19 апрель — Устоз шоир Шуҳрат таваллуд топган кун
Шуҳрат домлани мен болаликдан билардим. Янада аниқроқ айтсам,ўзларини эмас, шеърларини билардим. Эсимда: чап томонимиздаги қўшнимиз Мусурмон бобо эртадан кечгача Комилжон Отаниёзов ижро этган қўшиқларни патефонида варанглатиб қўйса, қаршидаги қўшнимиз Қобил бобо тонгдан ярим кечагача Фахриддин Умаров қўшиқларини етти қўшни эшитадиган қилиб жаранглатарди. Ҳар куни эшитавериб, мен ҳам Фахриддин Умаровга тақлид қилиб «Кўмилганман сенинг қалбингга!» деб минғирлаб юрадиган бўлиб қолган эдим. Вақт ўтиб,шеърга қизиқа бошлаганимда ўша «Кўмилганман сенинг қалбингга»ни шоир Шуҳрат ёзганини билганман.
Мен учун то шу кунгача муҳтарам бўлиб қолаётган бу инсон хонадонига Усмон Азимга эргашиб борганман. Шуҳрат домла ҳарбий хизматда юрган Усмон Азимнинг шеърларини, муаллифнинг ўзини кўрмай-билмай,журналда босилиб чиқишига сабабчи бўлган эди. Биринчи кўришдаёқ,унинг ажойиб ва покиза инсон эканини англаганман. Кейинчалик ҳам домла оғир бетоб бўлиб қолганларида ҳам тил билан бўлмаса-да, дил билан, кўз билан суҳбатлашганларимиз умрбод хотирамдан ўчмаса керак.
Хуршид Даврон
Саид Аҳмад
БОСГАН ИЗИМ, АЙТГАН СЎЗИМ ҚОЛАДИ
Шоир Шуҳрат ҳақида хотиралар
Қозоқнинг улкан шоири Абдилда Тожибоев етмиш беш ёшга кирганда сўнгги китобини «Кузги жапрақтар» деб номлади. Ўзбек шоири Шухрат ҳам шу ёшга етганда китобини «Кечки нурлар» деб атади. Каранг, бир-бирининг китобини кўрмаган икки шоирда нақадар яқинлик!
Ўтаётган ғанимат умрнинг энди асло қайтиб келмаслиги уларга аллақандай маҳзунлик соясини ташлаб турибди.
Оптимист ҳаётдан умидвор ижодкорлар эса бу руҳий ҳазинликка чап бермоқчи бўладилар. Олдинда боқий дунё элчиси йўлга пешвоз чиқиб кутиб турганини писанд қилмайдилар.
Шуҳрат ана шундай оптимист шоир эди. У оғир хасталик туфайли то тилдан колгунча, кўли калам тутолмайдиган даражага етгунча, гўёки олдинда узини кутиб турган ғам-ҳасратли кунларни илгарироқ сезгандек, анчагина шеър ёзиб қўйганди.
Шухрат шеър ёзиш имкониятидан мутлақо махрум бўлган армонли пайтлари нашр қилинган «Ҳали тун узоқ», «Кечки нурлар», «Шайдо кўнгил» китобларида хазинлик туйғуси деярли йўқ, нолиш йўк, умидсизлик йўқ. Уларда оталик бахти, оналик иқболи, кўзининг оқу қораси уч азамат ўғил, худодан тилаб-тилаб олган биргина суюкли қизию қатор невараларининг толеи куйланади.
Ўғли қамоқда пайтларда тиқ этса эшикка қараб йўл пойлаган қайнонасини юпата олган, ўзи айрилиқ алангасида ўртаниб, ўтга-чўққа кўл теккизиб рўзғор тебратган хотинига миннатдорлик туйғуси шоир шеърларида гуркираб туради.
Баҳор офтоби танни куйдиради, куз офтоби яйратади. Шунинг учун ҳам қайноналар «баҳор офтобига келинингни, куз офтобига қизингни сол», дейдилар.
Шухратнинг хотини Турсуной қайнона дуосини олиш бахтига муяссар бўлган жаннати аёл эди.
Урушдан анча олдин, ўттизинчи йилларда редакциялар янги шаҳардаги Иқон кўчасида, қалам ҳақи берадиган нашриёт кассаси «Узбекистанский» кўчасида эди.
Мен Шуҳратни биринчи марта шу ерда «Посбон» деган шеърига пул олаётган пайтда учратганман.
Ҳали йигирмага кирмаган навқирон Шуҳратнинг сочлари бошига қор ёққандек оқариб кетган, лекин ўзи тетик, қувноқ, соғлом йигит эди. У ўзи хақида ёзган каттагина гаеърида агар янглишмасам шундай икки сатр ҳам бор эди.
Бошимда ҳор,
Кўнглимда баҳор…
Амин Умарий, Султон Жўра, Зафар Диёр, Ҳамид Ғулом, Туроб Тўла, Муҳаммад Тўлаш ҳамда Шуҳратлар фаол ижод қилаётган вақтлар.
У маҳалда адабиёт назарияси ҳали яратилмаган, ким қанақа тушунса, ўшандоқ килиб ёзаётган пайтлар. Шоир бўламан деган бир гуруҳ ёшлар Ғафур Ғуломнинг, ҳикоячи бўламан деганлари Абдулла Каҳҳорнинг этагидан ушладилар.
Шеърият кўкида чақнаб кўринган Усмон Носир кўп ёшларнинг кўзини қамаштириб қўйди. Шуҳрат ҳам бир муддат Усмон Носир таъсирида бўлдию кейин ўзини услуб жиҳатдан Шайхзодага яқин келаётганини сезиб, Миртемир домла ибораси билан айтганда «Шайхона» шеърлар ёза бошлаган эди.
Кўплар Шухрат услубда ҳам, фикр қилишда хам Абдулла Қаҳҳорга яқин, дейишарди.
Иўқ, Абдулла Қаҳҳор услубида ўзидан бошқа ҳеч ким ёзолмасди. Шуҳрат ижоддаги ёзувчи Қаҳҳорга эмас, ҳаётдаги Қаҳҳор шахсига эргашган эди. «Бошқа ёзувчига ўхшатиб ёзиш ҳеч кимга обрў келтирган эмас, — деб айтар эди Абдулла ака. — Бунақалар ёзувчи эмас, ёзувчининг сояси бўлади, холос».
Шуҳрат қай республикага борса албатта ўша ердан дўст орттириб қайтарди. Янги дўстлари уни йўқлаб Тошкентга келишарди. Озарбойжонлар «Шўйрат афандим» десалар, нахичеванликлар, бизим Шўйрат чўх жўзал инсондир, дея иззат қилардилар.
Бу дўстлари уни ғоят қадрлашарди. Тўй-маъракаларга албатта олиб кетишарди. Ўзлари ҳам Шухратникида бўладиган тўйларга, базмларга етиб келишарди. Унинг туркман дўстлари ниҳоятда ҳимматли, одамшаванда кишилар эди. Сталин Теҳрон конференциясида Рузвельт билан Черчилга совға қилган ноёб Каспий балиғидан ҳимматли туркман дўстлари баъзан Шухратга хам олиб келар эдилар.
Ўттизинчи йилларда хўп ажаб ғалати воқеаларнинг гувоҳи бўлганмиз. Ҳозир эсласам кулгим қистайди.
«Тошселмаш» заводидан бир нечта ишчи адабиётга сафарбар қилинган эди. «Заводдан — адабиётга!» деган шнор газета саҳифаларидан тушмас, мажлисларда «Адабиёт энди ишчиларнинг қадақ қўллари билан яратилади» деган «оташин» нутқлар ирод қилинарди.
