Ўзбекистон халқ ёзувчиси Шукур Холмирзаев мазкур мактубни, янглишмасам, қисман таржима қилиб, уни дастлаб Лев Толстой тўғрисидаги “Танҳолик” ҳикоясида келтиради. Бу ҳикоя дастлаб “Ёзувчи” газетасида 1998 йилда эълон қилинган. Мактубнинг нисбатан тўлароқ шаклини кейинги йили “Тафаккур” журналининг 1-2-сонларида эълон қилинган “Жамиятнинг мақсади” мақоласида келтиради (Мана бу саҳифада ўқишингиз мумкин).

Ўша йили, яъни 1999 йилда Шукур Холмирзаевга “Меҳнат шуҳрати” ордени берилади. Янглишмасам, бу юқорининг топшириғи билан, буюртма асосида ёзилган мақола бўлган. Бироқ халқ ёзувчиси бўлган Шукур Холмирзаев буюртма мақолада ҳам даврнинг ўта кескин муаммосини (бошини кундага қўйган ҳолда) ошкор қилишнинг, яъни Толстойча ҳақиқатгўйликнинг уддасидан чиқа олган (Абдуҳамид Пардаевнинг изоҳи).

ЛЕВ ТОЛСТОЙ
НИКОЛАЙ II ГА МАКТУБ

1902 йил 16 январь, Ғаспира

Марҳаматли биродар!

Сизга мурожаат қилишимнинг боиси – Сизни нафақат шоҳ деб билганим, балки Сизни ўзимга биродар бир инсон деб билганимдандир. Қолаверса, мен сизга баайни нариги дунёдан ёзмоқдаман, чунки қазойим яқин қолди.

Аммо Сизнинг бугунги кунда қилиб турган ишларингиз, яъни ижтимоий фаолиятингиз ҳақида, бу фаолият қанақа бўлиши мумкин эди: миллионлаб инсонларга қанчалар фойдали бўлур эди ва ушбу фаолиятингиз шу тарзда давом этаверса, ўша миллионлаб инсонларга ва шахсан ўзингизга қанчалар зиён етказиши мумкинлигини айтмасдан ўлишни истамайман, биродар.

Русиянинг учдан бир қисми қонунга зид ўлароқ бамисоли қамал ҳолатида яшайди. Полиция қўшинларингиз – ошкора ва хуфияларингиз кундан-кун кўпаймоқда. Қамоқхоналар ва сургун қилинадиган жойларингиз шу қадар тўлиб кетганки, уларнинг асосий қисмиини сиёсий маҳбуслар ташкил этади; энди улар сафига оддий ишчилар ҳам қўшила бошлади.

Цензура шу қадар аҳмоқона таъқиқлар чегарасига етиб келдики, энг қора кунларимиз саналмиш – 40-йиллар даражасидан ҳам ўтиб кетди. Диний тазйиқлар ҳеч қачон бу қадар шафқатсизлик билан олиб борилмаган эди… Шаҳарларда – завод ва фабрикалар қошида қўшинларингиз ҳаргиз тайёр турадики, қайси бир жойда халқ андак норозилик билдирса, милтиқларига ажал ўқларини жойлаб югуришади. Жуда кўп жойларда бродаркушлик бўлди ва янги-янги қон тўкилишига ҳозирлик кўрилмоқда.

Давлатнинг мана шундай муттасил амалга ошираётган кескин ва шафқатсиз хатти-ҳаракатлари сабабли 100 миллионли деҳқон халқ – ҳа, Русиянинг қудратини таъминловчи деҳқонлар – давлат бюджети муттасил ортиб бораётганига ёки, аниқроғи, айни ортиб бориши оқибатида кундан-кунга камбағаллашиб бораётир, очлик одатдаги ҳолга айланиб қолди. Ва, табиий, жамиятнинг барча қатламларида давлат сиёсатига нисбатан қаршилик кўрсатиш, унга душманларча муносабатда бўлиш ҳам одатий ҳолга айланиб қолди.

Буларнинг барчасини сабаби, ҳеч шубҳасиз, битта: гап шундаки, сизнинг маслаҳатчиларингиз халқ ҳаётидаги исталган илгари силжишни тўхтатиб, айни шу йўл билан халқнинг фаровонлигини ҳамда сизнинг хотиржамлигингиз ва хавфсизлигингизни таъминлаяпмиз, дея сизни ишонтирмоқда. Бироқ Тангри таоло йўл берган инсониятнинг доимий олдинга интилишини тўхтатишдан кўра дарёнинг оқимини тўсиш осон. Муайян одамлар ҳаётнинг ҳозиргидек кечишини хоҳлайди, улар “apres nous le deluge” (французча) “биздан кейин дунёни сув босиб кетмайдими” деган ақида билан яшайдилар; бинобарин бунга сизни ҳам ишонтира оладилар ва бу уларнинг вазифаси ҳисобланади – хуллас, уларни тушунса бўлади. Бироқ, во дариғки, сиздай эркин, ҳеч вақога муҳтож бўлмаган одам, оқил ва бағрикенг инсон қандай уларга ишонишингиз; уларнинг даҳшатли йўл-йўриқларига амал қилиб, инсониятнинг ёвузликдан эзгуликка, зулматдан ёруғликка абадий талпинишини тўхтатишдек бемаъни муддао йўлида шунчалик ёвузликлар қилишингиз ёки ёвузликлар қилиниши учун имконият яратишингизни асло тушуниб бўлмайди.

Ахир, Сиз ушбу ҳолни билмаслигингиз мумкин эмас, яъни инсоният тараққиётида ҳаётнинг шакллари, жумладан, иқтисодий, сиёсий, ижтимоий ва диний шакллари тўхтовсиз ўзгариб, қўпол шакллари юмшоқроқ шаклларга, аҳмоқона бошқарувлар оқилона бошқарув усулларига ўрнини бўшатиб бераётир.

Бутун дунё тараққиётида шу ҳол кузатилаётир.

