Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон Ватан ҳақидаги шеърларида ўзининг оғриқли кечинмаларини ифодалайди. Улар ҳаётга кенг миқёсдан қараб, “Ватан”, “миллат” тушунчасини теран ҳис қиладиган зиёли инсоннинг ўйлари бўлиб кўринади. “Ватан ҳақида етти ривоят” туркумида ҳам шоир ижодига хос шу хусусият кўринади.

Абдулла УЛУҒОВ
ВАТАНГА МУҲАББАТДАН ПАЙДО

Истеъдодли кишилар воқеликка бошқача нигоҳ билан қараши, ҳодисаларнинг ҳамма ҳам кўравермайдиган жиҳатларини топа билиши, ҳаётдаги ўзгаришларни синчковлик билан кузатиши, кишиларнинг ҳолати, кайфиятини нозик ҳис этиши билан бошқалардан ажралиб туради. Хусусан, шоир, ёзувчи, адабиётшунос, мунаққидлар сўзнинг оҳанги, маъно товланишларини бошқалардан кўра теран тушунишади, сўзлардан, улардан ҳосил қилинган ифодалардан бениҳоя таъсирланишади. Хуршид Даврон ана шундай ижодкорлар сирасига киради. Шеърлари сўзни жуда нозик ҳис қилишидан, уларнинг рангини кўриб, оҳангини фарқлай олишидан далолат беради. Хуршид Даврон ижодида ватан мавзуси алоҳида ўрин тутади, адибнинг шеърий ва насрий асарлари марказидан “қизил ип” бўлиб ўтади. Шоир ушбу асарларида кўпроқ тарихга мурожаат қилиб, халқимизнинг шонли ўтмишига эътибор қаратади. Хуршид Давроннинг “Самарқанд хаёли” (1991), “Соҳибқирон набираси” (1995) асарлари темурийлар тўғрисида битилган асарлар орасида алоҳида ажралиб туради. “Самарқанд хаёли” қиссаси Бибихоним, “Соҳибқирон набираси” Мирзо Улуғбек тўғрисида ёрқин тасаввур беради. Шоирнинг ватан мавзусидаги шеърлари, тарихий-маърифий қиссалари адабиёт кўнгил эрмаги эмас, балки халқи тақдирини ўйлайдиган, унинг учун куйинадиган фидойилар қалбидаги изтироблар изҳори эканини кўрсатади. Ижодкорнинг айни мавзудаги барча асарлари Ватанга муҳаббатдан, халқига меҳрдан туғилгани яққол билиниб туради.

Шоир ҳам бошқалар қатори муайян макон ва замонда яшайди. У ҳамма қатори истиқомат қилаётган муҳитидан таъсирланади. Шоирнинг ўзгалардан фарқли жиҳати шундаки, у теварак-атрофидаги ҳодисаларга, турмушдаги мавжуд муаммоларга бефарқ қараб туролмайди. У элдошларининг шодлигидан ҳаммадан кўпроқ қувонади, ташвишларидан барчадан кўпроқ куйинади. Шунинг учун шоир шеърларида юртдошларининг дарди, ғами, қувонч-шодлиги, эрксизлиги ва озодлиги, тирикчилик машаққатлари, гўзал орзу-умидларини куйлайди. Чунки чинакам шоирнинг қалбида бошқа одамларнинг ғами ва шодлиги акс этади. Шоир “Ватан” деганда аввало одамларни – ўтган аждодлар ва бугунги кун кишилари, келгуси авлодларни назарда тутади. Чунки Ватан фақат тупроқдан иборат эмас. Ватан кўзга кўринадиган ва кўринмайдиган барча нарсани қамраб олади. Ҳар бир киши учун халқи ҳам Ватандир. Одам туғилган, ўсиб-улғайган жойининг ерини эмас, аввало, ундаги кишиларни яхши кўриши, аждодларини эслаши, унутмаслиги, замондошларини қадрлаши, келгуси насллар учун қайғуриши керак. Ҳар бир кишининг ватанини севиши, юртига муҳаббати шунда билинади. Чунки одамнинг ҳаёти, бахти, қувончи, ғам-ташвишлари, ўй-кечинмалари бевосита бошқалар билан боғлиқ ҳолда кечади. Кишининг ота-боболарини хотирлаб, замондошлари ҳаётидаги муаммолар тўғрисида ўйлаши, ён-веридаги одамларга қўлидан келганча ёрдамлашиши ҳам ватанпарварлик саналади. Аждодлар яшаб ўтган заминнинг тупроғини қадрлаш, ундаги оддий тош, гиёҳга меҳр билан қараш, ота-боболар эътиқоди, урф-удумларини авайлаш ҳам одамнинг ватанпарварлигини билдиради.

Хуршид Давроннинг шеърлари, қиссалари унинг юрт тарихини юракдан ҳис қилишини намоён этади. У ватанимизнинг ўтмиши, бугунги кунини одамлар тўғри тасаввур этиши, ҳар бир киши юрти равнақи учун чин дилдан фидойи бўлишини истайди. Шоир Ватан тўғрисидаги шеърларида чинакамига дилини очади, ўзини ўйлантирган муаммоларни инсоннинг асл қиёфасини кўрсатадиган маънавият билан боғлайди. Шоирнинг ижоди худди шу жиҳати билан эътиборни тортади. Хуршид Даврон Ватан ҳақидаги шеърларида ўзининг оғриқли кечинмаларини ифодалайди. Улар ҳаётга кенг миқёсдан қараб, “Ватан”, “миллат” тушунчасини теран ҳис қиладиган зиёли инсоннинг ўйлари бўлиб кўринади.

Шеър шоирнинг барча ҳисларини ошкор қилади. Чунки чинакам шоир шеърда қалбини тўла-тўкис очади. У бошқа пайтда кайфият, кечинмаларини пардалаб, яшира олади. Аммо шеър битаётганида у бундай қилолмайди. Шу боис Хуршид Даврон: “Сен қўрқувни қанчалик яшир, ∕ Шеър қилади барибир ошкор. ∕ Қўрқоқ бўлсанг, қўрқоқ бўлар шеър, ∕ Мардман, деб жар солмоғинг бекор. ∕ Она юртни куйламоқ учун ∕ Худди шеърга бергандек юрак ∕ Уни юртга бермоқ учун ҳам ∕ Доим тайёр турмоғинг керак”¹, — дейди. (¹Даврон Х. Баҳордан бир кун олдин ∕ Шеърлар, ривоятлар, таржималар. – Тошкент: Шарқ, 1997.-Б.18.)

Хуршид Давроннинг мустақилликка эришилмасдан аввал ёзган шеърларининг аксариятида эрк ва озодлик тўғрисида сўз юритилади. Шоир Ватани озод бўлишини истаётганини изҳор этади. Унинг бу мавзудаги шеърлари маъно-мазмуни, ғояси жиҳатидан Ўзбекистон мустақиллигини орзу қилган шоирларнинг шеърларпига тўла уйғун келади. Усмон Азим: “Она, Ватан – улуғ дард, ∕ Она, Ватан боғ бўлсин. ∕ Шеърда суратин чизсам ∕ Тўрт мучаси соғ бўлсин”, — деган бўлса, Хуршид Даврон: “Ҳурлик – фақат инқилоб эмас, ∕ Ҳурлик – Ватан! ∕ Ватан – ҳурликдир. ∕ Ватансиз ҳар қандай озодлик ∕ Дилни хўрлар, ∕ Қуллик – зорликдир!”, — дейди. Хуршид Даврон ва тенгдошларининг Ватан тўғрисидаги шеърлари инсоний туйғуларга йўғрилгани билан диққатни жалб этади.

Адабиётда инсон ҳаёти ҳақида сўз юритилади. Инсон ҳаёти эса жуда мураккаб воқеалар билан кечади. Бу воқеалар ижтимоий ва шахсий характерга эга бўлади. “Ижтимоий воқеалар” деганда инсоннинг жамият билан боғлиқ ҳаёти, у яшаган давр ва муҳит назарда тутилади. Шахсий воқеалар эса кишининг айнан ўзи билан боғлиқ ҳодисалардир. Воқеаларни бу тарзда таснифлаш нисбий бўлиб, улар кишилар ҳаётида яхлит намоён бўлади. Инсоннинг таржимаи ҳоли, орзу-армонлари бевосита унинг Ватани билан боғланади. Чунки Ватан ҳар бир кишининг ҳаётини тўлалигича қамраб олади. Шу боисдан Ватан мавзуси барча даврларда адабиётда муҳим ўрин эгаллайди. Адабиётдаги барча мавзулар, қайсидир даражада, Ватан мавзуси билан туташади. Табиат ёки тарих тўғрисида, Она ёки муҳаббат ҳақида сўз юритилганда гап, албатта, Ватан билан боғланади.

Хуршид Даврон шеърлари марказида Ватан туради. Унинг бошқа мавзудаги шеърларида ҳам она юрт, унинг тарихи тўғрисида сўз кетади. Адабиётнинг аввали билан туташ бу мавзу ижодкордан катта масъулият талаб қилади. Унга юзаки ёндашиб бўлмайди. Хуршид Даврон шеърларида “Ватаним, сени севаман. Юртим, сен учун жонимни фидо қиламан” демайди. У бошқа ижодкорларнинг ватан тўғрисида айтган фикрини ўзгартириб такрорламайди. Ватанга меҳрини ўз сўзи, ўз овозида изҳор этади. Унинг шеърларида Ватани мустамлака эканидан изтироб чекаётган инсоннинг дарди, алами акс этади. Шоирнинг Ўзбекистон мустақилликка эришгунга қадар ёзган шеърлари асосида Ватан озодлиги истаги туради. Уларда мустамлакадан азобланаётган, эркка талпинаётган миллатпарвар кишиларнинг истак-интилишлари ифодаланади. “Эрк гули” шеърида: “ — Эрк гули бор дерлар, бувижон, ∕ Шул гул ҳақда менга сўйлаб бер. ∕ У гул қайда ўсар шодумон, ∕ Айтгин гулнинг макони қаер? ∕ – О, болажон, бу сирни билсанг, ∕ Ғам келару дилинг қисади. ∕ У гул Эрк деб жон берган эрлар ∕ Мозорлари узра ўсади”¹, — дейилади. (¹Даврон Х. Баҳордан бир кун олдин. (Шеърлар, ривоятлар, таржималар. – Тошкент: Шарқ, 1997. – Б.35.)

Ватан мавзуси ижтимоий-сиёсий характерда бўлиб, бу хусусда сўз юритганда даврнинг мафкураси эътиборга олинади. Ижодкор Ватан ҳақида мулоҳаза билдираётганида ўз замонаси сиёсатидан келиб чиқади. Абдулла Орипов, Эркин Воҳидовнинг Ватан ҳақидаги шеърлари Хуршид Даврон, Усмон Азим, Сирожиддин Саййиднинг шу мавзудаги шеърларидан анча фарқ қилади. Ўтган аср ўттиз-етмишинчи йилларида ижодкорлардан “Ватан” деганда Шўро давлатини назарда тутиш талаб қилинган. Шунинг учун Ғафур Ғулом, Ҳамид Олимжон, Мақсуд Шайхзода сингари шоирлар “Совет Иттифоқи – менинг Ватаним” деб шеърлар битган. Мустабид сиёсат уларга “Менинг Ватаним – Ўзбекистон” дейишга йўл бермаган. Шундай деганлар миллатчиликда айбланиб, шўро тузуми душмани сифатида таъқиб остига олинган, турмага ташланган, йўқ қилинган. 60-70-йилларда ҳам шоирлар ўз ватани ҳақида шеър ёзганида, албатта, шўро тузумини шарафлаган. Бунга мажбур бўлишган. Абдулла Орипов машҳур “Ўзбекистон” шеъри (1963)нинг яратилиши хусусида гапираркан: “У давр мафкурасини ҳозирги ёшлар билмайди. Унинг талаблари ўта қатъий ва қаттиқ эди. Жумладан, Амир Темур бобомиз ҳақида гапириш мумкин эмасди. Шу жойни “оқсоқ жаҳонгир” деб олганман. Менда сарбадорларнинг ҳаракатларига муносабат билдириш туйғуси бор эди. Сарбадорлар ҳам исёнчилар – тузумни ағдарган одамлар. Мафкурага у ҳам, босқинчиларга қарши курашган Муқанна, Торобийлар ҳам ёқмас эди. Ва мен бу шеърни битказиб, нашр қилиш учун олиб борганимда Ленин ва инқилобни қўшмасангиз бўлмайди дейишди. Ўша жойда “Бош устингга келди инқилоб” деган сатрлар бор. Ва қофияси келиб: “Қонга тўлди кафаним маним, Ўзбекистон – Ватаним маним”, — дегандим. Бу бир жойда эълон ҳам бўлган. Кейин улар: “Инқилоб сизнинг кафанингизни қон қилдими?”, — дейишди… “Ленин” деган сўзларни киритган пайтларим бўлган. Бу редакциянинг талаби ва шу шеърни эълон қилиш, унга йўл очиш мақсадида қилинган”, ¹ — дейди.( ¹Орипов А. Қуёш бекати (Шеърлар, мақолалар, суҳбатлар, таржималар. – Тошкент: Шарқ, 2010. – Б.384.) Ҳамид Олимжон, Ғафур Ғулом, Ойбек, Мақсуд Шайхзода, Миртемир каби шоирлар ҳам Ватан мавзусида, халқ озодлиги, инсон эрки тўғрисида ўз даври мафкураси имкон берган даражада мулоҳаза юритган. Шунинг учун улар айни шеърларида ўзбек халқи тақдирини рус халқи билан боғлашган. 80-йилларда ҳам аҳвол ўзгармади. Хуршид Даврон ва унинг тенгдошлари ўша пайтда Ўзбекистон мустақил бўлиши шартлиги, ўзбек халқи дунёдаги бошқа озод халқлар сингари эркинликка эришиши заруратини очиқ-ошкор айтолмаган. Бу гаплар пардалаб, образларга ўраб айтилган.

Хуршид Даврон эрк, озодлик ҳақида сўз айтиш учун тарихни воситага айлантирган. Унинг турли мавзудаги шеърларида, албатта, тарих тилга олинади. Айтиш мумкинки, тарихий воқеаликка эътибор қаратиш Хуршид Даврон ижодига хос асосий хусусият саналади. Адабиётшунос Иброҳим Ғафуров бу хусусда фикр билдирар экан: “Клод Лоррен сувратларини кўрганман. Уларда қасрларнинг вайроналари жуда қадим замонлардан қиссалар айтаётгандай… Хуршид Давроннинг шеърларини ўқиганда Клод Лоррен сувратлари ёдга тушади. Ўхшашлик бор улар ўртасида. Бу шеърларда тарих дам ҳайқиради, дам узоқ сукутга кетади. Хуршид Давронга санъат, китоблар, тарих, қадим адабиёт кўпроқ илҳом беради. Унинг шеърларида давримизнинг зиёли кишиси образи анча бой кечинмалари билан гавдаланади” – деб таъкидлайди.¹( ¹Даврон Х. Баҳордан бир кун олдин. – Тошкент: Шарқ, 1997. – Б.3.) Аммо бундан Хуршид Даврон ўтмишга оид воқеаларни эсга олади, қайд этади деган хулоса чиқмайди. У ўтмишга бугунги кун кишиси сифатида қарайди. Ўз замони билан олис тарих, кечаги кун ўртасида мустаҳкам боғлиқлик борлигини ҳис қилади. Ҳаётга теран қарайдиган ижодкор воқеаликка ҳамиша шундай муносабатда бўлади.

Хуршид Даврон эрмак учун шеър битмайди. Шеър ёзиш унинг учун шунчаки кўнгилхушлиги эмас, ички эҳтиёжга айланган. Ички бир куч уни ёзишга ундайди. Шу боисдан у: “Шеърни оқ қоғозга ёзиб қўймайман”, — дейди. У шеърни “дилини ёритадиган шам” деб атайди. “Адирдан майса униб чиққанидек, мендан шеър униб чиқади. Қуш дарахтга қўнганидек, шеър менга қўнади. Осмондан ёмғир томчилаб ёққанидек мендан шеър оқади. Қор заминни кўмганидек, шеър мени кўмади”, — дейди. Шеър унинг учун нима эканини таърифлаганда ҳам: “Най каби лабимга босаман уни, ∕ Эрк учун қиличдек қўлга оламан. ∕ Шеър ёзган пайтимда Кўҳакка чиқиб ∕ Осмонга тикилган маҳзун боламан”, — дея Ватани мустақил, озод эмаслигидан ўксинади.

Албатта, мавзу ўз-ўзича аҳамиятга эга эмас. Ижодкорнинг воқеликка субъектив ҳиссий муносабати ҳар қандай мавзуга таъсирчанлик бахш этади. Агар ижодкор янги фикр айтмаса, ҳодисанинг янги жиҳатига эътиборни тортмаса, энг долзарб мавзу ҳам жўн бўлиб қолади. Хуршид Даврон Ватан мавзусидаги шеърларида ҳам, бошқа мавзудаги асарларида ҳам воқеаликка муносабатини билдириб, унинг ҳали эътибор қилинмаган янги қиррасига диққатни жалб этади. Бу “Эрк гули” шеърида аниқ кўринади. Шоир мозорларда ўсган гулни “эрк гули” деб атайди. Чунки бу ерда элининг эрки, юртининг озодлиги учун курашиб, жон берганлар ётибди дейди. “Қодирийнинг сўнгги сурати” шеърида Хуршид Давроннинг ҳиссиёт орқали мушоҳада қиладиган шоир эканлиги аниқ англашилади. Улуғ адибнинг сўнгги суратига қараб, ўйга толади. “Ўткан кунлар”дай ўлмас асарни битган улуғ адибнинг юз-кўзида чексиз алам ва изтироб муҳрланиб қолгани, унинг қорачиғида ҳасрат ёнаётганини кўради. Узоқ тунлар сурат билан сўзсиз суҳбат қуради. Шоир ва адиб сурати ўртасидаги дил суҳбати тугамайди. Шоир суратга қараб, шеър ўқиганида адиб ўйчан тинглайди. Шоир бу суҳбатдан бениҳоя мутаассир бўлади. Адиб ўзининг энг қадрдон кишиси эканини, шоирнинг кечинмалари, изтиробларини ён-веридагилар эмас, айнан у тушуниши, ҳис қилишини англайди. Шунинг учун: “Йўлларимда учраса хато, ∕Қийнаб қўйса элим ҳасрати, ∕ Келиб сендан тилайман паноҳ, ∕ Қодирийнинг сўнгги сурати”, -дейди.

Хуршид Давроннинг бошқа мавзудаги шеърларида ҳам тарихга шундай ҳурмат, ишонч билан қаралади. У ўтмишга назар соларкан, ундан ўзига керакли қувват олади. Тарихни тилга олганда, воқеаларни бирма-бир санаб, яшаб ўтган машҳур сиймолар номи, жасорати, хизматини ўқувчига эслатиб ўтирмайди. Тарихий мавзудаги аксарият асарларида улуғ шахсларнинг номи тилга олиниб, ўтмишдаги воқеаларга турли ишоралар қилинади. Абдулла Ориповнинг “Ўзбекистон – Ватаним маним”, Эркин Воҳидовнинг “Ўзбегим” шеърлари бунга мисол бўла олади. Қасида жанридаги ушбу шеърларда халқимиз тарихининг турли даврларига ўзига хос саёҳат қилинади. Тарихда ном қолдирган шахсларнинг фаолияти таъкидланади. Жуда машҳур мазкур шеърлар негизида халқимиз тарихидан ғурурланиш, аждодлардан фахрланиш ҳамда шундай халқнинг мустамлака эканидан изтиробга тушиш ҳисси туради. Шеър асосида мақтаниш, мадҳия турса, унинг таъсир кучи тезда сўнади. Турли байрам, тантанали тадбирлар муносабати билан мадҳия характеридаги шеърлар кўп битилади. Зарурат, буюртма билан ёзилган бундай шеърлар сал вақт ўтгач, эскириб, яроқсиз бўлиб қолган матоҳдай чиқитга чиқади. Агар шеър негизида шоирнинг изтироби турса, у қайси мавзуда бўлишидан қатъи-назар, замонлар ўтса-да, таъсир кучини сақлаб қолади. Асосида ижодкор изтироби турган асар, қайси жанрда бўлмасин, ҳамиша янги бўлиб қолаверади, ҳеч қачон кишиларни бефарқ қолдирмайди. Қадимий халқ қўшиқлари, куйлари, адабиёт тарихи, санъат тарихи шундан далолат беради.

Хуршид Даврон ҳиссиёт орқали мушоҳада юритадиган ижодкор бўлгани боис барча мавзудаги шеърлари негизида ички изтироб ётади. У куз манзарасини ёнаётган гулханларга ўхшатади. Шеърда унинг воқеликни ички дард, изтироб билан кузатиши сезилади. Куз дардли ўйларни уйғотиб юборгани учун: “Дарахтларда ловиллар гулхан, ∕Юрагимда унинг тафти бор. ∕ Боғчадаги хазонлар билан ∕ Учиб юрар кечаги баҳор ∕ Мени ташлаб кетмоқчи дўстни ∕ Тўхтатмоқчи бўлгандай бу он, ∕ Мен жимгина қўлим чўзаман ∕ Ёнаётган гулханлар томон”, — дейди. Хазон – кузнинг рамзи. Чунки кузда дов-дарахт барглари, ўт-ўланлар сарғайиб, хазонга айланади. Бу пайтда япроқ сарғиш-қизғиш рангга киради. Япроқлари сарғиш-қизғиш дарахтлар ёнаётган гулханга ўхшайди. Хуршид Даврон бошқа шеърларида ҳам бир-бирига алоқадор тушунчалардан шу тарзда кенг фойдаланади. Шоир шеърларида кўпинча ҳодисаларига тасаввуридаги тушунчалар асосида ёндашади. У олов-гулхан билан куз фаслидаги дарахтлар япроғи ўртасида ўхшашлик кўради. Бошқа шоирлар сингари Хуршид Даврон ҳам шеърларида метафорадан кенг фойдаланади. “Метафора” юнонча сўз бўлиб, “кўчириш” деган маънони билдиради. Метафора нарса-ҳодисалар ўртасидаги ўхшашликка асосланади. Метафоранинг ўхшатишдан фарқи шундаки, унда ўхшатилаётган нарса тилга олинмаган ҳолда, унинг маъносини ўхшаётган нарса билдириб туради. Ўхшатиш ёки ташбеҳ -дек, -дай қўшимчаларини қўшиш, гўё, худди, янглиғ, бамисоли, каби, сингари, мисоли сўзларини қўллаш орқали ҳосил қилинади. Баъзан ушбу воситаларсиз ҳам ташбеҳ яратилади. Масалан: умр – оқар дарё. Баъзан шеърларда метафора ва ўхшатиш – ташбеҳ ёнма-ён ҳам келади. Хуршид Давроннинг юқоридаги “Ёнаётган гулханлар” шеърида шу ҳолат кузатилади. Шеър:”Кўз ўнгимда бепоён боғлар, ∕ Япроқларда тилларанг ғубор. ∕ Яқинлашиб қолгандек тоғлар, ∕ Ҳаво шундай тиниқ, беғубор”, — деб бошланади. Шеърнинг биринчи бандидаги иккинчи мисра (“Яқинлашиб қолгандек тоғлар”)да ўхшатиш санъати қўлланган. “Дарахтларда ловиллар гулхан” мисраси ҳам метафорага аниқ мисол бўла олади. Шеърдаги “Туманларни қучоқлаган тонг” мисраси метафорадир. “Яширин ўхшатиш” деб таърифланадиган метафорада ижодкорнинг тасаввури миқёси, ундаги тушунчаларнинг уйғунлиги намоён бўлади.

“Самарқандда ойдин тун” шеърида: “Арвоҳларнинг безовта туши – ∕ Чинорларни силкитган шамол” ∕ , — дейилади. Ушбу метафорада шоирнинг ҳиссиёт, кечинмалари ифодаланади. Айни чоғда унда сўзларнинг кундалик мулоқотда сезилмайдиган жиҳатлари кўринади. Ушбу сатрдаги сўзлар алоҳида ҳолида таъсирчанлик касб этмайди. Шеърда улар одатдаги сўзлашувда кўринмайдиган қирраларини намоён қилиб, турфа ҳиссиёт, кечинмалар уйғотади. Шоир ушбу шеърини: “Мудроқ нигоҳ билан боқаман, ∕ Мозий ёди мени қилар маст. ∕ Гўё дарё аро оқаман – ∕ Манзилимни ҳеч кимса билмас…” ∕ деб тугатади. У тарихга бўлакча меҳр билан қарашини, ўтмиш билан боғлиқ нарса-ҳодисалар уни оҳанрабо каби ўзига тортишини шу тарзда таъкидлайди. Теварак-атрофда рўй бераётган адолатсизлик, ноҳақлик, бойлар, амалдорларнинг бебошлиги кишилар кўнглидан олижаноблик, эртанги кунга ишонч ҳисларини ситиб чиқаради. Бундай пайтда барчанинг қалб қандили ҳасад, алам, изтироб иллатларидан хира тортади. Одамлар фақат ўтмишга қараб тасалли олмоқчи бўлади.