«Сафарбар» қилинган ишчиларни ёзувчилар уюшмасига бошлаб келиб, қўлларига тантанали равишда «Уюшма аъзоси» деган хужжат бердилар. Қайсидир фабрикадами, артелдами, ҳозир эсимда йўқ, бинойидек ишлаб юрган фаол бир опани, энди «Ўзбекистон хотин-қизлари» журналига масъул муҳаррир бўлдингиз» деб редакцияга ташлаб кетишди. Шаҳар комсомол комитетида пионерлар билан ишлаш бўлимининг бошлиғи, инсофлигина бир опани энди болалар журналига ўзингиз масъул муҳаррир бўлдингиз, деб редакцияга қўйиб кетишди. Тошкент трамвай трестида чиқадиган катталиги бир варақ қоғоздек «Мотор» деган атиги 200 нусха босиладиган газетада мухбирлик қилиб юрган, на имлони, на жумлани жумлага улашни биладиган яна бир ишчи одамни ўша пайтларда ҳар бир сони талаш бўлиб кетадиган «Муштум» журнали бош муҳаррири креслосига ўтказиб кетдилар.
Уларни камситишга тилим бормайди. Бироқ, бу бечоралар нима иш қилишларини билмай «ишга» келиб эснаб-эснаб уйларига қайтиб кетардилар. Улар имлони унчалик билмасдилар. Бирон сатр мақола ёзишга қўллари келишмасди. Фақат, болалар журналининг муҳаррири мақола ёзолмаса ҳам мактабларда журнални тарғиб килиб, вожатийларнинг ҳаммасини обуна қилишни уюштирарди. Мана шу опанинг харакати билан республикадаги жами мактабларнинг вожатийлари ёппасига журналга обуна бўлган эдилар.
Ўша йиллари Колхозчилар қурултойига раислик қилаётган халқ комиссарлари кенгашининг раиси қурултой қатнашчиларига «Ёш шоир Юсуфжон Ҳамдамга «Узбе-кистонда хизмат кўрсатган қишлоқ хўжалиги шоири» унвони беришга қарор қилсак, бу ташаббусни қувватлайсизларми?», деб мурожаат қилди. Пастдан «Қувватлаймиз, қувватлаймиз» деган қарсак аралаш овозлар чикди.
Ёзувчилар уюшмаси бу бемаъни ташаббус, матбуотда чиқиб кетмасин, деб фармонни зўрға тўхтатиб қолган эди.
Адабиётга сафарбар қилинган «Қўли қадақ ишчи гиоирлар» ҳар тарафга тарқаб кетишди. Баъзилари «Ўзимизнинг ишдан қолмайлик», деб заводга қайтиб кетишди.
«Сафарбар»лар орасида Ғиёс Соатий дстан анчагина талантли бир шоир борлиги билиниб қолди. У мумтоз адабиётдан дурустгина хабардор экан. Ўша пайтда ёзган «Сўлим» қўшиғи 65 йилдан бери бир неча авлод ҳофизлар томонидан завқ-шавқ билан ижро этилади. Ҳозир ҳам катта концертларда байрам базмларида қайта-қайта ижро этиляпти.
Унда, жумладан, шундай сатрлар бор:
Ёрни ойнакдан қаранг,ноз уйқуда ётганмикан?
Ёки қилган нолишим уйқудан уйготганмикан.
Атри бўйи ёр димогига етишгач эй сабо,
Тонг шамоли кокилин,мушкини қўзготганмикан.
Тун ярмида кун тиғ урдиёки бепарво чиқиб
Зулф орасидан юзини ойга кўрсатганмикан.
Офтоби тальати биз сори кўрсатса жамол,
Тўлган ой синган сополга ўзни ўхшатганмикан.
Бу гапларни мен Шухрат қандай оғир даврда, қанақа «ижодкорлар» орасидан ўтиб келганини билдириб қўйиш учун айтаяпман.
Ўша пайтларда кўлларидан келмайдиган ишларга «раҳбарлик» қилган кишиларни асло камситиш ниятим йўқ. фақат уларни ноқулай аҳволга солиб қўйган акаларимизга гинахонлик қиляпман холос.
Бирон чигал иш бошига тушиб ёрдам сўраб келган одамга Шуҳрат астойдил қулоқ солиб унинг мушкулини осон қилиш пайида бўларди. Иши битган одамдан кўра Шуҳратнинг ўзи кўпроқ қувонарди.
Шуҳрат ичи дардга тўлиб турган пайтда ҳам зорланмасди. Бировдан юпанч кутмасди. Ўз ёғига ўзи қоврилиб юраверарди.
У нашриётда муҳаррир бўлиб ишлаб юрган пайтда таржимонликни ҳавас қилган ёшгина қизча Холида Аҳроровага ҳеч иккиланмай Лев Толстойнинг машҳур «Тирилиш» романини таржима қилишга беради.
Холида атоқли жамоат арбоби, шоир, драматург Саид Аҳрорийнинг қизи эди. Аҳрорий «халқ душмани» бўлиб отилиб кетади. Онаси Вазирахон билан уйсиз, жойсиз, таъминотсиз қолган ҳали гўдак Холида укаларини бағрига босиб сарсон-саргардон кезади. Саид Аҳрорийни билган, ундан кўп ҳимматлар кўрган кишилар Холидага пинҳона ёрдам қўлини чўзадилар. Ишга жойлайдилар, эски бўлса ҳам бир бошпана топиб берадилар.
Рус тилини дурустгина билган Холида кичик-кичик ҳикояларни, қиссаларни таржима қилиб журналларда бостирарди.
Холида кечалари мижжа қоқмай «Тирилиш»нинг таржимасини тугатади. Уни ўқиб чиққан Мақсуд Шайхзода, атоқли таржимон Мирзакалон Исмоилий ҳамда Шуҳратлар бир бурдагина бу тиришқоқ қизчанинг шундоқ машҳур, шундоқ мураккаб, шундоқ катта романни жуда яхши таржима қилганига ҳайрон қоладилар. Тезда босиб чиқаришга оқ фотиҳа берадилар.
Роман босилиб чиққанда Холидадан кўра Шуҳратнинг қувончи чексиз эди. Олдига ким келса романни кўрсатар, буни Холида деган кичкинагина қизча таржима қилган, деб мақтарди.
Холидани кўпчилик бўлиб «Саодат» журналига ишга жойлаб қўядилар. Шуҳрат романни кўтариб Холида ишлаётган журнал таҳририятига олиб боради. Уни ҳаммага бир-бир кўрсатиб бу буюк Толстойнинг энг мураккаб романини сизнинг ходимангиз Холида қизим таржима қилган, деб қувончини ичига сиғдиролмасди.
Журналнинг бош муҳаррири Зулфияхоним, баракалла, синглим, табриклайман, деб Холидани бағрига босиб пешонасидан ўпади.
Шуҳрат «Шарқ юлдузи» журналида масъул котиб эди. Республика кўзи ожизлар жамиятининг раиси Вали Ғафуров қалин бир папкани қўлтиқлаб, кузатувчи кўмагида кириб келди. У игна билан ёзилган китобининг машинкада кўчирилган нусхасини олиб келган экан. Шуҳрат уни икки кунда ўкиб, бўлғуси китоб билан танишиб чикди. Тажрибали бирон ёзувчи яхшилаб, жиддий тахрир қилса, дурустгина китоб бўлиши мумкин деган хулосага келди. Лекин кўлёзма жиддий ишланиши керак. У бадиий жиҳатдан жуда заиф. Уч-тўрт ой тер тукиб меҳнат қилиш зарур. Бу ишни ким бўйнига олади? Ёзувчилар ўз ижодлари, хизмат вазифалари билан бандлар.
Шуҳрат фикрини Вали Ғафуровга очиқ айтди-қўйди.
— Шуҳрат ака, — деди шунда Ғафуров. — Икковимиз қуролдошмиз. Шу лаънати урушнинг жабру-жафоларини тортган инсонлармиз. Келинг, шу ишни ўзингиз қилинг. Бадиий ижодда тажрибам йўклигини ўзим ҳам биламан. Қанақа шарт қўйсангиз ҳам розиман.
Шуҳрат ўйланиб қолди.
— Агар шу ишни мен қиладиган бўлсам, нашриёт қонуни қандоқ бўлса, ўшанга амал қиламиз. Муаллифлик хуқуқини ҳимоя қиладиган идоранинг юристи кафолат бергандагина иш бошлаймиз. Шуни яхши билинг-ки, уйқумдан кечиб, бошлаб қўйган «Жаннат қидирганлар» романимни тўхтатиб қўйиб, фақат сизнинг китобингиз билан банд бўлишим лозим.
