласини таржима қилиб, “Жаҳон адабиёти” журналида (2008, 9-сон) нашр эттирган эдик.
П.А.Фалёв қаламига мансуб асарлар рўйхатида “Қримтатар мақол, матал ва удумлари…”; “Нўғай эпосидаги араб новелласи”; “Қўбланди ботир”; “Оқкўбак ҳақида нўғай нақли”; “Эдиге ҳақида нўғай достони” сингари ўнлаб асарлар борки, йўналишига кўра улар олимнинг туркий халқлар сўз санъати ҳақида кенг қамровли улкан бир асар ёзишга чоғланганидан далолат беради. Афсус, бу ният амалга ошмай қолди.
Диққатингизга ҳавола этилаётган “Қримтатар зиёлиларининг мафкурасига доир” рисоласида П.А.Фалёв қримтатар адиби Ҳасан Сабри Айвазовнинг «Не сабабдан бу ҳолга тушдик?» деган пьесаси мисолида миллий уйғониш ҳаракатининг илдизи ҳақида сўз юритиб, бу ижтимоий воқеликнинг баъзи қатламларини кўрсатишга муваффақ бўлади. Бир ёқдан, муҳтарам журналхонларга ХХ аср бошида туркшунослик илми сарзаминида турган алломалар ҳақида қисқача бўлса-да, маълумот бериш, иккинчидан эса, туркий сўз санъатида инқилобий ўзгаришларнинг қандай тарихий ва ғоявий шароитда юзага чиққанини кўрсатиш ниятида П.А.Фалёвнинг ушбу мақоласини таржима қилдик. У фақат тарихий нуқтаи назардан эмас, илмий-назарий жиҳатдан ҳам фойдали бўлади, деб ўйлаймиз.
Таржимондан
* * *
Бошимиздан кечираётган ушбу кунлар бир қатор миллий масалаларнинг майдонга чиққани билан қимматлидир. Россия ҳудудида умргузаронлик қиладиган турли элатларнинг аҳволи ва бир-бирига муносабати масаласи рус жамияти учун янгилик эмас, бироқ яқинда тугаган охирги уруш[1] жанг майдонларида ҳам, “ичкари” да ҳам жамоатчилик эътиборини бу муаммога илгари кўрилмаган даражада куч билан яна ўзига жалб этди. Сўнгги йиллар давомида Россияда миллий масалани инкишоф этишга бағишланган бир талай мақолалар, китоблар, тўпламлар ва ҳатто махсус журналлар майдонга келди. Албатта, бундай мукошафанинг биринчи шарти – Россияда яшайдиган миллатлар билан яқинроқ танишишдир, аммо рус жамияти бу борада ҳам унча мақтана олмайди.
Мусулмонлар Россиянинг бизга камроқ таниш элатларидан биридир. Шу ондаёқ айтиб қўя қолай: “мусулмонлар” атамаси, дарҳақиқат, улусга эмас, динга оид истилоҳ, аммо мен уни бу жойда бежиз қўлламадим. Россиянинг аксар мусулмонлари ягона қабила, айнан туркийлардан иборат бўлиб, улар муайян динга эътиқод қилганликлари боис, айни сўзни этник маънода қўллаш ҳам хато бўлмайди. Россиядаги мусулмон эллардан ҳеч қайсисининг этник номи кенг ёйилган эмас. Чунончи, ўз кўламига кўра энг кўп таниш бўлган номлардан бири “татар” лардир, аммо бунга қозоқлар, сортлар, туркман ва бошқалар кирмайди.
Кейинги пайтларда мусулмон зиёлилари орасида ўз қабиладошларига “турк” деган умумуруғ номини тақишга уринишлар сезилади. Бунда шуниси диққатга сазоворки, “турк” номининг ўзи дастлаб алоҳида, турга оид маънода фақат тарихий тасодиф тақозоси билан европа ҳамда араб адиблари ижодида қўлланган[2] ва ана шундан кейингина бу атама умумий маънода россиялик мусулмонлар томонидан ҳам қабул қилинган. Бинобарин, ҳозирда айрим татар зиёлилари “биз – туркмиз” деяр экан, бу билан улар унутилиб кетган эски номларини тиклашаётгани ёки қабиланинг асл номини ўз тилига олиб кираётгани йўқ, балки ўзлари алоқага киришган элларда тасодифан шаклланган атамани ўзларига нисбатан қўллашаяпти, холос. Нима бўлганда ҳам, россиялик мусулмонларнинг ҳозирги адабиётида мазкур атамани аниқлаштирувчи баҳсларга кўп вақт ҳамда жой ажратилади.
Аммо мусулмон зиёлилари фақат номлар ҳақидаги баҳс-мунозаралар билан чекланиб қолишаётгани йўқ. Мусулмон матбуотининг асосий мавзуи халқ маърифати[3], иқтисодий турмушни ривожлантириш, миллий онгни ўстириш ва ҳоказоларни муҳокама қилишдан иборат. Ақлий тараққиётнинг мана шу бутун бир оқими бизнинг кўз ўнгимизда кечади, бироқ биз у ҳақда ҳеч нарса билмаймиз. Дорилфунунларимиз илм-фани эса эски ёзув ҳақидаги материалларни ишлаб чиқиш, ҳатто янги даврга тўқнаш келганда ҳам илдизлари ўтмишга боғлиқ ҳодисотларни кўриб чиқиш билан чекланиб қолаяпти[4]. Россиялик мусулмонларнинг янги адабиётига эса рус шарқшунослари гоҳо мурожаат этиб қоладилар. Бу бир жиҳатдан тушунарли – россиялик мусулмонларнинг замонавий адабиёти энди-энди оёққа туриб келаяпти, аммо уни муайян режа асосида тадқиқ этиш зарурати ҳам пишиб етилдики, бундан кўз юмиб бўлмайди.
Россия мусулмонларининг (ва нафақат Россия мусулмонларининг) замонавий адабиётини ва янада тўғрироғи, адабиётларини, ўрганишда бизнинг замонамизда мусулмонларга қай йўллар билан таъсир этганликдан келиб чиқиб ёндашиш, яъни рус адабиёти ҳамда рус ижтимоий тафаккури орқали (янги усмонли адабиётини ўрганишда эса Ғарбий Европа ҳаётининг шунга мувофиқ воқелигидан келиб чиқиб)[5] ёндашиш лозим. Албатта, айни вақтнинг ўзида ўтмиш замонларнинг адабиётига оид маълумотларни ҳам ҳисобга олмаслик мумкин эмас, зеро, янги мусулмон адабиётларида эски анъаналар таъсири ҳали каттадир. Нима бўлганда ҳам, бизда Россия мусулмонларининг янги адабиётлари бўйича мутахассислар етишиб чиқмас экан, аҳён-аҳёнда баъзи бир майдагина масалаларга тўхталиш билан қаноатланишимизга тўғри келади.
Энди биз ёш қрим адиби Ҳасан Сабри Айвазов қаламига мансуб «Неден бу ҳоле қалдық?» деган уч актли пьесага тўхтаб ўтамиз. Ушбу пьеса аввал Бокуда чиқадиган «Феюзат» журналида 1907 йилнинг 12-сонидан бошлаб чоп этилди ва ўша йилнинг ўзида Бокуда алоҳида китоб сифатида нашр қилинди. Гарчи муаллифнинг бу пьесаси Кавказда босилиб чиққан бўлса-да, у Қримда ёзилган, асарда бошдан-оёқ Қрим ҳақида сўз боради ва менга у фақат тасодифий равишда ўз юртидан узоқда нашр этилгандек туюлади.
Ҳ. Айвазовнинг пьесасида ифодаланган ғоялар унинг ўзи учун эндиликда ўтмишга айланган бўлса ҳам ажабмас, бироқ мен бу ўринда муаллиф ижодини бутун тўлалигича тасвир этиш ниятида эмасман, балки уни тавсифлаши мумкин бўладиган материалларни тақдим қилмоқчиман. Аввало шуни айтиш керакки, Ҳ.С.Айвазовнинг пьесаси сиёсий памфлетдан ўзга нарса эмас. Муаллиф бу асар орқали ўз сиёсий credoсини баён қилади, шунга кўра, асар персонажлари ҳам фақат сиёсат хусусида сўзлашадилар.
Пьесанинг марказий ўқи Россия университетини тамомлаган ва ҳозирда адвокатлик билан машғул бўлган ёш татар зодагони Саидбей образидир. Бу йигит ҳаддан ташқари европалашиб кетади, татарча урф-одатларга нафрат билан қарайди, татар тилини эса шу қадар унутганки, она тилида энг оддий бир гапни айтар бўлса, унинг ярмини русча сўзлар билан омихта қилмай қўймайди. Сиёсий эътиқодига кўра, у социалист. Унга қарама-қарши тип сифатида татар миллатчиси, «она тили муаллими» Рашид афанди қўйилган. У Саидбейни қишлоқдаги фақирона бир тўйга олиб боради ва у ерда меҳмон бўлиб ўтирган икки чол – Абдулватан ва Абдулислом билан таништиради. Саидбей кўпни кўрган бу оқсоқолларнинг татарлар ўтмиши ҳақидаги ҳангомаларини тинглаб ўтиради ва унда ҳам ўз она халқи бўлмиш татарларга хос барча нарсаларга муҳаббат уйғонганини кўрамиз. Гарчи пьеса охирида у ўжар социалистлигича қолса ҳам, илгариги қарашларига дарз кетгани аён бўлиб қолади.