Шоирнинг тарихга мурожаат қилган шеърлари марказида қайғуга чўмганча изтироб билан мушоҳада юритаётган ўйчан инсон образи туради. Юксак идеалларга интилган ижодкор асарларида шундай инсон образи кўринади. У ўтмишни ўрганишга, уни бугунги кун билан боғлашга интилади. “Кетаман “Девонул луғотит турк”ка ∕, Ҳасратим, қувончим олиб кетаман. ∕ Мозийни бугунга, заминни кўкка, ∕ Қалбимни “Девонул луғотит турк”ка∕ Улай деб кетаман, бир кун етаман”, — дейди. Кошғарий унга эшик очиб чиқади ва “Салом, набирам!” деб айтади. Шоир ушбу шеърларида боболар руҳи ҳар бир кишига эзгу ишда мададкор бўлиши, тарих халқни руҳлантиришини, шу тарзда таъкидлайди. Хуршид Давроннинг шеърларида қалб, юрак, кўксим, ҳижрон, қон, тош, дарахт, қуёш, ҳаёт каби сўзлар фаол қўлланади. Ушбу шеърда ҳам: “Қалбимни “Девону луғотит турк”ка улайман”, “Қора кўк чодирин сўз ила тилиб, ∕ Манграйган чақмоқни оламан юлиб, ∕ Кўксимга тилмочдек уни тақаман”, — дейилади. “Манграйган” “Девону луғотит турк”даги сўз. “Чақнаган” маъносини англатади. “Қора” сўзи ушбу ўринда “катта” маъносини билдиради. “Қора кўк чодири” деганда “бепоён осмон” назарда тутилади. Шоир осмонни сўз билан тилмоқни, шу пайт чақнаган чақинни кўкси – юрагига тилмоч, яъни таржимон қилишни истайди. У Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғотит турк” асари биз учун беқиёс аҳамиятга эга эканини шу тарзда таъкидлайди. Ушбу қадимий луғат сўзда давр яшашини кўрсатади. Сўзлар ҳам худди одамлар каби яшаб ўтади – туғилади ва ўлади. Улар мана шу оралиқда халқнинг ҳаётини ҳаракатлантириб, уни тарихга муҳрлайди. Сўзларнинг луғатлардаги изоҳисиз тарихни тўлиқ тушуниб бўлмайди. Луғатлар мозийни бугун билан боғлайди. Улар одамларни аждодларининг қувончи, дард, ҳасрати билан яқиндан таништиради. Луғатлар билан танишганда ҳар бир одам нафақат ўтмишдан хабардор бўлади, балки ўзининг кўп ҳолларини ҳам билиб олади.

Ҳар бир киши тарих билан танишаётганида изтиробга тушади. Лекин унинг кўнглида эзгу ҳис-туйғулар уйғонади. Чунки одам ёлғизлик, шафқатсизлик, жоҳиллик қолдирган асоратларни кўрганида зўрлик, зулм инсон шаънига ярашмайдиган жирканч иш эканини англайди. Хуршид Даврон Маҳмуд Кошғарий, Бибихоним каби тарихий сиймолар, Абдулла Қодирий, Мақсуд Шайхзода, Миртемир сингари улуғ ижодкорлар тўғрисидаги шеърларида эрксиз эл ҳасратини ифода қилади. Мустамлака элнинг аҳволи уни изтиробга солади. Шунинг учун тарихга мурожаат қилиб, эл-юрт дарди билан яшаб ўтган улуғ сиймоларга ҳасрат қилади. Чунки ўзини улар билан руҳан яқин ҳис этади. Кишилар ёнма-ён яшаши, лекин бир-бирини тушунмаслиги мумкин. Қарама-қаршилик, низо, можаролар бир-бирини тушунишни истамасликдан келиб чиқади. Аммо турли даврда, бир-биридан жуда узоқда яшаган кишилар баъзан қадрдон бўлиб қолади. Ижодкор ўзига руҳан яқин инсонни топиш мақсадида тарихни ўрганади. Улар замондошларида тополмаган ўзлари истаган хислатни ўтмишда яшаб ўтган сиймоларда кўради. Хуршид Давроннинг тарихий сиймоларга бағишланган шеърларида унинг шундай истаги аёнлашади. Шу боисдан ён-веридаги одамларга мурожаат қилмай, Қодирий суратидан паноҳ тилайди. Замондошлари эмас, Маҳмуд Кошғарий уни “Салом, набирам!” дея кутиб олганини айтади. Унга Ҳожи Абдулазизнинг қўшиқлари юрак байти, сўзлари фарёди бўлиб туюлади. Шоир назарида бу ҳофиз “Ушшоқ”ни ижро этганида асрлар бўйи осмонга бўй чўзиб турган минорлар қалқиб, қадимий чинорлар бир-бирининг кўксига бош қўяди, Гўри Амир даҳмасидаги оппоқ тош ўкириб, унинг остида ётган Мирзо Улуғбекнинг кўзида ёш қалқади. Бу қўшиқ янграганида мойчечаклар сарғайиб, уларнинг баргида тошларнинг кўз ёши сирғалади, ҳаво дардга қорилади. Шоҳизиндадаги қирқ зина қирққа бўлиниб, қўшиқнинг пардаларига айланади. “О, Ҳожи бобо саси нақадар ғамгин, маҳзун”, — дейди шоир. Ушбу сатрда шеърнинг мундарижаси мужассамлашди. Бу мисра турли талқинларга имкон беради. Уни инсон ҳаёти азоб-уқубатларга тўла деган маънода ҳам, бу ғамгинлик, маҳзунлик сабаби юрт мустамлакада экани билан боғлиқ деб ҳам тушуниш мумкин.

Сўз нафақат маънони, балки инсоннинг кайфияти, руҳий ҳолатини ифодалайди. Ҳожи Абдуллазиз сингари улуғ ҳофизлар ўз қўшиқларида сўзларнинг мана шу қирраларини очиб беради. Уларнинг қўшиқларида сўзлар одатдагидан бошқача оҳанг касб этади. Бу оҳангларда аввал сезилмаган маънолар намоён бўлади. Шу боис бу қўшиқлар тингловчиларни ўз оғушига олади. Улар ўзларида кутилмаган ҳолатни ҳис қилишади ва кўнгилларида эзгу кечинмалар туғилади. Шоир Ҳожи Абдуллазиз куйлаган “Ушшоқ”ни тинглаганида оҳанглар билан ёвшан ҳиди орасида боғлиқлик борлигини сезади. Бу алоқадорлик шоирнинг фавқулодда топилмаси саналади. “Расадхона шаҳардан қирлар томон югурар ∕ Ва унинг нафасига ёвшаннинг ҳиди урар” сатрлари “Ҳожи Абдуллазиз ҳақида қўшиқ” шеърининг авж нуқтаси бўлиб кўринади.

Ижодкорнинг таъсирчан қалбида теварак-атрофдаги барча нарса акс садо беради. Кимнингдир бехосдан айтган сўзи, нотаниш кишининг овози, нигоҳи, дарахт танасида кўрина бошлаган куртак, ҳавода учиб юрган биргина барг, кўлмакда кўринган нур, осмондаги олис юлдузлар шуъласи, ҳаётда юз берадиган турли воқеалар, ўтмишдан қолган харобалар, осори ақтиқалар ижодкор қалбида турфа хил фикр уйғотади. У ўзи кўрган, эшитган ҳар бир ҳодисадан таъсирланади. Хуршид Давроннинг шеърлари ҳам шундан далолат беради. Уларда шоирнинг кўрган, кузатганлари ифодаланади. Шоир шеърларида ифодаланган фикрни, улардаги образли ифодаларни йиллар давомида зарралаб тўплагани сезилади. Чунки у шеърларида турли тушунчалар, ҳодисаларни яхлит бирлаштиради. Масалан, “Эриб кетар хира туманлар” шеърида туман, ялпиз, осмон, кўз, қайрағоч гули, туш, оқшом, майса, адир, шамол, томдаги тўсин, олча, дераза, юрак, сабза ўт, шабнам, Ватан, ер ости, жангчи ҳақида сўз кетади. Шоир ўз ҳолида бир-бирига алоқасиз бу тушунчалар ўртасида мустаҳкам боғлиқлик борлигини жуда ишонарли ифодалаб беради. Мутолаа қилаётганда, тинглаётганда киши шеърдаги тушунчалар бир-бирига мутлақо яқин эмаслиги хусусида ўйлаб ўтирмайди. Бу унинг хаёлига ҳам келмайди. Чунки шоир шеърда ҳар бири ўзича бир дунё ҳодисаларни бир бутун қилиб, тасаввурда ғаройиб яхлит манзара ҳосил қилади. У бундай дейди: “Эриб кетар хира туманлар, ∕ Капалакдек уйғонар ялпиз, ∕ Осмонда дарё бўлиб туюлар, ∕ Ўтлар узра чопқиллайди кўз. ∕ Қайрағочнинг гули – митти жон -∕ Жаранглайди – таралар атир. ∕ Ва тушларга кирар бу оқшом ∕ Майсаларни қучоқлаб адир. ∕ Шамол елар эркин, қутуриб, ∕ Қурий бошлар томлар тўсини. ∕ Гуллаётган олчани кўриб, ∕ Деразалар очар кўксини. ∕ Ёритганча то юрак ичин ∕ Сабза ўтлар шабнамга қонар. ∕ Ватанини соғинмоқ учун∕ Ер остида жангчи уйғонар”. Кўриниб турибдики, шеърда ўхшатиш, метафора, жонлантириш каби санъатлар бир-бирига боғланиб келади. Шоир улар воситасида алоқасиз тушунча, ҳодисаларни узвий бирлаштиришга эришади.

Бадиий санъатлар фикрни таъсирчан ифодалаш имконини беради. Ижодкорлар шўро даврида улардан фикрни пардалаш мақсадида фойдаланишган. Чунки шўро даврида эрк, озодлик тўғрисида тўғридан-тўғри гапиришга йўл қўйилмаган. Ҳатто, оддий хабарлар ҳам цензор назоратидан ўтказилгач, эълон қилинган. Цензура ходимлари ҳар бир сўз нимага ишора эканига эътибор беришган. Шўро даврида адабиёт ва санъат асарларининг, тарих, фалсафа каби фанлардаги тадқиқотларнинг ҳам дастлаб мафкуравий жиҳатига қаралган. Шўро мафкурасида мос келмайдиган ҳар қандай қараш тақиқланган. Асарларнинг тақдири маъмурий тарзда ҳал қилинган. Мана шундай мустабид замонда ҳам ижодкорлар ўзларининг эрк, озодлик тўғрисидаги истакларини билдиришга интилишган. Бунда уларга бадиий санъатлар қўл келган. Хуршид Даврон тарихга эътибор қаратиш орқали ўқувчилар онгини ёритишга ҳаракат қилган. Шу мақсадда ўтмиш воқеа-ҳодисаларини чиройли ташбеҳ, метафора, жонлантиришлар орқали ифодалаган. “Ботир Намоз ўлими” шеърида: “Даҳшат сочиб таралар қоннинг алвон садоси. ∕ Димоқларга урилар ёвшангуллар нидоси”, — дейилган. Шоир фожеийликни таъкидлаш учун табиат манзарасини метафоралар (Қоннинг алвон садоси, ёвшангуллар нидоси) асосида чизган. Дарахт, ёвшан Хуршид Даврон шеърларида фаол қўлланадиган образлар сирасига киради. Шоир юрт озодлиги, эли эрки учун курашганларни шу тупроқнинг ёвшани ҳам ардоқлайди; уларга ҳалокат яқинлашаётганда далада ўсадиган ёввойи ёвшанлар ҳиди димоқларимизга нидо бўлиб урилсин дейди. Табиатга, ундаги дов-дарахт, ўсимликларга меҳр қўймаган киши бу ҳолатни пайқамайди. Шоир эса борлиқдаги унсурларга ич-ичидан яқинлашади ва ундаги энг майда нарсалар билан кишилар орасидаги боғлиқликни кўра олади. У тунда ўзини дарахтга айлангандек ҳис қилади: “Мен дарахтга айландим тунда ∕ Ва аксимни кўрдим осмонда. ∕ Юлдузларни шохимга ўраб ∕ Боқдим: наво оқди ялтираб. ∕ Капалакдай ухлади дунё, ∕ Ухламади мен каби дарё. ∕ Мен дарахтга айландим тунда -∕ Тонгга қараб ўсди шохларим”. Албатта, дарахт шеъриятда кўп таъриф-тавсиф этилади. Бу образга қадимдан мурожаат қилиб келинади. Хуршид Даврон мулоҳазалари кишини бефарқ қолдирмайди. Албатта, улар инсонларга турлича таъсир этади ва беихтиёр саволлар туғдиради. Бу саволларга ҳар ким ўз ичида ўзича жавоб беради. Жавоблар эса навбатдаги саволларни келтириб чиқаради. Шу тарзда киши ўз-ўзи билан мулоқот-мунозарага киришади. Ижодкорнинг мулоҳазалари эътибор тортганида, саволлар туғдирганида аҳамият касб этади. Шоирнинг қалбини безовта қилган саволлар бошқаларнинг ҳам қалбида ғалаён ҳосил қилади. Кишининг кўнглида тўнғиб ётган туйғулар титроққа тушади.

Кечаги кун – ўтган. Уни ортга қайтариб бўлмайди. Эртанги кун мавҳум. Унга етиш-етмаслик инсоннинг хоҳиш истагига боғлиқ эмас. Одамнинг ихтиёрида фақат бугунги кун туради. Киши бугунги куннинг аҳамиятини ўтган кун ҳақида ўйлаганда англайди. Одамлар шунинг учун тарихга қизиқишади. Ўтмишини унутганлар бугунги кунининг қадрини билмайди. Хуршид Даврон ҳам: “Мен мозийга тикилдим узоқ — ∕ Келажакни англамоқ учун”, — дейди. Чунки одам ўтган кунлари ҳақида ўйлаганида, қадимий обидаларга қараганида, кўҳна буюм-ашёларни кўрганида кўнглида турли кечинмалар кечади. Ўзи билан савол-жавоб қилади. Шу аснода ҳаёт ҳақида аввал англамаган ҳақиқатларини билиб олади. Хуршид Даврон аждодлардан қолган битикларни ўқиганида хаёлида ўша замон одамлари, жангу-жадаллар жонланади. Ёғий отган найзадан кўкси тешилган боболарини кўради ва юрагида оғриқ ҳис қилиб, инграб юборади. Шоир шеърларида “Девонул луғотит турк”ни кўп мутолаа қилишини маълум қилади. Бу китобни ўқиётганида гоҳ ҳасратга ботади, гоҳ қувониб кетади. Ўшанда уйининг деразаси Алпомишнинг совутидай ялтирайди. Остонаси олдидан алп йигитлар оқ отда ерни титратиб ўтади. Манжанақлар харсанг отаётганини кўради. Китоб уни ўтган олис замонларга элтади. Шоир иккита шеърида “Девонул луғотит турк”ни ўқиётиб, Маҳмуд Кошғарийни хаёлан кўргандай бўлганини қайд қилади. У аждодлар ва авлодлар ўртасида ўзаро боғлиқлик борлигини шу тарзда таъкидлайди. Чиндан ҳам кишилар ота-боболари қолдирган моддий-маънавий меросдан фойдаланади. Одамларнинг ҳаёт негизида аждодлар мероси туради. Хусусан, асрий тажрибаларни мужассамлаштирган мақол, қўшиқлар, афсона, ривоятлар кишиларга маънавий мадад, руҳий қувват бериб, ҳаётга интилиши, эзгуликка ишонч ҳисларини уйғотади. Хуршид Давроннинг Маҳмуд Кошғарий, Алишер Навоий, Бобур, Машраб, Чўлпон, Абдулла Қодирий, Ойбек, Миртемир, Мақсуд Шайхзода, Намоз ботир каби сиймоларга бағишланган шеърларида аслида Ватан ва тарих тўғрисида фикр юритилади. Шоир Самарқанднинг ойдин тунида, Афросиёб харобаларида, Бибихоним даҳмасида, Ҳожи Абдуллазиз қўшиқларида ҳам Ватан ўтмиши, бугунги куни ва келажагини кўради.

“Ойбек” шеъри алоҳида эътиборни тортади. Унда Хуршид Давроннинг Ойбекка эҳтироми ифодаланади. Шеър, достонлари, роман, таржима, мақолалари билан ўзбек адабиёти ривожига улкан ҳисса қўшган Ойбек мустабид замонда кўп азият чекса-да, инсонлик шаънига гард юқтирмаган. Ўша даврда кўп ижодкорлар сиёсат зуғумига дош беролмасдан иғвогарона ишларга бош қўшган. Хуршид Даврон Ойбекнинг шеърларини таърифлайди. Унинг шеърлари – нигоҳ. Бу нигоҳ сирларга тўла. Майса нима экани изоҳлаб бўлмаганидек, Ойбек шеърларини ҳам тўла шарҳлаб бўлмайди. Чунки Ойбек майсалар орасидаги тош, дарахтлар устида чарақлаган қуёшни шарафлаган. Тош ўз-ўзича эмас, балки бу олам гўзаллигидан ҳайратланиб ёрилиб кетган. Осмондаги қуёшнинг нури энг майда жонзот – чумолининг кўзигача етган. Чиндан чумоли инига кириб кетади. Қуёш чиқишидан ботишигача тинимсиз ҳаракат қилади. Кейинги бандда Ойбек шеъри ёввойи узумзор оралаб бирдан ёруғликка чиққан ирмоққа ўхшатилади. Ёввойи узумзордан ўтган ирмоқ ток барглари қуюқлигидан кўринмайди. Ёруғликда қуёш нуридан ялтираган ирмоқни кўрганда киши беихтиёр севиниб кетади. Ойбек шеърлари ҳам табиатни чиройли таърифлаши билан кўнгилга ёруғлик олиб киради. Навбатдаги бандда Ойбек шеърлари қари толга қиёсланади. Тол дастлаб тик ўсади, унинг силлиқ танаси чиройли кўринади. Йиллар ўтиши билан танаси қинғир-қийшиқ, пўстлоғи ғадир-будир бўлиб қолади. Ойбек ҳам кўп воқеаларни кўриб, кечириб, жисмонан-руҳан азобланиб толиққан. Аммо дарди, ҳасратини баён этиб, бошқаларни безовта қилмаган. Қувончини ҳам, аламини ҳам тилига чиқармай, кўзига жойлаган.
Иккита тўртликдан иборат иккинчи қисмда дастлаб ўтмишда шоирлар жўшқин ҳис-туйғулар ифодалангани учун шеърни “қуш тили” дейишгани эслатилади. Сўнгра Ойбек шеърни “юлдуз киприги” дея таърифлагани таъкидланади ва: “Ойбек – Ўзбекистоннинг киприги эди”, — дейилади. Яъни Ўзбекистон кўзга, Ойбек унинг кипригига ўхшатилади. Аёнки, киприк кўзни чанг, ғубор, кучли ёруғлик ва бошқалардан ҳимоя этишга хизмат қилади. Ойбек ҳам бутун умрини юрти, халқига бағишлаган. Шеър: “Сўнгги дам бошида сўнаркан осмон, ∕ Шоир кўзларини берди осмонга”, — деб тугалланади. Ойбекнинг суратларига қараган киши унинг кўзлари маънодор ва катта эканини пайқайди. Шеърда Ойбекнинг кўзлари беғубор, катта осмонга ўхшатилади. Бу чиройли топилма Ойбекнинг жисмига ҳам, ҳаёт йўлига ҳам жуда мос келади. Хуршид Даврон бошқа шеърларида ҳам ҳодисанинг ўзига хос жиҳатини белгилайдиган характерли деталларга эътибор қаратади ва уларни ҳис-туйғулари орқали нурлантиради. Ойбекнинг кўзлари катта, чақноқ экани суратларида ҳам билинади. Лекин “Ойбек” шеърида улар улкан шоирнинг теран маъноли сатрлари билан боғлиқ тарзда жуда таъсирчан таърифланади. Бошқа шоирлар Чўлпон, Абдулла Қодирий, Ойбек, Миртемир, Мақсуд Шайхзода, Усмон Носир, Миркарим Осим сингари улуғ ижодкорларга бағишлаб шеърлар ёзишган. Аммо Хуршид Давроннинг улар ҳақидаги битиклари алоҳида ажралиб туради. Шоир ушбу шеърларида ҳам шу шахсларнинг характери, ижодий фаолияти билан боғлиқ ўзига хос жиҳатни муҳим деталга жамлаб, жуда таъсирчан таърифлайди. Хуршид Даврон синчков, зукко бўлгани боис Ойбекнинг “Шеър – юлдуз киприги” деган чиройли таърифини топган. У кўпчиликка маълум бўлмаган ушбу таърифни кучайтириб, ундан “Ойбек”нинг авж нуқтасини ҳосил қилган. “Баҳордан бир кун олдин” муаллифи ўтмиш ҳодисаларига, бугунги кун воқелигига ана шундай нигоҳ билан қарайди ва кўпчилик назарида арзимас, майда туюладиган нарсалар теран ҳақиқатларни яшириб турганига ишора қилади.

“Ватан ҳақида етти ривоят”да ҳам шоир ижодига хос шу хусусият кўринади. Унда алоҳида ривоятлар нақл қилинса-да, Ватан тушунчаси уларни ўзаро бирлаштириб туради. Биринчи ривоятда дунёнинг ярмини эгаллаган Доронинг улкан лашкар билан ўзгалар юртини босиб олишга бориши, кўчманчи халқ эса саҳрога ичкарилаб кетавергани, Доро бу қавмга мақсадини маълум қилишга чопар йўллагани, кўчманчилар шоҳи босқинчилар лашкаридан қўрқмаслиги, аввал қандай яшаган бўлса, ҳозир ҳам шундай: кўчиб, чорвасини боқиб, ов қилиб юргани, чунки уларда душманлардан ҳимоя қилиш керак бўлган шаҳар, қишлоқлар йўқлиги, дашт кўчманчиларнинг уйи экани, у ерда бир мозор борлиги, душман ундаги қабрга тегинса, даштликлар ғазабга келиши, унгача Доро қўшинларига қарши чиқмаслигини билдиради. Доро бу гапни эшитгач, мозорини шу даражада муқаддас билган кўчманчиларни бўйсундириб бўлмаслигини тушуниб етгани баён этилади. Шеърда мозор кишилар учун Ватаннинг бир парчаси экани, аждодлар ётган маскан ҳам авлодларни асраши таъкидланади. Энг муҳими, шоир форс шоҳи Дорони ҳам, даштликлар шоҳини ҳам донишманд инсон сифатида кўрсатади.

“Боболар мозори” шеърида шоҳлар образи ноанъанавий талқин этилган. Чунки адабиётда Доро, Кир сингари ҳукмдорлар образини ёвуз, шафқатсиз босқинчи сифатида гавдалантириш анъанага айлантирилган. Хуршид Даврон Доро ва даштликлар шоҳининг мозорга муносабатини билдириш орқали уларнинг ўзига хос, янгича образини яратган.

“Бир парча ер” шеърида ёш ҳукмдор(афсонавий Мете — Ўғузхон)нинг душманлари уруш бошлаш учун баҳона ахтариб, оти, хотинини беришни талаб қилганда, буни бажаргани, аммо ўн икки ой бир томчи ёмғир тушмайдиган, гиёҳ ўсмайдиган бир парча ерни талаб қилишганида тоқат қилолмай, душман устига ҳужум бошлагани, душманнинг очкўз ҳоқони эса ўз лашкари билан қўрқиб қочгани нақл қилиниб: “Ватан ишқи доимо ҳақ! ∕ Неча замон ўтсаям. ∕ Аждодимиз бу халқ. ∕ Намунадир бизга ҳам!”, — деб хулоса чиқарилади. Учинчи ривоят Ватан тупроғи қудрати тўғрисида. Унда нақл қилинишича, Эрон шоҳи қўшни юртни босиб олгач, кунларини байрам қилиб ўтказади. Аммо тез орада мустамлака ўлкага исёнга тайёргарлик кўрилаётгани хабари етади. Эрон шоҳи вазирларини чақириб, бунга қарши чора топишни талаб қилади. Бош вазир нима бўлаётганини қўшни юрт шоҳининг ўзидан билиб олиш ва шунга қараб иш тутиш зарурлиги, бунинг учун Эрон шоҳи саройидаги боғ майдонининг ярмини қўшни юртдан келтирилган тупроқ билан қоплаш ҳамда исёнга тайёргарлик кўраётган ўлка ҳукмдорини бу ерга чақириш кераклигини айтади. Эрон шоҳи у барибир рост гапни айтмайди-ку деса, вазир қўшни ўлка ҳукмдори боғдаги юрти тупроғига қадам қўйганда дилидагини очиқ айтади дейди. Эрон шоҳи вазир айтгандай тайёргарликдан сўнг қўшни юрт ҳукмдорини саройига чақиртиради. У Эрон шоҳига таъзим қилиб, этагини ўпади. Доим унинг гапларини маъқуллаб туради. Эрон шоҳи бундай ҳукмдорни кўриб, унинг халқи исёнга журъат этмайди деб ўйлайди. Вазирнинг гапини эслаб, қўшни ҳукмдорни боққа бошлайди. У итоатгўйлик билан бош эгиб кета бошлайди. Аммо боғнинг ярмидан ўтганда қўшни юрт ҳукмдори қаддини тик тутиб, унинг халқи босқинчиларга қул бўлмаслиги, жанг қилиб, душманларини мағлуб этишини айтади. Шунда Эрон шоҳи эгилиб, боққа тўшалган қўшни юрт тупроғини қўлига олади ва ҳар қандай қудрат юрт меҳри олдида ожизлигини тушуниб етади. Шеърнинг: “Англади: юрт меҳри уйғоқ ∕ Дилни енгиб бўлмайди. ∕ Ҳатто бошин олсанг ҳамки, ∕ У барибир ўлмайди. ∕ Шуни ўйлаб вужудини ∕ Қучар армон титроғи, ∕ Қандай буюк кучдир ахир, Она Ватан тупроғи”,- ўринларида қадимий ривоят янгича талқин этилгани яққол сезилади.