Шухрат кўзи ожиз бир одамнинг игна билан машаққат чекиб ёзган китобига бефарқ караёлмади. Дунё кўзига зимистон бўлган, ҳаётда ўз ўрнини қидираётган одамга ҳамдардлик ҳисси уни шундай қилишга ундарди.
Китоб хали хом, Шуҳрат уни пишириши, ортиқча жойларини ўчириб, ўрнига янги боблар ёзиши, қаҳрамонлар қиёфасига жон ато қилиши керак. Бу осон иш эмасди. Янги роман ёзишдан мушкулроқ эди.
Шуҳратдаги бировга яхшилик қилса, уни то охиригача етказиш ва шу яхшиликлардан ўзи хузур қилиш хусусияти ғолиб келди.
Уч ярим ой тунни тонгга улаб меҳнат қилди. То ўзига маъқул бўладиган даражага етгунча қайта-қайта ишлайверди. Ниҳоят, игна билан ёзилган, кейинчалик «Вафодор» деб аталган романга нуқта кўйилди. Уни машинкада оққа кўчириб, муаллиф Вали Ғафуровнинг ўзига юборди. «Шинелли йиллар», «Олтин зангламас» романларида орттирган тажрибалари «Вафодор»нинг маъқул асар даражасига етишида қўл келган эди.
Бу роман даставвал «Шарқ юлдузи» журналининг бир неча сонида «Бадиий қайта ишлаган Шуҳрат» деган илова билан эълон қилинди.
«Вафодор» кўп марта нашр қилинди. Кейинги нашрларидан фақат биттасига «Бадиий қайта ишлаган Шуҳрат» деган илова киритилди. Қолган нашрларда эса нима учундир «Бадиий мухаррир Шуҳрат» деб қўя қолинди.
«Вафодор» рус тилига таржима қилиниб, зукко рус китобхонларига ҳам манзур бўлди. Муваффақиятлардан руҳланган Вали Ғафуров яна иккита қисса ёзди. Аммо уларни таҳрир қиладиган Шуҳрат бу орада қаттиқ дардга чалинган эди. Бошқалар таҳрир қилишга уриниб кўришди. Бўлмади. Эплашолмади. Ўшанда Ғафуров «Шуҳрат аканинг қадри билинди», деб ўкинган эди.
Устоз Абдулла Қаҳҳорнинг аҳволи оғирлашиб қолди. Москвада йирик мутахассислар даволамаса бўлмайдиган ҳолга келди. Уни кузатиб қўйиш учун Ўлмас Умарбеков билан аэропортга бордик. Санитарлар уни самолётга олиб чиқаётганларида Кибриё опа, «Домлажон, туфли олишни унутибмиз-ку», деб қолди. Абдулла ака сесканмай, овози титрамай даҳшатли бир гап айтди:
— Қайтишда оёқ кийим керак бўлмас.
Шунда икки кўзим жиққа ёшга тўлиб кетди. Буни Абдулла ака кўриб қолди.
— Сиздек шогирдим борлигидан хурсандман. Кўчадан гап топиб келмадингиз, уйдаги гапни кўчага чиқармадингиз. Илтимос, энди уйимга келманг. Бундан бу ёғига сизга балогардон бўладиган Абдулла Қаҳҳор йўқ… Энди эҳтиёт бўлинг, оёқ остида қолиб кетишингиз мумкин.
Орадан 20 кунлар ўтиб, Абдулла ака Шуҳратни зудлик билан Москвага чақиртирди. Демак,домланинг аҳволи яхши эмас, бирон кор-ҳол бўлса, оёқ-қўли чаққон Шухрат керак бўлади, деб чақиртирган.
Устозни ваъда қилинган энг катта шифохонага эмас, оддий бир касалхонанинг умумий палатасига обориб ташлаган эканлар.
Абдулла акани бениҳоя ҳурмат қиладиган, унга тан берадиган машҳур шоир ва адиб Константин Симонов ундан хабар топиб, икки марта йўқлаб келади. Унинг ёрдами билан алоҳида палатага ўтказишади, Симонов академикларни, номдор профессорларни уни даволашга жалб қилади. Бироқ, вақт ўтган эди. У қўш ёстиққа суяниб, қисқа-қисқа нафас оларкан, Дўрмонни соғиндим, боғимнинг ҳавосидан нафас олгим келаяпти, деб зорланади.
Абдулла Қаҳҳорнинг жасадини эрталаб соат саккиздаги самолётда олиб келишди. Москвадан то Тошкентгача темир тобут ёнида келган Шуҳрат чарчоқни унутиб, елиб-югуриб хизмат қиларди. Бу орада Чиғатой қабристонига бориб дафн жойини аниқлаб келди. Марҳумнинг ижодхонасида ҳукумат вакиллари тўпланиб турардилар. Улар Кибриёхонимга ҳукумат номидан таъзия изҳор қилиб, ундан «Абдулла ака бизга қандоқ топшириқлар бердилар», деб сўрадилар.
Бундай пайтда ҳар қандай гина-кудуратлар унутилади. Марҳумнинг сўнгги истаги бажо келтирилади.
Шуҳрат дафн маросимидаги сўзлаган нутқида Абдулла Қаҳҳор ҳақида мардона, ҳаққоний сўзларни айтди. Унинг бу сўзларидан ноқулай вазиятга тушиб қолган айрим арбоблар «Бу бола ўзига кулфат тилаб оляпти», деган фикр билан қабристондан чиқиб кетдилар.
Ўша оғир замоннинг мафкуравий тазйиқи остида Абдулла Қаҳҳор дини, эътиқоди номаълум кимсадек бир калима тиловатга илҳақ бўлиб тупроққа қўйилмокда эди. Устозимизга ҳарф танитган биринчи ўқитувчиси Муҳаммаджон домла Қўқондан саҳар пайти Тошкентга етиб келган, қабристондаги одамлар орасида эди.Абдулла Қаҳҳорга ихлос қўйган икки юз чоғли адабиёт мухлислари, нимадандир кўнгиллари тўлмай, қандайдир бир гап бўлиши керакдай тарқамай турардилар.
Мухаммаджон домла аста тирсагимдан ушлаб «Сиз кетмай туринг», деди. Кейин у баланд овозда:
— Биродарлар, Абдуллажон бир мусулмоннинг фарзанди эди, у тангри ҳузурига тиловатсиз кетмасин, — деди кўзида ёш билан.
У тўнини ерга тўшаб чўккалади. Атрофга бир-бир қараб тиловат бошлади. Биров тиззалаб, биров дастрўмолини тагига ёзиб ўтирди.
Қабристон сукутга чўмди. Қуръоннинг сеҳрли оҳангларидан сел бўлган одамлар ерга қараб қимир этмасдилар.
Одамлар бош эгиб ўтирган шу пайтда гўрковнинг қопқоқли тобутни юқорига узатганини, кафанланган майитни лаҳадга қўйганини хеч ким кўрмай қолди.
Шуҳратнинг бошига тушган савдолар, шўришлар худди шу ерда, худди шу соатларда бошланган эди.
Шуҳратга кийим ярашарди. Шунинг учун бўлса керак, сал бошқачароқ, яъни ўзига бино қўйиб, олифтароқ, пўримроқ юриш қиларди. Эрталаб хизматга келиши биланоқ, уйдан опкелиб қўйган букма илгакка плашчини, костюмини илиб, коржомасини кийиб оларди.
Хулласи, у жуда саранжом-саришта, «паратка» одам эди.
У ҳаммамизнинг тўйларимизда, юбилей зиёфатларимизда елиб-югуриб хизмат қиларди. Ойбек домла, Ғафур Ғулом, Абдулла Қаҳҳор, Шайхзода ҳамда Миртемирларнинг этагидан ушлаб адабиётга кирган биз ёшлар бодрокдек потирлаб кетма-кет олтмиш ёшга етиб келдик. Ҳамид Ғулом, Туроб Тўла, Асқад Мухтор, Мирмуҳсин, Рамз Бобожон, Одил Ёқубовларнинг юбилейлари катта тантанага айланди. Уларнинг ҳаммасига «Халқ ёзувчиси», «Халқ шоири» деган унвонлар берилди, орденлар билан мукофотландилар. Негадир Шуҳрат бу рўйхатдан ўчириб ташланди. Бу ҳам етмагандек, матбуот унинг номини тилга олмай қўйди. Босилиш арафасида турган романлари, шеърий тўпламлари тўхтатиб қўйилди. Радио-телевидение у тўғрида лом-лим демай қўйди.