Сизнинг маҳрам-маслаҳатчиларингиз эса Сизга, йўқ, бу – ёлғон ақида, дейишади, рус халқи учун праволслав дини ва яккаҳокимлик илгари қандай қимматга эга бўлса, ҳамон шундай – бу ҳол унинг табиатига хосдир ва бундан кейин ҳам шундай бўлиб қолади, дейишади ва бир-бири билан боғлиқ бу икки бошқарув шаклини нима қилиб бўлса-да қуллаб-қувватлаш ва мустаҳкамлашни маслаҳат беришади. Ахир, бу икки томонлама хато-ку. Биринчидан, православлик рус халқига бир замонлар қанчалик қадрли – табиатига хосдек бўлган эса, эндиликда бундай эмас. Синоддаги оберпрокурорнинг ҳисоботларидан билишингиз мумкинки, Русиядаги руҳан ва ақлан камол топган кўпдан-кўп зиёлилар бошларига ёғилажак хавф-хатарларни яхши билганлари ҳолда православликдан йироқлашмоқда, эзгу ҳақиқатларни тан олгувчи мазҳабларга кирмоқда. Иккинчидан, башарти рус халқига православлик шу қадар хос – миллий туйғуси каби бўлар экан, бу ақиданинг бунчалар ҳимоя қилинишининг ҳамда уни инкор этадиганларни шафқатсизларча таъқиб қилинишининг сира ҳожати йўқ.
…
Энди яккаҳокимликка келсак, бу ҳам рус ҳалқига хос эътиқоддир дейиш хато экани кўриниб қолди: илгари замонларда шоҳ – гуноҳсиз, ердаги худодир, унинг ёлғиз ўзи халқни – давлатни бошқаради, деб ишонишган бўлса, ҳозир ишонишмайди. Биринчидан, андаккина саводхон одам ҳам биладики, яхши шоҳ, французлар таъбири билан айтганда: “un heureux hasard”, камдан-кам учрайдиган бахтли тасодиф, қолаверса, шоҳлар нодон ва жоҳил бўлишлари ҳам мумкин экан – худди Иоан Тўртинчи ва Павелга ўхшаб; иккинчидан; шоҳ қанчалик яхши бўлмасин, 130 миллиондан иборат аҳолини якка ўзи бошқара олмайди, халқни – давлатни шоҳга яқин турган кимсалар, халқ манфаатидан кўра ўзларининг нафини кўпрок ўйлайдиган кимсалар бошқаради, бу мансабдорлар эса халқ фаровонлигини ўйламайди, аксинча асосан ўзларининг манфаатлари ҳақида қайғуради. Сиз менга шоҳлар ҳалол ва ишчан ўғлонларни ёнига олиши мумкин, дейишингиз мумкин. Афсуски, шоҳ бундай қила олмайди, у тасодифан ёки турли йўллар билан пинжига кириб олган бир неча ўнлаб кимсаларнигина билади, бу кимсалар сидқидилдан хизмат қилиши мумкин бўлган виждонли одамларни қора тоғдай шоҳдан тўсиб туради. Бинобарин, серғайрат, чинакамига маърифатли, ҳалол, ижтимоий фаолиятга ташна минглаб ҳалол одамлардан эмас, Бомарше айтгандек, шоҳ “қулларча ўртамиёна феъл-атвори билан жамики ниятларига эришадиган” тоифалардан хизматчиларни танлаб олади. Кўплаб руслар шоҳга итоат қилишга тайёр, бироқ рус халқи ўз орасидан чиққан мансабдорларга ҳақорат қилмасдан бўйинсина олмайди, чунки шоҳ номидан халқни бошқараётган бу кимсалардан нафратланади.

Авомнинг шоҳга, яъни Сизга ва Сизнинг корчалонларга кўрсатаётган севгиси Сизни адаштираётир, биродар. Москва ва бошқа шаҳар кўчаларида Сизни ва ёрдамчиларингизни кўришганда, халқнинг “ура!” деб аюҳаннос солишига ишонманг. Булар асосан – полиция томонидан ҳайдаб келинган ва саф тортиб қўйилган, халқнинг сизга садоқатини хўжакўрсинга намойиш қилувчи оломондан бошқа нарса эмас. Эслайсизми, бобонгиз Харьковда бўлганида, ибодатхона майдонини тўлдирган минг-минглаб халқ – кийими ўзгартирилган полициячилардан иборат эди.

Башарти сиз, шоҳона ташрифларингиз чоғида бутун темир йўл бўйлаб саф тортган аскарлар ортига тизиб қўйилган деҳқонлар томонига мен сингари ўта олганингизда; қўшни қишлоқлардан ҳайдаб келинган ҳамда совуқда ва тиззагача лойга ботган ҳолда сизнинг келишингизни бирон-бир манфаат кўрмасдан бир неча кун кутган бу деҳқонлар: оқсоқоллар, юзбошилар, ўнбошиларнинг дардларини тинглаганингизда эди, халқнинг чинакам вакиллари, оддий деҳқонлардан яккаҳокимлик ва унинг вакилига муҳаббатга тамомила зид фикрларни эшитар эдингиз. Агар 50 йил муқаддам Николай I даврида Чор подшоси ҳокимиятининг обрўйи юқори бўлган бўлса, кейинги 30 йил мобайнида унинг ҳурмати тўхтовсиз пасайиб, сўнгги пайтда шу даражада тушиб кетдики, эндиликда барча тоифаларга мансуб исталган одам ҳукумат фармойишларини нафақат тортинмас дадил қораламоқда, балки шоҳнинг ўзига ҳам маломатлар ёғдирмоқда, ошкора масхаралаб устидан кулмоқда.

Яккаҳокимлик – давлат бошқарувининг эскирган, умрини ўтаб бўлган шаклидир. Тўғри, бу бошқарув усули Африканинг қайсидир бурчакларидаги қабилаларга маъқул тушар, аммо рус халқига маъқул тушмай қолганига анча вақт бўлди: рус саводли, маданий бўлгани сари бу масалаларда ҳам кўзи очилаётир. Бинобарин, бошқарувнинг бу шакли ва у билан боғлиқ православияни фақат ҳозиргидек хилма-хил зўравонликлар: кучайтирилган соқчилар, сургунлар, қатллар, диний таъқиблар, китоблар ва газеталарни таъқиқлаш, сийқаси чиққан таълим тизими ҳамда умуман ақлбовар қилмас бемаъниликлар ва шафқатсизликлар ҳисобига сақлаб туриш мумкин.