Абдулватан ва Абдулислом реал фигуралар эмас, тимсоллардир; уларнинг биринчиси ватан – Қрим тимсоли, иккинчиси эса ислом дини тимсолидир[6]. Саидбейни улар билан танишиб олишга ундар экан, Рашид афанди улар билан мусоҳаба қилиш Горький, Толстой, Плеханов, Лассаль ва Маркс асарларини ўқишдан кўра мароқлироқ бўлади, деб айтади. Шундан кейин бу чоллар бақувват, тўғрисўз, дили пок, тани-жони соғ, олижаноб одамлар сифатида гавдалантирилади. Улар ўз вақтида бой-боёнлардан хўп азият чекишган, аммо халқ иши, ҳақ иши учун ҳеч нарсадан қайтишмаган. Суҳбат чоғида улар Пушкин, Лермонтов, Надсон ёки Алексей Толстойдан эмас, Саъдий, Ҳофиз, Муҳаммад Гарой ва Фузулий асарларидан иқтибос келтиришади. Шу билан бирга, улар Шекспирни, Гюго, Жан Жак Руссо ва Монтескьёларни ҳам яхши билишади. Шунга қарамай, халқ урф-одатларини унутишмайди ва унга менсимай назар ташлашмайди. Булар – кўча-кўйларда, бозорда, такяхоналарда ҳар қадамда учратиш мумкин бўлган, соқоли тамаки тутунидан сарғайиб кетган, бири-бирини калака қилиб, ўтган-кетганнинг ғийбати билан машғул бўладиган чоллар эмас.
Ушбу образлар реал воқелик хоссаларига эга эмас. Татар чоллар орасида бундай шахсларни топиш амри маҳол. Бироқ ҳамонки Абдулватан билан Абдулислом образлари мажоз деб эътироф этилган экан, уларни шундай қиёфада гавдалантириш муаллифнинг ҳаққидир. Ватан ва унга чамбарчас боғлиқ миллат тушунчаси – бир томондан ва ислом дини иккинчи томондан – татар миллиятчиларининг дунёқараши негизида турган асослар мана шулардир. Гарчи гоҳо миллий ва диний қарашлар татарларнинг сиёсий назариялари билан қоришиб кетса-да, умуман олганда, уларнинг ҳар бири ўз ўрнига эга. Чунончи, биз кўриб чиқаётган пьеса муаллифи исломиятчиликдан кўра аввало миллатчи-туркчидир. Унинг асарида Абдулватан кўп ўринни ишғол этади. Айнан унинг ҳикоялари Саидбейни инонтиради. Гоҳо муаллиф диний ақидаларга, аниқроғи, расмий диний ақидаларга қарши ҳам чиқади. Рашид афанди Саидбейни олиб келган тўйда хуфтон намози вақтида ҳамма ибодатга қўзғалади. Хўш, дин тимсоли бўлган Абдулисломдан бўлак ким ҳам имом бўлиши мумкин жамоатга? Бироқ муаллиф Абдулватанни имомликка ўтказади. У ўқиган намоз қисқагина ва тушунарли эканлиги боис, ҳамма унга таҳсин ўқийди, ҳолбуки, ҳамма эътироф этган мусулмонча намозлар узоқроқ давом этади ва татарча эмас, араб тилида ўқилади. Мана шу воқеа орқали муаллиф диний расм-русумларда нуқсон бор, деб ишорат қилади. Унингча, буларни диннинг ўзи эмас, балки ўзлигини англаган ва тўғри йўлни топиб олган татар халқи юзага чиқарган кучлар ислоҳ этмоғи керак.
Ҳ.С.Айвазов пьесаси қаҳрамонларини чулғаб олган тушкун кайфият ҳар турли хўрликларга учраган ва ички низолар юки остида эзилган қримтатарларнинг оғир аҳволи туфайли келиб чиққан. Илгари бунақа эмасди.
«Олтмиш-етмиш йиллар илгари, – дейди Абдулватан, – одамлар ҳозиргидан кўра олийжаноб, ҳалол, самимий ва раҳмдил эдилар. Ҳамма бир-бири билан оға-ини каби иноқ яшарди. Ёлғон, туҳмат, ароқхўрлик, ахоқсизлик, маккорлик эса йўқ нарсалар эди. Савдогарлар дўконга қулф урмас, боғбонлар боққа қоровул қўймас эди. Кишининг мол-мулкини талаб, ҳаётини барбод қиладиган ҳозирги золим амалдорлар ҳам у маҳалларда бўлмасди. Полиция не, урядник не, улар жонли нарсами ё бир матоҳми, билмас эдик. Қрим аҳолисининг ярми деҳқончилик ва боғдорлик қилса, қолган ярми қўй-эчки боқиб тирикчилик ўтказар эди. Ер, ўрмону яйловлар ҳамманики бўлган. Одамлар манови давлатнинг ери, буниси эса менга қарашли, деган гапни билмасди. Граф, князь, барон деган гаплар ҳам яқинда чиқди. Ҳар ким қаерни хоҳласа, ўша ерни, бунинг устига, қачон хоҳласа ўшанда ҳайдаб экин экар эди. Ҳар кимса ўрмонга бориб, керагича ўтин, иморат қурадиган бўлса, шунга яраша ёғоч опкелар, яйловлар эса очиқ бўларди, экинзор жойларгина ходалар билан тўсиб қўйилар эди, ўшанда ҳам, мол-ҳол кириб кетмасин деб. Мирзолар ҳам одамнинг қонини ичмас эди» .
Сўнг, Абдулватан «талоқ» масаласига тўхталиб, бу одат масаласида мақтана олмаслигини баён этади. Аммо татарлар орасида ўзаро ёрдам ва ҳамкорлик шу даражада эдики, ҳар ким ўзганинг қўраси ва ҳовлисига бемалол кириб, от-аравасини ёки пулини олиб кетаверарди. Унга ҳеч ким қаршилик қилмасди, чунки олган одам омонатни албатта қайтаришини ҳамма яхши билар эди.
«У замонларда, – дейди Абдулватан, – одамлар саккиз ой меҳнат қилиб, тўрт ой дам олишарди. Аммо бўш пайтларини қовоқхона ва чойхонада эмас, навбати билан бир-бирлариникида тўпланиб гап ейиш билан ўтказардилар. Бу гапларда миллий чолғулар чалинар, миллий ўйинлар ўйналар эди. У маҳаллар мактаб деганнинг сони бунчалик кўп бўлмаса-да, ҳар кишининг имонини камолга етказиб, дилида ватанга муҳаббат уйғотиш учун етарли даражада эди. Уй-жойлар ҳозиргидай ҳашаматли қилиб қурилмас, одамлар кулбаларда истиқомат қилар, аммо бахтиёр ва хотиржам эдилар. Ревматизм, камқонлик, асабийлик каби хасталиклар уларга яқин йўламаган. Ҳар ким ўз меҳнати билан кун кўрарди, бировникига кўз олайтирмасди. Аёллар асосан қўл ҳунари билан машғул бўлишарди, енгил-елпи кийиниб, юмшоқ парқу кўрпа-тўшакларга ағанаб кунни кеч қиладиган, арзимаган нарсалар ҳақида эртаю кеч гап сотиб, тамаки чекадиган ҳозирги хотинларга тамоман ўхшамас эди улар. Оилада эр-хотиннинг ҳуқуқи тенг бўларди. Хотинлар боласини ўзи эмизиб, ўзи тарбия қиларди. Оталар ҳам кечқурунлари қаҳвахоналарда вақт ўтказмай, уйда бўлишарди» .
Қримнинг ўтиб кетган олтин асри ҳақидаги бу хил афсоналар ёлғиз Ҳасан Сабри Айвазовда эмас, бошқаларда ҳам учрайди. Ўз ўлкасининг ўтмишига қизиқадиган ўқитувчи О.Мурасов ҳам яқинда ўзи тўплаб нашр эттирган қрим-татар мақоллари тўпламига ёзган сўзбошисида Қримда яқин-яқинларгача урфда бўлган кўҳна урф-одатлар йўқолиб бораётганидан қайғуради[7]. Қримнинг у ер-бу ерида ҳалигача сақланиб қолган ҳунармандлик устахоналарига кираверишда «Саккиз соат иш, саккиз соат уйқу, саккиз соат ибодат» дея қўлда ёзилган иш тартиби осиғлиқ туради. Татарлар бунга ишора қилиб, ижтимоий турмуш соҳасида Европа социалистлари келажакда эришишни ният қилган нарсалар Қримда қадимдаёқ мавжуд бўлган эди, дейдилар[8]. Кўҳна Қримда ижтимоий тартиботлар қанақа эканлиги ҳали ўрганилмаган, аммо, ҳарҳолда ҳозиргидай мураккаб бўлмагани аниқ. Таврия ярим ороли (Қрим ярим ороли. – З.И.)да рус ҳукмронлигининг жорий этилиши эскича турмуш тартибларини тамомила издан чиқарди. Амалга оширилган тўнтаришлар натижасида кўп қурбонликлар беришга тўғри келди. Масалан, ушбу ярим оролнинг шимолида яшайдиган кўчманчилар – нўғайлар ўз турмушларига асло тўғри келмайдиган вазият бостириб келганлиги сабабли, Севастополь кампаниясидан сўнг ялписига Туркияга кўчиб кетишга мажбур бўлдилар[9]. Бу ерда қолганларда эса ўтмиш ҳаёти ердаги жаннат каби бўлган эди, деган шоирона бир хотирот юзага келди.