Нега?!
Шуҳрат ҳаётдан умидвор оптимист одам эди. Майли, бу ишлар вақти келиб изга тушиб кетади, деб ичидан зил кетаётганини сездирмасликка ҳаракат қиларди. У ҳамон тўйларга бош, ҳамон ўша мағрур юриши.
Шуҳрат тилдан қолгунча, қўлдан қолгунча тиним билмади. Грузин, арман, озарбойжон, туркман, доғистон шоирларининг туркум шеърларини таржима қилди. Кавказ мавзуида қанчалаб балладалар, тўртликлар, олтиликлар ёзди. Уларни шеърхонлар севиб ўқиётганларидан боши осмонга етди.
Эҳтимол таржима асносида «Кавказ дафтари»ни ёзиш нияти туғилгандир. Бу тоғ шоирларининг қандайдир ўзига хос ўктам оҳанглари Шуҳратнинг дилига оқиб киргандир.
Чархи кажрафторни қарангки, Шуҳратни бир кун олқишсалар, бир кун унга олкишладилар. Шуҳратнинг ночорлигини, эзилиб кетганини кўриб биз сафдошларига берилган унвонлар ҳам татимай қолди. Ёзувчилар уюшмасининг раиси Ўлмас Умарбеков билан раҳбариятга учраб дўстимизнинг аҳволи ниҳоятда ночорлигини тушунтирдик. Бизнинг илтимосларимиздан кейин инсофга келиб, Шуҳратга «Ўзбекистон халқ ёзувчиси» унвонини беришди.
Шуҳратни қутлаб уйига борганимизда у бир муддат жим қолди. Нимадир демоқчи бўлди. Деёлмади. Кейин кўл силтаб, ғамгин жилмайди. У гўё ўз аҳволига кулаётганга ўхшарди. Унинг ҳозирги ҳолатидан кўнглида бир дунё армон, бир дунё ўкинч, бир дунё алам ғалаён қилаётгани сезилиб турарди.
У ёнбошига қўйилган ёстиқни олдига тортиб, устига дўпписини қўйиб, белгисиз тарафга худди хайрлашаётганга ўхшаб қўл силтади.
Бу «Мени сўнгги йўлга кузатаётганингизда «Халқ ёзувчиси» нишонини қизил ёстиқчага қадаб Чиғатойга олиб борасизлар», дегани эди. Бу «сўзлар» Қаҳҳор домланинг «Москвадан қайтишда оёқ кийими керак бўлмас», деган даҳшатли гапини эслатарди.
Шуҳрат кўзни қамаштирадиган, ёруғ, ёрқин кунларни ҳам кўп кўрди. Минг-минглаб одам йиғилган маросимларда тўлиб-тошиб, қайнаб, ўтдек чақнаб шеърлар ўқиди. Олқишлардан «маст» бўлган кайфли онларни ҳам кўп кечирди.
Уни Ўзбекистонда деярли ҳамма ўқитувчилар бениҳоя севардилар. «Муаллим» деган шеъри ўқитувчиларнинг гимни-таронасига айланиб кетган эди.
Инсон боласининг ҳаёти ҳамма вақт бир текис кечмайди. Бу мураккаб оламда умргузаронлик қилиш узлуксиз курашиш, сув келса симириб, тош келса кемириб яшашдан иборатдир.
Шуҳрат ана шундай яшади. У хар қандай қийин-қистовларга бардош билан чидади. Унга ҳатто тирик юришнинг ўзи бир бахт бўлиб колганди. Афсуски, шуни ҳам ундан қизғондилар.
Шуҳрат кечиримли одам эди. Ўзини шу алпозга солган кимсаларнинг гуноҳларини ҳар йили Рамазон ҳайити кунларида кечириб юборарди.
Бомбалар портлаб турган окопларда кечган даҳшатли дақиқалар, ўлим билан юзма-юз келишлар, қатағонлардаги хўрликлар, умрнинг заволи бўлган бўҳтонлар нихоят ўз ишини қилди.
У нолимай, жимгина оламдан кўз юмди. Халқимизнинг улкан бир ёзувчисидан айрилиб қолдик…
Мен кўзим очганда ҳаёт бор эди,
Ҳа, мендан кейин ҳам яшнабқолади.
Тилимда кепгади ҳаётим тоти,
Ўрнимни ўзга бир одам олади!
У эса, ўзича яшайди яна,
Умрни ўзича талқин қилади.
Мен куйган оловда у ёна-ёна
Эҳтимол қадримни шунда билади!
Мен келдим ва кетдим, изим қолдими?
Ўртаниб айтганим сўзим қолдими?
Лекин, барчамиз учун энг катта таскин-тасалли шундан иборатки, хассос адиб Шухратнинг бу хаётда босган изи, айтган мардона ва ҳаққоний сўзлари ҳамишаликка қолди.
ШУҲРАТ
ШЕЪРЛАР
Шуҳрат (Алимов Ғулом Аминжонович) 1918 йил 19 апрелда Тошкент шаҳрида туғилган. Ўзбекистон халқ ёзувчиси (1986). Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими (1978). Низомий номидаги Тошкент педагогика институти (1936—40)да ўқиган. 1940 йили ҳарбий хизматга чақирилган Шуҳрат Иккинчи жаҳон уруши жангларида офицер сифатида иштирок этади.
Дастлабки асари — «Мехрол» (эртак-достон, 1940). Кўплаб шеърий («Бизнинг кўча», 1947; «Ҳаёт нафаси», 1948; «Балладалар», 1958; «Сенинг севгинг», 1961; «Ишқингда ёниб», 1964; «Буюк муҳаббат», 1966; «Лирика», 1973; «Шайдо кўнгил», 1976; «Ҳали тун узоқ», 1984 ва бошқа) ва насрий («Оила», 1946; «Бир кеча фожиаси», 1976 ва бошқа) тўпламларини эълон қилган. «Мардлик афсонаси» (1959), «Гулдурсин» (1960), «Қувғинди» (1963) сингари достонлар ёзган. «Шинелли йиллар» (1958), «Олтин зангламас» (1965), «Жаннат қидирганлар» (1968) романлари ҳам бор. «Беш кунлик куёв» (1970), «Қўша қаринглар» (1971), «Она қизим» (1973) каби драмалар муаллифи. А. С. Пушкин, В. Шекспир, Т. Шевченко, Лопе де Вега каби ёзувчиларнинг асарларини ўзбек тилига таржима қилган. 1995 йил 20 июнда Тошкентда вафот этган. Вафотидан сўнг «Буюк хизматлари учун» ордени билан мукофотланган (2003).
СЕНИ СЕВДИМ
Сени севдим жону дил билан,
Сени севдим, бўлмадинг иқрор.
Сени севдим, ширин тил билан
Қиё боқиб ўтмадинг бир бор!
Йиллар ўтди, ўтда ёшлик ҳам,
Тинди қалбда жўшқин урган қон.
Қалбим титрар ҳамон эсласам,
Ҳамон бордир кўнглимда армон!
Сендан олдин умрим тугаса,
Сен борсанки, демак, тирикман.
Ҳеч ишонма у ўлди деса,
Ҳаётингга доим шерикман.
Йўлларингда чечак учраса,
Яшнаб турса, бил, ўша менман.
Боғларингда чаман барқ ўрса,
Нур уфурса, бил, ўша менман.
Эрта баҳор келиб қалдирғоч
Салом деса, бил, ўша менман.
Баҳор қадаб бошингга гултож,
Еллар эсса, бил, ўша менмаи.
Чанқовингни қондирса булоқ
Бағрин очиб, бил, ўша менман.
Тунлар йўлинг ёритса чироқ
Шуъла сочиб, бил, ўша менман.
Кетолмайман ҳеч сендан йироқ,
Инонма сен менннг қабримга!