Сизнинг ижтимоий фаолиятингиз ушбу кунларгача шу тарзда кечди. Дастлаб Тверь депутатларига жавобан, одамларнинг қонуний истакларини “бемаъни хомхаёллар” (Николай II земствалар ва дворянларнинг вакиллари олдида сўзлаган нутқида “ички бошқарув ишларида қатнашиш таклифларидан “бемаъни хомхаёллар” сифатида огоҳлантирган ҳамда “яккаҳокимлик негизларини бундан буён ҳам ҳимоя қилишини” баён қилганди – Абдуҳамид Пардаев) деб атаганингиз бутун рус жамиятининг норозилигини келтириб чиқарди. Финландия хусусидаги буйруғингиз (Чор ҳукумати Финландияни руслаштириш мақсадида қаттиқ сиёсат юритади. 1900 йили Финландияда “Давлат тили – рус тили” деб эълон қилинади; 29 июнда чиқарилган янги қонунга кўра эса финлар Рус армиясида ҳарбий хизмат ўташи шарт қилиб қўйилади), Хитойга босқин (1901-1902 йилларда Германия, АҚШ, Англия, Франция ва ҳоказо давлатлар томонидан қилинган интервенцияга Русия ҳам қўшилган эди – Шукур Холмирзаев), Гаага конференциясига тақдим этган дастурингиз ва амалда унинг аксини қилганингиз (1899 йили Русиянинг ташаббуси билан Гаагада Тинчлик конференцияси очилган, айни чоғда чоризм Узоқ Шарқни батамом босиб олиш учун тайёргарлик хусусида буйруқ чиқарган эди – Шукур Холмирзаев), вилоятларда ўзини-ўзи бошқарувни сусайтириб, тўраларча бошқарув усулларини қўллаб-қувватлашингиз ва кучайтиришингиз – бу аксилинсоний қилиқларингиз бўлмаслиги мумкин эди.
Зўравонлик чора-тадбирлари билан халқни фақат эзиш мумкин, бироқ уни бошқариб бўлмайди. Бизнинг давримизда халқни чинакамига бошқаришнинг ягона усули халқнинг ёвузликдан эзгулик, зулматдан ёруғлик сари интилишларига раҳбарлик қилиб, бу мақсадга энг яқин йўл билан олиб боришдан иборат. Буни амалга ошириш учун эса биринчи галда халққа ўз истаклари ва шикоятларини айтиш имконини яратиш керак ҳамда мана шу истаклар ва шикоятларга қулоқ тутиб, улардан битта синф ёки тоифанинг эмас, балки аксарият кўпчилик аҳолининг, меҳнаткашлар оммасининг талабларига жавоб берадиганларини амалга ошириш зарур.

Башарти, рус халқига ўз истакларини баён қилиш имконияти бериладиган бўлса, менинг назаримда улар қуйидагилардан иборат бўлади:
Меҳнаткаш халқ биринчи галда ўзини бошқа барча фуқаролар ҳуқуқларидан фойланишга имкон бермайдиган, ҳамма ҳақ-ҳуқуқлардан маҳрум жабрдийда аҳволига солиб қўядиган махсус қонунлардан халос қилишни сўрайди; кейин ўзининг маънавий эҳтиёжларига хос ва мос таълим ва эътиқод эркинлигини, бемалол кўчиб юриш эркинлигини хоҳлашини айтади; ва, энг муҳими, бутун 100 миллионли халқ ердан эркин фойдаланишни, яъни ерга хусусий мулкчилик ҳуқуқи бекор қилинишини хоҳлашини бир овоздан баралла талаб қилади.

Айни мана шу – ерга хусусий эгалик қилиш ҳуқуқининг йўқотилиши, менимча, Русия ҳукумати бизнинг давримизда амалга ошириши керак бўлган дастлабки вазифа ҳисобланади.

Инсоният ҳамиша афзал ҳаёт тарзига талпинади, бинобарин ҳаётининг ҳар бир даврида афзал ҳаёт тарзини амалга оширишнинг давр талабларига мос энг яқин вазифаси мавжуд. Эллик йил муқаддам Русия учун қулликка барҳам бериш ана шундай энг яқин ва муҳим вазифа бўлганди. Бизнинг давримиздаги асосий вазифа меҳнаткашлар оммасини бир ҳовуч ҳукмронлар тоифасидан озод қилишдан иборат, бугунги кундаги амалий вазифа мана шу.

Ғарбий Европада бу мақсадга завод ва фабрикаларни ишчиларга умумий фойдаланиш учун бериш йўли билан эришиш мумкин дейишади. Мазкур муаммонинг Ғарб халқлари учун шу тарзда ҳал қилиниши тўғрими ёки нотўғрими, буни қилса бўладими ёки бўлмайдими, бундан қатъий назар ҳозирги аҳволдаги Россияда бундай қилиб бўлмаслиги шубҳасиз. Аҳолисининг аксарияти қишлоқларда яшайдиган ва ҳаёти йирик заминдорларга тўла боғлиқ бўлган Россияда фабрика ва заводлардан умумий фойдаланишга ўтиш йўли билан меҳнаткашларни озод қилишнинг имкони йўқ. Рус халқини фақат ерга хусусий мулкчиликни йўл қилиш ва ерни умумхалқ мулки деб эълон қилиш орқали озод қилиш мумкин, бу рус халқининг азалий ардоқли орзуси бўлиб, Русия ҳукуматидан ҳали ҳамон шундай қилишни кутаётир.

Менинг бу мулоҳазаларимни, айниқса ерни умумхалқ мулки деб эътироф этишга оид таклифимни сизнинг маслаҳатчиларингиз “давлат бошқарувининг бутун мураккабликларидан бехабар кимсанинг ўтакетган ҳавойи фикрлари ва уқувсизлиги” деб талқин қилишларини биламан; лекин шуни ҳам биламанки, халққа нисбатан тобора кўпроқ шафқатсиз зўравонликлар қилишга мажбур бўлмасликнинг фақат ёлғиз чораси бор, хусусан: халқ истакларидан олдинда юрадиган мақсадни ўз вазифангиз қилиб олишингиз керак. Хуллас, рўпарадан келаётган арава янчиб кетишини кутиб ўтирмасдан унинг жиловини қўлга олиш керак, яъни ҳаётнинг афзал шаклларини жорий қилувчиларнинг олдинги сафларида бориш керак. Бу борада Россиянинг вазифаси фақат ерга хусусий мулкчиликни йўл қилиш саналади. Фақат шундагина Русия ҳукумати завод-фабрикаларнинг ишчилари ёки ўқувчи ёшларга ҳозиргидек номуносиб ва мажбурий ён беришлар қилмасдан, ҳаётидан хавфсирамай ўз халқининг йўлбошчиси бўлиши ва росмана бошқара олиши мумкин.