Ҳ.С.Айвазов ҳам одамларнинг маънавий айниши Қримда рус ҳукмронлиги ўрнатилиши сабабли юзага келганлигини эътироф этади. Бироқ унинг пьесаси русларга қарши қаратилмаган. Муаллиф Абдулватан тилидан ўз халқига нисбатан хиёнат қилган татар зиёлилари ва уламоларини қоралайди. Ўрислар уларга унвон бериб, мансаб ва медаль бериб ўз томонларига оғдириб олдилар, раҳбарларидан шу йўл билан ажраб қолган шўрли халқ эса йўлдан озди. Қаллоблик, мунофиқлик, ўғрилиқ, ароқхўрлик каби иллатлар цивилизация меваси сифатида кириб келди.
Хўш, қримтатар халқини бу офатдан қандай қилиб қутқариш керак? Ўтмишга қайтиб қўяқолишнинг иложи йўқ. Қрим Россия билан бирлаштирилган, шундай экан, истасин-истамасин, унга тақдирдош бўлади. Татарлар Россияда юз бераётган сиёсий курашга қўшилишлари лозим, аммо бунда ҳеч қайси рус сиёсий партияларига қўшилиб кетмаслик ҳам шарт. Айни пайтда Россияда умр-гузаронлик қиладиган бошқа элатлардан ҳам ўзига хослиги билан ажралиб туриши керак. Ушбу ҳар хил элатлар қаршисига муаллиф Россиянинг туркий қабилалари – Қрим, Кавказ, Ўрта Осиё ва Сибирь татарларининг бирлашувини келтириб қўяди. Аммо ўшанда ҳам бу бирлашувга қабилавий қардошлик эмас, диний муштараклик негиз бўлади. Бу партия «Мусулмон демократик партияси» деб номланади. Мусулмонлар бирлашувининг дастлабки воситаси – амалда қўлланадиган ва ёзма адабиётга эга лаҳжалардан бирини умумадабий тил сифатида эътироф этиш бўлади. Татарлар ана шундай умумадабий тил намунаси сифатида қримтатар тилини тақдим этадиларки, Ҳ.С.Айвазов пьесаси ҳам айни тилда ёзилган[10]. Қрим татарлари тили усмонлилар тилига анча яқин, бироқ Қозон адабий тилидан бирмунча фарқ қилади. Умумэътироф этиладиган ягона тилга кўчиш баъзи шевалардаги ўзига хосликларнинг йўқолишига олиб келади, бу эса, айрим қабилалар этник мустақиллигига путур етказиши турган гап. Бироқ муаллиф ўз ақидаларидан келиб чиқадиган бу ғайримиллий хулосадан андиша чекмайди. Бу ўринда у қатъий равишда миллатчиликка қарши. Чамаси, халқ оммаси учун миллий қарашлар диний тамойиллар даражасида тушунарли эмас, шунинг учун ҳам муаллиф ташкилий масалалар кўндаланг бўлиб қолса, ана шу исломият байроғи остига кўчиб ўтади. Европа жамоатчилиги олдида ҳам турклар партияси тарзида майдонга чиқишга қараганда мусулмонлар партияси сифатида иш юритиш қулайроқ. Туркларнинг маданият бобидаги хизматлари жаҳон афкор оммаси олдида сиёсий партия бўлиб ажралиб туришга ҳақ берарли даражадами? Аммо ислом маданияти умумжаҳон тарихида ўзига хос бир ўринга эга эканлиги ҳаммага аён ҳақиқат. Буни европаликлар ҳам эътироф этадилар.
Шубҳасиз, Ҳ.С.Айвазов исломга юқори баҳо беради. Ислом маданияти чинакам инсонпарварлик намунаси, Ғарб тамаддуни эса фақат ташқи кўринишга эга, деб ҳисоблайди у. Ғарб халқлари маданият тарқатиш баҳонасида бошқа элларни талаш билан машғулдир. Уларнинг кўп кашфлари одамларни қириб ташлаш соҳасига оид. Бирон беш дақиқада минглаб одамни ўлдиришга қодир қуролни ихтиро қиладилар-да, буни «мислсиз кашфиёт» деб баҳолайдилар. Ҳозирги ҳукмрон маданият кишиликни ҳалокат чоҳи томон судраб олиб бормоқда, ислом эса бунга қарши ўлароқ, асл тараққиёт йўлидир. Эскича миллий ҳаётга хосликлар йўқолиб бораётганидан шикоят қилган муаллиф исломиятни шу тариқа улуғлаш билан ўз ғояларини тараннум этади. Пьеса персонажларидан бири бўлмиш Али афандининг хитоблари муаллиф дунёқараши билан бир хиллиги жиҳатидан эътиборга лойиқ. Татар аёллари қадимда тўқиган бир парча матони кўриб, у: «Меним учун булар табаррук! – деб хитоб қилади. – Мен буларни Морозов фабрикасининг бежирим читларига, ҳатто Лодзия нафис шоҳиларига алиштирмайман. Негаки, улар – миллий. Нимаики миллий бўлса, кўзимга муқаддас кўринади. Илгари ҳамма нарса қўлда тўқилган, энди бўлса, ҳатто кафанликни ҳам Коншин фабрикасининг бўзидан қиладиган бўлиб қолдик. Бунга йўл қўйиш мумкинми? Йўқ, нима қилиб бўлса ҳам, биз ўз мусулмонча фабрикамизга эга бўлайлик!»
Қримга сафар қилган чоғларимда мен Қрим зиёлиларининг Ҳ.С.Айвазов тасвирлаган мафкуравий оқимларига мансуб вакиллари билан кўп бор кўришганман. Ўз ватани ўтимишини севган, ўз элатдошларининг маданий бирлашишини тилайдиган одам аввало, исломий маърифат йўлида хизмат қилаётган Ҳ.С.Айвазовнинг ўз тимсолидир. У ўз миллатдошларини Европа маданияти эришган ютуқлар билан таништиришга, аммо ўз миллий хусусиятларини йўқотиб қўйишларидан огоҳлантиришга ҳаракат қилади. Ҳ.С.Айвазов японларни мисолга келтиради. Японлар европаликлардан барча мақбул жиҳатларни қабул қилиб олганлари ҳолда, ўзига хосликларини ҳам сақлаб қола билдилар. Мусулмонлар ҳам шу йўлни танласалар, яхши бўларди. М.Ленгиелнинг «Тўфон» асарини[11] таржима қилиб, 1914 йилда Боғчасаройда нашр эттирган Ҳ.С.Айвазов унга ёзган сўзбошисида ана шундай тилакларни изҳор қилади. Сўзбошига «Европа тамаддуни ва японлар» деган сарлавҳача қўйилиши ҳам бежиз эмас, албатта.
Эҳтимол, японларга Европа маданиятини эгаллаш бобида идеал ахлоққа эришган одамлар сифатида қараш Ҳ.С.Айвазовда туркиялик адиблар таъсири билан юзага келгандир. Тужарзода Иброҳим Хилший 1332-ҳижрийда Истанбулда чоп эттирган «Европалашиш» китобида (мен уни Боғчасаройда китоб дўконидан сотиб олдим) японларни кўп тилга олади ва ҳатто асар хулосасида шундай деб ёзади: «Ярим асрлар муқаддам японларнинг ҳам Европага муносабати салбий эди. 50–60 йиллар илгари уларда худди ҳозир биздаги каби вазият ҳукм сурарди. Ҳозирда биз динимиз таъсирида эски анъаналари тарафида бўлганимиз, Ҳижоз[12] турмушини ва тамаддунини ёқлаганимиз сингари, японлар ҳам ярим асрча илгари хитой маданиятига, буддавийликка ҳамда синтоистик урф-одатларга, афсоналарга берилган эдилар. Европа илм-фани борасида ҳеч балога ақли етмайдиган биздаги айрим нодонлар европалашишни ижтимоий ва диний инқирознинг бирдан-бир манбаи деб билганидай, Японияда ҳам эски самурайлар, даймиос ва сиогунлар янги Европа тамаддунига тиш-тирноқлари билан қарши тургандилар, ғарбча тартиботларга нафрат билдиргандилар. Худди биздаги жоҳил эл-юрт бошлиқлари каби, уёқлик феодаллар ҳам жамиятни Европадаги каби бошқаришга қарши қўзғалган ва европалашишга қарши қилич кўтариб майдонга чиққан эдилар. Аммо вақт ҳамма нарса устидан ғолибдир; японларнинг даққи урф-одатлари ва ақидаларини ҳам у тор-мор қилди. Навқирон ва ватанпарвар ёш самурайларнинг фаолияти софистларнинг бутун миллат онги ва қалбини заҳарламакда бўлган ваҳший, бемаъни ҳаракатини йўққа чиқарди. Ана шундан сўнг Европа тамаддуни худди қуёш нури сингари, Нипон (Ниппон, Нихон – Япония. З.И.) ороллари узра дарҳол ёйилди. Орада ўтган 30 йиллик давр мобайнида конституцион тузумнинг чинакамига қўлланиши ажойиб муваффақиятларга олиб келди. Илгари Америка коммандори Перрининг замбараклари қаршисида бўйин эгган Япония сал ўтмай атиги 60 миллионлик халқи билан 400 миллионлик Хитой устидан ғалаба қозонди; 160 миллионлик халққа эга бўлган золим ўрис ҳукуматини Узоқ Шарқдан баайни копток сингари учириб юборди. Японлар бундай муваффақият ва толега фақат европалашиш туфайли, Европа маданиятига эргашиш натижасида, ватанни қутқариш учун ва бу маданиятдан кўп нарсаларни ўзлаштириш ҳисобига эришдилар» Аммо шу билан бирга, японлар, муаллифнинг айтишича, “христиан бўлиб кетмадилар”. Улар ўз миллий характерини ўзгартирмадилар, ахлоқсизликка юз тутмадилар, билъакс, ўз эски удумларининг энг яхшиларини сақлаб қолиш имконига эга бўлдилар.