Аслида мен севган кунимоқ
Кўмилганман сенинг қалбингга!
1959
ТЎРТЛИКЛАР
Кўзингга айт, тушларимга кирмасин,
Изиингга айт, учрамасин йўлимда.
Синглингга айт, эшиингда турмасин,
Сен хабарсиз бўлгач менинг ҳолимдан.
* * *
Фарзандлар қалбида оталар қони,
Кошкийди қон билан ақли, имони,
Софлиги, виждони, дарди ҳам кўчса! —
Хотиржам бўларди аждодлар жони!
* * *
Дўст аччиқ гапирса қулоғингни тут,
Гар оғу тутса у индамасдан ют.
Ҳар аччиқ гапннииг лаззати болча,
Ҳар томчи оғуси малҳамдир ва қут.
* * *
Сон кулиб гапирдинг, мен солдим қулоқ,
Йиғлаган чоғинг ҳам кетмадим йироқ.
Чунки мен дўстингман, ялакат мағиз,
Сен агар мой бўлсанг, мен нурли чироқ.
* * *
Аччиқ чой ўрнида совуқ сув тутсанг,
Хотиржам кўнглимга шак тушмас зарра.
Лек нотинч кунингда мени унутсанг,
Бу оғир мен учун саноқсиз карра!
ОРЗУЛАР, ФИКРЛАР
Орзунинг бўлмайди сўнгги нуқтаси,
Фикрнинг мунтазам аниқ қирғоғи.
Тафаккур — орзунинг чин омухтаси,
Истиқбол мулкининг нурли чироғи.
Орзусиз ёзмайди фикрлар қанот,
Фикрсиз орзунинг қўл-оёғи шол.
Иккиси мисоли эгарланган от,
Уддалаб минолсанг, уфқларга сол!
Ҳей, ширин орзулар, теран фикрлар,
Қанчалар гўзалсиз, қанчалар улкан!
Ҳамиша уфқлар сизни чақирар,
Мисоли денгизда очилган елкан.
Эсимни танибман, мен сизга шайдо,
Сиз менинг улфатим, мулким, хазинам,
Сиз учун умрлар бўлади фидо,
Ёшликдай севаман сизни ҳозир ҳам!!!
* * *
Илҳомнинг йўллари узундан-узун…
Гоҳ қоя ортидан келади толиб.
Гоҳ денгиз қаърига тик уриб ўзин,
Тўфон-ла чиқади ҳайқириқ солиб.
Баъзида кўкларда чақмокдек елиб,
Уфқдан уфққа урар нурли бош.
Баъзида мушукдек судралиб келиб,
Тиззангга қўяди бошини ювош.
Бу бори илҳомдир. Тизгинсиз илҳом,
Гоҳида номи бор, гоҳида беном.
Баъзиси қоғозга тушади аста,
Баъзиси юради ҳамон ҳавасда!
О, ўжар, бефурсат, беқолип илҳом.
Бари бир сен ўзинг шароб тўла жом!
МЕРОС
Ўғилларим Фикрат, Хондамир, Бобур ва қизим Зебога
Мен сени ўстирдим силаб-сийпалаб,
Едирдим, ичирдим, тоза кийдирдим.
Терласанг, манглайдан теринг сидирдим,
Қоқилсанг, тургиздим кўнглингга қараб.
Тақдирдан шикоят қилмадим сенга,
Сенга ҳам шу йўлни маслаҳат бердим.
Адашсанг, ҳақ йўлин кўрсатиб турдим,
Покликдан нур қуйдим мурғак кўксингга.
Шукурки, камлигим йўкдир бошқадан,
Бировга тикмадим ҳасад кўзини.
Иккита қилмадим устоз сўзини,
Дўстларим сафидан узмадим қадам.
Сочларим оқарди, йўлим қисқарди,
Баъзи бир тишларим ўзимникимас.
Дўстлар ҳам камайди, энди бут эмас,
Киприкда, қошимда йўлларнинг гарди.
Гоҳ дилим ўйнайди, гоҳ босим баланд,
Гоҳ бошим айланиб, тўхтаб қоламан.
Энтикиб-энтикиб нафас оламан,
Даҳшатли ўйларга фикрим бўлиб банд.
Шунда ҳам ўлимдан қўрқмайман, ўғлим,
Ўлимдан қўрқмоқлик — номарднинг иши.
Рост айтсам, ниятим чала қолиши
Бағримни қилади тилим ва тилим!
Қулоқ сол, эй ўғлим, вақтики етиб,
Мен ёруғ дунёдан кўзимни юмсам,
Демакки, ижоддан тўхтасам, тинсам,
Уйма-уй изғима зўр мерос кутиб.
На бордир мол-мулким, на мўмай пулим,
Дўстларим ясайди умримга якун.
Сен учун меросим — пок умрим, лекин
Ундан ҳам азизи — ўз она тилим!!!
УМИД
Мен биламан: у энди келмас,
Мен биламан: у бўлган қурбон!
Мен биламан: кутмоқ энди бас,
Мен биламан: қийналади жон.
Лекин кутмай иложим ҳам йўқ,
Умид билан умр югурик.
Қалбим дейди: унга тенгмас ўқ,
Қалбим дейди: у одам тирик.
Ишонаман бари бир ҳамон,
Кириб келар саломат, омон.
Умид билан тирикман ўзим,
Йўлларида ҳамиша кўзим.
ЯХШИЛИК
Ўз умрингда битта юлдуз ёқ,
Бир юлдузки, нурли ва порлоқ.
Ҳеч бўлмаса битта чироқ ёқ,
Қоронғилик силжисин йироқ!
Ўз умрингда битта ариқ оч,
Шояд топса бир ниҳол ривож!
Ҳеч бўлмаса, эй бахти сулув,
Гулларга қуй бирон коса сув!
Ўз умрингда битта кўчат эк,
Яшнаб турсин кулган бахтингдек.
Ўз умрингда оч битта қалам,
«Тинчлик» сўзин ёзсин бу олам!..
…Гар яхшилик келмас қўлингдан,
Яхши ният қилгил дилингдан!
ТОМЧИГА ҚУЛОҚ СОЛ
Томчига қулоқ сол, нима дейди у,
У ахир янги бир ҳавасу туйғу,
У тарнов учидан томади бир-бир,
Баҳорнинг нафаси қилибди таъсир.
Баҳорни етаклаб келмоқда ўзи,
Нур билан тўладир минг битта кўзи.
Сен унинг куйига қулоқ тут, қулоқ,
Қиш кетиб боради, оёғи чўлоқ!
ЁШ ШОИРГА
Мен орзу қилгану етолмай қолган
Орзунинг боғида мен сени кўрсам.
Юз бора интилиб чиқолмай қолган
Энг баланд чўққида мен сени кўрсам.
Мен тошиб ҳайқириб айтолмай қолган
Сўзларим тилингда турса жаранглаб…
ИККИЛИКЛАР
Тун
Юлдуз порлаб ёнса деб зора,
Юзларига тортади қора!
Ой
Ой — Қуёшнинг ўгай фарзанди,
Шу сабабдан совуқ ва банди.
Умр йўли
Эгри-бугри тортилган чизиқ,
Ким тўғрилаб олади?! Қизиқ!
Ваҳима
Арслон мағрур ўкирган чоғи
Чалишади отнинг оёғи.
Меҳр
Муҳаббатга доим зор кўнгил,
Келишидан кетиши енгил.
Ҳасадгўй
Сойда ўсган аччиқ бир алаф,
Меҳрибонлик қилади талаб.
МАРДЛИК АФСОНАСИ
Узоқ-узоқ ўтмишлар тарихин титсам,
Массагетлар шонидан бир қисса битсам,
Афсона деб, китобхон қўлимни тутма!
Шонли узоқ ўтмишдан кўзинг беркитма!
Ахир қанча чуқурдан қайнаса булоқ,
Суви шунча пок бўлур, шунча тотлироқ!
Кўҳна тарих бу кунга гар бўлса ибрат,
Уни эслаб турмоқлик керакдир, албат.
Афсонага ўхшайди қиссанинг ўзи,
Аммо унда мавжуддир ҳақиқат изи.
Ҳақиқатдан туғилар баъзан афсона!