Маслаҳатчиларингиз сизга ерга хусусий мулкчиликни йўқ қилиш хомхаёл ва амалга ошириб бўлмайдиган иш, дейди. Уларнинг фикрига кўра, 130 миллионли тирик жонлардан иборат халқни ҳаётига ёки ҳаёт белгиларини намоён қилишига барҳам беришга мажбурлаш ҳамда аллақачонлар улғайиб, асло сиғмай қолган қуюшқонга қайта зўрлаб тиқиш, – хомхаёл эмас ва наинки амалга ошириб бўлмайдиган иш, балки энг оқилона ва ҳаётий тадбир. Бироқ андак бош қотирилса, ҳозиргидек амалга ошириш хатарли ишни қилишга зўр беришнинг ҳожати қолмайди, аксинча ҳамон бошланмаган, бироқ айнан қайси долзарб ва зарур вазифани амалга ошириш мумкинлиги ойдинлашади.

Шахсан ўйлашимча, бугунги кунда ерга хусусий эгалик қилиш 50 йил муқаддам крепоснойлик ҳуқуқи сингари чидаб бўлмайдиган ва шубҳасиз адолатсизлик ҳисобланади. Фикримча, ерга хусусий эгаликнинг йўқ қилиниши рус халқини эмин-эркинлик, фаровонлик ва мамнунликнинг юқори поғонасига олиб чиқади. Яна, бу тадбир, ҳеч шубҳасиз, ҳозир ишчилар орасида тобора авж олиб бораётган, халқ учун ҳам, ҳукумат учун ҳам даҳшатли хавф-хатарга айланаётган барча ижтимоий ва инқилобий ғазабланишларга чек қўяди.

Лекин мен янглишган бўлишим мумкин, бинобарин бу масалани ҳал қилиш-қилмасликдан қайси бири афзаллигини ҳам агар имконият берилса, фақат яна халқнинг ўзи танлайди.

Хуллас, нима бўлмасин, айни паллада ҳукумат олдида турган биринчи галдаги вазифа халққа ўз истаклари ва шикоятларини айтишга монелик кўрсатаётган жабр-зулмга чек қўйишдан иборат. Ўз фаровонлигини таъминлайдиган фикрларини айта олмаслиги учун оғзи боғлаб қўйилган одамга яхшилик қилиб бўлмайди. Фақат ўз халқининг ёки унинг аксарият қисмининг истаклари ва эҳтиёжларини билган тақдирдагина халқни бошқариш ва унга яхшилик қилиш мумкин.

Муҳтарам биродар, бу дунёда фақат бир марта яшайсиз, хоҳласангиз уни Тангри таоло томонидан белгилангандек одамзотнинг ёвузликдан эзгуликка, зулматдан ёруғликка талпинишини тўхтатишдек беҳуда уринишга совуришингиз, шунингдек, халқнинг орзу-умидларлари ва хоҳиш-истакларини теран англаган ҳолда бутун ҳаётингизни уларни рўёбга чиқаришга бахш этиб, Худога ва халққа хотиржам ҳамда шоду хуррам хизмат қилишга сарфлашингиз мумкин.

Ҳукмронлигингиз йилларида кўпдан-кўп хайрли ишлар ҳам ёки кўплаб ёвуз қилмишлар ҳам қилишингиз мумкинки, бу борада зиммангиздаги масъулият қанчалар улкан бўлмасин, заминдаги ҳаётингиз учун Худонинг олдидаги жавобгарлигингиз ундан ҳам зиёда. Бинобарин, боқий дунёдаги ҳаётингиз фоний дунёдаги савобу гуноҳларингизга боғлиқ. Бу ҳаётни Худо сизга хилма-хил ёвузликлар қилиш ёки уларга йўл қўйиб, иштирок этиш учун эмас, балки илоҳий иродасини адо этишингиз учун берган. Худонинг иродаси, яъни амру фармони эса одамларга ёмонлик эмас, яхшилик қилишни талаб этади.

Бу хусусда одамлар олдида тургандек эмас, Худонинг олдида тургандек мулоҳаза қилиб кўринг ва Худо, яъни виждонингиз буюрган ишни қилинг. Башарти, янги ҳаёт йўлини танласангиз, бу йўлда учрайдиган тўсиқлардан сира ҳам ҳадиксираманг. Агар бу ишга ўткинчи шону шуҳрат учун эмас, балки виждонан, яъни баҳаққи Худо киришсангиз, мазкур йўлда дуч келадиган тўсиқлар ўз-ўзидан ғойиб бўлади, сиз уларни ҳатто пайқамайсиз.

Бу мактубим билан беихтиёр сизнинг ҳамиятингизга теккан ёки ранжитган бўлсам, мени маъзур тутинг. Бу хатни фақат рус халқи ва сизга бахту саодат тилаб ёздим. Бунга эриша олдимми-йўқми, келажак кўрсатади, у кунларни кўришим эса эҳтимолдан йироқ. Мен ўз бурчим ҳисоблаган ишни қилдим.

Сизга чинакам бахту саодат тилаб самимий биродарингиз
Лев Толстой

1902 йил 16 январь

Шукур Холмирзаев билан Абдуҳамид Пардаев таржимаси

O‘zbekiston xalq yozuvchisi Shukur Xolmirzayev mazkur maktubni, yanglishmasam, qisman tarjima qilib, uni dastlab Lev Tolstoy to‘g‘risidagi “Tanholik” hikoyasida keltiradi. Bu hikoya dastlab “Yozuvchi” gazetasida 1998 yilda e’lon qilingan. Maktubning nisbatan to‘laroq shaklini keyingi yili “Tafakkur” jurnalining 1-2-sonlarida e’lon qilingan “Jamiyatning maqsadi” maqolasida keltiradi (Mana bu sahifada o‘qishingiz mumkin).