“Лола гулли пиёла” шеъри Бобурнинг Ҳиндистондаги ҳаёти билан боғлиқ. Унда шоҳ Бобурнинг туғилган юртини соғиниб қийналгани таъсирчан нақл қилинади. Бунинг учун “Лола гулли пиёла” деталидан фойдаланилади. Бобур тожу-тахтдан кўнгли совиб, беҳаловат бўлиб қолганида атрофдагилар чора тополмай ташвишга тушишади. Иттифоқо, бенгаллик бир донишманд чолнинг бир кафт тупроққа қараб фол очиши хабари келади. Бенгаллик чолга мурожаат қилишса, донишманд Бобурни туғилган юрти хокидан ясалган, сиртига етти дона лола тасвири туширилган пиёла таъқиб этаётганини айтади. Кекса бек буни эшитиб: “О, Туркистон, муқаддас диёр!”, — деб йиғлаб юборади. Чунки у Самарқанддан келган карвондан шундай пиёлани сотиб олиб, Бобурга берганини эслайди. Бошқа беклар билан маслаҳатлашиб, пиёлани шаҳар четига элтиб, майда синдириб кўмади. Шундан сўнг Бобур соғайиб, ишини давом эттиради. Унга содиқ беклар эса ҳаловатидан айрилади. Чунки пиёла кўмилган жойда шом пайтида гулхандай бўлиб етти лола кўринаверади.

“Ватан меҳри” шеърида яқин ўтмиш – рус босқини билан боғлиқ воқеалар ҳикоя қилинади. Бу тарихий асосларга эга. Шеърда Кауфман рус босқинчиларига исёнкор Бобонни тутиб келтиришни буюради. Бобон ва унинг ёвқур йигитлари тутқич бермайди. Кутилмаган босқинчи рус аскарига ҳужум қилиб, тоғлар орасига беркинади. Аскарлар тоғ ҳудудини яхши биладиган кекса чол ва неварасини Кауфманнинг ҳузурига келтириб, шулар Бобон қаерга яширинганини билишади дейишади. Чол Кауфманга: “Мен Бобонни топиб бераман. Лекин аввал неварамнинг оёқ-қўлини боғлаб, тоғдан пастга ташланглар”, — дейди. Рус аскарлари чолнинг айтганини қилишади. Чол эса Кауфманга “Неварам қийноққа дош беролмасдан Бобоннинг қаерда эканлигини айтиши мумкин эди. Мен эса Бобонни қаердан топиш мумкинлигини айтмайман. Ўлдирсанг, ўлдир” деб туриб олади. Шеърда бу воқеа баёнидан кейин: “Аммо унут чолнинг ном, ∕ Унут бола номи ҳам. ∕ Ўч олинмай тошга дўниб ∕ Ётар улар қони ҳам. ∕ Бу қон фақат баҳор чоғи ∕ Униб чиқар гул бўлиб ∕ Ва сўроқлар: “Ахир қандоқ ∕ Яшаяпсиз қул бўлиб?!” . ∕ … Бақирсаям тол баргларин ∕ Айлантириб тилларга, ∕ Бу сас етмас музлаб ётган ∕ Ўчдан холи дилларга…”, — деб хулоса чиқарилади. “Ватан меҳри” 1989 йилда битилгани эътиборга олинса, шеърда кўзда тутилган мақсад кишиларда эрк ҳиссини уйғотиш, Ватан озод бўлишини исташ экани аёнлашади.

“Туз ҳақи” шеърида чоҳ кавлаб, хазинага тушган ўғрининг қоронғида ялтираган нарсани олмос-зумрад бўлса керак деб ялаб кўргани, туз экани аён бўлгач, ҳеч нарсани олмасдан чиқиб кетгани, ўғрининг бу ишидан шоҳ ҳайрон қолиб, ҳузуримга келиб сабабини айтса, гуноҳидан кечаман дегани, ўғри шоҳ ҳузурига келиб, бу ердан туз тотганим учун ҳеч нарса олмасдан кетдим дегани, шоҳ унинг мардлигига қойил қолиб яқин мулозим қилиб олгани баён этилиб, асосий муддаога ўтилади. “1989 йил” санаси қўйилган мазкур шеърда шўро даврида ўзбек замини бойликлари талаб кетилгани, халқнинг оғир меҳнат қилиб яшаши эътиборга олинмай, Ўзбекистондагилар фаровон яшайди деб маломат қилингани, бу тузни еб тузлуғига тупуриш экани таъкидланади.

“Ота қабри” “Ватан ҳақида етти ривоят”нинг сўнггиси бўлиб, унда уч ўғилнинг ота меросини эгаллаш йўлида қилган иши баён этилади. Айтилишича, ўлими яқинлашган қария уч ўғлини чақириб, мен оламдан ўтгач, қози ҳузурига борсангиз, у қайси бирингиз меросхўр эканингизни маълум қилади дейди. Чол дунёдан кўз юмгач, уч ўғил қозининг олдига боришади. Қози уларга тоғдаги ғорда бир қария яшайди. Ўша сизларга қайси бирингиз меросхўр эканингизни айтади дейди. Ўғиллар ғордаги чолга бориб учрашади. Чол уларга: “Отангиз тутуриқсиз экан. Меросхўри ким эканини айтмасдан ўлиб кетгани учун унинг мозорини бузинглар”, — дейди. Катта ва ўртанча ўғил меросни эгаллаш мақсадида отаси қабрини бузмоқчи бўлишади. Кенжа ўғил эса бунга йўл қўймайди. Ўғиллар чол ҳузурига қайтишади. Чол уларга қабрни бузишни сизларни синаш учун айтгандим: “Сиз икки жирканч ўғил ∕ Қайтмадингиз бу ишдан — ∕ Энг оғир гуноҳ бўлмиш ∕ Ота қабрин бузишдан”, — дейди ва кенжа ўғил меросга муносиблигини билдиради. Мустақилликка эришилмасдан аввал битилган ушбу шеърда ҳам қадимий ривоят нақлини тугатгач, шоир ўқувчиларга: “Бизлар қайси ўғилмиз, ∕ Айтгин, замондош ўртоқ, ∕ Тўнғичми, ўртанчами, ∕ Ё кенжами – ўйлаб боқ?!”, — деган савол беради. Шу ўринда муаллифнинг мақсади аён бўлади. У кўҳна ривоятларни нақл қилиш орқали мустамлака бўлиб яшашга кўниккан кишилар қалбида эрк, озодликка интилиш истагини уйғотмоқчи бўлади. Шоирнинг ана шунияти “Ватан ҳақида етти ривоят”ни бирлаштириб туради. Хуршид Даврон ривоятлар сюжетини баён этиш билан чегараланмайди. У воқеаларни ўз замонига боғлаб, замондошларига мурожаат қилади. Ўтмишда кечган ҳодисалар бугунги ва эртанги кунга ҳам дахлдор экани, уларда теран ҳикмат мужассамлигига эътибор қаратади. Таъсирчан тилда баён этилган ривоятлар ва улардан чиқарилган хулосалар юракка бориб етади. Янгича теран талқинлар шундай таъсирчанликни келтириб чиқаради. “Ватан ҳақидаги етти ривоят”нинг аҳамияти шундаки, Хуршид Даврон унда ўтмиш воқеаларининг эътибор қилинмаган энг муҳим жиҳатларини топиб, уларга янги мазмун, ҳаёт бахш этган. Шоир воқеликни содда, аниқ, тушунарли ифодалаган. У бошқа мавзудаги шеърларида ҳам сўзларни саралаб, нозик ҳис қилиб қўллайди.

Умуман, Хуршид Даврон ижодида тарихий мавзу кенг ўрин эгаллайди. У шеърий, насрий асарларида тарихий воқеаликни ўз замони билан боғлайди, ўтмиш ҳодисаларига бугунги куннинг илғор зиёлиси нигоҳи билан қарайди. Хуршид Даврон асарлари бошқа ижодкорларнинг шеър, қиссаларидан айни жиҳати билан фарқланади. У ҳодисаларнинг моҳиятини очишга, уларнинг янги жиҳатларига эътибор қаратишга интилади, воқеликка эҳтирос билан муносабат билдиради. Шеърлари негизида ички изтироб ётса-да, ҳиссиётга берилмайди. Унинг изтиробида ҳиссиёт мушоҳада билан бирлашиб кетади. Шоир ҳодисалар тўғрисида оҳисталик билан сўз бошлаб, жиддий мушоҳадага ўтади ва эҳтирос-ла хулоса чиқаради. Бу унинг шеърларига ўзига хос таъсирчанлик бағишлайди. Шоир тарихга дахлдор нарса-ҳодисаларни мушоҳада юритиш, мулоҳаза айтиш учун зарурий восита қилиб олади. Шеърлари замондошларига қаратилгани яққол билиниб туради. Хуршид Даврон кўпинча мақсадини яширмасдан, очиқча мурожаат қилади. Шеърлари жиддий фикр билан якунланади. Улардаги хулоса ўткирлигидан портлаш рўй беради гўё. Шоир айтиши зарур фикрни барчага тушунарли тарзда ифодалайди. Бунинг учун энг муносиб сўзларни топа билади.
Хуршид Даврон шеърларидаги образлар, ташбеҳ, метафоралар воқеликнинг ўзидан олинган, сунъий тарзда тўқилмаган. Уларнинг аксарияти ўтмиш билан боғлиқ. Албатта, Хуршид Даврон шеъриятда янги шакл, йўналиш яратган эмас. Янги шакллар узоқ замонлар мобайнида тайёрланади. У ҳис-туйғу, кечинмаларини Ойбек, Абдулла Орипов каби шоирлар ижод қилган шаклда ифода этади. Образларида ҳам сўз санъатининг моҳир намояндалари асарларидан ижодий таъсирланиш сезилади. Баъзи шоирларнинг шеърларида айрим сўзлар алоҳида ажралиб туради. Улар кўпинча шевага хос ёки архаик сўз бўлади. Шеърда айни сўзга урғу берилади. Хуршид Даврон ижодида эса бундай ҳолат кузатилмайди. Унинг сўзлари мантиқан боғланиб, асосий мақсадни ифодалашга хизмат қилади. Шоирнинг Ватанга чексиз муҳаббат, халқига адоқсиз меҳридан пайдо бўлган шеърларида ҳар бир сўз ўз ўрнида тургани аниқ билинади, ортиқча, тасодифий сўзлар кўринмайди. Бу ижодкорнинг ўзига хос маҳоратидан далолат.

Манба: Абдулла Улуғов. Қалб қандили: адабий-танқидий мақолалар. Адабий портрет. Адабий-танқидий очерк. Тошкент.,Akademnashr. 2013.

 

Хуршид Даврон
ВАТАН ҲАҚИДА ЕТТИ  РИВОЯТ 

БОБОЛАР МОЗОРИ

Дунёнинг ярмин олиб,
Ярмига қилиб даъво,
Тинмасди жанггоҳ аро
Шон-шавкатли шоҳ Доро.

У қонга ўч кўзини
Тикди янги ерларга
Ва ҳайқирди сўзини
Кутиб турган эрларга.

— Денгиз ортидан чексиз
Ястаниб ётар бир дашт.
Уни ўйлаб куну-тун
Ўйим битмас,
Дилим ғаш.

Бир четида баҳору
Бир четида саратон.
Бир ёғида тун чўкар,
Бир ёғида балқар тонг.

Кўклам чоғи бепоён
Бу дашт чечакдай яшнар,
Ўша даштда амримга
Бўйсунмаган халқ яшар.

Неча замон илгари
Улар бизни хор этган.
Боболар қўшинини
Жангда тору-мор этган.

Улардан олмоқ керак
Аждодларнинг ўчини,
Бир кўрсатиб қўяйлик
Қиличимиз кучини.

…Шоҳ сўзини айтди, бас –
Ўйламоққа ҳожат йўқ.
Янгради жангари сас,
Садоқларга тушди ўқ.

Етти юз минг аскарни
Бошлаб тоғу-роғ аро
Денгиз ошиб, даштликлар
Юртига кирди Доро.

Ёв дуч келса,
Парчалаб
Ташлайман, деб ўйларди,
Вазирларга: “Менга тенг
Шоҳ йўқ!” – дея сўйларди.

Хабар айтар жосуслар:
“Даштликлар узоқ эмас.
Форслар тўхтаса, тўхтаб,
Юрса, қараб ўтирмас.

Юклайди-ю, ўша дам
Отларига кўчини,
Йўлга тушар хотиржам
Даштликларнинг қўшини.

Оралари бир кунлик
Йўлдир –
Аммо беадо.
Қанча кўчиб юрмайлик,
Тугамайди бу саҳро…”

Тахтидан тушмай, кўздан
Кечираркан саҳрони,
Жосуслар айтган сўздан
Ваҳм босди Дорони.

Вазирларин чақириб,
Қилган бўлиб маслаҳат,
Ёв олдига чопарин
Юбормоқни қилди аҳд.

“Шамол каби елгину
Тез изингга қайт!” – деди,
“Даштликларнинг шоҳига
Менинг сўзим айт!” – деди.

“Айтгин, — деди, — эй, одам,
Қочаверма, бўлди бас.
Жанг қилмай ёвдан қочмоқ
Шоҳларнинг иши эмас.

Қуёндек қочавермай,
Ўзингни қийнамагин.
Кучинг бўлса,
Жанг қилиб
Сен мени қиймалагин.

Мендан қўрқсанг,
Ё ожиз
Сезсанг агар ўзингни,
Қошимга кел бош эгиб,
Ерга тикиб кўзингни.

Тортиқ қилгин ер-сувинг,
Май ич битта идишдан.
Қайси йўлни танлама,
Қутуларсан қочишдан”.

Ёв эмас,
Чопар қайтди
Ерга тикиб кўзини
Ва тиз чўкиб Дорога
Етказди ёв сўзини:

“Форслар шоҳи!
Билиб қўй,
Хоҳ инонма, хоҳ инон:
Лекин душмандан қўрқиб
Қочмаганман ҳеч қачон.

Билиб қўй,
Сен келмасдан
Қандай яшаган бўлсам,
Шундай қўрқув билмасдан
Яшаяпман ҳозир ҳам.

Билиб қўйгин,
Бизларда
На шаҳар, на қишлоқ бор,
Токи сендан уларни
Ҳимоя қилсак, ғаддор!

Яна такрор айтаман,
Қочганим йўқ ёв келиб,
Аввалгидай кўнглим шод,
Кўчиб юриб,
Ов қилиб.

Дашт – бизнинг кенг уйимиз,
Ер – тўшак,
Кўк – кўрпамиз.
Ўртамизда қувонч, ғам,
Барин баҳам кўрамиз.

Аммо чексиз дашт аро
Бир мозор бор –
У ерда
Бизнинг қадим аждодлар
Ётибди ҳар бир гўрда.

Агар сен ғазабимиз
Кучини билмоқ бўлсанг,
Агар сен даштликларнинг
Ўчини билмоқ бўлсанг,

Ўша мозорни топиб
Бир қабрига тегиб кўр!
Сенинг нопок қўлингдан
Озор топса бирор гўр:

Ўша заҳот билурсан
Биз қандай жанг қилурмиз,
Ҳар биттамиз юзтангиз
Маҳв этиб йиқилурмиз.

Токи ўша мозорга
Қўл урмасанг,
Эй, Доро,
Аввалгидек бемалол
Яшагаймиз дашт аро”.

Бу сўзни эшитган шоҳ
Қўрқув сезди кўксида.
Қўрқув юлдузи ёнди
Ваҳм босган кўзида.

Аввалига қўрқувни
Босиб йўқотмоқ бўлди,
“Мендан зўр подшоҳ йўқ!” – деб
Ичи ғазабга тўлди.

Тахтидан сапчиб туриб,
Амримни айтай, деди.
Манман ёвга чанг уриб,
Забт этиб қайтай, деди.

Айтмоқ бўлди:
— Мозорни
Топиб тез ғорат қилинг!
Ҳар бир душман гўрини
Ковлаб ҳақорат қилинг!

Аммо ўша дам яна
Қўрқув дилин ғашлади.
Даштликлар айтган сўзлар
Яна янграй бошлади:

— Ўша заҳот билурсан
Биз қандай жанг қилурмиз,
Ҳар биттамиз юзтангиз
Маҳв этиб йиқилурмиз!

Кўзини қамраб қайғу,
Эс-ҳуши оғгансимон,
Чодиридан чиқиб у
Боқди чексиз дашт томон.

“Қани, тезроқ бу ердан
Кетайлик, — деди кейин, —
Мен англадим,
Бу халқни
Жангда енгмоқлик қийин!”

1989

БИР ПАРЧА ЕР

Ўлдирилгач қари Туман,
Ҳукмдор деб ёш ўғлон
Хунну деган халқ устидан
Тезда қилинди эълон.

Бу хабарни эшитаркан
Қўшни хоқон ўйлади.
Ўйлаб-ўйлаб вазирига
Шу гапларни сўйлади:

“Хуннуларнинг ҳукмдори
Жуда ёшдир…
Шу сабаб
Элчи бориб, у боладан
Ушбуни қилсин талаб:

Хуннуларда муқаддас от
Бордир – худди сутдек оқ,
Чиқарармиш кумуш қанот
Осмонда ой тўлган чоқ.

Ўша отни энди бизга
Ҳаялламай беришсин,
Гапни чўзиб ўтирмасдан,
Тошларини теришсин”.

Ўша заҳот қўшни юртга
Шошилинч чопар кетар,
Оқшом чўкиб,
Қуёш уфқда
Қизарган чоғда етар.

Айтар: — Хоқон ушбу сўзни
Етказ, деди сизларга.
Худоларнинг отин тезда
Топширарсиз бизларга.

Бермасангиз,
Келажакмиз
Бошлаб ёвқур зотларни,
Сиздан тортиб олажакмиз
Уюр-уюр отларни…

Қўшни хоқон сўзин тинглаб,
Ғазабланар чоллар ҳам.
Йигитларнинг қўли эса
Тиғларни қисар маҳкам.

Ёш ҳукмдор –
Мате эса
Ҳайқиради: — Қўшнидан
Битта отни аяймизми,
Не дедингиз, яхшилар?!

Муқаддас от ўша замон
Жўнатилар шошилинч.
Отни кўриб қўшни хоқон
Юзида ўйнар севинч.

Севинаркан,
Яна узоқ
Туни билан ўйлади,
Тонгда туриб вазирига
Шу гапларни сўйлади:

— Айтмадимми ёш бола, деб
Хуннуларнинг ҳоқонин,
Олишниям ўйламайди
Оғзидаги толқонин.

Амрим эшит,
Чопар яна
Йўлга чиқсин жадаллаб,
Энди Мате қулоғига
Етказилсин бу талаб:

“Мате,
Бизга етиб келди
Хотинингнинг жамоли,
Ойдек эмиш,
Сочларини
Ўрармиш дашт шамоли.

Юз-кўзига Мароқанднинг
Бўёқлари чекилмиш.
Хуллас, унинг доғи бизнинг
Юрагимиз чок қилмиш.

Сўзимиз шу:
Қошимизга
Юбор даштнинг гулини,
Шодмон қилсин келиб тезроқ
Биздек ғариб қулини.

Юбормасанг,
Тез билурсан
Қўлларимиз ҳамласин –
Олажакмиз тортиб сиздан
Хотинларнинг ҳаммасин”.

Чопар жўнар,
Қуёш ботмай,
Етиб борар манзилга,
Хуннуларни писанд этмай,
Чопар киради тилга:

— Ҳой, хуннулар!
Бирпасгина
Шовқин солмай туринглар.
Энди бизга хоқонингиз
Хотинини беринглар.

Чопар сўзин тинглаб, яна
Чолларгача қалқишар.
Кампирлар ҳам виждони йўқ
Қўшни хонни қарғашар.

Йигитларнинг қони қайнаб,
Бир-бирини итариб:
“Мате, бизни жангга бошла!” –
Дерлар шовқин кўтариб.

Мате эса кўпни кўрган
Ҳукмдордек хотиржам,
Сўз бошлайди юртдошларин
Атрофига қилиб жам:

— Қўшнилардан аямадик
Худоларнинг отини,
Наҳот энди,
Келиб-келиб
Аясак бир хотинни!

Хуннулар жим,
Қовоқ солиб
Бўйсунишар Матега,
Чопар бўлса,
Жўнар босиб
Ойжамолни отига.

Уни кўриб, бор ақлини
Йўқотар қўшни хоқон,
Вазирини чақиради
Ҳузурига ўша он:

— Айтмадимми, ёш бола, деб,
Хунну ҳукмдорини,
Қўрққанидан,
“Ғинг” демасдан
Жўнатди у ёрини…

Сўнг буюрар:
— Чопар яна
Жўнасин тез жадаллаб,
Энди Мате қулоғига
Етказилсин бу талаб:

“Бизнинг юртга туташ жойда
Хуннуларнинг ери бор.
Бир парча ер…
Ўн икки ой
Ёмғир тушмас – сувга зор.

Ҳатто қушлар четлаб учар,
Четлаб ўтар ҳар карвон.
Қишин-ёзин ўлим коми,
Дуч келмайди бир ҳайвон.

Унда унмас бирор гиёҳ,
Чорвага ҳам ярамас.
Хуннуларнинг ўзи ҳатто
Ўша ерга қарамас.

Амримиз шу,
Сўзимизга
Қулоқларин бурсинлар.
Ўша кафтдек парча ерни
Тезроқ бизга берсинлар!

Бермасалар,
Тез борурмиз
Бошлаб қонхўр эрларни,
Забт этурмиз хуннуларга
Тобе бўлган ерларни!”

Чопар жўнар шитоб билан,
Қамчи уриб отига
Ва дунхулар талабини
Етказади Матега.

Чопар айтар,
Унинг сўзин
Тинглаб чоллар ўйлашар,
Сўнг Матега бирин-кетин
Салмоқ илк сўйлашар:

“Биз улардан аямадик
Ҳатто осмон отини.
Қўшни юртга жўнатилди
Ҳатто хоқон хотини.

Улар сўраб турган ерда
Кўкдан томчи сув тушмас.
Карвонлар ҳам четлаб ўтар,
Устидан бир қуш учмас.

Бир парча ер…
Лаънати ер…
Ақл билан қарайлик,
Ўша ерни, майли, очкўз
Қўшниларга берайлик!”

Аммо Мате ғазаб билан
Қиличини ушлайди,
Алам ёниб кўзларида
Лабларинитишлайди:

— Ҳой, эсини йўқотганлар,
Ўйлаб айтинг гапингиз.
Бўлмасам, нақ ғазабимга
Дучор бўлар кўпингиз.

Ўша сизлар айтган ерда
Гарчи бирор ўт ўсмас,
Гарчи кўкдан ёмғир тушмас,
Сувлар тошиб йўл тўсмас,

Гарчи унда ўсмас Олтой
Тоғларининг арчаси,
Бегона ер эмас,
У ер –
Ватанимиз парчаси.

Гарчи ўша бир парча ер
Қизиб ётар нақ тандир,
Бегона ер эмас,
У ер –
Бизлар учун Ватандир!

Душманларга эса асло
Бериб бўлмас Ватанни –
Ундан олдин бермоқ керак
Жанггоҳларда жон-танни.

Қани, дилин
Ватан меҳри
Илитган мард бор бўлса,
Жангга чиқсин! Унутилмас
Ватан учун ким ўлса!

Ўша заҳот йўлга тушар
Хуннуларнинг қўшини,
Юракларга жойлаганча
Она юртнинг ишқини.

Бу шиддатни кўриб қочар
Очкўз хоқон шармисор,
Бу шиддатга дош беролмай
Душман бўлар тору-мор.

Ватан ишқи доимо ҳақ!
Неча замон ўтсаям
Аждодимиз бўлган бу халқ
Намунадир бизга ҳам.

1989

ВАТАН ТУПРОҒИ

Қўшни юртни босиб олган
Эрон шоҳин кўнгли чоғ,
Базм ила ўтар эди
Ҳар бир лаҳза, ҳар бир чоқ.

Аммо тезда қўшни юртдан
Айғоқчилар қайтишди
Ва подшоҳга таъзим билан
Шу гапларни айтишди:

“Қўшни юртда бизга қарши
Пинҳон исён пишмоқда.
Тоғда писиб юрганлар ҳам
Ҳозир пастга тушмоқда.

Кеча-кундуз тиним билмас
Темирчилар босқони,
Шоирлари шеър битар маст:
“Битсин душман босқини!”

Эрон шоҳи ўйга ботиб,
Сўнгра сапчиб бақирар,
Қадаҳини четга отиб,
Вазирларин чақирар:

— Қани, бунга нима дейсиз?
Тезроқ чора излангиз.
Ҳузуримга ҳар биттангиз
Тонгда келиб сўзлангиз.

Тонг отади,
Аҳли довон
Ҳаммаси бўлар ҳозир.
Тўпдан чиқиб, бошин эгиб
Сўз бошлайди бош вазир.

Сўз бошлайди:
— Кечинг, — дея –
Аҳли довон қонидан,
Бор гапни биз эшитармиз
Қўшни юртнинг хонидан.