Улуш қўшса не ажаб эртакчи она.
Бахши унга боғласа қанот ва қуйруқ,
Қалби бергач кўксидан шундай бир буйруқ.
Тарихимиз кўп улкан, кекса беқиёс,
Ҳар йили юз достонга бўлур бир асос!
Амудан сув ичганмиз чўлда мол боқиб,
Боботоғда юрганмиз лолалар тақиб.
Баъзан душман келарди томоғин қоқиб,
Жанг қилганмиз қирларда, тунда ўт ёқиб.
Бир кун юртга от солди босқинчи Эрон,
Кайхусравнинг нияти: Ер-сув, мулк, қирон.
— Бош эг! — деди элларга.
— Мен яшай мағрур,
Мен ўтганда қўлингни қовуштириб тур!
Менга бўшат уйингнинг юмшоқ тўрини!
Менга бўшат ёз чоғи салқин сўрини!
Кабоб яса қўзининг барра гўштидан!
Хазинамга солиқ йиғ боғ, қир, даштидан!
Ҳарамимга тўплансин там-там гўзаллар!
Шавкатимга тўқилсин достон, ғазаллар!
… Найранг билан Амудан ўтди от солиб,
Байроғида шум ажал, эрксизлик олиб.
Тинч бир ўлка оромин йўқотди шунда,
Ҳатто гўдак кўксига ўқ отди шунда!..
Элу юртни қоплади мотам либоси,
Қон йиғлади ҳаттоки кўлида ғози.
Қон йиғлади эл, элат, уруғ ва аймоқ,
Қон йиғлади дала-туз, саҳро, қир ва боғ.
Қон йиғлади бешикда тилсиз нораста,
Қон йиғлади чол-кампир, диллари хаста.
Қон йиғлади боғда гул, қирда чечаклар.
Қон йиғлади номус деб, қиз, келинчаклар.
Қон йиғлади қўзи-қўй тақир ўтлоқда.
Қон йиғлади: — Сув! Сув! — деб деҳқон қирғоқда.
Шунда чиқди отилиб она Тўмарис,
— Ўлим ёвга! — деди у, букмаймиз ҳеч тиз!
Бизни саҳро бургути, лочини дерлар,
Бизга азиз, муқаддас бу она ерлар.
Душман оти нағалин
Изи тушмасин.
Боғимиздан бирор қуш бевақт учмасин.
Уят бизга душманга бош эгиб яшаш!
Боқинг, душман мол-мулкни қилур хомталаш!
Ўчоқдаги оловим,
Сўнмасин десанг,
Ариқларда сувларим тинмасин десанг,
Гулларимнинг шохлари синмасин десанг,
Бола-чақам қон йиғлаб қолмасин десанг,
Қўлларимга ёв занжир солмасин десанг,
Она юртим дахлсиз, муқаддас десанг;
Тўлди сабр косаси, етар, бас десанг;
Десанг она элимнинг азиз тупроғи,
Десанг бевақт сўлмасин, ҳатто япроғи,
Сариқ хазон бўлмасин ёрим жамоли,
Қон ҳидига тўлмасин баҳор шамоли;
Булут ичра толмасин ёрқин қуёшим;
Ўт ичида ёнмасин қир, дала-тошим;
Бўғзимда қолмасин эрк тўла куйим;
Айламасин азага базмим ва тўйим.
Оёқ ости бўлмасин аждодим гўри;
Подам ичра оралаб юрмасин бўри;
Ўтирмасин ёв чиқиб уйим тўрига,
Сув сепмасин тандирда қолган қўрига,
Букилмасин элликка етмасдан белим;
Кесилмасин оғзимда бу бийрон тилим;
Ўйилмасин кўзларим кўрсин жаҳонни,
Қуллуқ учун тутмайман, танда бу жонни
Десанг, халқим, бош кўтар, тур, оёққа тур!
Душман келур бостириб қаршисига юр!
Омочинг қўй, қўлингга қилич, яроғ ол!
Агар қилич топмасанг, болта, ўроғ ол!
Неки бўлса ол қўлга, лекин қурол ол!
Хоҳ каттасан, хоҳ кичик: хоҳ эр, хоҳ аёл!
Оёғингга этик кий, белингни боғла!
Она тупроқ тузини, вақт келди оқла!
Хоҳ отлисан, хоҳ яёв, анжоминг тузат!
Майдонга чиқ, майдонга, мардлигинг кўрсат!
«Хўп бўлади!»деди эл, турди оёққа,
Ҳатто чоллар таяниб ҳасса-таёққа!
Битта муштга айланди юрт, овул, қишлоқ,
Тўлиб кетди лашкарга қиру, сой, тошлоқ!
Кийим боши қурама, мақсад биттадир,
Бир оғиздан барчаси хитоб этадир:
— Сенсан юртнинг онаси, оналигинг қил,
Сенинг сўзинг биз учун амру фармон, бил!
Ўзинг бошла майдонга, бошла Тўмарис!
Қолсин биздан тарихда шонли порлоқ из!
Қўли боғлиқ яшашдан ўлим аълодир.
Босқинчи ёв ўлимга маҳкум балодир.
Ўзинг бошла мардона, бошла Тўмарис!
Ё ўлим, ё юртни шонга кўмамиз!
— Хўп! Мен рози! — деди у, — тингланг алқисса,
Менинг учун қонундир, элим не деса!
Бошлаб кетди лашкарни, остида тулпор.
Халқ ишончи қалбига яна куч тўплар!
Қилич, қалқон ярашар мағрур бастига,
Узун сочи олинган қалпоқ остига.
Баландпошна этиги хипча оёқда,
Олов кўзи дер эди: душман қаёқда!
Ишонч билан лашкарни бошлаб кетди у,
Неча қиру сойлардан ошиб ўтди у.
Жангга кирди мардона ифтихор билан,
Ишонч билан, ўч билан, матонат билан.
Ғазаб билан, зарб билан, зўр нафрат билан.
Минг-минглаб бош сапчадек узилиб қолди,
Минг-минглаб тана мажолсиз чўзилиб қолди.
Қонлар қонга қоришди, ўлик ўликка.
Отлар жангга кирарди пишқириб тикка.
Дуч келганни кесади ўроғу болта,
Узун қилар сўйиллар, қўл бўлса калта!
Мундоқ боқса Кайхусрав, қўшин ҳоли танг.
Хос аскарни тушириб ўзи қилди жанг.
Амин эди маҳорат, куч, бардошига.
Мард Тўмарис от қўйиб чиқди қошига.
Қиличбозлик бошланди — яккама-якка.
Ташланарди отлари арслондек тикка.
Қалқон тўсиб қоларди қилич зарбини,
Икки томон гаровга қўйган қалбини.
Қалбинмас, ҳаёти, эрк, иқболини.
Юрт номуси, шарафи, истиқболини!
Минг чиранди Кайхусрав, бўлмади бироқ,
Қочиб қолди қўшинин ташлаб тумтароқ!
Қувиб кетди мардона Ёвқур Тўмарис.
Қорасини йўқотмай борар изма-из.
Шиддатида бор эди йигит виқори,
Етиб бориб қиличин тутиб юқори,
Елкасига туширди боши аралаш.
Дея: ўзи бўлурми тинч элни талаш!
Отдан учиб Кайхусрав муккалаб кетди,
Қора қонга беланиб ёқасин тутди.
Титрар эди мақтанчоқ, чиранчоқ қалби,
Бир-бирига тегмасди пўрсилдоқ лаби.
Учиб кетган қўлидан тилла соп қилич,
Зарбоф тўнни деяди: — энди жондан кеч!
Шафқат ила боқарди Тўмарисга у.
Тилни ўнглаб ололмас ҳатто сўзга у.
Калта қилди сўзини Тўмарис эса:
«Ҳукм шудир — қаҳрамон халқим не деса!»
Бир оғиздан халқ деди: — душманга ўлим!
Халқ қалбида нафрати, қаҳри лиммо-лим!
Шарт узилди мурдорнинг боши танидан.
(Эсдаликка олинди қилич ёнидан.)
Бош думалаб ётарди эл оёғида,
Олтин сирға йилтиллаб сўл қулоғида!