O‘sha yili, ya’ni 1999 yilda Shukur Xolmirzayevga “Mehnat shuhrati” ordeni beriladi. Yanglishmasam, bu yuqorining topshirig‘i bilan, buyurtma asosida yozilgan maqola bo‘lgan. Biroq xalq yozuvchisi bo‘lgan Shukur Xolmirzayev buyurtma maqolada ham davrning o‘ta keskin muammosini (boshini kundaga qo‘ygan holda) oshkor qilishning, ya’ni Tolstoycha haqiqatgo‘ylikning uddasidan chiqa olgan (Abduhamid Pardayevning izohi).

LЕV TOLSTOY
NIKOLAY II GA MAKTUB

1902 yil 16 yanvar, G‘aspira

Marhamatli birodar!

Sizga murojaat qilishimning boisi – Sizni nafaqat shoh deb bilganim, balki Sizni o‘zimga birodar bir inson deb bilganimdandir. Qolaversa, men sizga baayni narigi dunyodan yozmoqdaman, chunki qazoyim yaqin qoldi.

Ammo Sizning bugungi kunda qilib turgan ishlaringiz, ya’ni ijtimoiy faoliyatingiz haqida, bu faoliyat qanaqa bo‘lishi mumkin edi: millionlab insonlarga qanchalar foydali bo‘lur edi va ushbu faoliyatingiz shu tarzda davom etaversa, o‘sha millionlab insonlarga va shaxsan o‘zingizga qanchalar ziyon yetkazishi mumkinligini aytmasdan o‘lishni istamayman, birodar.

Rusiyaning uchdan bir qismi qonunga zid o‘laroq bamisoli qamal holatida yashaydi. Politsiya qo‘shinlaringiz – oshkora va xufiyalaringiz kundan-kun ko‘paymoqda. Qamoqxonalar va surgun qilinadigan joylaringiz shu qadar to‘lib ketganki, ularning asosiy qismiini siyosiy mahbuslar tashkil etadi; endi ular safiga oddiy ishchilar ham qo‘shila boshladi.

Senzura shu qadar ahmoqona ta’qiqlar chegarasiga yetib keldiki, eng qora kunlarimiz sanalmish – 40-yillar darajasidan ham o‘tib ketdi. Diniy tazyiqlar hech qachon bu qadar shafqatsizlik bilan olib borilmagan edi… Shaharlarda – zavod va fabrikalar qoshida qo‘shinlaringiz hargiz tayyor turadiki, qaysi bir joyda xalq andak norozilik bildirsa, miltiqlariga ajal o‘qlarini joylab yugurishadi. Juda ko‘p joylarda brodarkushlik bo‘ldi va yangi-yangi qon to‘kilishiga hozirlik ko‘rilmoqda.

Davlatning mana shunday muttasil amalga oshirayotgan keskin va shafqatsiz xatti-harakatlari sababli 100 millionli dehqon xalq – ha, Rusiyaning qudratini ta’minlovchi dehqonlar – davlat byudjeti muttasil ortib borayotganiga yoki, aniqrog‘i, ayni ortib borishi oqibatida kundan-kunga kambag‘allashib borayotir, ochlik odatdagi holga aylanib qoldi. Va, tabiiy, jamiyatning barcha qatlamlarida davlat siyosatiga nisbatan qarshilik ko‘rsatish, unga dushmanlarcha munosabatda bo‘lish ham odatiy holga aylanib qoldi.

Bularning barchasini sababi, hech shubhasiz, bitta: gap shundaki, sizning maslahatchilaringiz xalq hayotidagi istalgan ilgari siljishni to‘xtatib, ayni shu yo‘l bilan xalqning farovonligini hamda sizning xotirjamligingiz va xavfsizligingizni ta’minlayapmiz, deya sizni ishontirmoqda. Biroq Tangri taolo yo‘l bergan insoniyatning doimiy oldinga intilishini to‘xtatishdan ko‘ra daryoning oqimini to‘sish oson. Muayyan odamlar hayotning hozirgidek kechishini xohlaydi, ular “apres nous le deluge” (fransuzcha) “bizdan keyin dunyoni suv bosib ketmaydimi” degan aqida bilan yashaydilar; binobarin bunga sizni ham ishontira oladilar va bu ularning vazifasi hisoblanadi – xullas, ularni tushunsa bo‘ladi. Biroq, vo darig‘ki, sizday erkin, hech vaqoga muhtoj bo‘lmagan odam, oqil va bag‘rikeng inson qanday ularga ishonishingiz; ularning dahshatli yo‘l-yo‘riqlariga amal qilib, insoniyatning yovuzlikdan ezgulikka, zulmatdan yorug‘likka abadiy talpinishini to‘xtatishdek bema’ni muddao yo‘lida shunchalik yovuzliklar qilishingiz yoki yovuzliklar qilinishi uchun imkoniyat yaratishingizni aslo tushunib bo‘lmaydi.

Axir, Siz ushbu holni bilmasligingiz mumkin emas, ya’ni insoniyat taraqqiyotida hayotning shakllari, jumladan, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va diniy shakllari to‘xtovsiz o‘zgarib, qo‘pol shakllari yumshoqroq shakllarga, ahmoqona boshqaruvlar oqilona boshqaruv usullariga o‘rnini bo‘shatib berayotir.

Butun dunyo taraqqiyotida shu hol kuzatilayotir.