— Ҳой, лаънати! – бақиради
Эрон шоҳи ўша он. –
Кўнглидагин айтармиди
Бизга, ахир, қўшни хон?!

— Айтар, — деди бош вазир шод,
Милт-милт ёниб кўзлари.
Янграй бошлар ўша заҳот
Ҳийла тўла сўзлари:

“Чораси бор,
Шуни қилсак
Кўнглин очар ўша мард.
Бунинг учун қўшни юртдан
Тупроқ олиб келмоқ шарт.

Боғингизнинг ярмини шу
Тупроқ билан қоплайлик,
Кейин чорлаб қўшни хонни,
Улуғ шоҳим, боплайлик –

Ҳеч нимадан бехабардек
Лутф қилинг меҳмонга,
Уни олиб ўтинг кейин
Ўша тупроқ томонга.

Ўша они сиз билурсиз
Кўнглида не асрор бор,
Нималарни пинҳон сақлар
Юрагида ул айёр!”

Шоҳ ҳам кўнди…
Ўша куни
Чопар жўнаб кетади.
Уч кун ўтмай қўшни юртнинг
Пойтахтига етади.

Эрон шоҳи алдар, дея
Қилмай шубҳа
Ё гумон,
Ҳаялламай Эрон томон
Отланади қўшни хон.

Етиб келар,
Таъзим ила
Шоҳ этагин ўпади,
Муштдек бўлиб бир чеккага
У оҳиста қўнади.

Уни кўриб Эрон шоҳи
Назар-писанд қилмайди:
“Бундайин хор бўлган одам
Исён қила олмайди”.

Кейин эса
Вазир сўзин
Эслаб, боққа йўл олар,
Қўшни юртнинг хоксор хонин
У секин гапга солар.

Жавоб берар ҳар сўроққа
Хон бошини қилиб хам.
Қуллуқ қилар ҳар бир гапда,
Олқишлайди шоҳни ҳам.

Шоҳ этагин ўпар такрор,
Худди гулни ўпгандай…
Аммо бирдан
Қаддин тиклар
Боғ ярмига ўтганда.

Кўзларига нур югуриб,
Нур шарори кўпирар,
Шоҳга тикка қараб туриб
Ғазаб билан гапирар:

— Қул бўлмасман сенга, подшоҳ,
Қул бўлмайди халқим ҳам.
Билиб қўйгин,
Бўлгин огоҳ!
Воз кечмасмен ҳақимдан.

Воз кечмасман озодликдан,
Воз кечмасман оримдан.
Воз кечмасман сен топтаган
Боғимдан,
Мозоримдан.

Сени жангда енгажакман,
Билиб қўйгин,
Бўл огоҳ!
Сенга қарши чиқажакман,
Қул бўлмасмиз сенга, шоҳ!”

Унинг сўзин тинглаб, ғазаб
Қучиб бутун борлиғин,
Эрон шоҳи туйди бирдан
Қанчалар ночорлигин.

Туяр экан,
Вужудида
Босолмасдан титроғин,
У эгилиб қўлга олди
Қўшни юртнинг тупроғин.

Англади, юрт меҳри уйғоқ
Дилни енгиб бўлмайди.
Ҳатто бошин олсанг ҳамки,
У барибир ўлмайди.

Ўша куни иззат-икром
Қилиб қўшни хонни у,
Ватанига кузатаркан
Дилини қучди қайғу.

У биларди,
Эрта тонгда
Қўшинини бошлайди
Ва исёнкор қўшни юртга
Аскарларин ташлайди.

У билади,
Бу савашда
У тору-мор бўлади.
Сўнгги жангда ҳам қўшни хон,
Ҳам ўзиям ўлади.

Шуни ўйлаб вужудини
Қучар армон титроғи,
Қандай буюк кучдир, ахир,
Она-Ватан тупроғи!

1989

ЛОЛА ГУЛЛИ ПИЁЛА

Агра аро
Кезади миш-миш:
Салтанатнинг эгаси Бобур
Қирқ кундирким, хаста ётармиш,
Хира тортмиш кўзларида нур.

Хос табиблар
Кезармиш маҳзун,
Шоҳ дардига тополмай чора.
Хотинларин дардлари фузун,
Фарзандлари эмиш садпора.

На май базми,
На гулоб тоти
Ёқмасмиш шоҳ кўнглида чироқ.
Қолган эмиш хира сурати,
Ранги эмиш бамисли туфроқ.

Зарафшонбоғ ичида танҳо
Ҳолсиз, толғин сайр айлармиш,
“Кошки ўлсам дағи бу дарддан
Бўлсам халос”, — дея айтармиш.

Нима унинг кўнглини қийнар,
Нима бузар унинг хаёлин?
Қандай қурт у –
Кемирар, чайнар,
Қуритмоқ бўп ҳаёт ниҳолин?

Ҳоритдими уни салтанат,
Ҳоритдими уни ё қалам?
Қайдан кирди вужудига дард,
Қайдан бу ғам?
Қайдан бу алам?

…Ўша кунлар донишманд бир чол
Шони етиб келди қулоққа:
Ул бенгаллик очар эмиш қол
Боқиб туриб бир кафт тупроққа.

Содиқ навкар йўл олди шитоб,
Аямасдан на от, на ўзин.
Елиб кетди, қайда, деб. Панжоб –
Эшитай деб донишманд сўзин.

Донишманд ҳинд қилди башорат:
“Уни таъқиб айлар пиёла,
Пиёлага чекилган сурат:
Етти дона қип-қизил лола”.

Яна айтди: “Шундан шоҳ лоҳас,
Шундан шоҳнинг дилида фарёд.
Ул пиёла бўлмиш муқаддас
Шоҳ юртининг хокидан бунёд”.

Содиқ навкар отини буриб,
Ярим тунда ортига қайтди.
Сўнг бекларнинг қошига бориб
Бенгал чолнинг сўзини айтди.

Энг кекса бек бирдан эгди бош,
Кетгандайин белидан мадор,
Шивирлади, кўзларида ёш:
“О, Туркистон, муқаддас диёр!

Қора қувғин сўқмоқларида
Кездик, ғамдан бўлганча адо,
Аммо, не-ки юртдан эсдалик,
Кўзимизга қилдик тўтиё.

Қай юртларда сарсон юрмадик,
Сўнгги умид гулларин тишлаб,
Биз адашиб кетдик кемадек,
Она-Ватан қирғоғин ташлаб.

Гарчи қилич,
Тиғларимизни
Ташламадик жанггоҳ, йўлларда,
Улар совуқ, дилларимизни
Иситгувчи тафт йўқ уларда.

Орзиқтирмас юрт хоки каби,
Орзиқтирмас улар дилларни.
Улар совуқ
Юрт хоки, дея
Ўпиб бўлмас, ахир, уларни.

Он ҳазратга ул пиёлани
Тирамоҳда бергандим – уни
Олган эдим Самарқанд ёқдан
Келган карвон мол сотган куни”.

Беклар сукут қилдилар узоқ,
Эшитилди юракда нола –
Чорлар эди уларни бу чоқ
Самарқанддан келган пиёла.

Аммо улар нигоҳи тушди
Бўм-бўш турган ёқутдор тахтга.
У турарди ўхшаб кимсасиз
Кўчаларда адашган бахтга.

Қарор битди
ва ҳамма кўнди –
ғамни туйиб хаста вужудда,
пиёлани майдалаб кўмди
мўйсафид бек шаҳардан четда.

Бобур қайтди тахтига яна –
Гарчи дилда ғам илдиз отмиш,
Гарчи Ватан соғинчи сийна
Аро худди ханжардек ботмиш.

…Аммо тунлар содиқ бекларнинг
Уйқусидан йўқолди ором,
Боқарлар уфқ томонга бехуш,
Илон куйга бўлганидек ром.

Шомда қуёш ботаётганда,
Ер остига кўмик пиёла
Синиқлари узра гулхандай
Товланади еттита лола.

1984

ВАТАН МЕҲРИ

Бу воқеа кўп қадимда
Замонларнинг нақлимас,
Ўтган бўлса, юз йигирма
Йил ўтгандир,
Кўп эмас…

Подшоҳлари ухлаб ётган
Юртга душман кирганда,
Бола демай,
Қари демай
Аямасдан қирганда,

Бухорога қочиб бориб
Амир писиб ётган пайт,
Хон амирни,
Амир эса
Хонни ёвга сотган пайт,

Ер бўялиб алвон рангга,
Ёш тўкканда хор бобом,
“Элим” дея чиқди жангга
Самарқандлик мард Бобон.

Қўлга тушмай олишди у
Ҳурлик майи қилиб маст,
“Юртим” дея солишди у
Лак-лак ёвга басма-бас.

Йигитлари тинмас эди
Ярим туну тонгларда,
Жангдан кейин эса пинҳон
Бўлар эди тоғларда.

Ҳеч ким билмас улар қай жар,
Қай дарада бекинар.
Кауфманнинг жони чиқар,
Миршаб каби сўкинар.

Пистирмалар қўяр овлоқ,
Пастқам йўллар четида.
Айғоқчилар изғиб юрар
Бозорларнинг ичида.

Аммо бир кун саҳар пайти
Қуёш кўкка чиқаркан,
Ҳабаш каби қоп-қора тун
Чодирини йиғаркан,

Елкасига милтиқ илган
Шопмўйловли саллотлар
Тоғ ичидан чиқиб келган
Чолни тутиб олдилар.

Чол ёнида невараси
Ҳорғин қадам ташларди,
Учта бадмаст саллот унга
Калхат каби ташланди.

Қўлларини бурадилар,
Қарамай кўзёшига,
Ва уларни келирдилар
Яримподшоҳ қошига.

О, тарихнинг битиклари
Сўйлаб берган неча бор,
Ботирларнинг амалин йўқ –
Этган деб хиёнаткор!

Худди шундай сотқин бир кас
Чолга зимдан тикилди,
Кауфманга таъзим ила
Етти марта эгилди.

— Мен биламан бу чолни, у
Шу тоғда ов қилади.
Бу тоғларнинг ҳар қаричин
Жуда яхши билади.

Яхши билар бу тоғу-роғ
Тошлари-ю ўтларин,
Мол изига қараб, қай чоғ,
Айтиб берар ўтганин.

Фақат шу чол топиб берар
Писиб юрган Бобонни…
Чор саллоти амр этар:
— Олиб келинг бобойни!..

Кейин эса айтар тажанг:
— Икковинг ҳам ўласан!
Фақатгина йўл кўрсатсанг,
Тиғдан халос бўласан!

Чол индамас,
Невара ҳам
Сукут сақлар, жим турар.

Кауфманнинг кўзи ўйнаб,
“Қийнанг!” – деб буюрар.

Ўша заҳот чол сўз бошлар:
— Ўйлаб кўрдим танада,
Сиз, ҳукмдор билан ёлғиз
Гаплашайлик панада.

Четга чиққач,
Кауфман дер:
— Нима дейсан, даюс чол?
Бир хўрсиниб,
Кўзин артиб
Сўз бошлайди маъюс чол:

— Мен розиман,
Бобонниям
Ўзим тутиб берман,
Бобон ётган жар ичига
Сизни бошлаб бораман.

Фақат, нетай…
Жуда уят…
Жуда уят бўлди-да…

Мен бу ишни қилолмайман
Неварамнинг олдида.

Қўл-оёғин боғлаб, уни
Тоғдан пастга ташланглар.
Сўнг орқамдан аскарларни
Саф торттириб бошланглар.

Уни тинглаб,
Саллотлар ҳам
Аччиқ ўйга ботдилар.
Аммо тезда болакайни
Боғлаб, пастга отдилар.

Учиб кетди бола додлаб,
Урилганча тошларга.
Ўша заҳот чол ҳайқирди,
Кўзи тўлиб ёшларга

— Неварамдан қўрққан эдим,
Чидолмас деб қийноққа…
Қўрққан эдим, чидолмасдан
Сизни бошлар деб тоққа.

Мен-ку қари,
Мен қўрқмайман
На қийноқ, на ўлимдан.

Мен тайёрман,
Қилавергин
Не-ки келар қўлингдан!

Фақат билгин:
Тоғ ичида
Сени енгар қўлим бор –
Неварамнинг отаси-ю,
Менинг ботир ўғлим бор.

… Бу воқеа кўп қадимда
Замонларнинг нақлимас,
Ўтган бўлса,
Юз йигирма
Йил ўтгандир – кўп эмас.

Аммо унут чолнинг номи,
Унут бола номиям,
Ўч олинмай тошга дўниб
Ётар улар қониям.

Бу қон фақат баҳор чоғи
Униб чиқар гул бўлиб
Ва сўроқлар: “Ахир, қандоқ
Яшаяпмиз қул бўлиб?!”

Бу сас телба этган бўрон
Гул тўксаям боғларда,
Бу сўроқнинг акс-садоси
Янграсаям тоғларда,

Бақирсаям тол баргларин
Айлантириб тилларга,
Бу сас етмас
Музлаб ётган
Ўчдан холи дилларга…

1989

ТУЗ ҲАҚИ

Мен сўйлайин,
Сиз ўйланг –
Бу тўғрими, нотўғри?..
Хуллас, қадим замонда
Бўлган экан бир ўғри.

Тунни бедор ўтказиб,
Зўр берганча кучига,
Кирибди у, чоҳ қазиб,
Хазинанинг ичига.

Ҳаялламай қопига
Олтин-зардан солибди,
Сўнг “Етар” деб қопини
Елкасига олибди.

Чоҳга қайтиб тушай деб
Турган пайти, зулматда
Нимадир товланибди
Ё олмос ё зумраддай.

“Бу гавҳари шамчироқ
Бўлса керак!” – ўйлабди.
“Омадим юришди”, — деб
Ўз-ўзига сўйлабди.

“Қани билай” деган ўй
Келган заҳот кўнглига,
Гавҳарни ялабди у
Шартта олиб қўлига.

Сўнг донг қотиб…
Қопини
Юкдан холи этибди,
Чоҳга сакраб тушганча
Шошиб чиқиб кетибди.

Кун чиқди,
Йитди кеча –
Бу гапдан бўлиб огоҳ
“Водариғ” деганича
Ўйланиб қолибди шоҳ.

“Шунча чуқур чоҳ қазиб
Ишни қойил этибди,
Вале нечун олтин-зар
Олмай чиқиб кетибди?”

Айтибди: — “Жар солинглар,
Келиб тез қошимизга,
Бу ишни қилган одам
Изоҳин айтсин бизга!

Жазо берар, деб, мендан
Қўрқишини биламан.
Худо ҳақи,
Жазодан
Уни озод қиламан.

Бу хабарни эшитиб
Ўғри шошиб-елибди
Ва шоҳнинг ҳузурига
Бошин эгиб келибди.

“Чоҳ қазиб хазинага
Кирган одам бўламан,
Қол, десангиз, қоламан,
Ўл, десангиз ўламан.

Бошқаларнинг даҳли йўқ
Бу гуноҳга, эй, подшоҳ!”
“Хўп! – дебди шоҳ, —
Сен фақат
Мақсадингдан қил огоҳ.

Шунча чуқур чоҳ қазиб
Ишни қойил этибсан.
Аммо нега бир чақа
Олмай чиқиб кетибсан?”

Ўғри дебди:
“Қопимга
Кўтарганча олувдим,
Ўша қопга зардан ҳам,
Олтиндан ҳам солувдим.

Энди чиқтб кетай жеб
Турганимда,
Зулматда
Алланарса товланди
Ё олмос ё зумраддай.

Ул нарсани гавҳари
Шамчироқ, деб ўйлабман.
Билмоқ учун…
Қўлимга
Олиб шартта ялабман.

Ўша нарса туз экан…
Тузингиздан тотгандим –
Туз ҳақига риоя
Қилиб чиқиб кетгандим.

Бир туз тотган ерингга
Қирқ кун салом бермоқ шарт.
Тузлиққа тупурмоқдан
Ор қилмас фақат номард…”

Ўғрининг сўзин тинглаб
Подшоҳ қойил қолибди
Ва ўғрини тақдирлаб,
Хизматига олибди.

Бу нақл неча марта
Келган менинг ўйимга,
Нокаслар булғаганда
Кириб олиб уйимга.

Улар тузим тотиб ҳам
Уйим талон этарлар,
Молимни ўғирлаб, сўнг
Мени “ўғри” атарлар.

Бошимда гурзи ушлаб,
Мени “зўравон” дерлар,
Менинг майли,
Боламнинг
Ҳақини тортиб ерлар.

Қўйсанг,
Бўкиб қолгунча,
Тўнғиз каби ейдилар.
Сўнг меҳмондўст эмассан,
Таъмагирсан, дейдилар.

Дерлар: “Юртинг нега бой,
Унар минг хил нарсалар?”
Сабабин билардилар
Кетмонни кўтарсалар.

Кетмонни кўтарсалар
Саратонда.
Туш чоғи –
Балки айтмасмдилар:
“Ёғда ўзбек пичоғи”.

Билармилар кўкйўтал
Бўлишини болалар,
Куз келиб муз-қировга
Беланганда далалар.

Билармилар,
Аёллар
Тириклай сўлишини,
Сурмай шодмон хаёллар,
Ўтда кул бўлишини.

Билармилар,
Куну-тун
Бу халқ тинмай ишлашин,
Тоғдек хирмон кўтариб,
Бурда нонни тишлашин.

Ишонар халқ барибир
Боболарнинг ақлига,
“Тузлиғингга тупурма”,
Деган буюк нақлига.

Билмаса,
Гапим уқсин:
Йилнинг олди-пастида,
Болам китоб ўқисин,
Деган орзу қасдида.

Тер тўкади,
Ёғ пули
Топмоқ учун чироққа,
Туз тўкилар кун бўйи
Манглайидан тупроққа.

Шу туз ҳаққи яшарман,
Улаб кеча-кундузни,
Гавҳари шамчироққа
Алишмайман бу тузни.

1989

ОТА  ҚАБРИ

Бу ривоят кўп қадим
Йиллардан ўтиб келур.
Кўп қадим гап бўлсаям,
Бизларга ибрат бўлур.

…Ўлими яқинлашиб
Қолганини сезган чол,
Уч ўғлини чақириб,
Тўсатдан берди савол:

“Ўлсам нима қиласиз?”
Ўғиллар жим турдилар
Ва ниҳоят: “Билмаймиз!”
Дея жавоб бердилар.

Чол айтибди:
“Қайғурманг,
Сиз ҳам бир кун ўласиз.
Хуллас, ўлсам,
Биттангиз
Меросхўрим бўласиз.

Кўп талашиб, тортишманг,
Тополмай тош-тарози.
Қози қандай ҳал қилса,
Бўлинг шунга сиз рози”.

Куни етган экан, чол
Айтибди-ю, ўлибди.
Бирпасда ҳовлисиям
Одамларга тўлибди.

Ўғиллар ҳам “Тақдир” деб
Изн бермай фироққа,
Отани ўша куни
Беришибди тупроққа.

Эртаси, кун чиқаркан
Хилқатлар ёришибди.
Қозихона томонга
Уч ўғлон боришибди.

Қози дебди:
“Бу ишни
Ҳал қилмоқ жуда душвор.
Аммо бундай ташвишни
Ҳал қилувчи бир чол бор.

Макони ғор –
Тинч гўша…
Чол кўп гапни билади.
У нима деса, ўша
Менинг ҳукмим бўлади.

Ҳаялламай уччовлон
Чол қошига борингиз.
Ечиб берар:
Отага
Меросхўр қай бирингиз!”

“Умид қилсанг ушалгай!” –
Деб ўғлонлар шу замон,
Кетдилар чол яшаган
Қоп-қоронғи ғор томон.

Чол индамай тинглабди
Ўғилларнинг сўзини,
Сўнг эса бақирибди
Олайтириб кўзини:

— Эвоҳ, ота дегани
Наҳот шундоқ бўлади?
Меросхўр ким?
Айтмасдан
Ахир, нега ўлади?

Тутуриқсиз отадан
Кўнглингиз узингиз.
Ҳозироқ бориб унинг
Мозорини бузингиз!

Сўнг қошимга келсангиз
Уччовингиз қайтадан,
Меросхўр қай бирингиз
Бўлишингиз айтаман”.

Икки ўғил югуриб
Кетишибди ўша он,
Учинчиси ўй суриб
Йўлга тушибди ҳайрон.

Тўнғич билан ўртанча
Шовқин солиб,
Муштлашиб,
Етишибди мозорга,
Кетмону бел улашиб.

Ҳар иккиси меросни
Ўйлар эди дил хушлаб.
Кутиб опти уларни
Кенжа ўғил тиғ ушлаб.

“Қани отам қабрига
Тегиб кўринг-чи!” – дебди.
“Ўлдираман, бузилса
Отамнинг тинчи!” – дебди.

Айтибди:
“Воз кечаман,
Мерос учун куймайман.
Аммо отам қабрини
Бузишга йўл қўймайман.

Қайтар дунё деганлар,
Бузиб ота қабрини,
Сиз бузасиз аслида
Болангизнинг қалбини”.

Икки ўғил яна чол
Қошига қайтишибди
Ва бор гапни оқизмай,
Томизмай айтишибди.

Чол сўзлабди:
“Отангиз
Мақсадини англовдим,
Қабрини бузмоқниям
Синов учун танловдим.

Сиз икки жирканч ўғил
Қайтмадингиз бу ишдан –
Энг оғир гуноҳ бўлмас
Ота қабрин бузишдан.

Ёлғизгина укангиз
Кетганлар руҳин хушлаб,
Қабрни бузмоққа йўл
Бермади қилич ушлаб.

Тиғ ушлади юртини
Сақлаган ботир каби.
Асраб ору бурдини,
Булғанмади ёш қалби!

Кимда йўқ ор ва номус,
Тиригида ўлади.
Ҳукмим шудир:
Меросхўр
Шу укангиз бўлади!

Кимда йўқ ор ва номус,
Менинг сўзим тушунмас.
Меросхўрлик фақат мулк
Ёки бойлик учунмас.

Бу боболар, момолар
Қабрини тинч сақлашдир.
Ота тузини оқлаш,
Она сутин оқлашдир.

Неча қадим аждодлар
Хоки эрур бу Ватан.
Юртни сақлолмас – ота
Қабрини сақлолмаган”.

…Бизлар қайси ўғилмиз,
Айтгин замондош ўртоқ,
Тўнғичми, ўртанчами,
Ё кенжами – ўйлаб боқ?!

Гарчи жуда топқирмиз,
Гарчи жуда қайсармиз,
Ўйлаб боққил,
Бу юртда
Меросхўрмиз қайсимиз?!

Боболар, момолардан
Қалбин узиб юрган ким?
Ботир Маҳмуд Таробий
Қабрин бузиб юрган ким?

“Меросхўр – мен!” – дейишдан
Аввал келгин, жавоб бер:
Нега индамай турдинг
Зўрланганда Она ер?

Эй, сен номард,
Эй, бебурд,
Оролни нега сўйдинг?
Нега юртингни манқурт,
Кўрларга бериб қўйдинг?

…Ота, мени кечиргин,
Йўқ, мен қабринг бузмадим –
Аммо сенинг ёдингни
Йўқотганим сезмадим.

Сезмадим мозорингда
Ўчиб қолган шам каби,
Ғофил ўйлар ичида
Сўниб қолганин қалбим.

…Ўғлим, бобонг ёнида
Ётсам, сақла тинчимни.
Сен мени қўриқлагин
Даст тутиб қиличингни.

1989

O‘zbekiston xalq shoiri Xurshid Davron Vatan haqidagi she’rlarida o‘zining og‘riqli kechinmalarini ifodalaydi. Ular hayotga keng miqyosdan qarab, “Vatan”, “millat” tushunchasini teran his qiladigan ziyoli insonning o‘ylari bo‘lib ko‘rinadi. “Vatan haqida yetti rivoyat” turkumida ham shoir ijodiga xos shu xususiyat ko‘rinadi.

Abdulla ULUG‘OV
VATANGA MUHABBATDAN PAYDO

Iste’dodli kishilar voqelikka boshqacha nigoh bilan qarashi, hodisalarning hamma ham ko‘ravermaydigan jihatlarini topa bilishi, hayotdagi o‘zgarishlarni sinchkovlik bilan kuzatishi, kishilarning holati, kayfiyatini nozik his etishi bilan boshqalardan ajralib turadi. Xususan, shoir, yozuvchi, adabiyotshunos, munaqqidlar so‘zning ohangi, ma’no tovlanishlarini boshqalardan ko‘ra teran tushunishadi, so‘zlardan, ulardan hosil qilingan ifodalardan benihoya ta’sirlanishadi. Xurshid Davron ana shunday ijodkorlar sirasiga kiradi. She’rlari so‘zni juda nozik his qilishidan, ularning rangini ko‘rib, ohangini farqlay olishidan dalolat beradi. Xurshid Davron ijodida vatan mavzusi alohida o‘rin tutadi, adibning she’riy va nasriy asarlari markazidan “qizil ip” bo‘lib o‘tadi. Shoir ushbu asarlarida ko‘proq tarixga murojaat qilib, xalqimizning shonli o‘tmishiga e’tibor qaratadi. Xurshid Davronning “Samarqand xayoli” (1991), “Sohibqiron nabirasi” (1995) asarlari temuriylar to‘g‘risida bitilgan asarlar orasida alohida ajralib turadi. “Samarqand xayoli” qissasi Bibixonim, “Sohibqiron nabirasi” Mirzo Ulug‘bek to‘g‘risida yorqin tasavvur beradi. Shoirning vatan mavzusidagi she’rlari, tarixiy-ma’rifiy qissalari adabiyot ko‘ngil ermagi emas, balki xalqi taqdirini o‘ylaydigan, uning uchun kuyinadigan fidoyilar qalbidagi iztiroblar izhori ekanini ko‘rsatadi. Ijodkorning ayni mavzudagi barcha asarlari Vatanga muhabbatdan, xalqiga mehrdan tug‘ilgani yaqqol bilinib turadi.