Мард Тўмарис сўз олиб, деди: — Халойиқ!
Ёвга берган зарбингиз мақтовга лойиқ!
Дўстга бўлган меҳрча ёвга қаҳрингиз!
Энди бутун озоддир қишлоқ, шаҳрингиз!
(Сўнгра боқди думалаб ётган у бошга)
— Тирикликда тўймовдинг сира қон-ёшга,
Мана энди тўйиб ол, бошинг кўмиб ич,
Бу гал сенга керакмас қалқону қилич! —
Дея узуқ бошни у чуқурга отди.
Чуқурдаги қонга бош кўмилиб ботди!
Халқ олқишлаб қизини деди: — Ташаккур!
Ақлинг — дарё, меҳринг — кўл, ҳар бир сўзинг—дур!
***
Эл тинчиди, ўлкада, ур-сур йўқолди,
Ёвдан фақат тупроқда қонли из қолди.
Тунда ёмғир, сел келиб, ювди уни ҳам,
Гўё қайта бошидан покланди олам!
Тутди омоч қулоғин эрксевар деҳқон.
Мард Тўмарис довруғин эл қилди достон.
Shuhrat domlani men bolalikdan bilardim. Yanada aniqroq aytsam,o‘zlarini emas, she’rlarini bilardim. Esimda: chap tomonimizdagi qo‘shnimiz Musurmon bobo ertadan kechgacha Komiljon Otaniyozov ijro etgan qo‘shiqlarni patefonida varanglatib qo‘ysa,
qarshidagi qo‘shnimiz Qobil bobo tongdan yarim kechagacha Faxriddin Umarov qo‘shiqlarini yetti qo‘shni eshitadigan qilib jaranglatardi. Har kuni eshitaverib, men ham Faxriddin Umarovga taqlid qilib “Ko‘milganman sening qalbingga!” deb ming‘irlab yuradigan bo‘lib qolgan edim. Vaqt o‘tib,she’rga qiziqa boshlaganimda o‘sha “Ko‘milganman sening qalbingga”ni shoir Shuhrat yozganini bilganman.
Men uchun to shu kungacha muhtaram bo‘lib qolayotgan bu inson xonadoniga Usmon Azimga ergashib borganman. Shuhrat domla harbiy xizmatda yurgan Usmon Azimning she’rlarini, muallifning o‘zini ko‘rmay-bilmay,jurnalda bosilib chiqishiga sababchi bo‘lgan edi. Birinchi ko‘rishdayoq,uning ajoyib va pokiza inson ekanini anglaganman. Keyinchalik ham domla og‘ir betob bo‘lib qolganlarida ham til bilan bo‘lmasa-da, dil bilan, ko‘z bilan suhbatlashganlarimiz umrbod xotiramdan o‘chmasa kerak.
Xurshid Davron
Said Ahmad
BOSGAN IZIM, AYTGAN SO‘ZIM QOLADI
Shoir Shuhrat haqida xotiralar
Qozoqning ulkan shoiri Abdilda Tojiboyev yetmish besh yoshga kirganda so‘nggi kitobini «Kuzgi japraqtar» deb nomladi. O‘zbek shoiri Shuxrat ham shu yoshga yetganda kitobini «Kechki nurlar» deb atadi. Karang, bir-birining kitobini ko‘rmagan ikki shoirda naqadar yaqinlik!
O‘tayotgan g‘animat umrning endi aslo qaytib kelmasligi ularga allaqanday mahzunlik soyasini tashlab turibdi.
Optimist hayotdan umidvor ijodkorlar esa bu ruhiy hazinlikka chap bermoqchi bo‘ladilar. Oldinda boqiy dunyo elchisi yo‘lga peshvoz chiqib kutib turganini pisand qilmaydilar.
Shuhrat ana shunday optimist shoir edi. U og‘ir xastalik tufayli to tildan kolguncha, ko‘li kalam tutolmaydigan darajaga yetguncha, go‘yoki oldinda uzini kutib turgan g‘am-hasratli kunlarni ilgariroq sezgandek, anchagina she’r yozib qo‘ygandi.
Shuxrat she’r yozish imkoniyatidan mutlaqo maxrum bo‘lgan armonli paytlari nashr qilingan «Hali tun uzoq», «Kechki nurlar», «Shaydo ko‘ngil» kitoblarida xazinlik tuyg‘usi deyarli yo‘q, nolish yo‘k, umidsizlik yo‘q. Ularda otalik baxti, onalik iqboli, ko‘zining oqu qorasi uch azamat o‘g‘il, xudodan tilab-tilab olgan birgina suyukli qiziyu qator nevaralarining tolei kuylanadi.
O‘g‘li qamoqda paytlarda tiq etsa eshikka qarab yo‘l poylagan qaynonasini yupata olgan, o‘zi ayriliq alangasida o‘rtanib, o‘tga-cho‘qqa ko‘l tekkizib ro‘zg‘or tebratgan xotiniga minnatdorlik tuyg‘usi shoir she’rlarida gurkirab turadi.
Bahor oftobi tanni kuydiradi, kuz oftobi yayratadi. Shuning uchun ham qaynonalar «bahor oftobiga keliningni, kuz oftobiga qizingni sol», deydilar.
Shuxratning xotini Tursunoy qaynona duosini olish baxtiga muyassar bo‘lgan jannati ayol edi.
Urushdan ancha oldin, o‘ttizinchi yillarda redaksiyalar yangi shahardagi Iqon ko‘chasida, qalam haqi beradigan nashriyot kassasi «Uzbekistanskiy» ko‘chasida edi.
Men Shuhratni birinchi marta shu yerda «Posbon» degan she’riga pul olayotgan paytda uchratganman.
Hali yigirmaga kirmagan navqiron Shuhratning sochlari boshiga qor yoqqandek oqarib ketgan, lekin o‘zi tetik, quvnoq, sog‘lom yigit edi. U o‘zi xaqida yozgan kattagina gae’rida agar yanglishmasam shunday ikki satr ham bor edi.
Boshimda hor,
Ko‘nglimda bahor…
Amin Umariy, Sulton Jo‘ra, Zafar Diyor, Hamid G‘ulom, Turob To‘la, Muhammad To‘lash hamda Shuhratlar faol ijod qilayotgan vaqtlar.
U mahalda adabiyot nazariyasi hali yaratilmagan, kim qanaqa tushunsa, o‘shandoq kilib yozayotgan paytlar. Shoir bo‘laman degan bir guruh yoshlar G‘afur G‘ulomning, hikoyachi bo‘laman deganlari Abdulla Kahhorning etagidan ushladilar.
She’riyat ko‘kida chaqnab ko‘ringan Usmon Nosir ko‘p yoshlarning ko‘zini qamashtirib qo‘ydi. Shuhrat ham bir muddat Usmon Nosir ta’sirida bo‘ldiyu keyin o‘zini uslub jihatdan Shayxzodaga yaqin kelayotganini sezib, Mirtemir domla iborasi bilan aytganda «Shayxona» she’rlar yoza boshlagan edi.
Ko‘plar Shuxrat uslubda ham, fikr qilishda xam Abdulla Qahhorga yaqin, deyishardi.
Io‘q, Abdulla Qahhor uslubida o‘zidan boshqa hech kim yozolmasdi. Shuhrat ijoddagi yozuvchi Qahhorga emas, hayotdagi Qahhor shaxsiga ergashgan edi. «Boshqa yozuvchiga o‘xshatib yozish hech kimga obro‘ keltirgan emas, — deb aytar edi Abdulla aka. — Bunaqalar yozuvchi emas, yozuvchining soyasi bo‘ladi, xolos».
Shuhrat qay respublikaga borsa albatta o‘sha yerdan do‘st orttirib qaytardi. Yangi do‘stlari uni yo‘qlab Toshkentga kelishardi. Ozarboyjonlar «Sho‘yrat afandim» desalar, naxichevanliklar, bizim Sho‘yrat cho‘x jo‘zal insondir, deya izzat qilardilar.