Ҳ.С.Айвазов ҳам мусулмонлар билан японларнинг вазияти орасида жуда кўп муштаракликлар топади. Ҳ.С.Айвазовнинг яқин дўстлари менга айтишларича, айнан мана шундай қарашлари боис, у “Тўфон” таржимасига қўл урган. “Тўфон” пьесаси Россия мусулмонлари орасида кўп шуҳрат топди; менга унинг Искандар Сақаев қаламидан чиққан таржимаси ҳам маълум (Қозон, 1915). Афтидан, Ленгиель қаҳрамонлари уларга ёқиб қолган кўринади. Бироқ Ҳ.С.Айвазов Саидбей тимсолида тақдим этган “ғарбчилар” бундай илғор қарашларга бегона. Қолаверса, улар татар зиёлилари орасида унчалик мавқега эга эмаслар. Ҳ.С.Айвазов сингари арбоблар уларга қарши эмас, балки исломга, ҳар қандай янгиликнинг, у қай соҳада бўлмасин, кириб келишини хушламайдиганларга қарши курашишларига тўғри келади. Бироқ бу тўғрисида суҳбат Ҳасан Сабри Айвазов пьесаси доирасидан ташқарига чиқади, ҳалиям биз анчагина “ўтлаб” кетдик.
———————
[1] Биринчи Жаҳон уруши кўзда тутиляпти. – З.И.
[2] Турк деганда Ўрта Осиёда VI аср бошларида улкан кўчманчилар империясига асос сол-ган қабила (сулола) тушунилади. Бу империя VIII аср ўрталарига қадар ҳукм сурган. Унинг таркибида бўлган кўпгина қабилалар, гарчи ҳукмрон қабила билан муштарак илдизга эга бўлса-да, ўзларини турк деб атаган эмас. Масалан, уйғурлар. Уйғур тили билимдони С.Е.Малов ўзига «турк-уйғур тили» атамаси маълум эканини менга айтган эди. Турк давлатчилиги даврида Ўрта Осиёга араблар бостириб келишган ва улар билан бўлган муҳорабаларда турклар енгилган. Оқибат, «турк» атамасини араблар барча туркий қабилаларга нисбатан қўллай бошлади. Кўчманчи турк давлати асосчиларининг бевосита аждодлари эса кейинчалик Эрон ор-қали Кичик Осиёга ўтишган. Византияликлар унга қадар ҳам турклар билан алоқага киришган, тобрхос атамаси уларга ҳам маълум эди. Византияликлардан сўнг турклар билан ғарбий европаликлар ҳам танишиб олдилар ва уларда ҳам, худди араблар сингари, «турк» атамаси умумий мазмун касб этди. (Барча изоҳлар муаллифники).
[3] 1908 йилда Оренбургда чоп этилган «Миллатчилар» рисоласининг муаллифи бўлмиш Маҳмуд исмли кишининг сўзларига қараганда, ҳозир барча масалалар билим бериш ва таълим масалаларга боғланади.
[4] Масалан, А.Н.Самойловичнинг «Абду-с-Сатаръ Казы» асари. СПБ., 1915 г.
[5] Туркий қабилаларнинг халқ ижодчилигини ўрганиш ҳам худди шундай алоҳида усуллар ва алоҳида тайёргарликни тақозо этади. Албатта, бу ижодчилик муайян даражада (жанубдаги қабилаларда эса, тўлиғича) эски адабиётларнинг, чунончи усмонли, озарбайжон ва чиғатой адабиёти таъсиридадир. Шу билан бирга, кўпдан-кўп халқ асарлари (масалан, нўғайларнинг эпик қўшиқ ва нақллари) борки, уларнинг хусусиятини инкишоф этиш учун мўғул адабиётига, мўғул фольклори ва мўғул тилига оид маълумотларни ҳам жалб этишга тўғри келади. Шарқий турклар ижодига буддавийликнинг ҳам таъсири бўлган. Бошқа таъсирлар ҳам мавжуд. А.Н. Самойлович келтирган «Шўрлик ўлди ҳарбий касалхонада» деган оммавий қўшиқнинг қрим-татарлар орасида пайдо бўлгани диққатга сазовордир.
[6] Абдулватан – ватан қули, Абдулислом – исломият қули демак.
[7] «Известия Таврии. Уч.Арх.Комиссии», № 52, стр. 10.
[8] Бу қоида қримтатарлар орасида мақол сифатида ҳам қўлланади. Мазкур қоидани татарлар шу тариқа талқин этишларини мен А.Н.Самойловичдан эшитдим.
[9] Нўғайларнинг кўчишдан олдинги ва кўчиш давридаги турмуши тўғрисида жаноб Сергеевнинг мақоласига қаранг: «Известия Таврии. Уч. Арх. Комм.», №№ 48 и 49.
[10] А.Вамберининг мақоласига қаранг. У И.Гольдцигернинг «Ислом тўғрисида маърузалар»ига илова сифатида таржима қилиб берилган («Брокгауз-Евфрон» нашр., 1912, стр. 300-301).
[11] Мельхиор Ленгиель – венгер драматурги ва публицисти. – З.И.
[12] Ҳижоз – Арабистондаги Макка ва Мадина шаҳарларини ўз ичига олган вилоят, ислом илк бор ёйилган диёр.
Манба: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2010 йил, 11-сон.
Pavel FALYOV
QIRIMTATAR ZIYOLILARI
MAFKURASIGA DOIR
Zuhriddin Isomiddinov tarjimasi
Turkiyshunos olim Pavel Aleksandrovich Falyov (1888-1922)ning asarlari haqida ma’lumot ko‘p emas. Uning “Qrimtatar ziyolilarining mafkurasiga doir” deb nomlangan risolasi (u P.A.Falyov asarlari bibliografiyasiga kirmagan, fanga noma’lum hisoblanadi) va 1922 yilda bosmadan chiqqan “Turkiy xalqlarning so‘z san’ati va lahjalariga kirish” nomli mo‘‘jaz kitobchasi baxtli tasodif bilan O‘zbekiston Milliy kutubxonasida bir nusxada saqlanib qolgan. Bundan tashqari, 1922 yilda “Bilim o‘chog‘i” jurnalining 2- sonida chop etilgan “Qoraqirg‘iz dostonining tuzilishi” nomli o‘rtacha hajmli bir maqolasi ham borki, unda olim V.V.Radlov yozib olgan “Manas” eposi matniga tayangan holda, qirg‘iz, shu bilan birga umuman turkiy xalqlar she’riyatining, she’r tuzilishining bir talay o‘ziga xosliklarini ko‘rsatib berishga muvaffaq bo‘lgan.
P.A.Falyov Peterburg universitetining arab-fors-turk-tatar so‘zshunosligi bo‘limida tahsil oladi. 1915 yildan o‘zi o‘qigan universitetda privat-dotsent lavozimimda ish boshlab, ilmiy ishlarini e’lon qiladi. 1918 yilda unga dotsent va 1919 yilda professor ilmiy unvoni beriladi.
1921 yilda P.A.Falyov Jonli Sharq tillari markaziy instituti yo‘llanmasiga ko‘ra Toshkentga keladi va bu yerda qizg‘in ilmiy-pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanadi. 1922 yilda mahalliy hukumat uni shu yerda doimiy qolib ishlashni taklif etadi. Buni mamnuniyat bilan qabul qilgan P.A.Falyov oilasini Toshkentga ko‘chirib olib kelish niyatida Peterburgga jo‘naydi, ammo poezdda terlama kasalini yuqtirib olib, vafot etadi.