Shoir ham boshqalar qatori muayyan makon va zamonda yashaydi. U hamma qatori istiqomat qilayotgan muhitidan ta’sirlanadi. Shoirning o‘zgalardan farqli jihati shundaki, u tevarak-atrofidagi hodisalarga, turmushdagi mavjud muammolarga befarq qarab turolmaydi. U eldoshlarining shodligidan hammadan ko‘proq quvonadi, tashvishlaridan barchadan ko‘proq kuyinadi. Shuning uchun shoir she’rlarida yurtdoshlarining dardi, g‘ami, quvonch-shodligi, erksizligi va ozodligi, tirikchilik mashaqqatlari, go‘zal orzu-umidlarini kuylaydi. Chunki chinakam shoirning qalbida boshqa odamlarning g‘ami va shodligi aks etadi. Shoir “Vatan” deganda avvalo odamlarni – o‘tgan ajdodlar va bugungi kun kishilari, kelgusi avlodlarni nazarda tutadi. Chunki Vatan faqat tuproqdan iborat emas. Vatan ko‘zga ko‘rinadigan va ko‘rinmaydigan barcha narsani qamrab oladi. Har bir kishi uchun xalqi ham Vatandir. Odam tug‘ilgan, o‘sib-ulg‘aygan joyining yerini emas, avvalo, undagi kishilarni yaxshi ko‘rishi, ajdodlarini eslashi, unutmasligi, zamondoshlarini qadrlashi, kelgusi nasllar uchun qayg‘urishi kerak. Har bir kishining vatanini sevishi, yurtiga muhabbati shunda bilinadi. Chunki odamning hayoti, baxti, quvonchi, g‘am-tashvishlari, o‘y-kechinmalari bevosita boshqalar bilan bog‘liq holda kechadi. Kishining ota-bobolarini xotirlab, zamondoshlari hayotidagi muammolar to‘g‘risida o‘ylashi, yon-veridagi odamlarga qo‘lidan kelgancha yordamlashishi ham vatanparvarlik sanaladi. Ajdodlar yashab o‘tgan zaminning tuprog‘ini qadrlash, undagi oddiy tosh, giyohga mehr bilan qarash, ota-bobolar e’tiqodi, urf-udumlarini avaylash ham odamning vatanparvarligini bildiradi.

Xurshid Davronning she’rlari, qissalari uning yurt tarixini yurakdan his qilishini namoyon etadi. U vatanimizning o‘tmishi, bugungi kunini odamlar to‘g‘ri tasavvur etishi, har bir kishi yurti ravnaqi uchun chin dildan fidoyi bo‘lishini istaydi. Shoir Vatan to‘g‘risidagi she’rlarida chinakamiga dilini ochadi, o‘zini o‘ylantirgan muammolarni insonning asl qiyofasini ko‘rsatadigan ma’naviyat bilan bog‘laydi. Shoirning ijodi xuddi shu jihati bilan e’tiborni tortadi. Xurshid Davron Vatan haqidagi she’rlarida o‘zining og‘riqli kechinmalarini ifodalaydi. Ular hayotga keng miqyosdan qarab, “Vatan”, “millat” tushunchasini teran his qiladigan ziyoli insonning o‘ylari bo‘lib ko‘rinadi.

She’r shoirning barcha hislarini oshkor qiladi. Chunki chinakam shoir she’rda qalbini to‘la-to‘kis ochadi. U boshqa paytda kayfiyat, kechinmalarini pardalab, yashira oladi. Ammo she’r bitayotganida u bunday qilolmaydi. Shu bois Xurshid Davron: “Sen qo‘rquvni qanchalik yashir, ∕ She’r qiladi baribir oshkor. ∕ Qo‘rqoq bo‘lsang, qo‘rqoq bo‘lar she’r, ∕ Mardman, deb jar solmog‘ing bekor. ∕ Ona yurtni kuylamoq uchun ∕ Xuddi she’rga bergandek yurak ∕ Uni yurtga bermoq uchun ham ∕ Doim tayyor turmog‘ing kerak”¹, — deydi. (¹Davron X. Bahordan bir kun oldin ∕ She’rlar, rivoyatlar, tarjimalar. – Toshkent: Sharq, 1997.-B.18.)

Xurshid Davronning mustaqillikka erishilmasdan avval yozgan she’rlarining aksariyatida erk va ozodlik to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Shoir Vatani ozod bo‘lishini istayotganini izhor etadi. Uning bu mavzudagi she’rlari ma’no-mazmuni, g‘oyasi jihatidan O‘zbekiston mustaqilligini orzu qilgan shoirlarning she’rlarpiga to‘la uyg‘un keladi. Usmon Azim: “Ona, Vatan – ulug‘ dard, ∕ Ona, Vatan bog‘ bo‘lsin. ∕ She’rda suratin chizsam ∕ To‘rt muchasi sog‘ bo‘lsin”, — degan bo‘lsa, Xurshid Davron: “Hurlik – faqat inqilob emas, ∕ Hurlik – Vatan! ∕ Vatan – hurlikdir. ∕ Vatansiz har qanday ozodlik ∕ Dilni xo‘rlar, ∕ Qullik – zorlikdir!”, — deydi. Xurshid Davron va tengdoshlarining Vatan to‘g‘risidagi she’rlari insoniy tuyg‘ularga yo‘g‘rilgani bilan diqqatni jalb etadi.

Adabiyotda inson hayoti haqida so‘z yuritiladi. Inson hayoti esa juda murakkab voqealar bilan kechadi. Bu voqealar ijtimoiy va shaxsiy xarakterga ega bo‘ladi. “Ijtimoiy voqealar” deganda insonning jamiyat bilan bog‘liq hayoti, u yashagan davr va muhit nazarda tutiladi. Shaxsiy voqealar esa kishining aynan o‘zi bilan bog‘liq hodisalardir. Voqealarni bu tarzda tasniflash nisbiy bo‘lib, ular kishilar hayotida yaxlit namoyon bo‘ladi. Insonning tarjimai holi, orzu-armonlari bevosita uning Vatani bilan bog‘lanadi. Chunki Vatan har bir kishining hayotini to‘laligicha qamrab oladi. Shu boisdan Vatan mavzusi barcha davrlarda adabiyotda muhim o‘rin egallaydi. Adabiyotdagi barcha mavzular, qaysidir darajada, Vatan mavzusi bilan tutashadi. Tabiat yoki tarix to‘g‘risida, Ona yoki muhabbat haqida so‘z yuritilganda gap, albatta, Vatan bilan bog‘lanadi.

Xurshid Davron she’rlari markazida Vatan turadi. Uning boshqa mavzudagi she’rlarida ham ona yurt, uning tarixi to‘g‘risida so‘z ketadi. Adabiyotning avvali bilan tutash bu mavzu ijodkordan katta mas’uliyat talab qiladi. Unga yuzaki yondashib bo‘lmaydi. Xurshid Davron she’rlarida “Vatanim, seni sevaman. Yurtim, sen uchun jonimni fido qilaman” demaydi. U boshqa ijodkorlarning vatan to‘g‘risida aytgan fikrini o‘zgartirib takrorlamaydi. Vatanga mehrini o‘z so‘zi, o‘z ovozida izhor etadi. Uning she’rlarida Vatani mustamlaka ekanidan iztirob chekayotgan insonning dardi, alami aks etadi. Shoirning O‘zbekiston mustaqillikka erishgunga qadar yozgan she’rlari asosida Vatan ozodligi istagi turadi. Ularda mustamlakadan azoblanayotgan, erkka talpinayotgan millatparvar kishilarning istak-intilishlari ifodalanadi. “Erk guli” she’rida: “ — Erk guli bor derlar, buvijon, ∕ Shul gul haqda menga so‘ylab ber. ∕ U gul qayda o‘sar shodumon, ∕ Aytgin gulning makoni qayer? ∕ – O, bolajon, bu sirni bilsang, ∕ G‘am kelaru diling qisadi. ∕ U gul Erk deb jon bergan erlar ∕ Mozorlari uzra o‘sadi”¹, — deyiladi. (¹Davron X. Bahordan bir kun oldin. (She’rlar, rivoyatlar, tarjimalar. – Toshkent: Sharq, 1997. – B.35.)

Vatan mavzusi ijtimoiy-siyosiy xarakterda bo‘lib, bu xususda so‘z yuritganda davrning mafkurasi e’tiborga olinadi. Ijodkor Vatan haqida mulohaza bildirayotganida o‘z zamonasi siyosatidan kelib chiqadi. Abdulla Oripov, Erkin Vohidovning Vatan haqidagi she’rlari Xurshid Davron, Usmon Azim, Sirojiddin Sayyidning shu mavzudagi she’rlaridan ancha farq qiladi. O‘tgan asr o‘ttiz-yetmishinchi yillarida ijodkorlardan “Vatan” deganda Sho‘ro davlatini nazarda tutish talab qilingan. Shuning uchun G‘afur G‘ulom, Hamid Olimjon, Maqsud Shayxzoda singari shoirlar “Sovet Ittifoqi – mening Vatanim” deb she’rlar bitgan. Mustabid siyosat ularga “Mening Vatanim – O‘zbekiston” deyishga yo‘l bermagan. Shunday deganlar millatchilikda ayblanib, sho‘ro tuzumi dushmani sifatida ta’qib ostiga olingan, turmaga tashlangan, yo‘q qilingan. 60-70-yillarda ham shoirlar o‘z vatani haqida she’r yozganida, albatta, sho‘ro tuzumini sharaflagan. Bunga majbur bo‘lishgan. Abdulla Oripov mashhur “O‘zbekiston” she’ri (1963)ning yaratilishi xususida gapirarkan: “U davr mafkurasini hozirgi yoshlar bilmaydi. Uning talablari o‘ta qat’iy va qattiq edi. Jumladan, Amir Temur bobomiz haqida gapirish mumkin emasdi. Shu joyni “oqsoq jahongir” deb olganman. Menda sarbadorlarning harakatlariga munosabat bildirish tuyg‘usi bor edi. Sarbadorlar ham isyonchilar – tuzumni ag‘dargan odamlar. Mafkuraga u ham, bosqinchilarga qarshi kurashgan Muqanna, Torobiylar ham yoqmas edi. Va men bu she’rni bitkazib, nashr qilish uchun olib borganimda Lenin va inqilobni qo‘shmasangiz bo‘lmaydi deyishdi. O‘sha joyda “Bosh ustingga keldi inqilob” degan satrlar bor. Va qofiyasi kelib: “Qonga to‘ldi kafanim manim, O‘zbekiston – Vatanim manim”, — degandim. Bu bir joyda e’lon ham bo‘lgan. Keyin ular: “Inqilob sizning kafaningizni qon qildimi?”, — deyishdi… “Lenin” degan so‘zlarni kiritgan paytlarim bo‘lgan. Bu redaksiyaning talabi va shu she’rni e’lon qilish, unga yo‘l ochish maqsadida qilingan”, ¹ — deydi.( ¹Oripov A. Quyosh bekati (She’rlar, maqolalar, suhbatlar, tarjimalar. – Toshkent: Sharq, 2010. – B.384.) Hamid Olimjon, G‘afur G‘ulom, Oybek, Maqsud Shayxzoda, Mirtemir kabi shoirlar ham Vatan mavzusida, xalq ozodligi, inson erki to‘g‘risida o‘z davri mafkurasi imkon bergan darajada mulohaza yuritgan. Shuning uchun ular ayni she’rlarida o‘zbek xalqi taqdirini rus xalqi bilan bog‘lashgan. 80-yillarda ham ahvol o‘zgarmadi. Xurshid Davron va uning tengdoshlari o‘sha paytda O‘zbekiston mustaqil bo‘lishi shartligi, o‘zbek xalqi dunyodagi boshqa ozod xalqlar singari erkinlikka erishishi zaruratini ochiq-oshkor aytolmagan. Bu gaplar pardalab, obrazlarga o‘rab aytilgan.

Xurshid Davron erk, ozodlik haqida so‘z aytish uchun tarixni vositaga aylantirgan. Uning turli mavzudagi she’rlarida, albatta, tarix tilga olinadi. Aytish mumkinki, tarixiy voqealikka e’tibor qaratish Xurshid Davron ijodiga xos asosiy xususiyat sanaladi. Adabiyotshunos Ibrohim G‘afurov bu xususda fikr bildirar ekan: “Klod Lorren suvratlarini ko‘rganman. Ularda qasrlarning vayronalari juda qadim zamonlardan qissalar aytayotganday… Xurshid Davronning she’rlarini o‘qiganda Klod Lorren suvratlari yodga tushadi. O‘xshashlik bor ular o‘rtasida. Bu she’rlarda tarix dam hayqiradi, dam uzoq sukutga ketadi. Xurshid Davronga san’at, kitoblar, tarix, qadim adabiyot ko‘proq ilhom beradi. Uning she’rlarida davrimizning ziyoli kishisi obrazi ancha boy kechinmalari bilan gavdalanadi” – deb ta’kidlaydi.¹( ¹Davron X. Bahordan bir kun oldin. – Toshkent: Sharq, 1997. – B.3.) Ammo bundan Xurshid Davron o‘tmishga oid voqealarni esga oladi, qayd etadi degan xulosa chiqmaydi. U o‘tmishga bugungi kun kishisi sifatida qaraydi. O‘z zamoni bilan olis tarix, kechagi kun o‘rtasida mustahkam bog‘liqlik borligini his qiladi. Hayotga teran qaraydigan ijodkor voqealikka hamisha shunday munosabatda bo‘ladi.

Xurshid Davron ermak uchun she’r bitmaydi. She’r yozish uning uchun shunchaki ko‘ngilxushligi emas, ichki ehtiyojga aylangan. Ichki bir kuch uni yozishga undaydi. Shu boisdan u: “She’rni oq qog‘ozga yozib qo‘ymayman”, — deydi. U she’rni “dilini yoritadigan sham” deb ataydi. “Adirdan maysa unib chiqqanidek, mendan she’r unib chiqadi. Qush daraxtga qo‘nganidek, she’r menga qo‘nadi. Osmondan yomg‘ir tomchilab yoqqanidek mendan she’r oqadi. Qor zaminni ko‘mganidek, she’r meni ko‘madi”, — deydi. She’r uning uchun nima ekanini ta’riflaganda ham: “Nay kabi labimga bosaman uni, ∕ Erk uchun qilichdek qo‘lga olaman. ∕ She’r yozgan paytimda Ko‘hakka chiqib ∕ Osmonga tikilgan mahzun bolaman”, — deya Vatani mustaqil, ozod emasligidan o‘ksinadi.

Albatta, mavzu o‘z-o‘zicha ahamiyatga ega emas. Ijodkorning voqelikka subyektiv hissiy munosabati har qanday mavzuga ta’sirchanlik baxsh etadi. Agar ijodkor yangi fikr aytmasa, hodisaning yangi jihatiga e’tiborni tortmasa, eng dolzarb mavzu ham jo‘n bo‘lib qoladi. Xurshid Davron Vatan mavzusidagi she’rlarida ham, boshqa mavzudagi asarlarida ham voqealikka munosabatini bildirib, uning hali e’tibor qilinmagan yangi qirrasiga diqqatni jalb etadi. Bu “Erk guli” she’rida aniq ko‘rinadi. Shoir mozorlarda o‘sgan gulni “erk guli” deb ataydi. Chunki bu yerda elining erki, yurtining ozodligi uchun kurashib, jon berganlar yotibdi deydi. “Qodiriyning so‘nggi surati” she’rida Xurshid Davronning hissiyot orqali mushohada qiladigan shoir ekanligi aniq anglashiladi. Ulug‘ adibning so‘nggi suratiga qarab, o‘yga toladi. “O‘tkan kunlar”day o‘lmas asarni bitgan ulug‘ adibning yuz-ko‘zida cheksiz alam va iztirob muhrlanib qolgani, uning qorachig‘ida hasrat yonayotganini ko‘radi. Uzoq tunlar surat bilan so‘zsiz suhbat quradi. Shoir va adib surati o‘rtasidagi dil suhbati tugamaydi. Shoir suratga qarab, she’r o‘qiganida adib o‘ychan tinglaydi. Shoir bu suhbatdan benihoya mutaassir bo‘ladi. Adib o‘zining eng qadrdon kishisi ekanini, shoirning kechinmalari, iztiroblarini yon-veridagilar emas, aynan u tushunishi, his qilishini anglaydi. Shuning uchun: “Yo‘llarimda uchrasa xato, ∕Qiynab qo‘ysa elim hasrati, ∕ Kelib sendan tilayman panoh, ∕ Qodiriyning so‘nggi surati”, -deydi.

Xurshid Davronning boshqa mavzudagi she’rlarida ham tarixga shunday hurmat, ishonch bilan qaraladi. U o‘tmishga nazar solarkan, undan o‘ziga kerakli quvvat oladi. Tarixni tilga olganda, voqealarni birma-bir sanab, yashab o‘tgan mashhur siymolar nomi, jasorati, xizmatini o‘quvchiga eslatib o‘tirmaydi. Tarixiy mavzudagi aksariyat asarlarida ulug‘ shaxslarning nomi tilga olinib, o‘tmishdagi voqealarga turli ishoralar qilinadi. Abdulla Oripovning “O‘zbekiston – Vatanim manim”, Erkin Vohidovning “O‘zbegim” she’rlari bunga misol bo‘la oladi. Qasida janridagi ushbu she’rlarda xalqimiz tarixining turli davrlariga o‘ziga xos sayohat qilinadi. Tarixda nom qoldirgan shaxslarning faoliyati ta’kidlanadi. Juda mashhur mazkur she’rlar negizida xalqimiz tarixidan g‘ururlanish, ajdodlardan faxrlanish hamda shunday xalqning mustamlaka ekanidan iztirobga tushish hissi turadi. She’r asosida maqtanish, madhiya tursa, uning ta’sir kuchi tezda so‘nadi. Turli bayram, tantanali tadbirlar munosabati bilan madhiya xarakteridagi she’rlar ko‘p bitiladi. Zarurat, buyurtma bilan yozilgan bunday she’rlar sal vaqt o‘tgach, eskirib, yaroqsiz bo‘lib qolgan matohday chiqitga chiqadi. Agar she’r negizida shoirning iztirobi tursa, u qaysi mavzuda bo‘lishidan qat’i-nazar, zamonlar o‘tsa-da, ta’sir kuchini saqlab qoladi. Asosida ijodkor iztirobi turgan asar, qaysi janrda bo‘lmasin, hamisha yangi bo‘lib qolaveradi, hech qachon kishilarni befarq qoldirmaydi. Qadimiy xalq qo‘shiqlari, kuylari, adabiyot tarixi, san’at tarixi shundan dalolat beradi.

Xurshid Davron hissiyot orqali mushohada yuritadigan ijodkor bo‘lgani bois barcha mavzudagi she’rlari negizida ichki iztirob yotadi. U kuz manzarasini yonayotgan gulxanlarga o‘xshatadi. She’rda uning voqelikni ichki dard, iztirob bilan kuzatishi seziladi. Kuz dardli o‘ylarni uyg‘otib yuborgani uchun: “Daraxtlarda lovillar gulxan, ∕Yuragimda uning tafti bor. ∕ Bog‘chadagi xazonlar bilan ∕ Uchib yurar kechagi bahor ∕ Meni tashlab ketmoqchi do‘stni ∕ To‘xtatmoqchi bo‘lganday bu on, ∕ Men jimgina qo‘lim cho‘zaman ∕ Yonayotgan gulxanlar tomon”, — deydi. Xazon – kuzning ramzi. Chunki kuzda dov-daraxt barglari, o‘t-o‘lanlar sarg‘ayib, xazonga aylanadi. Bu paytda yaproq sarg‘ish-qizg‘ish rangga kiradi. Yaproqlari sarg‘ish-qizg‘ish daraxtlar yonayotgan gulxanga o‘xshaydi. Xurshid Davron boshqa she’rlarida ham bir-biriga aloqador tushunchalardan shu tarzda keng foydalanadi. Shoir she’rlarida ko‘pincha hodisalariga tasavvuridagi tushunchalar asosida yondashadi. U olov-gulxan bilan kuz faslidagi daraxtlar yaprog‘i o‘rtasida o‘xshashlik ko‘radi. Boshqa shoirlar singari Xurshid Davron ham she’rlarida metaforadan keng foydalanadi. “Metafora” yunoncha so‘z bo‘lib, “ko‘chirish” degan ma’noni bildiradi. Metafora narsa-hodisalar o‘rtasidagi o‘xshashlikka asoslanadi. Metaforaning o‘xshatishdan farqi shundaki, unda o‘xshatilayotgan narsa tilga olinmagan holda, uning ma’nosini o‘xshayotgan narsa bildirib turadi. O‘xshatish yoki tashbeh -dek, -day qo‘shimchalarini qo‘shish, go‘yo, xuddi, yanglig‘, bamisoli, kabi, singari, misoli so‘zlarini qo‘llash orqali hosil qilinadi. Ba’zan ushbu vositalarsiz ham tashbeh yaratiladi. Masalan: umr – oqar daryo. Ba’zan she’rlarda metafora va o‘xshatish – tashbeh yonma-yon ham keladi. Xurshid Davronning yuqoridagi “Yonayotgan gulxanlar” she’rida shu holat kuzatiladi. She’r:”Ko‘z o‘ngimda bepoyon bog‘lar, ∕ Yaproqlarda tillarang g‘ubor. ∕ Yaqinlashib qolgandek tog‘lar, ∕ Havo shunday tiniq, beg‘ubor”, — deb boshlanadi. She’rning birinchi bandidagi ikkinchi misra (“Yaqinlashib qolgandek tog‘lar”)da o‘xshatish san’ati qo‘llangan. “Daraxtlarda lovillar gulxan” misrasi ham metaforaga aniq misol bo‘la oladi. She’rdagi “Tumanlarni quchoqlagan tong” misrasi metaforadir. “Yashirin o‘xshatish” deb ta’riflanadigan metaforada ijodkorning tasavvuri miqyosi, undagi tushunchalarning uyg‘unligi namoyon bo‘ladi.

“Samarqandda oydin tun” she’rida: “Arvohlarning bezovta tushi – ∕ Chinorlarni silkitgan shamol” ∕ , — deyiladi. Ushbu metaforada shoirning hissiyot, kechinmalari ifodalanadi. Ayni chog‘da unda so‘zlarning kundalik muloqotda sezilmaydigan jihatlari ko‘rinadi. Ushbu satrdagi so‘zlar alohida holida ta’sirchanlik kasb etmaydi. She’rda ular odatdagi so‘zlashuvda ko‘rinmaydigan qirralarini namoyon qilib, turfa hissiyot, kechinmalar uyg‘otadi. Shoir ushbu she’rini: “Mudroq nigoh bilan boqaman, ∕ Moziy yodi meni qilar mast. ∕ Go‘yo daryo aro oqaman – ∕ Manzilimni hech kimsa bilmas…” ∕ deb tugatadi. U tarixga bo‘lakcha mehr bilan qarashini, o‘tmish bilan bog‘liq narsa-hodisalar uni ohanrabo kabi o‘ziga tortishini shu tarzda ta’kidlaydi. Tevarak-atrofda ro‘y berayotgan adolatsizlik, nohaqlik, boylar, amaldorlarning beboshligi kishilar ko‘nglidan olijanoblik, ertangi kunga ishonch hislarini sitib chiqaradi. Bunday paytda barchaning qalb qandili hasad, alam, iztirob illatlaridan xira tortadi. Odamlar faqat o‘tmishga qarab tasalli olmoqchi bo‘ladi.