Sizning mahram-maslahatchilaringiz esa Sizga, yo‘q, bu – yolg‘on aqida, deyishadi, rus xalqi uchun pravolslav dini va yakkahokimlik ilgari qanday qimmatga ega bo‘lsa, hamon shunday – bu hol uning tabiatiga xosdir va bundan keyin ham shunday bo‘lib qoladi, deyishadi va bir-biri bilan bog‘liq bu ikki boshqaruv shaklini nima qilib bo‘lsa-da qullab-quvvatlash va mustahkamlashni maslahat berishadi. Axir, bu ikki tomonlama xato-ku. Birinchidan, pravoslavlik rus xalqiga bir zamonlar qanchalik qadrli – tabiatiga xosdek bo‘lgan esa, endilikda bunday emas. Sinoddagi oberprokurorning hisobotlaridan bilishingiz mumkinki, Rusiyadagi ruhan va aqlan kamol topgan ko‘pdan-ko‘p ziyolilar boshlariga yog‘ilajak xavf-xatarlarni yaxshi bilganlari holda pravoslavlikdan yiroqlashmoqda, ezgu haqiqatlarni tan olguvchi mazhablarga kirmoqda. Ikkinchidan, basharti rus xalqiga pravoslavlik shu qadar xos – milliy tuyg‘usi kabi bo‘lar ekan, bu aqidaning bunchalar himoya qilinishining hamda uni inkor etadiganlarni shafqatsizlarcha ta’qib qilinishining sira hojati yo‘q.
…
Endi yakkahokimlikka kelsak, bu ham rus halqiga xos e’tiqoddir deyish xato ekani ko‘rinib qoldi: ilgari zamonlarda shoh – gunohsiz, yerdagi xudodir, uning yolg‘iz o‘zi xalqni – davlatni boshqaradi, deb ishonishgan bo‘lsa, hozir ishonishmaydi. Birinchidan, andakkina savodxon odam ham biladiki, yaxshi shoh, fransuzlar ta’biri bilan aytganda: “un heureux hasard”, kamdan-kam uchraydigan baxtli tasodif, qolaversa, shohlar nodon va johil bo‘lishlari ham mumkin ekan – xuddi Ioan To‘rtinchi va Pavelga o‘xshab; ikkinchidan; shoh qanchalik yaxshi bo‘lmasin, 130 milliondan iborat aholini yakka o‘zi boshqara olmaydi, xalqni – davlatni shohga yaqin turgan kimsalar, xalq manfaatidan ko‘ra o‘zlarining nafini ko‘prok o‘ylaydigan kimsalar boshqaradi, bu mansabdorlar esa xalq farovonligini o‘ylamaydi, aksincha asosan o‘zlarining manfaatlari haqida qayg‘uradi. Siz menga shohlar halol va ishchan o‘g‘lonlarni yoniga olishi mumkin, deyishingiz mumkin. Afsuski, shoh bunday qila olmaydi, u tasodifan yoki turli yo‘llar bilan pinjiga kirib olgan bir necha o‘nlab kimsalarnigina biladi, bu kimsalar sidqidildan xizmat qilishi mumkin bo‘lgan vijdonli odamlarni qora tog‘day shohdan to‘sib turadi. Binobarin, serg‘ayrat, chinakamiga ma’rifatli, halol, ijtimoiy faoliyatga tashna minglab halol odamlardan emas, Bomarshe aytgandek, shoh “qullarcha o‘rtamiyona fe’l-atvori bilan jamiki niyatlariga erishadigan” toifalardan xizmatchilarni tanlab oladi. Ko‘plab ruslar shohga itoat qilishga tayyor, biroq rus xalqi o‘z orasidan chiqqan mansabdorlarga haqorat qilmasdan bo‘yinsina olmaydi, chunki shoh nomidan xalqni boshqarayotgan bu kimsalardan nafratlanadi.

Avomning shohga, ya’ni Sizga va Sizning korchalonlarga ko‘rsatayotgan sevgisi Sizni adashtirayotir, birodar. Moskva va boshqa shahar ko‘chalarida Sizni va yordamchilaringizni ko‘rishganda, xalqning “ura!” deb ayuhannos solishiga ishonmang. Bular asosan – politsiya tomonidan haydab kelingan va saf tortib qo‘yilgan, xalqning sizga sadoqatini xo‘jako‘rsinga namoyish qiluvchi olomondan boshqa narsa emas. Eslaysizmi, bobongiz Xarkovda bo‘lganida, ibodatxona maydonini to‘ldirgan ming-minglab xalq – kiyimi o‘zgartirilgan politsiyachilardan iborat edi.

Basharti siz, shohona tashriflaringiz chog‘ida butun temir yo‘l bo‘ylab saf tortgan askarlar ortiga tizib qo‘yilgan dehqonlar tomoniga men singari o‘ta olganingizda; qo‘shni qishloqlardan haydab kelingan hamda sovuqda va tizzagacha loyga botgan holda sizning kelishingizni biron-bir manfaat ko‘rmasdan bir necha kun kutgan bu dehqonlar: oqsoqollar, yuzboshilar, o‘nboshilarning dardlarini tinglaganingizda edi, xalqning chinakam vakillari, oddiy dehqonlardan yakkahokimlik va uning vakiliga muhabbatga tamomila zid fikrlarni eshitar edingiz. Agar 50 yil muqaddam Nikolay I davrida Chor podshosi hokimiyatining obro‘yi yuqori bo‘lgan bo‘lsa, keyingi 30 yil mobaynida uning hurmati to‘xtovsiz pasayib, so‘nggi paytda shu darajada tushib ketdiki, endilikda barcha toifalarga mansub istalgan odam hukumat farmoyishlarini nafaqat tortinmas dadil qoralamoqda, balki shohning o‘ziga ham malomatlar yog‘dirmoqda, oshkora masxaralab ustidan kulmoqda.

Yakkahokimlik – davlat boshqaruvining eskirgan, umrini o‘tab bo‘lgan shaklidir. To‘g‘ri, bu boshqaruv usuli Afrikaning qaysidir burchaklaridagi qabilalarga ma’qul tushar, ammo rus xalqiga ma’qul tushmay qolganiga ancha vaqt bo‘ldi: rus savodli, madaniy bo‘lgani sari bu masalalarda ham ko‘zi ochilayotir. Binobarin, boshqaruvning bu shakli va u bilan bog‘liq pravoslaviyani faqat hozirgidek xilma-xil zo‘ravonliklar: kuchaytirilgan soqchilar, surgunlar, qatllar, diniy ta’qiblar, kitoblar va gazetalarni ta’qiqlash, siyqasi chiqqan ta’lim tizimi hamda umuman aqlbovar qilmas bema’niliklar va shafqatsizliklar hisobiga saqlab turish mumkin.