V.V.Bartoldning qayd qilishicha, “P.A.Falyovdan qo‘lyozma holida juda ko‘p asarlar qolgan. U “No‘g‘ay eposi tarixiy manba sifatida”, “Qirg‘izlar tarixi ocherklari”, “O‘rta Osiyo ko‘chmanchilari orasida sinfiy kurash va uning eposdagi in’ikosi” degan asarlarni nashrga tayyorlagan edi”.
Olimning “Turkiy xalqlarning so‘z san’ati va lahjalariga kirish” risolasini tarjima qilib, “Jahon adabiyoti” jurnalida (2008, 9-son) nashr ettirgan edik.
P.A.Falyov qalamiga mansub asarlar ro‘yxatida “Qrimtatar maqol, matal va udumlari…”; “No‘g‘ay eposidagi arab novellasi”; “Qo‘blandi botir”; “Oqko‘bak haqida no‘g‘ay naqli”; “Edige haqida no‘g‘ay dostoni” singari o‘nlab asarlar borki, yo‘nalishiga ko‘ra ular olimning turkiy xalqlar so‘z san’ati haqida keng qamrovli ulkan bir asar yozishga chog‘langanidan dalolat beradi. Afsus, bu niyat amalga oshmay qoldi.
Diqqatingizga havola etilayotgan “Qrimtatar ziyolilarining mafkurasiga doir” risolasida P.A.Falyov qrimtatar adibi Hasan Sabri Ayvazovning «Ne sababdan bu holga tushdik?» degan pesasi misolida milliy uyg‘onish harakatining ildizi haqida so‘z yuritib, bu ijtimoiy voqelikning ba’zi qatlamlarini ko‘rsatishga muvaffaq bo‘ladi. Bir yoqdan, muhtaram jurnalxonlarga XX asr boshida turkshunoslik ilmi sarzaminida turgan allomalar haqida qisqacha bo‘lsa-da, ma’lumot berish, ikkinchidan esa, turkiy so‘z san’atida inqilobiy o‘zgarishlarning qanday tarixiy va g‘oyaviy sharoitda yuzaga chiqqanini ko‘rsatish niyatida P.A.Falyovning ushbu maqolasini tarjima qildik. U faqat tarixiy nuqtai nazardan emas, ilmiy-nazariy jihatdan ham foydali bo‘ladi, deb o‘ylaymiz.
Tarjimondan
* * *
Boshimizdan kechirayotgan ushbu kunlar bir qator milliy masalalarning maydonga chiqqani bilan qimmatlidir. Rossiya hududida umrguzaronlik qiladigan turli elatlarning ahvoli va bir-biriga munosabati masalasi rus jamiyati uchun yangilik emas, biroq yaqinda tugagan oxirgi urush[1] jang maydonlarida ham, “ichkari” da ham jamoatchilik e’tiborini bu muammoga ilgari ko‘rilmagan darajada kuch bilan yana o‘ziga jalb etdi. So‘nggi yillar davomida Rossiyada milliy masalani inkishof etishga bag‘ishlangan bir talay maqolalar, kitoblar, to‘plamlar va hatto maxsus jurnallar maydonga keldi. Albatta, bunday mukoshafaning birinchi sharti – Rossiyada yashaydigan millatlar bilan yaqinroq tanishishdir, ammo rus jamiyati bu borada ham uncha maqtana olmaydi.
Musulmonlar Rossiyaning bizga kamroq tanish elatlaridan biridir. Shu ondayoq aytib qo‘ya qolay: “musulmonlar” atamasi, darhaqiqat, ulusga emas, dinga oid istiloh, ammo men uni bu joyda bejiz qo‘llamadim. Rossiyaning aksar musulmonlari yagona qabila, aynan turkiylardan iborat bo‘lib, ular muayyan dinga e’tiqod qilganliklari bois, ayni so‘zni etnik ma’noda qo‘llash ham xato bo‘lmaydi. Rossiyadagi musulmon ellardan hech qaysisining etnik nomi keng yoyilgan emas. Chunonchi, o‘z ko‘lamiga ko‘ra eng ko‘p tanish bo‘lgan nomlardan biri “tatar” lardir, ammo bunga qozoqlar, sortlar, turkman va boshqalar kirmaydi.
Keyingi paytlarda musulmon ziyolilari orasida o‘z qabiladoshlariga “turk” degan umumurug‘ nomini taqishga urinishlar seziladi. Bunda shunisi diqqatga sazovorki, “turk” nomining o‘zi dastlab alohida, turga oid ma’noda faqat tarixiy tasodif taqozosi bilan yevropa hamda arab adiblari ijodida qo‘llangan[2] va ana shundan keyingina bu atama umumiy ma’noda rossiyalik musulmonlar tomonidan ham qabul qilingan. Binobarin, hozirda ayrim tatar ziyolilari “biz – turkmiz” deyar ekan, bu bilan ular unutilib ketgan eski nomlarini tiklashayotgani yoki qabilaning asl nomini o‘z tiliga olib kirayotgani yo‘q, balki o‘zlari aloqaga kirishgan ellarda tasodifan shakllangan atamani o‘zlariga nisbatan qo‘llashayapti, xolos. Nima bo‘lganda ham, rossiyalik musulmonlarning hozirgi adabiyotida mazkur atamani aniqlashtiruvchi bahslarga ko‘p vaqt hamda joy ajratiladi.
Ammo musulmon ziyolilari faqat nomlar haqidagi bahs-munozaralar bilan cheklanib qolishayotgani yo‘q. Musulmon matbuotining asosiy mavzui xalq ma’rifati[3], iqtisodiy turmushni rivojlantirish, milliy ongni o‘stirish va hokazolarni muhokama qilishdan iborat. Aqliy taraqqiyotning mana shu butun bir oqimi bizning ko‘z o‘ngimizda kechadi, biroq biz u haqda hech narsa bilmaymiz. Dorilfununlarimiz ilm-fani esa eski yozuv haqidagi materiallarni ishlab chiqish, hatto yangi davrga to‘qnash kelganda ham ildizlari o‘tmishga bog‘liq hodisotlarni ko‘rib chiqish bilan cheklanib qolayapti[4]. Rossiyalik musulmonlarning yangi adabiyotiga esa rus sharqshunoslari goho murojaat etib qoladilar. Bu bir jihatdan tushunarli – rossiyalik musulmonlarning zamonaviy adabiyoti endi-endi oyoqqa turib kelayapti, ammo uni muayyan reja asosida tadqiq etish zarurati ham pishib yetildiki, bundan ko‘z yumib bo‘lmaydi.
Rossiya musulmonlarining (va nafaqat Rossiya musulmonlarining) zamonaviy adabiyotini va yanada to‘g‘rirog‘i, adabiyotlarini, o‘rganishda bizning zamonamizda musulmonlarga qay yo‘llar bilan ta’sir etganlikdan kelib chiqib yondashish, ya’ni rus adabiyoti hamda rus ijtimoiy tafakkuri orqali (yangi usmonli adabiyotini o‘rganishda esa G‘arbiy Yevropa hayotining shunga muvofiq voqeligidan kelib chiqib)[5] yondashish lozim. Albatta, ayni vaqtning o‘zida o‘tmish zamonlarning adabiyotiga oid ma’lumotlarni ham hisobga olmaslik mumkin emas, zero, yangi musulmon adabiyotlarida eski an’analar ta’siri hali kattadir. Nima bo‘lganda ham, bizda Rossiya musulmonlarining yangi adabiyotlari bo‘yicha mutaxassislar yetishib chiqmas ekan, ahyon-ahyonda ba’zi bir maydagina masalalarga to‘xtalish bilan qanoatlanishimizga to‘g‘ri keladi.
Endi biz yosh qrim adibi Hasan Sabri Ayvazov qalamiga mansub «Neden bu hole qaldыq?» degan uch aktli pesaga to‘xtab o‘tamiz. Ushbu pesa avval Bokuda chiqadigan «Feyuzat» jurnalida 1907 yilning 12-sonidan boshlab chop etildi va o‘sha yilning o‘zida Bokuda alohida kitob sifatida nashr qilindi. Garchi muallifning bu pesasi Kavkazda bosilib chiqqan bo‘lsa-da, u Qrimda yozilgan, asarda boshdan-oyoq Qrim haqida so‘z boradi va menga u faqat tasodifiy ravishda o‘z yurtidan uzoqda nashr etilgandek tuyuladi.
H. Ayvazovning pesasida ifodalangan g‘oyalar uning o‘zi uchun endilikda o‘tmishga aylangan bo‘lsa ham ajabmas, biroq men bu o‘rinda muallif ijodini butun to‘laligicha tasvir etish niyatida emasman, balki uni tavsiflashi mumkin bo‘ladigan materiallarni taqdim qilmoqchiman. Avvalo shuni aytish kerakki, H.S.Ayvazovning pesasi siyosiy pamfletdan o‘zga narsa emas. Muallif bu asar orqali o‘z siyosiy credosini bayon qiladi, shunga ko‘ra, asar personajlari ham faqat siyosat xususida so‘zlashadilar.