Shoirning tarixga murojaat qilgan she’rlari markazida qayg‘uga cho‘mgancha iztirob bilan mushohada yuritayotgan o‘ychan inson obrazi turadi. Yuksak ideallarga intilgan ijodkor asarlarida shunday inson obrazi ko‘rinadi. U o‘tmishni o‘rganishga, uni bugungi kun bilan bog‘lashga intiladi. “Ketaman “Devonul lug‘otit turk”ka ∕, Hasratim, quvonchim olib ketaman. ∕ Moziyni bugunga, zaminni ko‘kka, ∕ Qalbimni “Devonul lug‘otit turk”ka∕ Ulay deb ketaman, bir kun yetaman”, — deydi. Koshg‘ariy unga eshik ochib chiqadi va “Salom, nabiram!” deb aytadi. Shoir ushbu she’rlarida bobolar ruhi har bir kishiga ezgu ishda madadkor bo‘lishi, tarix xalqni ruhlantirishini, shu tarzda ta’kidlaydi. Xurshid Davronning she’rlarida qalb, yurak, ko‘ksim, hijron, qon, tosh, daraxt, quyosh, hayot kabi so‘zlar faol qo‘llanadi. Ushbu she’rda ham: “Qalbimni “Devonu lug‘otit turk”ka ulayman”, “Qora ko‘k chodirin so‘z ila tilib, ∕ Mangraygan chaqmoqni olaman yulib, ∕ Ko‘ksimga tilmochdek uni taqaman”, — deyiladi. “Mangraygan” “Devonu lug‘otit turk”dagi so‘z. “Chaqnagan” ma’nosini anglatadi. “Qora” so‘zi ushbu o‘rinda “katta” ma’nosini bildiradi. “Qora ko‘k chodiri” deganda “bepoyon osmon” nazarda tutiladi. Shoir osmonni so‘z bilan tilmoqni, shu payt chaqnagan chaqinni ko‘ksi – yuragiga tilmoch, ya’ni tarjimon qilishni istaydi. U Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asari biz uchun beqiyos ahamiyatga ega ekanini shu tarzda ta’kidlaydi. Ushbu qadimiy lug‘at so‘zda davr yashashini ko‘rsatadi. So‘zlar ham xuddi odamlar kabi yashab o‘tadi – tug‘iladi va o‘ladi. Ular mana shu oraliqda xalqning hayotini harakatlantirib, uni tarixga muhrlaydi. So‘zlarning lug‘atlardagi izohisiz tarixni to‘liq tushunib bo‘lmaydi. Lug‘atlar moziyni bugun bilan bog‘laydi. Ular odamlarni ajdodlarining quvonchi, dard, hasrati bilan yaqindan tanishtiradi. Lug‘atlar bilan tanishganda har bir odam nafaqat o‘tmishdan xabardor bo‘ladi, balki o‘zining ko‘p hollarini ham bilib oladi.

Har bir kishi tarix bilan tanishayotganida iztirobga tushadi. Lekin uning ko‘nglida ezgu his-tuyg‘ular uyg‘onadi. Chunki odam yolg‘izlik, shafqatsizlik, johillik qoldirgan asoratlarni ko‘rganida zo‘rlik, zulm inson sha’niga yarashmaydigan jirkanch ish ekanini anglaydi. Xurshid Davron Mahmud Koshg‘ariy, Bibixonim kabi tarixiy siymolar, Abdulla Qodiriy, Maqsud Shayxzoda, Mirtemir singari ulug‘ ijodkorlar to‘g‘risidagi she’rlarida erksiz el hasratini ifoda qiladi. Mustamlaka elning ahvoli uni iztirobga soladi. Shuning uchun tarixga murojaat qilib, el-yurt dardi bilan yashab o‘tgan ulug‘ siymolarga hasrat qiladi. Chunki o‘zini ular bilan ruhan yaqin his etadi. Kishilar yonma-yon yashashi, lekin bir-birini tushunmasligi mumkin. Qarama-qarshilik, nizo, mojarolar bir-birini tushunishni istamaslikdan kelib chiqadi. Ammo turli davrda, bir-biridan juda uzoqda yashagan kishilar ba’zan qadrdon bo‘lib qoladi. Ijodkor o‘ziga ruhan yaqin insonni topish maqsadida tarixni o‘rganadi. Ular zamondoshlarida topolmagan o‘zlari istagan xislatni o‘tmishda yashab o‘tgan siymolarda ko‘radi. Xurshid Davronning tarixiy siymolarga bag‘ishlangan she’rlarida uning shunday istagi ayonlashadi. Shu boisdan yon-veridagi odamlarga murojaat qilmay, Qodiriy suratidan panoh tilaydi. Zamondoshlari emas, Mahmud Koshg‘ariy uni “Salom, nabiram!” deya kutib olganini aytadi. Unga Hoji Abdulazizning qo‘shiqlari yurak bayti, so‘zlari faryodi bo‘lib tuyuladi. Shoir nazarida bu hofiz “Ushshoq”ni ijro etganida asrlar bo‘yi osmonga bo‘y cho‘zib turgan minorlar qalqib, qadimiy chinorlar bir-birining ko‘ksiga bosh qo‘yadi, Go‘ri Amir dahmasidagi oppoq tosh o‘kirib, uning ostida yotgan Mirzo Ulug‘bekning ko‘zida yosh qalqadi. Bu qo‘shiq yangraganida moychechaklar sarg‘ayib, ularning bargida toshlarning ko‘z yoshi sirg‘aladi, havo dardga qoriladi. Shohizindadagi qirq zina qirqqa bo‘linib, qo‘shiqning pardalariga aylanadi. “O, Hoji bobo sasi naqadar g‘amgin, mahzun”, — deydi shoir. Ushbu satrda she’rning mundarijasi mujassamlashdi. Bu misra turli talqinlarga imkon beradi. Uni inson hayoti azob-uqubatlarga to‘la degan ma’noda ham, bu g‘amginlik, mahzunlik sababi yurt mustamlakada ekani bilan bog‘liq deb ham tushunish mumkin.

So‘z nafaqat ma’noni, balki insonning kayfiyati, ruhiy holatini ifodalaydi. Hoji Abdullaziz singari ulug‘ hofizlar o‘z qo‘shiqlarida so‘zlarning mana shu qirralarini ochib beradi. Ularning qo‘shiqlarida so‘zlar odatdagidan boshqacha ohang kasb etadi. Bu ohanglarda avval sezilmagan ma’nolar namoyon bo‘ladi. Shu bois bu qo‘shiqlar tinglovchilarni o‘z og‘ushiga oladi. Ular o‘zlarida kutilmagan holatni his qilishadi va ko‘ngillarida ezgu kechinmalar tug‘iladi. Shoir Hoji Abdullaziz kuylagan “Ushshoq”ni tinglaganida ohanglar bilan yovshan hidi orasida bog‘liqlik borligini sezadi. Bu aloqadorlik shoirning favqulodda topilmasi sanaladi. “Rasadxona shahardan qirlar tomon yugurar ∕ Va uning nafasiga yovshanning hidi urar” satrlari “Hoji Abdullaziz haqida qo‘shiq” she’rining avj nuqtasi bo‘lib ko‘rinadi.

Ijodkorning ta’sirchan qalbida tevarak-atrofdagi barcha narsa aks sado beradi. Kimningdir bexosdan aytgan so‘zi, notanish kishining ovozi, nigohi, daraxt tanasida ko‘rina boshlagan kurtak, havoda uchib yurgan birgina barg, ko‘lmakda ko‘ringan nur, osmondagi olis yulduzlar shu’lasi, hayotda yuz beradigan turli voqealar, o‘tmishdan qolgan xarobalar, osori aqtiqalar ijodkor qalbida turfa xil fikr uyg‘otadi. U o‘zi ko‘rgan, eshitgan har bir hodisadan ta’sirlanadi. Xurshid Davronning she’rlari ham shundan dalolat beradi. Ularda shoirning ko‘rgan, kuzatganlari ifodalanadi. Shoir she’rlarida ifodalangan fikrni, ulardagi obrazli ifodalarni yillar davomida zarralab to‘plagani seziladi. Chunki u she’rlarida turli tushunchalar, hodisalarni yaxlit birlashtiradi. Masalan, “Erib ketar xira tumanlar” she’rida tuman, yalpiz, osmon, ko‘z, qayrag‘och guli, tush, oqshom, maysa, adir, shamol, tomdagi to‘sin, olcha, deraza, yurak, sabza o‘t, shabnam, Vatan, yer osti, jangchi haqida so‘z ketadi. Shoir o‘z holida bir-biriga aloqasiz bu tushunchalar o‘rtasida mustahkam bog‘liqlik borligini juda ishonarli ifodalab beradi. Mutolaa qilayotganda, tinglayotganda kishi she’rdagi tushunchalar bir-biriga mutlaqo yaqin emasligi xususida o‘ylab o‘tirmaydi. Bu uning xayoliga ham kelmaydi. Chunki shoir she’rda har biri o‘zicha bir dunyo hodisalarni bir butun qilib, tasavvurda g‘aroyib yaxlit manzara hosil qiladi. U bunday deydi: “Erib ketar xira tumanlar, ∕ Kapalakdek uyg‘onar yalpiz, ∕ Osmonda daryo bo‘lib tuyular, ∕ O‘tlar uzra chopqillaydi ko‘z. ∕ Qayrag‘ochning guli – mitti jon -∕ Jaranglaydi – taralar atir. ∕ Va tushlarga kirar bu oqshom ∕ Maysalarni quchoqlab adir. ∕ Shamol yelar erkin, quturib, ∕ Quriy boshlar tomlar to‘sini. ∕ Gullayotgan olchani ko‘rib, ∕ Derazalar ochar ko‘ksini. ∕ Yoritgancha to yurak ichin ∕ Sabza o‘tlar shabnamga qonar. ∕ Vatanini sog‘inmoq uchun∕ Yer ostida jangchi uyg‘onar”. Ko‘rinib turibdiki, she’rda o‘xshatish, metafora, jonlantirish kabi san’atlar bir-biriga bog‘lanib keladi. Shoir ular vositasida aloqasiz tushuncha, hodisalarni uzviy birlashtirishga erishadi.

Badiiy san’atlar fikrni ta’sirchan ifodalash imkonini beradi. Ijodkorlar sho‘ro davrida ulardan fikrni pardalash maqsadida foydalanishgan. Chunki sho‘ro davrida erk, ozodlik to‘g‘risida to‘g‘ridan-to‘g‘ri gapirishga yo‘l qo‘yilmagan. Hatto, oddiy xabarlar ham senzor nazoratidan o‘tkazilgach, e’lon qilingan. Senzura xodimlari har bir so‘z nimaga ishora ekaniga e’tibor berishgan. Sho‘ro davrida adabiyot va san’at asarlarining, tarix, falsafa kabi fanlardagi tadqiqotlarning ham dastlab mafkuraviy jihatiga qaralgan. Sho‘ro mafkurasida mos kelmaydigan har qanday qarash taqiqlangan. Asarlarning taqdiri ma’muriy tarzda hal qilingan. Mana shunday mustabid zamonda ham ijodkorlar o‘zlarining erk, ozodlik to‘g‘risidagi istaklarini bildirishga intilishgan. Bunda ularga badiiy san’atlar qo‘l kelgan. Xurshid Davron tarixga e’tibor qaratish orqali o‘quvchilar ongini yoritishga harakat qilgan. Shu maqsadda o‘tmish voqea-hodisalarini chiroyli tashbeh, metafora, jonlantirishlar orqali ifodalagan. “Botir Namoz o‘limi” she’rida: “Dahshat sochib taralar qonning alvon sadosi. ∕ Dimoqlarga urilar yovshangullar nidosi”, — deyilgan. Shoir fojeiylikni ta’kidlash uchun tabiat manzarasini metaforalar (Qonning alvon sadosi, yovshangullar nidosi) asosida chizgan. Daraxt, yovshan Xurshid Davron she’rlarida faol qo‘llanadigan obrazlar sirasiga kiradi. Shoir yurt ozodligi, eli erki uchun kurashganlarni shu tuproqning yovshani ham ardoqlaydi; ularga halokat yaqinlashayotganda dalada o‘sadigan yovvoyi yovshanlar hidi dimoqlarimizga nido bo‘lib urilsin deydi. Tabiatga, undagi dov-daraxt, o‘simliklarga mehr qo‘ymagan kishi bu holatni payqamaydi. Shoir esa borliqdagi unsurlarga ich-ichidan yaqinlashadi va undagi eng mayda narsalar bilan kishilar orasidagi bog‘liqlikni ko‘ra oladi. U tunda o‘zini daraxtga aylangandek his qiladi: “Men daraxtga aylandim tunda ∕ Va aksimni ko‘rdim osmonda. ∕ Yulduzlarni shoximga o‘rab ∕ Boqdim: navo oqdi yaltirab. ∕ Kapalakday uxladi dunyo, ∕ Uxlamadi men kabi daryo. ∕ Men daraxtga aylandim tunda -∕ Tongga qarab o‘sdi shoxlarim”. Albatta, daraxt she’riyatda ko‘p ta’rif-tavsif etiladi. Bu obrazga qadimdan murojaat qilib kelinadi. Xurshid Davron mulohazalari kishini befarq qoldirmaydi. Albatta, ular insonlarga turlicha ta’sir etadi va beixtiyor savollar tug‘diradi. Bu savollarga har kim o‘z ichida o‘zicha javob beradi. Javoblar esa navbatdagi savollarni keltirib chiqaradi. Shu tarzda kishi o‘z-o‘zi bilan muloqot-munozaraga kirishadi. Ijodkorning mulohazalari e’tibor tortganida, savollar tug‘dirganida ahamiyat kasb etadi. Shoirning qalbini bezovta qilgan savollar boshqalarning ham qalbida g‘alayon hosil qiladi. Kishining ko‘nglida to‘ng‘ib yotgan tuyg‘ular titroqqa tushadi.

Kechagi kun – o‘tgan. Uni ortga qaytarib bo‘lmaydi. Ertangi kun mavhum. Unga yetish-yetmaslik insonning xohish istagiga bog‘liq emas. Odamning ixtiyorida faqat bugungi kun turadi. Kishi bugungi kunning ahamiyatini o‘tgan kun haqida o‘ylaganda anglaydi. Odamlar shuning uchun tarixga qiziqishadi. O‘tmishini unutganlar bugungi kunining qadrini bilmaydi. Xurshid Davron ham: “Men moziyga tikildim uzoq — ∕ Kelajakni anglamoq uchun”, — deydi. Chunki odam o‘tgan kunlari haqida o‘ylaganida, qadimiy obidalarga qaraganida, ko‘hna buyum-ashyolarni ko‘rganida ko‘nglida turli kechinmalar kechadi. O‘zi bilan savol-javob qiladi. Shu asnoda hayot haqida avval anglamagan haqiqatlarini bilib oladi. Xurshid Davron ajdodlardan qolgan bitiklarni o‘qiganida xayolida o‘sha zamon odamlari, jangu-jadallar jonlanadi. Yog‘iy otgan nayzadan ko‘ksi teshilgan bobolarini ko‘radi va yuragida og‘riq his qilib, ingrab yuboradi. Shoir she’rlarida “Devonul lug‘otit turk”ni ko‘p mutolaa qilishini ma’lum qiladi. Bu kitobni o‘qiyotganida goh hasratga botadi, goh quvonib ketadi. O‘shanda uyining derazasi Alpomishning sovutiday yaltiraydi. Ostonasi oldidan alp yigitlar oq otda yerni titratib o‘tadi. Manjanaqlar xarsang otayotganini ko‘radi. Kitob uni o‘tgan olis zamonlarga eltadi. Shoir ikkita she’rida “Devonul lug‘otit turk”ni o‘qiyotib, Mahmud Koshg‘ariyni xayolan ko‘rganday bo‘lganini qayd qiladi. U ajdodlar va avlodlar o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik borligini shu tarzda ta’kidlaydi. Chindan ham kishilar ota-bobolari qoldirgan moddiy-ma’naviy merosdan foydalanadi. Odamlarning hayot negizida ajdodlar merosi turadi. Xususan, asriy tajribalarni mujassamlashtirgan maqol, qo‘shiqlar, afsona, rivoyatlar kishilarga ma’naviy madad, ruhiy quvvat berib, hayotga intilishi, ezgulikka ishonch hislarini uyg‘otadi. Xurshid Davronning Mahmud Koshg‘ariy, Alisher Navoiy, Bobur, Mashrab, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy, Oybek, Mirtemir, Maqsud Shayxzoda, Namoz botir kabi siymolarga bag‘ishlangan she’rlarida aslida Vatan va tarix to‘g‘risida fikr yuritiladi. Shoir Samarqandning oydin tunida, Afrosiyob xarobalarida, Bibixonim dahmasida, Hoji Abdullaziz qo‘shiqlarida ham Vatan o‘tmishi, bugungi kuni va kelajagini ko‘radi.

“Oybek” she’ri alohida e’tiborni tortadi. Unda Xurshid Davronning Oybekka ehtiromi ifodalanadi. She’r, dostonlari, roman, tarjima, maqolalari bilan o‘zbek adabiyoti rivojiga ulkan hissa qo‘shgan Oybek mustabid zamonda ko‘p aziyat cheksa-da, insonlik sha’niga gard yuqtirmagan. O‘sha davrda ko‘p ijodkorlar siyosat zug‘umiga dosh berolmasdan ig‘vogarona ishlarga bosh qo‘shgan. Xurshid Davron Oybekning she’rlarini ta’riflaydi. Uning she’rlari – nigoh. Bu nigoh sirlarga to‘la. Maysa nima ekani izohlab bo‘lmaganidek, Oybek she’rlarini ham to‘la sharhlab bo‘lmaydi. Chunki Oybek maysalar orasidagi tosh, daraxtlar ustida charaqlagan quyoshni sharaflagan. Tosh o‘z-o‘zicha emas, balki bu olam go‘zalligidan hayratlanib yorilib ketgan. Osmondagi quyoshning nuri eng mayda jonzot – chumolining ko‘zigacha yetgan. Chindan chumoli iniga kirib ketadi. Quyosh chiqishidan botishigacha tinimsiz harakat qiladi. Keyingi bandda Oybek she’ri yovvoyi uzumzor oralab birdan yorug‘likka chiqqan irmoqqa o‘xshatiladi. Yovvoyi uzumzordan o‘tgan irmoq tok barglari quyuqligidan ko‘rinmaydi. Yorug‘likda quyosh nuridan yaltiragan irmoqni ko‘rganda kishi beixtiyor sevinib ketadi. Oybek she’rlari ham tabiatni chiroyli ta’riflashi bilan ko‘ngilga yorug‘lik olib kiradi. Navbatdagi bandda Oybek she’rlari qari tolga qiyoslanadi. Tol dastlab tik o‘sadi, uning silliq tanasi chiroyli ko‘rinadi. Yillar o‘tishi bilan tanasi qing‘ir-qiyshiq, po‘stlog‘i g‘adir-budir bo‘lib qoladi. Oybek ham ko‘p voqealarni ko‘rib, kechirib, jismonan-ruhan azoblanib toliqqan. Ammo dardi, hasratini bayon etib, boshqalarni bezovta qilmagan. Quvonchini ham, alamini ham tiliga chiqarmay, ko‘ziga joylagan.
Ikkita to‘rtlikdan iborat ikkinchi qismda dastlab o‘tmishda shoirlar jo‘shqin his-tuyg‘ular ifodalangani uchun she’rni “qush tili” deyishgani eslatiladi. So‘ngra Oybek she’rni “yulduz kiprigi” deya ta’riflagani ta’kidlanadi va: “Oybek – O‘zbekistonning kiprigi edi”, — deyiladi. Ya’ni O‘zbekiston ko‘zga, Oybek uning kiprigiga o‘xshatiladi. Ayonki, kiprik ko‘zni chang, g‘ubor, kuchli yorug‘lik va boshqalardan himoya etishga xizmat qiladi. Oybek ham butun umrini yurti, xalqiga bag‘ishlagan. She’r: “So‘nggi dam boshida so‘narkan osmon, ∕ Shoir ko‘zlarini berdi osmonga”, — deb tugallanadi. Oybekning suratlariga qaragan kishi uning ko‘zlari ma’nodor va katta ekanini payqaydi. She’rda Oybekning ko‘zlari beg‘ubor, katta osmonga o‘xshatiladi. Bu chiroyli topilma Oybekning jismiga ham, hayot yo‘liga ham juda mos keladi. Xurshid Davron boshqa she’rlarida ham hodisaning o‘ziga xos jihatini belgilaydigan xarakterli detallarga e’tibor qaratadi va ularni his-tuyg‘ulari orqali nurlantiradi. Oybekning ko‘zlari katta, chaqnoq ekani suratlarida ham bilinadi. Lekin “Oybek” she’rida ular ulkan shoirning teran ma’noli satrlari bilan bog‘liq tarzda juda ta’sirchan ta’riflanadi. Boshqa shoirlar Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy, Oybek, Mirtemir, Maqsud Shayxzoda, Usmon Nosir, Mirkarim Osim singari ulug‘ ijodkorlarga bag‘ishlab she’rlar yozishgan. Ammo Xurshid Davronning ular haqidagi bitiklari alohida ajralib turadi. Shoir ushbu she’rlarida ham shu shaxslarning xarakteri, ijodiy faoliyati bilan bog‘liq o‘ziga xos jihatni muhim detalga jamlab, juda ta’sirchan ta’riflaydi. Xurshid Davron sinchkov, zukko bo‘lgani bois Oybekning “She’r – yulduz kiprigi” degan chiroyli ta’rifini topgan. U ko‘pchilikka ma’lum bo‘lmagan ushbu ta’rifni kuchaytirib, undan “Oybek”ning avj nuqtasini hosil qilgan. “Bahordan bir kun oldin” muallifi o‘tmish hodisalariga, bugungi kun voqeligiga ana shunday nigoh bilan qaraydi va ko‘pchilik nazarida arzimas, mayda tuyuladigan narsalar teran haqiqatlarni yashirib turganiga ishora qiladi.

“Vatan haqida yetti rivoyat”da ham shoir ijodiga xos shu xususiyat ko‘rinadi. Unda alohida rivoyatlar naql qilinsa-da, Vatan tushunchasi ularni o‘zaro birlashtirib turadi. Birinchi rivoyatda dunyoning yarmini egallagan Doroning ulkan lashkar bilan o‘zgalar yurtini bosib olishga borishi, ko‘chmanchi xalq esa sahroga ichkarilab ketavergani, Doro bu qavmga maqsadini ma’lum qilishga chopar yo‘llagani, ko‘chmanchilar shohi bosqinchilar lashkaridan qo‘rqmasligi, avval qanday yashagan bo‘lsa, hozir ham shunday: ko‘chib, chorvasini boqib, ov qilib yurgani, chunki ularda dushmanlardan himoya qilish kerak bo‘lgan shahar, qishloqlar yo‘qligi, dasht ko‘chmanchilarning uyi ekani, u yerda bir mozor borligi, dushman undagi qabrga teginsa, dashtliklar g‘azabga kelishi, ungacha Doro qo‘shinlariga qarshi chiqmasligini bildiradi. Doro bu gapni eshitgach, mozorini shu darajada muqaddas bilgan ko‘chmanchilarni bo‘ysundirib bo‘lmasligini tushunib yetgani bayon etiladi. She’rda mozor kishilar uchun Vatanning bir parchasi ekani, ajdodlar yotgan maskan ham avlodlarni asrashi ta’kidlanadi. Eng muhimi, shoir fors shohi Doroni ham, dashtliklar shohini ham donishmand inson sifatida ko‘rsatadi.

“Bobolar mozori” she’rida shohlar obrazi noan’anaviy talqin etilgan. Chunki adabiyotda Doro, Kir singari hukmdorlar obrazini yovuz, shafqatsiz bosqinchi sifatida gavdalantirish an’anaga aylantirilgan. Xurshid Davron Doro va dashtliklar shohining mozorga munosabatini bildirish orqali ularning o‘ziga xos, yangicha obrazini yaratgan.

“Bir parcha yer” she’rida yosh hukmdor(afsonaviy Mete — O‘g‘uzxon)ning dushmanlari urush boshlash uchun bahona axtarib, oti, xotinini berishni talab qilganda, buni bajargani, ammo o‘n ikki oy bir tomchi yomg‘ir tushmaydigan, giyoh o‘smaydigan bir parcha yerni talab qilishganida toqat qilolmay, dushman ustiga hujum boshlagani, dushmanning ochko‘z hoqoni esa o‘z lashkari bilan qo‘rqib qochgani naql qilinib: “Vatan ishqi doimo haq! ∕ Necha zamon o‘tsayam. ∕ Ajdodimiz bu xalq. ∕ Namunadir bizga ham!”, — deb xulosa chiqariladi. Uchinchi rivoyat Vatan tuprog‘i qudrati to‘g‘risida. Unda naql qilinishicha, Eron shohi qo‘shni yurtni bosib olgach, kunlarini bayram qilib o‘tkazadi. Ammo tez orada mustamlaka o‘lkaga isyonga tayyorgarlik ko‘rilayotgani xabari yetadi. Eron shohi vazirlarini chaqirib, bunga qarshi chora topishni talab qiladi. Bosh vazir nima bo‘layotganini qo‘shni yurt shohining o‘zidan bilib olish va shunga qarab ish tutish zarurligi, buning uchun Eron shohi saroyidagi bog‘ maydonining yarmini qo‘shni yurtdan keltirilgan tuproq bilan qoplash hamda isyonga tayyorgarlik ko‘rayotgan o‘lka hukmdorini bu yerga chaqirish kerakligini aytadi. Eron shohi u baribir rost gapni aytmaydi-ku desa, vazir qo‘shni o‘lka hukmdori bog‘dagi yurti tuprog‘iga qadam qo‘yganda dilidagini ochiq aytadi deydi. Eron shohi vazir aytganday tayyorgarlikdan so‘ng qo‘shni yurt hukmdorini saroyiga chaqirtiradi. U Eron shohiga ta’zim qilib, etagini o‘padi. Doim uning gaplarini ma’qullab turadi. Eron shohi bunday hukmdorni ko‘rib, uning xalqi isyonga jur’at etmaydi deb o‘ylaydi. Vazirning gapini eslab, qo‘shni hukmdorni boqqa boshlaydi. U itoatgo‘ylik bilan bosh egib keta boshlaydi. Ammo bog‘ning yarmidan o‘tganda qo‘shni yurt hukmdori qaddini tik tutib, uning xalqi bosqinchilarga qul bo‘lmasligi, jang qilib, dushmanlarini mag‘lub etishini aytadi. Shunda Eron shohi egilib, boqqa to‘shalgan qo‘shni yurt tuprog‘ini qo‘liga oladi va har qanday qudrat yurt mehri oldida ojizligini tushunib yetadi. She’rning: “Angladi: yurt mehri uyg‘oq ∕ Dilni yengib bo‘lmaydi. ∕ Hatto boshin olsang hamki, ∕ U baribir o‘lmaydi. ∕ Shuni o‘ylab vujudini ∕ Quchar armon titrog‘i, ∕ Qanday buyuk kuchdir axir, Ona Vatan tuprog‘i”,- o‘rinlarida qadimiy rivoyat yangicha talqin etilgani yaqqol seziladi.