Sizning ijtimoiy faoliyatingiz ushbu kunlargacha shu tarzda kechdi. Dastlab Tver deputatlariga javoban, odamlarning qonuniy istaklarini “bema’ni xomxayollar” (Nikolay II zemstvalar va dvoryanlarning vakillari oldida so‘zlagan nutqida “ichki boshqaruv ishlarida qatnashish takliflaridan “bema’ni xomxayollar” sifatida ogohlantirgan hamda “yakkahokimlik negizlarini bundan buyon ham himoya qilishini” bayon qilgandi – Abduhamid Pardayev) deb ataganingiz butun rus jamiyatining noroziligini keltirib chiqardi. Finlandiya xususidagi buyrug‘ingiz (Chor hukumati Finlandiyani ruslashtirish maqsadida qattiq siyosat yuritadi. 1900 yili Finlandiyada “Davlat tili – rus tili” deb e’lon qilinadi; 29 iyunda chiqarilgan yangi qonunga ko‘ra esa finlar Rus armiyasida harbiy xizmat o‘tashi shart qilib qo‘yiladi), Xitoyga bosqin (1901-1902 yillarda Germaniya, AQSH, Angliya, Fransiya va hokazo davlatlar tomonidan qilingan intervensiyaga Rusiya ham qo‘shilgan edi – Shukur Xolmirzayev), Gaaga konferensiyasiga taqdim etgan dasturingiz va amalda uning aksini qilganingiz (1899 yili Rusiyaning tashabbusi bilan Gaagada Tinchlik konferensiyasi ochilgan, ayni chog‘da chorizm Uzoq Sharqni batamom bosib olish uchun tayyorgarlik xususida buyruq chiqargan edi – Shukur Xolmirzayev), viloyatlarda o‘zini-o‘zi boshqaruvni susaytirib, to‘ralarcha boshqaruv usullarini qo‘llab-quvvatlashingiz va kuchaytirishingiz – bu aksilinsoniy qiliqlaringiz bo‘lmasligi mumkin edi.
Zo‘ravonlik chora-tadbirlari bilan xalqni faqat ezish mumkin, biroq uni boshqarib bo‘lmaydi. Bizning davrimizda xalqni chinakamiga boshqarishning yagona usuli xalqning yovuzlikdan ezgulik, zulmatdan yorug‘lik sari intilishlariga rahbarlik qilib, bu maqsadga eng yaqin yo‘l bilan olib borishdan iborat. Buni amalga oshirish uchun esa birinchi galda xalqqa o‘z istaklari va shikoyatlarini aytish imkonini yaratish kerak hamda mana shu istaklar va shikoyatlarga quloq tutib, ulardan bitta sinf yoki toifaning emas, balki aksariyat ko‘pchilik aholining, mehnatkashlar ommasining talablariga javob beradiganlarini amalga oshirish zarur.

Basharti, rus xalqiga o‘z istaklarini bayon qilish imkoniyati beriladigan bo‘lsa, mening nazarimda ular quyidagilardan iborat bo‘ladi:
Mehnatkash xalq birinchi galda o‘zini boshqa barcha fuqarolar huquqlaridan foylanishga imkon bermaydigan, hamma haq-huquqlardan mahrum jabrdiyda ahvoliga solib qo‘yadigan maxsus qonunlardan xalos qilishni so‘raydi; keyin o‘zining ma’naviy ehtiyojlariga xos va mos ta’lim va e’tiqod erkinligini, bemalol ko‘chib yurish erkinligini xohlashini aytadi; va, eng muhimi, butun 100 millionli xalq yerdan erkin foydalanishni, ya’ni yerga xususiy mulkchilik huquqi bekor qilinishini xohlashini bir ovozdan baralla talab qiladi.

Ayni mana shu – yerga xususiy egalik qilish huquqining yo‘qotilishi, menimcha, Rusiya hukumati bizning davrimizda amalga oshirishi kerak bo‘lgan dastlabki vazifa hisoblanadi.

Insoniyat hamisha afzal hayot tarziga talpinadi, binobarin hayotining har bir davrida afzal hayot tarzini amalga oshirishning davr talablariga mos eng yaqin vazifasi mavjud. Ellik yil muqaddam Rusiya uchun qullikka barham berish ana shunday eng yaqin va muhim vazifa bo‘lgandi. Bizning davrimizdagi asosiy vazifa mehnatkashlar ommasini bir hovuch hukmronlar toifasidan ozod qilishdan iborat, bugungi kundagi amaliy vazifa mana shu.

G‘arbiy Yevropada bu maqsadga zavod va fabrikalarni ishchilarga umumiy foydalanish uchun berish yo‘li bilan erishish mumkin deyishadi. Mazkur muammoning G‘arb xalqlari uchun shu tarzda hal qilinishi to‘g‘rimi yoki noto‘g‘rimi, buni qilsa bo‘ladimi yoki bo‘lmaydimi, bundan qat’iy nazar hozirgi ahvoldagi Rossiyada bunday qilib bo‘lmasligi shubhasiz. Aholisining aksariyati qishloqlarda yashaydigan va hayoti yirik zamindorlarga to‘la bog‘liq bo‘lgan Rossiyada fabrika va zavodlardan umumiy foydalanishga o‘tish yo‘li bilan mehnatkashlarni ozod qilishning imkoni yo‘q. Rus xalqini faqat yerga xususiy mulkchilikni yo‘l qilish va yerni umumxalq mulki deb e’lon qilish orqali ozod qilish mumkin, bu rus xalqining azaliy ardoqli orzusi bo‘lib, Rusiya hukumatidan hali hamon shunday qilishni kutayotir.