Pesaning markaziy o‘qi Rossiya universitetini tamomlagan va hozirda advokatlik bilan mashg‘ul bo‘lgan yosh tatar zodagoni Saidbey obrazidir. Bu yigit haddan tashqari yevropalashib ketadi, tatarcha urf-odatlarga nafrat bilan qaraydi, tatar tilini esa shu qadar unutganki, ona tilida eng oddiy bir gapni aytar bo‘lsa, uning yarmini ruscha so‘zlar bilan omixta qilmay qo‘ymaydi. Siyosiy e’tiqodiga ko‘ra, u sotsialist. Unga qarama-qarshi tip sifatida tatar millatchisi, «ona tili muallimi» Rashid afandi qo‘yilgan. U Saidbeyni qishloqdagi faqirona bir to‘yga olib boradi va u yerda mehmon bo‘lib o‘tirgan ikki chol – Abdulvatan va Abdulislom bilan tanishtiradi. Saidbey ko‘pni ko‘rgan bu oqsoqollarning tatarlar o‘tmishi haqidagi hangomalarini tinglab o‘tiradi va unda ham o‘z ona xalqi bo‘lmish tatarlarga xos barcha narsalarga muhabbat uyg‘onganini ko‘ramiz. Garchi pesa oxirida u o‘jar sotsialistligicha qolsa ham, ilgarigi qarashlariga darz ketgani ayon bo‘lib qoladi.
Abdulvatan va Abdulislom real figuralar emas, timsollardir; ularning birinchisi vatan – Qrim timsoli, ikkinchisi esa islom dini timsolidir[6]. Saidbeyni ular bilan tanishib olishga undar ekan, Rashid afandi ular bilan musohaba qilish Gorkiy, Tolstoy, Plexanov, Lassal va Marks asarlarini o‘qishdan ko‘ra maroqliroq bo‘ladi, deb aytadi. Shundan keyin bu chollar baquvvat, to‘g‘riso‘z, dili pok, tani-joni sog‘, olijanob odamlar sifatida gavdalantiriladi. Ular o‘z vaqtida boy-boyonlardan xo‘p aziyat chekishgan, ammo xalq ishi, haq ishi uchun hech narsadan qaytishmagan. Suhbat chog‘ida ular Pushkin, Lermontov, Nadson yoki Aleksey Tolstoydan emas, Sa’diy, Hofiz, Muhammad Garoy va Fuzuliy asarlaridan iqtibos keltirishadi. Shu bilan birga, ular Shekspirni, Gyugo, Jan Jak Russo va Monteskyolarni ham yaxshi bilishadi. Shunga qaramay, xalq urf-odatlarini unutishmaydi va unga mensimay nazar tashlashmaydi. Bular – ko‘cha-ko‘ylarda, bozorda, takyaxonalarda har qadamda uchratish mumkin bo‘lgan, soqoli tamaki tutunidan sarg‘ayib ketgan, biri-birini kalaka qilib, o‘tgan-ketganning g‘iybati bilan mashg‘ul bo‘ladigan chollar emas.
Ushbu obrazlar real voqelik xossalariga ega emas. Tatar chollar orasida bunday shaxslarni topish amri mahol. Biroq hamonki Abdulvatan bilan Abdulislom obrazlari majoz deb e’tirof etilgan ekan, ularni shunday qiyofada gavdalantirish muallifning haqqidir. Vatan va unga chambarchas bog‘liq millat tushunchasi – bir tomondan va islom dini ikkinchi tomondan – tatar milliyatchilarining dunyoqarashi negizida turgan asoslar mana shulardir. Garchi goho milliy va diniy qarashlar tatarlarning siyosiy nazariyalari bilan qorishib ketsa-da, umuman olganda, ularning har biri o‘z o‘rniga ega. Chunonchi, biz ko‘rib chiqayotgan pesa muallifi islomiyatchilikdan ko‘ra avvalo millatchi-turkchidir. Uning asarida Abdulvatan ko‘p o‘rinni ishg‘ol etadi. Aynan uning hikoyalari Saidbeyni inontiradi. Goho muallif diniy aqidalarga, aniqrog‘i, rasmiy diniy aqidalarga qarshi ham chiqadi. Rashid afandi Saidbeyni olib kelgan to‘yda xufton namozi vaqtida hamma ibodatga qo‘zg‘aladi. Xo‘sh, din timsoli bo‘lgan Abdulislomdan bo‘lak kim ham imom bo‘lishi mumkin jamoatga? Biroq muallif Abdulvatanni imomlikka o‘tkazadi. U o‘qigan namoz qisqagina va tushunarli ekanligi bois, hamma unga tahsin o‘qiydi, holbuki, hamma e’tirof etgan musulmoncha namozlar uzoqroq davom etadi va tatarcha emas, arab tilida o‘qiladi. Mana shu voqea orqali muallif diniy rasm-rusumlarda nuqson bor, deb ishorat qiladi. Uningcha, bularni dinning o‘zi emas, balki o‘zligini anglagan va to‘g‘ri yo‘lni topib olgan tatar xalqi yuzaga chiqargan kuchlar isloh etmog‘i kerak.
H.S.Ayvazov pesasi qahramonlarini chulg‘ab olgan tushkun kayfiyat har turli xo‘rliklarga uchragan va ichki nizolar yuki ostida ezilgan qrimtatarlarning og‘ir ahvoli tufayli kelib chiqqan. Ilgari bunaqa emasdi.
«Oltmish-etmish yillar ilgari, – deydi Abdulvatan, – odamlar hozirgidan ko‘ra oliyjanob, halol, samimiy va rahmdil edilar. Hamma bir-biri bilan og‘a-ini kabi inoq yashardi. Yolg‘on, tuhmat, aroqxo‘rlik, axoqsizlik, makkorlik esa yo‘q narsalar edi. Savdogarlar do‘konga qulf urmas, bog‘bonlar boqqa qorovul qo‘ymas edi. Kishining mol-mulkini talab, hayotini barbod qiladigan hozirgi zolim amaldorlar ham u mahallarda bo‘lmasdi. Politsiya ne, uryadnik ne, ular jonli narsami yo bir matohmi, bilmas edik. Qrim aholisining yarmi dehqonchilik va bog‘dorlik qilsa, qolgan yarmi qo‘y-echki boqib tirikchilik o‘tkazar edi. Yer, o‘rmonu yaylovlar hammaniki bo‘lgan. Odamlar manovi davlatning yeri, bunisi esa menga qarashli, degan gapni bilmasdi. Graf, knyaz, baron degan gaplar ham yaqinda chiqdi. Har kim qaerni xohlasa, o‘sha yerni, buning ustiga, qachon xohlasa o‘shanda haydab ekin ekar edi. Har kimsa o‘rmonga borib, keragicha o‘tin, imorat quradigan bo‘lsa, shunga yarasha yog‘och opkelar, yaylovlar esa ochiq bo‘lardi, ekinzor joylargina xodalar bilan to‘sib qo‘yilar edi, o‘shanda ham, mol-hol kirib ketmasin deb. Mirzolar ham odamning qonini ichmas edi» .
So‘ng, Abdulvatan «taloq» masalasiga to‘xtalib, bu odat masalasida maqtana olmasligini bayon etadi. Ammo tatarlar orasida o‘zaro yordam va hamkorlik shu darajada ediki, har kim o‘zganing qo‘rasi va hovlisiga bemalol kirib, ot-aravasini yoki pulini olib ketaverardi. Unga hech kim qarshilik qilmasdi, chunki olgan odam omonatni albatta qaytarishini hamma yaxshi bilar edi.
«U zamonlarda, – deydi Abdulvatan, – odamlar sakkiz oy mehnat qilib, to‘rt oy dam olishardi. Ammo bo‘sh paytlarini qovoqxona va choyxonada emas, navbati bilan bir-birlarinikida to‘planib gap yeyish bilan o‘tkazardilar. Bu gaplarda milliy cholg‘ular chalinar, milliy o‘yinlar o‘ynalar edi. U mahallar maktab deganning soni bunchalik ko‘p bo‘lmasa-da, har kishining imonini kamolga yetkazib, dilida vatanga muhabbat uyg‘otish uchun yetarli darajada edi. Uy-joylar hozirgiday hashamatli qilib qurilmas, odamlar kulbalarda istiqomat qilar, ammo baxtiyor va xotirjam edilar. Revmatizm, kamqonlik, asabiylik kabi xastaliklar ularga yaqin yo‘lamagan. Har kim o‘z mehnati bilan kun ko‘rardi, birovnikiga ko‘z olaytirmasdi. Ayollar asosan qo‘l hunari bilan mashg‘ul bo‘lishardi, yengil-elpi kiyinib, yumshoq parqu ko‘rpa-to‘shaklarga ag‘anab kunni kech qiladigan, arzimagan narsalar haqida ertayu kech gap sotib, tamaki chekadigan hozirgi xotinlarga tamoman o‘xshamas edi ular. Oilada er-xotinning huquqi teng bo‘lardi. Xotinlar bolasini o‘zi emizib, o‘zi tarbiya qilardi. Otalar ham kechqurunlari qahvaxonalarda vaqt o‘tkazmay, uyda bo‘lishardi» .