“Lola gulli piyola” she’ri Boburning Hindistondagi hayoti bilan bog‘liq. Unda shoh Boburning tug‘ilgan yurtini sog‘inib qiynalgani ta’sirchan naql qilinadi. Buning uchun “Lola gulli piyola” detalidan foydalaniladi. Bobur toju-taxtdan ko‘ngli sovib, behalovat bo‘lib qolganida atrofdagilar chora topolmay tashvishga tushishadi. Ittifoqo, bengallik bir donishmand cholning bir kaft tuproqqa qarab fol ochishi xabari keladi. Bengallik cholga murojaat qilishsa, donishmand Boburni tug‘ilgan yurti xokidan yasalgan, sirtiga yetti dona lola tasviri tushirilgan piyola ta’qib etayotganini aytadi. Keksa bek buni eshitib: “O, Turkiston, muqaddas diyor!”, — deb yig‘lab yuboradi. Chunki u Samarqanddan kelgan karvondan shunday piyolani sotib olib, Boburga berganini eslaydi. Boshqa beklar bilan maslahatlashib, piyolani shahar chetiga eltib, mayda sindirib ko‘madi. Shundan so‘ng Bobur sog‘ayib, ishini davom ettiradi. Unga sodiq beklar esa halovatidan ayriladi. Chunki piyola ko‘milgan joyda shom paytida gulxanday bo‘lib yetti lola ko‘rinaveradi.

“Vatan mehri” she’rida yaqin o‘tmish – rus bosqini bilan bog‘liq voqealar hikoya qilinadi. Bu tarixiy asoslarga ega. She’rda Kaufman rus bosqinchilariga isyonkor Bobonni tutib keltirishni buyuradi. Bobon va uning yovqur yigitlari tutqich bermaydi. Kutilmagan bosqinchi rus askariga hujum qilib, tog‘lar orasiga berkinadi. Askarlar tog‘ hududini yaxshi biladigan keksa chol va nevarasini Kaufmanning huzuriga keltirib, shular Bobon qayerga yashiringanini bilishadi deyishadi. Chol Kaufmanga: “Men Bobonni topib beraman. Lekin avval nevaramning oyoq-qo‘lini bog‘lab, tog‘dan pastga tashlanglar”, — deydi. Rus askarlari cholning aytganini qilishadi. Chol esa Kaufmanga “Nevaram qiynoqqa dosh berolmasdan Bobonning qayerda ekanligini aytishi mumkin edi. Men esa Bobonni qayerdan topish mumkinligini aytmayman. O‘ldirsang, o‘ldir” deb turib oladi. She’rda bu voqea bayonidan keyin: “Ammo unut cholning nom, ∕ Unut bola nomi ham. ∕ O‘ch olinmay toshga do‘nib ∕ Yotar ular qoni ham. ∕ Bu qon faqat bahor chog‘i ∕ Unib chiqar gul bo‘lib ∕ Va so‘roqlar: “Axir qandoq ∕ Yashayapsiz qul bo‘lib?!” . ∕ … Baqirsayam tol barglarin ∕ Aylantirib tillarga, ∕ Bu sas yetmas muzlab yotgan ∕ O‘chdan xoli dillarga…”, — deb xulosa chiqariladi. “Vatan mehri” 1989 yilda bitilgani e’tiborga olinsa, she’rda ko‘zda tutilgan maqsad kishilarda erk hissini uyg‘otish, Vatan ozod bo‘lishini istash ekani ayonlashadi.

“Tuz haqi” she’rida choh kavlab, xazinaga tushgan o‘g‘rining qorong‘ida yaltiragan narsani olmos-zumrad bo‘lsa kerak deb yalab ko‘rgani, tuz ekani ayon bo‘lgach, hech narsani olmasdan chiqib ketgani, o‘g‘rining bu ishidan shoh hayron qolib, huzurimga kelib sababini aytsa, gunohidan kechaman degani, o‘g‘ri shoh huzuriga kelib, bu yerdan tuz totganim uchun hech narsa olmasdan ketdim degani, shoh uning mardligiga qoyil qolib yaqin mulozim qilib olgani bayon etilib, asosiy muddaoga o‘tiladi. “1989 yil” sanasi qo‘yilgan mazkur she’rda sho‘ro davrida o‘zbek zamini boyliklari talab ketilgani, xalqning og‘ir mehnat qilib yashashi e’tiborga olinmay, O‘zbekistondagilar farovon yashaydi deb malomat qilingani, bu tuzni yeb tuzlug‘iga tupurish ekani ta’kidlanadi.

“Ota qabri” “Vatan haqida yetti rivoyat”ning so‘nggisi bo‘lib, unda uch o‘g‘ilning ota merosini egallash yo‘lida qilgan ishi bayon etiladi. Aytilishicha, o‘limi yaqinlashgan qariya uch o‘g‘lini chaqirib, men olamdan o‘tgach, qozi huzuriga borsangiz, u qaysi biringiz merosxo‘r ekaningizni ma’lum qiladi deydi. Chol dunyodan ko‘z yumgach, uch o‘g‘il qozining oldiga borishadi. Qozi ularga tog‘dagi g‘orda bir qariya yashaydi. O‘sha sizlarga qaysi biringiz merosxo‘r ekaningizni aytadi deydi. O‘g‘illar g‘ordagi cholga borib uchrashadi. Chol ularga: “Otangiz tuturiqsiz ekan. Merosxo‘ri kim ekanini aytmasdan o‘lib ketgani uchun uning mozorini buzinglar”, — deydi. Katta va o‘rtancha o‘g‘il merosni egallash maqsadida otasi qabrini buzmoqchi bo‘lishadi. Kenja o‘g‘il esa bunga yo‘l qo‘ymaydi. O‘g‘illar chol huzuriga qaytishadi. Chol ularga qabrni buzishni sizlarni sinash uchun aytgandim: “Siz ikki jirkanch o‘g‘il ∕ Qaytmadingiz bu ishdan — ∕ Eng og‘ir gunoh bo‘lmish ∕ Ota qabrin buzishdan”, — deydi va kenja o‘g‘il merosga munosibligini bildiradi. Mustaqillikka erishilmasdan avval bitilgan ushbu she’rda ham qadimiy rivoyat naqlini tugatgach, shoir o‘quvchilarga: “Bizlar qaysi o‘g‘ilmiz, ∕ Aytgin, zamondosh o‘rtoq, ∕ To‘ng‘ichmi, o‘rtanchami, ∕ Yo kenjami – o‘ylab boq?!”, — degan savol beradi. Shu o‘rinda muallifning maqsadi ayon bo‘ladi. U ko‘hna rivoyatlarni naql qilish orqali mustamlaka bo‘lib yashashga ko‘nikkan kishilar qalbida erk, ozodlikka intilish istagini uyg‘otmoqchi bo‘ladi. Shoirning ana shuniyati “Vatan haqida yetti rivoyat”ni birlashtirib turadi. Xurshid Davron rivoyatlar syujetini bayon etish bilan chegaralanmaydi. U voqealarni o‘z zamoniga bog‘lab, zamondoshlariga murojaat qiladi. O‘tmishda kechgan hodisalar bugungi va ertangi kunga ham daxldor ekani, ularda teran hikmat mujassamligiga e’tibor qaratadi. Ta’sirchan tilda bayon etilgan rivoyatlar va ulardan chiqarilgan xulosalar yurakka borib yetadi. Yangicha teran talqinlar shunday ta’sirchanlikni keltirib chiqaradi. “Vatan haqidagi yetti rivoyat”ning ahamiyati shundaki, Xurshid Davron unda o‘tmish voqealarining e’tibor qilinmagan eng muhim jihatlarini topib, ularga yangi mazmun, hayot baxsh etgan. Shoir voqelikni sodda, aniq, tushunarli ifodalagan. U boshqa mavzudagi she’rlarida ham so‘zlarni saralab, nozik his qilib qo‘llaydi.

Umuman, Xurshid Davron ijodida tarixiy mavzu keng o‘rin egallaydi. U she’riy, nasriy asarlarida tarixiy voqealikni o‘z zamoni bilan bog‘laydi, o‘tmish hodisalariga bugungi kunning ilg‘or ziyolisi nigohi bilan qaraydi. Xurshid Davron asarlari boshqa ijodkorlarning she’r, qissalaridan ayni jihati bilan farqlanadi. U hodisalarning mohiyatini ochishga, ularning yangi jihatlariga e’tibor qaratishga intiladi, voqelikka ehtiros bilan munosabat bildiradi. She’rlari negizida ichki iztirob yotsa-da, hissiyotga berilmaydi. Uning iztirobida hissiyot mushohada bilan birlashib ketadi. Shoir hodisalar to‘g‘risida ohistalik bilan so‘z boshlab, jiddiy mushohadaga o‘tadi va ehtiros-la xulosa chiqaradi. Bu uning she’rlariga o‘ziga xos ta’sirchanlik bag‘ishlaydi. Shoir tarixga daxldor narsa-hodisalarni mushohada yuritish, mulohaza aytish uchun zaruriy vosita qilib oladi. She’rlari zamondoshlariga qaratilgani yaqqol bilinib turadi. Xurshid Davron ko‘pincha maqsadini yashirmasdan, ochiqcha murojaat qiladi. She’rlari jiddiy fikr bilan yakunlanadi. Ulardagi xulosa o‘tkirligidan portlash ro‘y beradi go‘yo. Shoir aytishi zarur fikrni barchaga tushunarli tarzda ifodalaydi. Buning uchun eng munosib so‘zlarni topa biladi.
Xurshid Davron she’rlaridagi obrazlar, tashbeh, metaforalar voqelikning o‘zidan olingan, sun’iy tarzda to‘qilmagan. Ularning aksariyati o‘tmish bilan bog‘liq. Albatta, Xurshid Davron she’riyatda yangi shakl, yo‘nalish yaratgan emas. Yangi shakllar uzoq zamonlar mobaynida tayyorlanadi. U his-tuyg‘u, kechinmalarini Oybek, Abdulla Oripov kabi shoirlar ijod qilgan shaklda ifoda etadi. Obrazlarida ham so‘z san’atining mohir namoyandalari asarlaridan ijodiy ta’sirlanish seziladi. Ba’zi shoirlarning she’rlarida ayrim so‘zlar alohida ajralib turadi. Ular ko‘pincha shevaga xos yoki arxaik so‘z bo‘ladi. She’rda ayni so‘zga urg‘u beriladi. Xurshid Davron ijodida esa bunday holat kuzatilmaydi. Uning so‘zlari mantiqan bog‘lanib, asosiy maqsadni ifodalashga xizmat qiladi. Shoirning Vatanga cheksiz muhabbat, xalqiga adoqsiz mehridan paydo bo‘lgan she’rlarida har bir so‘z o‘z o‘rnida turgani aniq bilinadi, ortiqcha, tasodifiy so‘zlar ko‘rinmaydi. Bu ijodkorning o‘ziga xos mahoratidan dalolat.

Manba: Abdulla Ulug‘ov. Qalb qandili: adabiy-tanqidiy maqolalar. Adabiy portret. Adabiy-tanqidiy ocherk. Toshkent.,Akademnashr. 2013.

Xurshid Davron
VATAN HAQIDA YETTI RIVOYAT 

BOBOLAR MOZORI

Dunyoning yarmin olib,
Yarmiga qilib da’vo,
Tinmasdi janggoh aro
Shon-shavkatli shoh Doro.

U qonga o‘ch ko‘zini
Tikdi yangi yerlarga
Va hayqirdi so‘zini
Kutib turgan erlarga.

— Dengiz ortidan cheksiz
Yastanib yotar bir dasht.
Uni o‘ylab kunu-tun
O‘yim bitmas,
Dilim g‘ash.

Bir chetida bahoru
Bir chetida saraton.
Bir yog‘ida tun cho‘kar,
Bir yog‘ida balqar tong.

Ko‘klam chog‘i bepoyon
Bu dasht chechakday yashnar,
O‘sha dashtda amrimga
Bo‘ysunmagan xalq yashar.

Necha zamon ilgari
Ular bizni xor etgan.
Bobolar qo‘shinini
Jangda toru-mor etgan.

Ulardan olmoq kerak
Ajdodlarning o‘chini,
Bir ko‘rsatib qo‘yaylik
Qilichimiz kuchini.

…Shoh so‘zini aytdi, bas –
O‘ylamoqqa hojat yo‘q.
Yangradi jangari sas,
Sadoqlarga tushdi o‘q.

Yetti yuz ming askarni
Boshlab tog‘u-rog‘ aro
Dengiz oshib, dashtliklar
Yurtiga kirdi Doro.

Yov duch kelsa,
Parchalab
Tashlayman, deb o‘ylardi,
Vazirlarga: “Menga teng
Shoh yo‘q!” – deya so‘ylardi.

Xabar aytar josuslar:
“Dashtliklar uzoq emas.
Forslar to‘xtasa, to‘xtab,
Yursa, qarab o‘tirmas.

Yuklaydi-yu, o‘sha dam
Otlariga ko‘chini,
Yo‘lga tushar xotirjam
Dashtliklarning qo‘shini.

Oralari bir kunlik
Yo‘ldir –
Ammo beado.
Qancha ko‘chib yurmaylik,
Tugamaydi bu sahro…”

Taxtidan tushmay, ko‘zdan
Kechirarkan sahroni,
Josuslar aytgan so‘zdan
Vahm bosdi Doroni.

Vazirlarin chaqirib,
Qilgan bo‘lib maslahat,
Yov oldiga choparin
Yubormoqni qildi ahd.

“Shamol kabi yelginu
Tez izingga qayt!” – dedi,
“Dashtliklarning shohiga
Mening so‘zim ayt!” – dedi.

“Aytgin, — dedi, — ey, odam,
Qochaverma, bo‘ldi bas.
Jang qilmay yovdan qochmoq
Shohlarning ishi emas.

Quyondek qochavermay,
O‘zingni qiynamagin.
Kuching bo‘lsa,
Jang qilib
Sen meni qiymalagin.

Mendan qo‘rqsang,
Yo ojiz
Sezsang agar o‘zingni,
Qoshimga kel bosh egib,
Yerga tikib ko‘zingni.

Tortiq qilgin yer-suving,
May ich bitta idishdan.
Qaysi yo‘lni tanlama,
Qutularsan qochishdan”.

Yov emas,
Chopar qaytdi
Yerga tikib ko‘zini
Va tiz cho‘kib Doroga
Yetkazdi yov so‘zini:

“Forslar shohi!
Bilib qo‘y,
Xoh inonma, xoh inon:
Lekin dushmandan qo‘rqib
Qochmaganman hech qachon.

Bilib qo‘y,
Sen kelmasdan
Qanday yashagan bo‘lsam,
Shunday qo‘rquv bilmasdan
Yashayapman hozir ham.

Bilib qo‘ygin,
Bizlarda
Na shahar, na qishloq bor,
Toki sendan ularni
Himoya qilsak, g‘addor!

Yana takror aytaman,
Qochganim yo‘q yov kelib,
Avvalgiday ko‘nglim shod,
Ko‘chib yurib,
Ov qilib.

Dasht – bizning keng uyimiz,
Yer – to‘shak,
Ko‘k – ko‘rpamiz.
O‘rtamizda quvonch, g‘am,
Barin baham ko‘ramiz.

Ammo cheksiz dasht aro
Bir mozor bor –
U yerda
Bizning qadim ajdodlar
Yotibdi har bir go‘rda.

Agar sen g‘azabimiz
Kuchini bilmoq bo‘lsang,
Agar sen dashtliklarning
O‘chini bilmoq bo‘lsang,

O‘sha mozorni topib
Bir qabriga tegib ko‘r!
Sening nopok qo‘lingdan
Ozor topsa biror go‘r:

O‘sha zahot bilursan
Biz qanday jang qilurmiz,
Har bittamiz yuztangiz
Mahv etib yiqilurmiz.

Toki o‘sha mozorga
Qo‘l urmasang,
Ey, Doro,
Avvalgidek bemalol
Yashagaymiz dasht aro”.

Bu so‘zni eshitgan shoh
Qo‘rquv sezdi ko‘ksida.
Qo‘rquv yulduzi yondi
Vahm bosgan ko‘zida.

Avvaliga qo‘rquvni
Bosib yo‘qotmoq bo‘ldi,
“Mendan zo‘r podshoh yo‘q!” – deb
Ichi g‘azabga to‘ldi.

Taxtidan sapchib turib,
Amrimni aytay, dedi.
Manman yovga chang urib,
Zabt etib qaytay, dedi.

Aytmoq bo‘ldi:
— Mozorni
Topib tez g‘orat qiling!
Har bir dushman go‘rini
Kovlab haqorat qiling!

Ammo o‘sha dam yana
Qo‘rquv dilin g‘ashladi.
Dashtliklar aytgan so‘zlar
Yana yangray boshladi:

— O‘sha zahot bilursan
Biz qanday jang qilurmiz,
Har bittamiz yuztangiz
Mahv etib yiqilurmiz!

Ko‘zini qamrab qayg‘u,
Es-hushi og‘gansimon,
Chodiridan chiqib u
Boqdi cheksiz dasht tomon.

“Qani, tezroq bu yerdan
Ketaylik, — dedi keyin, —
Men angladim,
Bu xalqni
Jangda yengmoqlik qiyin!”

1989

BIR PARCHA YER

O‘ldirilgach qari Tuman,
Hukmdor deb yosh o‘g‘lon
Xunnu degan xalq ustidan
Tezda qilindi e’lon.

Bu xabarni eshitarkan
Qo‘shni xoqon o‘yladi.
O‘ylab-o‘ylab vaziriga
Shu gaplarni so‘yladi:

“Xunnularning hukmdori
Juda yoshdir…
Shu sabab
Elchi borib, u boladan
Ushbuni qilsin talab:

Xunnularda muqaddas ot
Bordir – xuddi sutdek oq,
Chiqararmish kumush qanot
Osmonda oy to‘lgan choq.

O‘sha otni endi bizga
Hayallamay berishsin,
Gapni cho‘zib o‘tirmasdan,
Toshlarini terishsin”.

O‘sha zahot qo‘shni yurtga
Shoshilinch chopar ketar,
Oqshom cho‘kib,
Quyosh ufqda
Qizargan chog‘da yetar.

Aytar: — Xoqon ushbu so‘zni
Yetkaz, dedi sizlarga.
Xudolarning otin tezda
Topshirarsiz bizlarga.

Bermasangiz,
Kelajakmiz
Boshlab yovqur zotlarni,
Sizdan tortib olajakmiz
Uyur-uyur otlarni…

Qo‘shni xoqon so‘zin tinglab,
G‘azablanar chollar ham.
Yigitlarning qo‘li esa
Tig‘larni qisar mahkam.

Yosh hukmdor –
Mate esa
Hayqiradi: — Qo‘shnidan
Bitta otni ayaymizmi,
Ne dedingiz, yaxshilar?!

Muqaddas ot o‘sha zamon
Jo‘natilar shoshilinch.
Otni ko‘rib qo‘shni xoqon
Yuzida o‘ynar sevinch.

Sevinarkan,
Yana uzoq
Tuni bilan o‘yladi,
Tongda turib vaziriga
Shu gaplarni so‘yladi:

— Aytmadimmi yosh bola, deb
Xunnularning hoqonin,
Olishniyam o‘ylamaydi
Og‘zidagi tolqonin.

Amrim eshit,
Chopar yana
Yo‘lga chiqsin jadallab,
Endi Mate qulog‘iga
Yetkazilsin bu talab:

“Mate,
Bizga yetib keldi
Xotiningning jamoli,
Oydek emish,
Sochlarini
O‘rarmish dasht shamoli.

Yuz-ko‘ziga Maroqandning
Bo‘yoqlari chekilmish.
Xullas, uning dog‘i bizning
Yuragimiz chok qilmish.

So‘zimiz shu:
Qoshimizga
Yubor dashtning gulini,
Shodmon qilsin kelib tezroq
Bizdek g‘arib qulini.

Yubormasang,
Tez bilursan
Qo‘llarimiz hamlasin –
Olajakmiz tortib sizdan
Xotinlarning hammasin”.

Chopar jo‘nar,
Quyosh botmay,
Yetib borar manzilga,
Xunnularni pisand etmay,
Chopar kiradi tilga:

— Hoy, xunnular!
Birpasgina
Shovqin solmay turinglar.
Endi bizga xoqoningiz
Xotinini beringlar.

Chopar so‘zin tinglab, yana
Chollargacha qalqishar.
Kampirlar ham vijdoni yo‘q
Qo‘shni xonni qarg‘ashar.

Yigitlarning qoni qaynab,
Bir-birini itarib:
“Mate, bizni jangga boshla!” –
Derlar shovqin ko‘tarib.

Mate esa ko‘pni ko‘rgan
Hukmdordek xotirjam,
So‘z boshlaydi yurtdoshlarin
Atrofiga qilib jam:

— Qo‘shnilardan ayamadik
Xudolarning otini,
Nahot endi,
Kelib-kelib
Ayasak bir xotinni!

Xunnular jim,
Qovoq solib
Bo‘ysunishar Matega,
Chopar bo‘lsa,
Jo‘nar bosib
Oyjamolni otiga.

Uni ko‘rib, bor aqlini
Yo‘qotar qo‘shni xoqon,
Vazirini chaqiradi
Huzuriga o‘sha on:

— Aytmadimmi, yosh bola, deb,
Xunnu hukmdorini,
Qo‘rqqanidan,
“G‘ing” demasdan
Jo‘natdi u yorini…

So‘ng buyurar:
— Chopar yana
Jo‘nasin tez jadallab,
Endi Mate qulog‘iga
Yetkazilsin bu talab:

“Bizning yurtga tutash joyda
Xunnularning yeri bor.
Bir parcha yer…
O‘n ikki oy
Yomg‘ir tushmas – suvga zor.

Hatto qushlar chetlab uchar,
Chetlab o‘tar har karvon.
Qishin-yozin o‘lim komi,
Duch kelmaydi bir hayvon.

Unda unmas biror giyoh,
Chorvaga ham yaramas.
Xunnularning o‘zi hatto
O‘sha yerga qaramas.

Amrimiz shu,
So‘zimizga
Quloqlarin bursinlar.
O‘sha kaftdek parcha yerni
Tezroq bizga bersinlar!

Bermasalar,
Tez borurmiz
Boshlab qonxo‘r erlarni,
Zabt eturmiz xunnularga
Tobe bo‘lgan yerlarni!”

Chopar jo‘nar shitob bilan,
Qamchi urib otiga
Va dunxular talabini
Yetkazadi Matega.

Chopar aytar,
Uning so‘zin
Tinglab chollar o‘ylashar,
So‘ng Matega birin-ketin
Salmoq ilk so‘ylashar:

“Biz ulardan ayamadik
Hatto osmon otini.
Qo‘shni yurtga jo‘natildi
Hatto xoqon xotini.

Ular so‘rab turgan yerda
Ko‘kdan tomchi suv tushmas.
Karvonlar ham chetlab o‘tar,
Ustidan bir qush uchmas.

Bir parcha yer…
La’nati yer…
Aql bilan qaraylik,
O‘sha yerni, mayli, ochko‘z
Qo‘shnilarga beraylik!”

Ammo Mate g‘azab bilan
Qilichini ushlaydi,
Alam yonib ko‘zlarida
Lablarinitishlaydi:

— Hoy, esini yo‘qotganlar,
O‘ylab ayting gapingiz.
Bo‘lmasam, naq g‘azabimga
Duchor bo‘lar ko‘pingiz.

O‘sha sizlar aytgan yerda
Garchi biror o‘t o‘smas,
Garchi ko‘kdan yomg‘ir tushmas,
Suvlar toshib yo‘l to‘smas,

Garchi unda o‘smas Oltoy
Tog‘larining archasi,
Begona yer emas,
U yer –
Vatanimiz parchasi.

Garchi o‘sha bir parcha yer
Qizib yotar naq tandir,
Begona yer emas,
U yer –
Bizlar uchun Vatandir!

Dushmanlarga esa aslo
Berib bo‘lmas Vatanni –
Undan oldin bermoq kerak
Janggohlarda jon-tanni.

Qani, dilin
Vatan mehri
Ilitgan mard bor bo‘lsa,
Jangga chiqsin! Unutilmas
Vatan uchun kim o‘lsa!

O‘sha zahot yo‘lga tushar
Xunnularning qo‘shini,
Yuraklarga joylagancha
Ona yurtning ishqini.

Bu shiddatni ko‘rib qochar
Ochko‘z xoqon sharmisor,
Bu shiddatga dosh berolmay
Dushman bo‘lar toru-mor.

Vatan ishqi doimo haq!
Necha zamon o‘tsayam
Ajdodimiz bo‘lgan bu xalq
Namunadir bizga ham.

1989

VATAN TUPROG‘I

Qo‘shni yurtni bosib olgan
Eron shohin ko‘ngli chog‘,
Bazm ila o‘tar edi
Har bir lahza, har bir choq.