Mening bu mulohazalarimni, ayniqsa yerni umumxalq mulki deb e’tirof etishga oid taklifimni sizning maslahatchilaringiz “davlat boshqaruvining butun murakkabliklaridan bexabar kimsaning o‘taketgan havoyi fikrlari va uquvsizligi” deb talqin qilishlarini bilaman; lekin shuni ham bilamanki, xalqqa nisbatan tobora ko‘proq shafqatsiz zo‘ravonliklar qilishga majbur bo‘lmaslikning faqat yolg‘iz chorasi bor, xususan: xalq istaklaridan oldinda yuradigan maqsadni o‘z vazifangiz qilib olishingiz kerak. Xullas, ro‘paradan kelayotgan arava yanchib ketishini kutib o‘tirmasdan uning jilovini qo‘lga olish kerak, ya’ni hayotning afzal shakllarini joriy qiluvchilarning oldingi saflarida borish kerak. Bu borada Rossiyaning vazifasi faqat yerga xususiy mulkchilikni yo‘l qilish sanaladi. Faqat shundagina Rusiya hukumati zavod-fabrikalarning ishchilari yoki o‘quvchi yoshlarga hozirgidek nomunosib va majburiy yon berishlar qilmasdan, hayotidan xavfsiramay o‘z xalqining yo‘lboshchisi bo‘lishi va rosmana boshqara olishi mumkin.

Maslahatchilaringiz sizga yerga xususiy mulkchilikni yo‘q qilish xomxayol va amalga oshirib bo‘lmaydigan ish, deydi. Ularning fikriga ko‘ra, 130 millionli tirik jonlardan iborat xalqni hayotiga yoki hayot belgilarini namoyon qilishiga barham berishga majburlash hamda allaqachonlar ulg‘ayib, aslo sig‘may qolgan quyushqonga qayta zo‘rlab tiqish, – xomxayol emas va nainki amalga oshirib bo‘lmaydigan ish, balki eng oqilona va hayotiy tadbir. Biroq andak bosh qotirilsa, hozirgidek amalga oshirish xatarli ishni qilishga zo‘r berishning hojati qolmaydi, aksincha hamon boshlanmagan, biroq aynan qaysi dolzarb va zarur vazifani amalga oshirish mumkinligi oydinlashadi.

Shaxsan o‘ylashimcha, bugungi kunda yerga xususiy egalik qilish 50 yil muqaddam kreposnoylik huquqi singari chidab bo‘lmaydigan va shubhasiz adolatsizlik hisoblanadi. Fikrimcha, yerga xususiy egalikning yo‘q qilinishi rus xalqini emin-erkinlik, farovonlik va mamnunlikning yuqori pog‘onasiga olib chiqadi. Yana, bu tadbir, hech shubhasiz, hozir ishchilar orasida tobora avj olib borayotgan, xalq uchun ham, hukumat uchun ham dahshatli xavf-xatarga aylanayotgan barcha ijtimoiy va inqilobiy g‘azablanishlarga chek qo‘yadi.

Lekin men yanglishgan bo‘lishim mumkin, binobarin bu masalani hal qilish-qilmaslikdan qaysi biri afzalligini ham agar imkoniyat berilsa, faqat yana xalqning o‘zi tanlaydi.

Xullas, nima bo‘lmasin, ayni pallada hukumat oldida turgan birinchi galdagi vazifa xalqqa o‘z istaklari va shikoyatlarini aytishga monelik ko‘rsatayotgan jabr-zulmga chek qo‘yishdan iborat. O‘z farovonligini ta’minlaydigan fikrlarini ayta olmasligi uchun og‘zi bog‘lab qo‘yilgan odamga yaxshilik qilib bo‘lmaydi. Faqat o‘z xalqining yoki uning aksariyat qismining istaklari va ehtiyojlarini bilgan taqdirdagina xalqni boshqarish va unga yaxshilik qilish mumkin.

Muhtaram birodar, bu dunyoda faqat bir marta yashaysiz, xohlasangiz uni Tangri taolo tomonidan belgilangandek odamzotning yovuzlikdan ezgulikka, zulmatdan yorug‘likka talpinishini to‘xtatishdek behuda urinishga sovurishingiz, shuningdek, xalqning  orzu-umidlarlari va xohish-istaklarini teran anglagan holda butun hayotingizni ularni ro‘yobga chiqarishga baxsh etib, Xudoga va xalqqa xotirjam hamda shodu xurram xizmat qilishga sarflashingiz mumkin.

Hukmronligingiz yillarida ko‘pdan-ko‘p xayrli ishlar ham yoki ko‘plab yovuz qilmishlar ham qilishingiz mumkinki, bu borada zimmangizdagi mas’uliyat qanchalar ulkan bo‘lmasin, zamindagi hayotingiz uchun Xudoning oldidagi javobgarligingiz undan ham ziyoda. Binobarin, boqiy dunyodagi hayotingiz foniy dunyodagi savobu gunohlaringizga bog‘liq. Bu hayotni Xudo sizga xilma-xil yovuzliklar qilish yoki ularga yo‘l qo‘yib, ishtirok etish uchun emas, balki ilohiy irodasini ado etishingiz uchun bergan. Xudoning irodasi, ya’ni amru farmoni esa odamlarga yomonlik emas, yaxshilik qilishni talab etadi.

Bu xususda odamlar oldida turgandek emas, Xudoning oldida turgandek mulohaza qilib ko‘ring va Xudo, ya’ni vijdoningiz buyurgan ishni qiling. Basharti, yangi hayot yo‘lini tanlasangiz, bu yo‘lda uchraydigan to‘siqlardan sira ham hadiksiramang. Agar bu ishga o‘tkinchi shonu shuhrat uchun emas, balki vijdonan, ya’ni bahaqqi Xudo kirishsangiz, mazkur yo‘lda duch keladigan to‘siqlar o‘z-o‘zidan g‘oyib bo‘ladi, siz ularni hatto payqamaysiz.

Bu maktubim bilan beixtiyor sizning hamiyatingizga tekkan yoki ranjitgan bo‘lsam, meni ma’zur tuting. Bu xatni faqat rus xalqi va sizga baxtu saodat tilab yozdim. Bunga erisha oldimmi-yo‘qmi, kelajak ko‘rsatadi, u kunlarni ko‘rishim esa ehtimoldan yiroq. Men o‘z burchim hisoblagan ishni qildim.

Sizga chinakam baxtu saodat tilab samimiy birodaringiz
Lev Tolstoy

1902 yil 16 yanvar

Shukur Xolmirzayev bilan Abduhamid Pardayev tarjimasi

Lev Tolstoy. Iqrornoma by Khurshid Davron on Scribd

Shukur Xolmirzaev. Jamiyatning Maqsadi Ya’Ni Mafkura Bobida o’Ylar by Khurshid Davron on Scribd