Qrimning o‘tib ketgan oltin asri haqidagi bu xil afsonalar yolg‘iz Hasan Sabri Ayvazovda emas, boshqalarda ham uchraydi. O‘z o‘lkasining o‘tmishiga qiziqadigan o‘qituvchi O.Murasov ham yaqinda o‘zi to‘plab nashr ettirgan qrim-tatar maqollari to‘plamiga yozgan so‘zboshisida Qrimda yaqin-yaqinlargacha urfda bo‘lgan ko‘hna urf-odatlar yo‘qolib borayotganidan qayg‘uradi[7]. Qrimning u yer-bu yerida haligacha saqlanib qolgan hunarmandlik ustaxonalariga kiraverishda «Sakkiz soat ish, sakkiz soat uyqu, sakkiz soat ibodat» deya qo‘lda yozilgan ish tartibi osig‘liq turadi. Tatarlar bunga ishora qilib, ijtimoiy turmush sohasida Yevropa sotsialistlari kelajakda erishishni niyat qilgan narsalar Qrimda qadimdayoq mavjud bo‘lgan edi, deydilar[8]. Ko‘hna Qrimda ijtimoiy tartibotlar qanaqa ekanligi hali o‘rganilmagan, ammo, harholda hozirgiday murakkab bo‘lmagani aniq. Tavriya yarim oroli (Qrim yarim oroli. – Z.I.)da rus hukmronligining joriy etilishi eskicha turmush tartiblarini tamomila izdan chiqardi. Amalga oshirilgan to‘ntarishlar natijasida ko‘p qurbonliklar berishga to‘g‘ri keldi. Masalan, ushbu yarim orolning shimolida yashaydigan ko‘chmanchilar – no‘g‘aylar o‘z turmushlariga aslo to‘g‘ri kelmaydigan vaziyat bostirib kelganligi sababli, Sevastopol kampaniyasidan so‘ng yalpisiga Turkiyaga ko‘chib ketishga majbur bo‘ldilar[9]. Bu yerda qolganlarda esa o‘tmish hayoti yerdagi jannat kabi bo‘lgan edi, degan shoirona bir xotirot yuzaga keldi.
H.S.Ayvazov ham odamlarning ma’naviy aynishi Qrimda rus hukmronligi o‘rnatilishi sababli yuzaga kelganligini e’tirof etadi. Biroq uning pesasi ruslarga qarshi qaratilmagan. Muallif Abdulvatan tilidan o‘z xalqiga nisbatan xiyonat qilgan tatar ziyolilari va ulamolarini qoralaydi. O‘rislar ularga unvon berib, mansab va medal berib o‘z tomonlariga og‘dirib oldilar, rahbarlaridan shu yo‘l bilan ajrab qolgan sho‘rli xalq esa yo‘ldan ozdi. Qalloblik, munofiqlik, o‘g‘riliq, aroqxo‘rlik kabi illatlar tsivilizatsiya mevasi sifatida kirib keldi.
Xo‘sh, qrimtatar xalqini bu ofatdan qanday qilib qutqarish kerak? O‘tmishga qaytib qo‘yaqolishning iloji yo‘q. Qrim Rossiya bilan birlashtirilgan, shunday ekan, istasin-istamasin, unga taqdirdosh bo‘ladi. Tatarlar Rossiyada yuz berayotgan siyosiy kurashga qo‘shilishlari lozim, ammo bunda hech qaysi rus siyosiy partiyalariga qo‘shilib ketmaslik ham shart. Ayni paytda Rossiyada umr-guzaronlik qiladigan boshqa elatlardan ham o‘ziga xosligi bilan ajralib turishi kerak. Ushbu har xil elatlar qarshisiga muallif Rossiyaning turkiy qabilalari – Qrim, Kavkaz, O‘rta Osiyo va Sibir tatarlarining birlashuvini keltirib qo‘yadi. Ammo o‘shanda ham bu birlashuvga qabilaviy qardoshlik emas, diniy mushtaraklik negiz bo‘ladi. Bu partiya «Musulmon demokratik partiyasi» deb nomlanadi. Musulmonlar birlashuvining dastlabki vositasi – amalda qo‘llanadigan va yozma adabiyotga ega lahjalardan birini umumadabiy til sifatida e’tirof etish bo‘ladi. Tatarlar ana shunday umumadabiy til namunasi sifatida qrimtatar tilini taqdim etadilarki, H.S.Ayvazov pesasi ham ayni tilda yozilgan[10]. Qrim tatarlari tili usmonlilar tiliga ancha yaqin, biroq Qozon adabiy tilidan birmuncha farq qiladi. Umume’tirof etiladigan yagona tilga ko‘chish ba’zi shevalardagi o‘ziga xosliklarning yo‘qolishiga olib keladi, bu esa, ayrim qabilalar etnik mustaqilligiga putur yetkazishi turgan gap. Biroq muallif o‘z aqidalaridan kelib chiqadigan bu g‘ayrimilliy xulosadan andisha chekmaydi. Bu o‘rinda u qat’iy ravishda millatchilikka qarshi. Chamasi, xalq ommasi uchun milliy qarashlar diniy tamoyillar darajasida tushunarli emas, shuning uchun ham muallif tashkiliy masalalar ko‘ndalang bo‘lib qolsa, ana shu islomiyat bayrog‘i ostiga ko‘chib o‘tadi. Yevropa jamoatchiligi oldida ham turklar partiyasi tarzida maydonga chiqishga qaraganda musulmonlar partiyasi sifatida ish yuritish qulayroq. Turklarning madaniyat bobidagi xizmatlari jahon afkor ommasi oldida siyosiy partiya bo‘lib ajralib turishga haq berarli darajadami? Ammo islom madaniyati umumjahon tarixida o‘ziga xos bir o‘ringa ega ekanligi hammaga ayon haqiqat. Buni yevropaliklar ham e’tirof etadilar.
Shubhasiz, H.S.Ayvazov islomga yuqori baho beradi. Islom madaniyati chinakam insonparvarlik namunasi, G‘arb tamadduni esa faqat tashqi ko‘rinishga ega, deb hisoblaydi u. G‘arb xalqlari madaniyat tarqatish bahonasida boshqa ellarni talash bilan mashg‘uldir. Ularning ko‘p kashflari odamlarni qirib tashlash sohasiga oid. Biron besh daqiqada minglab odamni o‘ldirishga qodir qurolni ixtiro qiladilar-da, buni «mislsiz kashfiyot» deb baholaydilar. Hozirgi hukmron madaniyat kishilikni halokat chohi tomon sudrab olib bormoqda, islom esa bunga qarshi o‘laroq, asl taraqqiyot yo‘lidir. Eskicha milliy hayotga xosliklar yo‘qolib borayotganidan shikoyat qilgan muallif islomiyatni shu tariqa ulug‘lash bilan o‘z g‘oyalarini tarannum etadi. Pesa personajlaridan biri bo‘lmish Ali afandining xitoblari muallif dunyoqarashi bilan bir xilligi jihatidan e’tiborga loyiq. Tatar ayollari qadimda to‘qigan bir parcha matoni ko‘rib, u: «Menim uchun bular tabarruk! – deb xitob qiladi. – Men bularni Morozov fabrikasining bejirim chitlariga, hatto Lodziya nafis shohilariga alishtirmayman. Negaki, ular – milliy. Nimaiki milliy bo‘lsa, ko‘zimga muqaddas ko‘rinadi. Ilgari hamma narsa qo‘lda to‘qilgan, endi bo‘lsa, hatto kafanlikni ham Konshin fabrikasining bo‘zidan qiladigan bo‘lib qoldik. Bunga yo‘l qo‘yish mumkinmi? Yo‘q, nima qilib bo‘lsa ham, biz o‘z musulmoncha fabrikamizga ega bo‘laylik!»
Qrimga safar qilgan chog‘larimda men Qrim ziyolilarining H.S.Ayvazov tasvirlagan mafkuraviy oqimlariga mansub vakillari bilan ko‘p bor ko‘rishganman. O‘z vatani o‘timishini sevgan, o‘z elatdoshlarining madaniy birlashishini tilaydigan odam avvalo, islomiy ma’rifat yo‘lida xizmat qilayotgan H.S.Ayvazovning o‘z timsolidir. U o‘z millatdoshlarini Yevropa madaniyati erishgan yutuqlar bilan tanishtirishga, ammo o‘z milliy xususiyatlarini yo‘qotib qo‘yishlaridan ogohlantirishga harakat qiladi. H.S.Ayvazov yaponlarni misolga keltiradi. Yaponlar yevropaliklardan barcha maqbul jihatlarni qabul qilib olganlari holda, o‘ziga xosliklarini ham saqlab qola bildilar. Musulmonlar ham shu yo‘lni tanlasalar, yaxshi bo‘lardi. M.Lengielning «To‘fon» asarini[11] tarjima qilib, 1914 yilda Bog‘chasaroyda nashr ettirgan H.S.Ayvazov unga yozgan so‘zboshisida ana shunday tilaklarni izhor qiladi. So‘zboshiga «Yevropa tamadduni va yaponlar» degan sarlavhacha qo‘yilishi ham bejiz emas, albatta.