Ammo tezda qo‘shni yurtdan
Ayg‘oqchilar qaytishdi
Va podshohga ta’zim bilan
Shu gaplarni aytishdi:

“Qo‘shni yurtda bizga qarshi
Pinhon isyon pishmoqda.
Tog‘da pisib yurganlar ham
Hozir pastga tushmoqda.

Kecha-kunduz tinim bilmas
Temirchilar bosqoni,
Shoirlari she’r bitar mast:
“Bitsin dushman bosqini!”

Eron shohi o‘yga botib,
So‘ngra sapchib baqirar,
Qadahini chetga otib,
Vazirlarin chaqirar:

— Qani, bunga nima deysiz?
Tezroq chora izlangiz.
Huzurimga har bittangiz
Tongda kelib so‘zlangiz.

Tong otadi,
Ahli dovon
Hammasi bo‘lar hozir.
To‘pdan chiqib, boshin egib
So‘z boshlaydi bosh vazir.

So‘z boshlaydi:
— Keching, — deya –
Ahli dovon qonidan,
Bor gapni biz eshitarmiz
Qo‘shni yurtning xonidan.

— Hoy, la’nati! – baqiradi
Eron shohi o‘sha on. –
Ko‘nglidagin aytarmidi
Bizga, axir, qo‘shni xon?!

— Aytar, — dedi bosh vazir shod,
Milt-milt yonib ko‘zlari.
Yangray boshlar o‘sha zahot
Hiyla to‘la so‘zlari:

“Chorasi bor,
Shuni qilsak
Ko‘nglin ochar o‘sha mard.
Buning uchun qo‘shni yurtdan
Tuproq olib kelmoq shart.

Bog‘ingizning yarmini shu
Tuproq bilan qoplaylik,
Keyin chorlab qo‘shni xonni,
Ulug‘ shohim, boplaylik –

Hech nimadan bexabardek
Lutf qiling mehmonga,
Uni olib o‘ting keyin
O‘sha tuproq tomonga.

O‘sha oni siz bilursiz
Ko‘nglida ne asror bor,
Nimalarni pinhon saqlar
Yuragida ul ayyor!”

Shoh ham ko‘ndi…
O‘sha kuni
Chopar jo‘nab ketadi.
Uch kun o‘tmay qo‘shni yurtning
Poytaxtiga yetadi.

Eron shohi aldar, deya
Qilmay shubha
Yo gumon,
Hayallamay Eron tomon
Otlanadi qo‘shni xon.

Yetib kelar,
Ta’zim ila
Shoh etagin o‘padi,
Mushtdek bo‘lib bir chekkaga
U ohista qo‘nadi.

Uni ko‘rib Eron shohi
Nazar-pisand qilmaydi:
“Bundayin xor bo‘lgan odam
Isyon qila olmaydi”.

Keyin esa
Vazir so‘zin
Eslab, boqqa yo‘l olar,
Qo‘shni yurtning xoksor xonin
U sekin gapga solar.

Javob berar har so‘roqqa
Xon boshini qilib xam.
Qulluq qilar har bir gapda,
Olqishlaydi shohni ham.

Shoh etagin o‘par takror,
Xuddi gulni o‘pganday…
Ammo birdan
Qaddin tiklar
Bog‘ yarmiga o‘tganda.

Ko‘zlariga nur yugurib,
Nur sharori ko‘pirar,
Shohga tikka qarab turib
G‘azab bilan gapirar:

— Qul bo‘lmasman senga, podshoh,
Qul bo‘lmaydi xalqim ham.
Bilib qo‘ygin,
Bo‘lgin ogoh!
Voz kechmasmen haqimdan.

Voz kechmasman ozodlikdan,
Voz kechmasman orimdan.
Voz kechmasman sen toptagan
Bog‘imdan,
Mozorimdan.

Seni jangda yengajakman,
Bilib qo‘ygin,
Bo‘l ogoh!
Senga qarshi chiqajakman,
Qul bo‘lmasmiz senga, shoh!”

Uning so‘zin tinglab, g‘azab
Quchib butun borlig‘in,
Eron shohi tuydi birdan
Qanchalar nochorligin.

Tuyar ekan,
Vujudida
Bosolmasdan titrog‘in,
U egilib qo‘lga oldi
Qo‘shni yurtning tuprog‘in.

Angladi, yurt mehri uyg‘oq
Dilni yengib bo‘lmaydi.
Hatto boshin olsang hamki,
U baribir o‘lmaydi.

O‘sha kuni izzat-ikrom
Qilib qo‘shni xonni u,
Vataniga kuzatarkan
Dilini quchdi qayg‘u.

U bilardi,
Erta tongda
Qo‘shinini boshlaydi
Va isyonkor qo‘shni yurtga
Askarlarin tashlaydi.

U biladi,
Bu savashda
U toru-mor bo‘ladi.
So‘nggi jangda ham qo‘shni xon,
Ham o‘ziyam o‘ladi.

Shuni o‘ylab vujudini
Quchar armon titrog‘i,
Qanday buyuk kuchdir, axir,
Ona-Vatan tuprog‘i!

1989

LOLA GULLI PIYOLA

Agra aro
Kezadi mish-mish:
Saltanatning egasi Bobur
Qirq kundirkim, xasta yotarmish,
Xira tortmish ko‘zlarida nur.

Xos tabiblar
Kezarmish mahzun,
Shoh dardiga topolmay chora.
Xotinlarin dardlari fuzun,
Farzandlari emish sadpora.

Na may bazmi,
Na gulob toti
Yoqmasmish shoh ko‘nglida chiroq.
Qolgan emish xira surati,
Rangi emish bamisli tufroq.

Zarafshonbog‘ ichida tanho
Holsiz, tolg‘in sayr aylarmish,
“Koshki o‘lsam dag‘i bu darddan
Bo‘lsam xalos”, — deya aytarmish.

Nima uning ko‘nglini qiynar,
Nima buzar uning xayolin?
Qanday qurt u –
Kemirar, chaynar,
Quritmoq bo‘p hayot niholin?

Horitdimi uni saltanat,
Horitdimi uni yo qalam?
Qaydan kirdi vujudiga dard,
Qaydan bu g‘am?
Qaydan bu alam?

…O‘sha kunlar donishmand bir chol
Shoni yetib keldi quloqqa:
Ul bengallik ochar emish qol
Boqib turib bir kaft tuproqqa.

Sodiq navkar yo‘l oldi shitob,
Ayamasdan na ot, na o‘zin.
Yelib ketdi, qayda, deb. Panjob –
Eshitay deb donishmand so‘zin.

Donishmand hind qildi bashorat:
“Uni ta’qib aylar piyola,
Piyolaga chekilgan surat:
Yetti dona qip-qizil lola”.

Yana aytdi: “Shundan shoh lohas,
Shundan shohning dilida faryod.
Ul piyola bo‘lmish muqaddas
Shoh yurtining xokidan bunyod”.

Sodiq navkar otini burib,
Yarim tunda ortiga qaytdi.
So‘ng beklarning qoshiga borib
Bengal cholning so‘zini aytdi.

Eng keksa bek birdan egdi bosh,
Ketgandayin belidan mador,
Shivirladi, ko‘zlarida yosh:
“O, Turkiston, muqaddas diyor!

Qora quvg‘in so‘qmoqlarida
Kezdik, g‘amdan bo‘lgancha ado,
Ammo, ne-ki yurtdan esdalik,
Ko‘zimizga qildik to‘tiyo.

Qay yurtlarda sarson yurmadik,
So‘nggi umid gullarin tishlab,
Biz adashib ketdik kemadek,
Ona-Vatan qirg‘og‘in tashlab.

Garchi qilich,
Tig‘larimizni
Tashlamadik janggoh, yo‘llarda,
Ular sovuq, dillarimizni
Isitguvchi taft yo‘q ularda.

Orziqtirmas yurt xoki kabi,
Orziqtirmas ular dillarni.
Ular sovuq
Yurt xoki, deya
O‘pib bo‘lmas, axir, ularni.

On hazratga ul piyolani
Tiramohda bergandim – uni
Olgan edim Samarqand yoqdan
Kelgan karvon mol sotgan kuni”.

Beklar sukut qildilar uzoq,
Eshitildi yurakda nola –
Chorlar edi ularni bu choq
Samarqanddan kelgan piyola.

Ammo ular nigohi tushdi
Bo‘m-bo‘sh turgan yoqutdor taxtga.
U turardi o‘xshab kimsasiz
Ko‘chalarda adashgan baxtga.

Qaror bitdi
va hamma ko‘ndi –
g‘amni tuyib xasta vujudda,
piyolani maydalab ko‘mdi
mo‘ysafid bek shahardan chetda.

Bobur qaytdi taxtiga yana –
Garchi dilda g‘am ildiz otmish,
Garchi Vatan sog‘inchi siyna
Aro xuddi xanjardek botmish.

…Ammo tunlar sodiq beklarning
Uyqusidan yo‘qoldi orom,
Boqarlar ufq tomonga bexush,
Ilon kuyga bo‘lganidek rom.

Shomda quyosh botayotganda,
Yer ostiga ko‘mik piyola
Siniqlari uzra gulxanday
Tovlanadi yettita lola.

1984

VATAN MЕHRI

Bu voqea ko‘p qadimda
Zamonlarning naqlimas,
O‘tgan bo‘lsa, yuz yigirma
Yil o‘tgandir,
Ko‘p emas…

Podshohlari uxlab yotgan
Yurtga dushman kirganda,
Bola demay,
Qari demay
Ayamasdan qirganda,

Buxoroga qochib borib
Amir pisib yotgan payt,
Xon amirni,
Amir esa
Xonni yovga sotgan payt,

Yer bo‘yalib alvon rangga,
Yosh to‘kkanda xor bobom,
“Elim” deya chiqdi jangga
Samarqandlik mard Bobon.

Qo‘lga tushmay olishdi u
Hurlik mayi qilib mast,
“Yurtim” deya solishdi u
Lak-lak yovga basma-bas.

Yigitlari tinmas edi
Yarim tunu tonglarda,
Jangdan keyin esa pinhon
Bo‘lar edi tog‘larda.

Hech kim bilmas ular qay jar,
Qay darada bekinar.
Kaufmanning joni chiqar,
Mirshab kabi so‘kinar.

Pistirmalar qo‘yar ovloq,
Pastqam yo‘llar chetida.
Ayg‘oqchilar izg‘ib yurar
Bozorlarning ichida.

Ammo bir kun sahar payti
Quyosh ko‘kka chiqarkan,
Habash kabi qop-qora tun
Chodirini yig‘arkan,

Yelkasiga miltiq ilgan
Shopmo‘ylovli sallotlar
Tog‘ ichidan chiqib kelgan
Cholni tutib oldilar.

Chol yonida nevarasi
Horg‘in qadam tashlardi,
Uchta badmast sallot unga
Kalxat kabi tashlandi.

Qo‘llarini buradilar,
Qaramay ko‘zyoshiga,
Va ularni kelirdilar
Yarimpodshoh qoshiga.

O, tarixning bitiklari
So‘ylab bergan necha bor,
Botirlarning amalin yo‘q –
Etgan deb xiyonatkor!

Xuddi shunday sotqin bir kas
Cholga zimdan tikildi,
Kaufmanga ta’zim ila
Yetti marta egildi.

— Men bilaman bu cholni, u
Shu tog‘da ov qiladi.
Bu tog‘larning har qarichin
Juda yaxshi biladi.

Yaxshi bilar bu tog‘u-rog‘
Toshlari-yu o‘tlarin,
Mol iziga qarab, qay chog‘,
Aytib berar o‘tganin.

Faqat shu chol topib berar
Pisib yurgan Bobonni…
Chor salloti amr etar:
— Olib keling boboyni!..

Keyin esa aytar tajang:
— Ikkoving ham o‘lasan!
Faqatgina yo‘l ko‘rsatsang,
Tig‘dan xalos bo‘lasan!

Chol indamas,
Nevara ham
Sukut saqlar, jim turar.

Kaufmanning ko‘zi o‘ynab,
“Qiynang!” – deb buyurar.

O‘sha zahot chol so‘z boshlar:
— O‘ylab ko‘rdim tanada,
Siz, hukmdor bilan yolg‘iz
Gaplashaylik panada.

Chetga chiqqach,
Kaufman der:
— Nima deysan, dayus chol?
Bir xo‘rsinib,
Ko‘zin artib
So‘z boshlaydi ma’yus chol:

— Men roziman,
Bobonniyam
O‘zim tutib berman,
Bobon yotgan jar ichiga
Sizni boshlab boraman.

Faqat, netay…
Juda uyat…
Juda uyat bo‘ldi-da…

Men bu ishni qilolmayman
Nevaramning oldida.

Qo‘l-oyog‘in bog‘lab, uni
Tog‘dan pastga tashlanglar.
So‘ng orqamdan askarlarni
Saf torttirib boshlanglar.

Uni tinglab,
Sallotlar ham
Achchiq o‘yga botdilar.
Ammo tezda bolakayni
Bog‘lab, pastga otdilar.

Uchib ketdi bola dodlab,
Urilgancha toshlarga.
O‘sha zahot chol hayqirdi,
Ko‘zi to‘lib yoshlarga

— Nevaramdan qo‘rqqan edim,
Chidolmas deb qiynoqqa…
Qo‘rqqan edim, chidolmasdan
Sizni boshlar deb toqqa.

Men-ku qari,
Men qo‘rqmayman
Na qiynoq, na o‘limdan.

Men tayyorman,
Qilavergin
Ne-ki kelar qo‘lingdan!

Faqat bilgin:
Tog‘ ichida
Seni yengar qo‘lim bor –
Nevaramning otasi-yu,
Mening botir o‘g‘lim bor.

… Bu voqea ko‘p qadimda
Zamonlarning naqlimas,
O‘tgan bo‘lsa,
Yuz yigirma
Yil o‘tgandir – ko‘p emas.

Ammo unut cholning nomi,
Unut bola nomiyam,
O‘ch olinmay toshga do‘nib
Yotar ular qoniyam.

Bu qon faqat bahor chog‘i
Unib chiqar gul bo‘lib
Va so‘roqlar: “Axir, qandoq
Yashayapmiz qul bo‘lib?!”

Bu sas telba etgan bo‘ron
Gul to‘ksayam bog‘larda,
Bu so‘roqning aks-sadosi
Yangrasayam tog‘larda,

Baqirsayam tol barglarin
Aylantirib tillarga,
Bu sas yetmas
Muzlab yotgan
O‘chdan xoli dillarga…

1989

TUZ HAQI

Men so‘ylayin,
Siz o‘ylang –
Bu to‘g‘rimi, noto‘g‘ri?..
Xullas, qadim zamonda
Bo‘lgan ekan bir o‘g‘ri.

Tunni bedor o‘tkazib,
Zo‘r bergancha kuchiga,
Kiribdi u, choh qazib,
Xazinaning ichiga.

Hayallamay qopiga
Oltin-zardan solibdi,
So‘ng “Yetar” deb qopini
Yelkasiga olibdi.

Chohga qaytib tushay deb
Turgan payti, zulmatda
Nimadir tovlanibdi
Yo olmos yo zumradday.

“Bu gavhari shamchiroq
Bo‘lsa kerak!” – o‘ylabdi.
“Omadim yurishdi”, — deb
O‘z-o‘ziga so‘ylabdi.

“Qani bilay” degan o‘y
Kelgan zahot ko‘ngliga,
Gavharni yalabdi u
Shartta olib qo‘liga.

So‘ng dong qotib…
Qopini
Yukdan xoli etibdi,
Chohga sakrab tushgancha
Shoshib chiqib ketibdi.

Kun chiqdi,
Yitdi kecha –
Bu gapdan bo‘lib ogoh
“Vodarig‘” deganicha
O‘ylanib qolibdi shoh.

“Shuncha chuqur choh qazib
Ishni qoyil etibdi,
Vale nechun oltin-zar
Olmay chiqib ketibdi?”

Aytibdi: — “Jar solinglar,
Kelib tez qoshimizga,
Bu ishni qilgan odam
Izohin aytsin bizga!

Jazo berar, deb, mendan
Qo‘rqishini bilaman.
Xudo haqi,
Jazodan
Uni ozod qilaman.

Bu xabarni eshitib
O‘g‘ri shoshib-yelibdi
Va shohning huzuriga
Boshin egib kelibdi.

“Choh qazib xazinaga
Kirgan odam bo‘laman,
Qol, desangiz, qolaman,
O‘l, desangiz o‘laman.

Boshqalarning dahli yo‘q
Bu gunohga, ey, podshoh!”
“Xo‘p! – debdi shoh, —
Sen faqat
Maqsadingdan qil ogoh.

Shuncha chuqur choh qazib
Ishni qoyil etibsan.
Ammo nega bir chaqa
Olmay chiqib ketibsan?”

O‘g‘ri debdi:
“Qopimga
Ko‘targancha oluvdim,
O‘sha qopga zardan ham,
Oltindan ham soluvdim.

Endi chiqtb ketay jeb
Turganimda,
Zulmatda
Allanarsa tovlandi
Yo olmos yo zumradday.

Ul narsani gavhari
Shamchiroq, deb o‘ylabman.
Bilmoq uchun…
Qo‘limga
Olib shartta yalabman.

O‘sha narsa tuz ekan…
Tuzingizdan totgandim –
Tuz haqiga rioya
Qilib chiqib ketgandim.

Bir tuz totgan yeringga
Qirq kun salom bermoq shart.
Tuzliqqa tupurmoqdan
Or qilmas faqat nomard…”

O‘g‘rining so‘zin tinglab
Podshoh qoyil qolibdi
Va o‘g‘rini taqdirlab,
Xizmatiga olibdi.

Bu naql necha marta
Kelgan mening o‘yimga,
Nokaslar bulg‘aganda
Kirib olib uyimga.

Ular tuzim totib ham
Uyim talon etarlar,
Molimni o‘g‘irlab, so‘ng
Meni “o‘g‘ri” atarlar.

Boshimda gurzi ushlab,
Meni “zo‘ravon” derlar,
Mening mayli,
Bolamning
Haqini tortib yerlar.

Qo‘ysang,
Bo‘kib qolguncha,
To‘ng‘iz kabi yeydilar.
So‘ng mehmondo‘st emassan,
Ta’magirsan, deydilar.

Derlar: “Yurting nega boy,
Unar ming xil narsalar?”
Sababin bilardilar
Ketmonni ko‘tarsalar.

Ketmonni ko‘tarsalar
Saratonda.
Tush chog‘i –
Balki aytmasmdilar:
“Yog‘da o‘zbek pichog‘i”.

Bilarmilar ko‘kyo‘tal
Bo‘lishini bolalar,
Kuz kelib muz-qirovga
Belanganda dalalar.

Bilarmilar,
Ayollar
Tiriklay so‘lishini,
Surmay shodmon xayollar,
O‘tda kul bo‘lishini.

Bilarmilar,
Kunu-tun
Bu xalq tinmay ishlashin,
Tog‘dek xirmon ko‘tarib,
Burda nonni tishlashin.

Ishonar xalq baribir
Bobolarning aqliga,
“Tuzlig‘ingga tupurma”,
Degan buyuk naqliga.

Bilmasa,
Gapim uqsin:
Yilning oldi-pastida,
Bolam kitob o‘qisin,
Degan orzu qasdida.

Ter to‘kadi,
Yog‘ puli
Topmoq uchun chiroqqa,
Tuz to‘kilar kun bo‘yi
Manglayidan tuproqqa.

Shu tuz haqqi yasharman,
Ulab kecha-kunduzni,
Gavhari shamchiroqqa
Alishmayman bu tuzni.

1989

OTA QABRI

Bu rivoyat ko‘p qadim
Yillardan o‘tib kelur.
Ko‘p qadim gap bo‘lsayam,
Bizlarga ibrat bo‘lur.

…O‘limi yaqinlashib
Qolganini sezgan chol,
Uch o‘g‘lini chaqirib,
To‘satdan berdi savol:

“O‘lsam nima qilasiz?”
O‘g‘illar jim turdilar
Va nihoyat: “Bilmaymiz!”
Deya javob berdilar.

Chol aytibdi:
“Qayg‘urmang,
Siz ham bir kun o‘lasiz.
Xullas, o‘lsam,
Bittangiz
Merosxo‘rim bo‘lasiz.

Ko‘p talashib, tortishmang,
Topolmay tosh-tarozi.
Qozi qanday hal qilsa,
Bo‘ling shunga siz rozi”.

Kuni yetgan ekan, chol
Aytibdi-yu, o‘libdi.
Birpasda hovlisiyam
Odamlarga to‘libdi.

O‘g‘illar ham “Taqdir” deb
Izn bermay firoqqa,
Otani o‘sha kuni
Berishibdi tuproqqa.

Ertasi, kun chiqarkan
Xilqatlar yorishibdi.
Qozixona tomonga
Uch o‘g‘lon borishibdi.

Qozi debdi:
“Bu ishni
Hal qilmoq juda dushvor.
Ammo bunday tashvishni
Hal qiluvchi bir chol bor.

Makoni g‘or –
Tinch go‘sha…
Chol ko‘p gapni biladi.
U nima desa, o‘sha
Mening hukmim bo‘ladi.

Hayallamay uchchovlon
Chol qoshiga boringiz.
Yechib berar:
Otaga
Merosxo‘r qay biringiz!”

“Umid qilsang ushalgay!” –
Deb o‘g‘lonlar shu zamon,
Ketdilar chol yashagan
Qop-qorong‘i g‘or tomon.

Chol indamay tinglabdi
O‘g‘illarning so‘zini,
So‘ng esa baqiribdi
Olaytirib ko‘zini:

— Evoh, ota degani
Nahot shundoq bo‘ladi?
Merosxo‘r kim?
Aytmasdan
Axir, nega o‘ladi?

Tuturiqsiz otadan
Ko‘nglingiz uzingiz.
Hoziroq borib uning
Mozorini buzingiz!

So‘ng qoshimga kelsangiz
Uchchovingiz qaytadan,
Merosxo‘r qay biringiz
Bo‘lishingiz aytaman”.

Ikki o‘g‘il yugurib
Ketishibdi o‘sha on,
Uchinchisi o‘y surib
Yo‘lga tushibdi hayron.

To‘ng‘ich bilan o‘rtancha
Shovqin solib,
Mushtlashib,
Yetishibdi mozorga,
Ketmonu bel ulashib.

Har ikkisi merosni
O‘ylar edi dil xushlab.
Kutib opti ularni
Kenja o‘g‘il tig‘ ushlab.

“Qani otam qabriga
Tegib ko‘ring-chi!” – debdi.
“O‘ldiraman, buzilsa
Otamning tinchi!” – debdi.

Aytibdi:
“Voz kechaman,
Meros uchun kuymayman.
Ammo otam qabrini
Buzishga yo‘l qo‘ymayman.

Qaytar dunyo deganlar,
Buzib ota qabrini,
Siz buzasiz aslida
Bolangizning qalbini”.

Ikki o‘g‘il yana chol
Qoshiga qaytishibdi
Va bor gapni oqizmay,
Tomizmay aytishibdi.

Chol so‘zlabdi:
“Otangiz
Maqsadini anglovdim,
Qabrini buzmoqniyam
Sinov uchun tanlovdim.

Siz ikki jirkanch o‘g‘il
Qaytmadingiz bu ishdan –
Eng og‘ir gunoh bo‘lmas
Ota qabrin buzishdan.

Yolg‘izgina ukangiz
Ketganlar ruhin xushlab,
Qabrni buzmoqqa yo‘l
Bermadi qilich ushlab.

Tig‘ ushladi yurtini
Saqlagan botir kabi.
Asrab oru burdini,
Bulg‘anmadi yosh qalbi!

Kimda yo‘q or va nomus,
Tirigida o‘ladi.
Hukmim shudir:
Merosxo‘r
Shu ukangiz bo‘ladi!

Kimda yo‘q or va nomus,
Mening so‘zim tushunmas.
Merosxo‘rlik faqat mulk
Yoki boylik uchunmas.

Bu bobolar, momolar
Qabrini tinch saqlashdir.
Ota tuzini oqlash,
Ona sutin oqlashdir.

Necha qadim ajdodlar
Xoki erur bu Vatan.
Yurtni saqlolmas – ota
Qabrini saqlolmagan”.

…Bizlar qaysi o‘g‘ilmiz,
Aytgin zamondosh o‘rtoq,
To‘ng‘ichmi, o‘rtanchami,
Yo kenjami – o‘ylab boq?!

Garchi juda topqirmiz,
Garchi juda qaysarmiz,
O‘ylab boqqil,
Bu yurtda
Merosxo‘rmiz qaysimiz?!

Bobolar, momolardan
Qalbin uzib yurgan kim?
Botir Mahmud Tarobiy
Qabrin buzib yurgan kim?

“Merosxo‘r – men!” – deyishdan
Avval kelgin, javob ber:
Nega indamay turding
Zo‘rlanganda Ona yer?

Ey, sen nomard,
Ey, beburd,
Orolni nega so‘yding?
Nega yurtingni manqurt,
Ko‘rlarga berib qo‘yding?

…Ota, meni kechirgin,
Yo‘q, men qabring buzmadim –
Ammo sening yodingni
Yo‘qotganim sezmadim.

Sezmadim mozoringda
O‘chib qolgan sham kabi,
G‘ofil o‘ylar ichida
So‘nib qolganin qalbim.

…O‘g‘lim, bobong yonida
Yotsam, saqla tinchimni.
Sen meni qo‘riqlagin
Dast tutib qilichingni.

1989