Ehtimol, yaponlarga Yevropa madaniyatini egallash bobida ideal axloqqa erishgan odamlar sifatida qarash H.S.Ayvazovda turkiyalik adiblar ta’siri bilan yuzaga kelgandir. Tujarzoda Ibrohim Xilshiy 1332-hijriyda Istanbulda chop ettirgan «Yevropalashish» kitobida (men uni Bog‘chasaroyda kitob do‘konidan sotib oldim) yaponlarni ko‘p tilga oladi va hatto asar xulosasida shunday deb yozadi: «Yarim asrlar muqaddam yaponlarning ham Yevropaga munosabati salbiy edi. 50–60 yillar ilgari ularda xuddi hozir bizdagi kabi vaziyat hukm surardi. Hozirda biz dinimiz ta’sirida eski an’analari tarafida bo‘lganimiz, Hijoz[12] turmushini va tamaddunini yoqlaganimiz singari, yaponlar ham yarim asrcha ilgari xitoy madaniyatiga, buddaviylikka hamda sintoistik urf-odatlarga, afsonalarga berilgan edilar. Yevropa ilm-fani borasida hech baloga aqli yetmaydigan bizdagi ayrim nodonlar yevropalashishni ijtimoiy va diniy inqirozning birdan-bir manbai deb bilganiday, Yaponiyada ham eski samuraylar, daymios va siogunlar yangi Yevropa tamadduniga tish-tirnoqlari bilan qarshi turgandilar, g‘arbcha tartibotlarga nafrat bildirgandilar. Xuddi bizdagi johil el-yurt boshliqlari kabi, uyoqlik feodallar ham jamiyatni Yevropadagi kabi boshqarishga qarshi qo‘zg‘algan va yevropalashishga qarshi qilich ko‘tarib maydonga chiqqan edilar. Ammo vaqt hamma narsa ustidan g‘olibdir; yaponlarning daqqi urf-odatlari va aqidalarini ham u tor-mor qildi. Navqiron va vatanparvar yosh samuraylarning faoliyati sofistlarning butun millat ongi va qalbini zaharlamakda bo‘lgan vahshiy, bema’ni harakatini yo‘qqa chiqardi. Ana shundan so‘ng Yevropa tamadduni xuddi quyosh nuri singari, Nipon (Nippon, Nixon – Yaponiya. Z.I.) orollari uzra darhol yoyildi. Orada o‘tgan 30 yillik davr mobaynida konstitutsion tuzumning chinakamiga qo‘llanishi ajoyib muvaffaqiyatlarga olib keldi. Ilgari Amerika kommandori Perrining zambaraklari qarshisida bo‘yin eggan Yaponiya sal o‘tmay atigi 60 millionlik xalqi bilan 400 millionlik Xitoy ustidan g‘alaba qozondi; 160 millionlik xalqqa ega bo‘lgan zolim o‘ris hukumatini Uzoq Sharqdan baayni koptok singari uchirib yubordi. Yaponlar bunday muvaffaqiyat va tolega faqat yevropalashish tufayli, Yevropa madaniyatiga ergashish natijasida, vatanni qutqarish uchun va bu madaniyatdan ko‘p narsalarni o‘zlashtirish hisobiga erishdilar» Ammo shu bilan birga, yaponlar, muallifning aytishicha, “xristian bo‘lib ketmadilar”. Ular o‘z milliy xarakterini o‘zgartirmadilar, axloqsizlikka yuz tutmadilar, bil’aks, o‘z eski udumlarining eng yaxshilarini saqlab qolish imkoniga ega bo‘ldilar.
H.S.Ayvazov ham musulmonlar bilan yaponlarning vaziyati orasida juda ko‘p mushtarakliklar topadi. H.S.Ayvazovning yaqin do‘stlari menga aytishlaricha, aynan mana shunday qarashlari bois, u “To‘fon” tarjimasiga qo‘l urgan. “To‘fon” pesasi Rossiya musulmonlari orasida ko‘p shuhrat topdi; menga uning Iskandar Saqayev qalamidan chiqqan tarjimasi ham ma’lum (Qozon, 1915). Aftidan, Lengiel qahramonlari ularga yoqib qolgan ko‘rinadi. Biroq H.S.Ayvazov Saidbey timsolida taqdim etgan “g‘arbchilar” bunday ilg‘or qarashlarga begona. Qolaversa, ular tatar ziyolilari orasida unchalik mavqega ega emaslar. H.S.Ayvazov singari arboblar ularga qarshi emas, balki islomga, har qanday yangilikning, u qay sohada bo‘lmasin, kirib kelishini xushlamaydiganlarga qarshi kurashishlariga to‘g‘ri keladi. Biroq bu to‘g‘risida suhbat Hasan Sabri Ayvazov pesasi doirasidan tashqariga chiqadi, haliyam biz anchagina “o‘tlab” ketdik.
————-
[1] Birinchi Jahon urushi ko‘zda tutilyapti. – Z.I.
[2] Turk deganda O‘rta Osiyoda VI asr boshlarida ulkan ko‘chmanchilar imperiyasiga asos sol-gan qabila (sulola) tushuniladi. Bu imperiya VIII asr o‘rtalariga qadar hukm surgan. Uning tarkibida bo‘lgan ko‘pgina qabilalar, garchi hukmron qabila bilan mushtarak ildizga ega bo‘lsa-da, o‘zlarini turk deb atagan emas. Masalan, uyg‘urlar. Uyg‘ur tili bilimdoni S.Ye.Malov o‘ziga «turk-uyg‘ur tili» atamasi ma’lum ekanini menga aytgan edi. Turk davlatchiligi davrida O‘rta Osiyoga arablar bostirib kelishgan va ular bilan bo‘lgan muhorabalarda turklar yengilgan. Oqibat, «turk» atamasini arablar barcha turkiy qabilalarga nisbatan qo‘llay boshladi. Ko‘chmanchi turk davlati asoschilarining bevosita ajdodlari esa keyinchalik Eron or-qali Kichik Osiyoga o‘tishgan. Vizantiyaliklar unga qadar ham turklar bilan aloqaga kirishgan, tobrxos atamasi ularga ham ma’lum edi. Vizantiyaliklardan so‘ng turklar bilan g‘arbiy yevropaliklar ham tanishib oldilar va ularda ham, xuddi arablar singari, «turk» atamasi umumiy mazmun kasb etdi. (Barcha izohlar muallifniki).
[3] 1908 yilda Orenburgda chop etilgan «Millatchilar» risolasining muallifi bo‘lmish Mahmud ismli kishining so‘zlariga qaraganda, hozir barcha masalalar bilim berish va ta’lim masalalarga bog‘lanadi.
[4] Masalan, A.N.Samoylovichning «Abdu-s-Satar’ Kazы» asari. SPB., 1915 g.
[5] Turkiy qabilalarning xalq ijodchiligini o‘rganish ham xuddi shunday alohida usullar va alohida tayyorgarlikni taqozo etadi. Albatta, bu ijodchilik muayyan darajada (janubdagi qabilalarda esa, to‘lig‘icha) eski adabiyotlarning, chunonchi usmonli, ozarbayjon va chig‘atoy adabiyoti ta’siridadir. Shu bilan birga, ko‘pdan-ko‘p xalq asarlari (masalan, no‘g‘aylarning epik qo‘shiq va naqllari) borki, ularning xususiyatini inkishof etish uchun mo‘g‘ul adabiyotiga, mo‘g‘ul folklori va mo‘g‘ul tiliga oid ma’lumotlarni ham jalb etishga to‘g‘ri keladi. Sharqiy turklar ijodiga buddaviylikning ham ta’siri bo‘lgan. Boshqa ta’sirlar ham mavjud. A.N. Samoylovich keltirgan «Sho‘rlik o‘ldi harbiy kasalxonada» degan ommaviy qo‘shiqning qrim-tatarlar orasida paydo bo‘lgani diqqatga sazovordir.
[6] Abdulvatan – vatan quli, Abdulislom – islomiyat quli demak.
[7] «Izvestiya Tavrii. Uch.Arx.Komissii», № 52, str. 10.
[8] Bu qoida qrimtatarlar orasida maqol sifatida ham qo‘llanadi. Mazkur qoidani tatarlar shu tariqa talqin etishlarini men A.N.Samoylovichdan eshitdim.
[9] No‘g‘aylarning ko‘chishdan oldingi va ko‘chish davridagi turmushi to‘g‘risida janob Sergeevning maqolasiga qarang: «Izvestiya Tavrii. Uch. Arx. Komm.», №№ 48 i 49.
[10] A.Vamberining maqolasiga qarang. U I.Goldtsigerning «Islom to‘g‘risida ma’ruzalar»iga ilova sifatida tarjima qilib berilgan («Brokgauz-Yevfron» nashr., 1912, str. 300-301).
[11] Melxior Lengiel – venger dramaturgi va publitsisti. – Z.I.
[12] Hijoz – Arabistondagi Makka va Madina shaharlarini o‘z ichiga olgan viloyat, islom ilk bor yoyilgan diyor.
Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2010 yil, 11-son.