Bu do‘stlari uni g‘oyat qadrlashardi. To‘y-ma’rakalarga albatta olib ketishardi. O‘zlari ham Shuxratnikida bo‘ladigan to‘ylarga, bazmlarga yetib kelishardi. Uning turkman do‘stlari nihoyatda himmatli, odamshavanda kishilar edi. Stalin Tehron konferensiyasida Ruzvelt bilan Cherchilga sovg‘a qilgan noyob Kaspiy balig‘idan himmatli turkman do‘stlari ba’zan Shuxratga xam olib kelar edilar.
O‘ttizinchi yillarda xo‘p ajab g‘alati voqealarning guvohi bo‘lganmiz. Hozir eslasam kulgim qistaydi.
«Toshselmash» zavodidan bir nechta ishchi adabiyotga safarbar qilingan edi. «Zavoddan — adabiyotga!» degan shnor gazeta sahifalaridan tushmas, majlislarda «Adabiyot endi ishchilarning qadaq qo‘llari bilan yaratiladi» degan «otashin» nutqlar irod qilinardi.
«Safarbar» qilingan ishchilarni yozuvchilar uyushmasiga boshlab kelib, qo‘llariga tantanali ravishda «Uyushma a’zosi» degan xujjat berdilar. Qaysidir fabrikadami, arteldami, hozir esimda yo‘q, binoyidek ishlab yurgan faol bir opani, endi «O‘zbekiston xotin-qizlari» jurnaliga mas’ul muharrir bo‘ldingiz» deb redaksiyaga tashlab ketishdi. Shahar komsomol komitetida pionerlar bilan ishlash bo‘limining boshlig‘i, insofligina bir opani endi bolalar jurnaliga o‘zingiz mas’ul muharrir bo‘ldingiz, deb redaksiyaga qo‘yib ketishdi. Toshkent tramvay trestida chiqadigan kattaligi bir varaq qog‘ozdek «Motor» degan atigi 200 nusxa bosiladigan gazetada muxbirlik qilib yurgan, na imloni, na jumlani jumlaga ulashni biladigan yana bir ishchi odamni o‘sha paytlarda har bir soni talash bo‘lib ketadigan «Mushtum» jurnali bosh muharriri kreslosiga o‘tkazib ketdilar.
Ularni kamsitishga tilim bormaydi. Biroq, bu bechoralar nima ish qilishlarini bilmay «ishga» kelib esnab-esnab uylariga qaytib ketardilar. Ular imloni unchalik bilmasdilar. Biron satr maqola yozishga qo‘llari kelishmasdi. Faqat, bolalar jurnalining muharriri maqola yozolmasa ham maktablarda jurnalni targ‘ib kilib, vojatiylarning hammasini obuna qilishni uyushtirardi. Mana shu opaning xarakati bilan respublikadagi jami maktablarning vojatiylari yoppasiga jurnalga obuna bo‘lgan edilar.
O‘sha yillari Kolxozchilar qurultoyiga raislik qilayotgan xalq komissarlari kengashining raisi qurultoy qatnashchilariga «Yosh shoir Yusufjon Hamdamga «Uzbe-kistonda xizmat ko‘rsatgan qishloq xo‘jaligi shoiri» unvoni berishga qaror qilsak, bu tashabbusni quvvatlaysizlarmi?», deb murojaat qildi. Pastdan «Quvvatlaymiz, quvvatlaymiz» degan qarsak aralash ovozlar chikdi.
Yozuvchilar uyushmasi bu bema’ni tashabbus, matbuotda chiqib ketmasin, deb farmonni zo‘rg‘a to‘xtatib qolgan edi.
Adabiyotga safarbar qilingan «Qo‘li qadaq ishchi gioirlar» har tarafga tarqab ketishdi. Ba’zilari «O‘zimizning ishdan qolmaylik», deb zavodga qaytib ketishdi.
«Safarbar»lar orasida G‘iyos Soatiy dstan anchagina talantli bir shoir borligi bilinib qoldi. U mumtoz adabiyotdan durustgina xabardor ekan. O‘sha paytda yozgan «So‘lim» qo‘shig‘i 65 yildan beri bir necha avlod hofizlar tomonidan zavq-shavq bilan ijro etiladi. Hozir ham katta konsertlarda bayram bazmlarida qayta-qayta ijro etilyapti.
Unda, jumladan, shunday satrlar bor:
Yorni oynakdan qarang,noz uyquda yotganmikan?
Yoki qilgan nolishim uyqudan uygotganmikan.
Atri bo‘yi yor dimogiga yetishgach ey sabo,
Tong shamoli kokilin,mushkini qo‘zgotganmikan.
Tun yarmida kun tig‘ urdiyoki beparvo chiqib
Zulf orasidan yuzini oyga ko‘rsatganmikan.
Oftobi talati biz sori ko‘rsatsa jamol,
To‘lgan oy singan sopolga o‘zni o‘xshatganmikan.
Bu gaplarni men Shuxrat qanday og‘ir davrda, qanaqa «ijodkorlar» orasidan o‘tib kelganini bildirib qo‘yish uchun aytayapman.
O‘sha paytlarda ko‘llaridan kelmaydigan ishlarga «rahbarlik» qilgan kishilarni aslo kamsitish niyatim yo‘q. faqat ularni noqulay ahvolga solib qo‘ygan akalarimizga ginaxonlik qilyapman xolos.
Biron chigal ish boshiga tushib yordam so‘rab kelgan odamga Shuhrat astoydil quloq solib uning mushkulini oson qilish payida bo‘lardi. Ishi bitgan odamdan ko‘ra Shuhratning o‘zi ko‘proq quvonardi.
Shuhrat ichi dardga to‘lib turgan paytda ham zorlanmasdi. Birovdan yupanch kutmasdi. O‘z yog‘iga o‘zi qovrilib yuraverardi.
U nashriyotda muharrir bo‘lib ishlab yurgan paytda tarjimonlikni havas qilgan yoshgina qizcha Xolida Ahrorovaga hech ikkilanmay Lev Tolstoyning mashhur «Tirilish» romanini tarjima qilishga beradi.
Xolida atoqli jamoat arbobi, shoir, dramaturg Said Ahroriyning qizi edi. Ahroriy «xalq dushmani» bo‘lib otilib ketadi. Onasi Vaziraxon bilan uysiz, joysiz, ta’minotsiz qolgan hali go‘dak Xolida ukalarini bag‘riga bosib sarson-sargardon kezadi. Said Ahroriyni bilgan, undan ko‘p himmatlar ko‘rgan kishilar Xolidaga pinhona yordam qo‘lini cho‘zadilar. Ishga joylaydilar, eski bo‘lsa ham bir boshpana topib beradilar.
Rus tilini durustgina bilgan Xolida kichik-kichik hikoyalarni, qissalarni tarjima qilib jurnallarda bostirardi.
Xolida kechalari mijja qoqmay «Tirilish»ning tarjimasini tugatadi. Uni o‘qib chiqqan Maqsud Shayxzoda, atoqli tarjimon Mirzakalon Ismoiliy hamda Shuhratlar bir burdagina bu tirishqoq qizchaning shundoq mashhur, shundoq murakkab, shundoq katta romanni juda yaxshi tarjima qilganiga hayron qoladilar. Tezda bosib chiqarishga oq fotiha beradilar.
Roman bosilib chiqqanda Xolidadan ko‘ra Shuhratning quvonchi cheksiz edi. Oldiga kim kelsa romanni ko‘rsatar, buni Xolida degan kichkinagina qizcha tarjima qilgan, deb maqtardi.
Xolidani ko‘pchilik bo‘lib «Saodat» jurnaliga ishga joylab qo‘yadilar. Shuhrat romanni ko‘tarib Xolida ishlayotgan jurnal tahririyatiga olib boradi. Uni hammaga bir-bir ko‘rsatib bu buyuk Tolstoyning eng murakkab romanini sizning xodimangiz Xolida qizim tarjima qilgan, deb quvonchini ichiga sig‘dirolmasdi.
Jurnalning bosh muharriri Zulfiyaxonim, barakalla, singlim, tabriklayman, deb Xolidani bag‘riga bosib peshonasidan o‘padi.
Shuhrat «Sharq yulduzi» jurnalida mas’ul kotib edi. Respublika ko‘zi ojizlar jamiyatining raisi Vali G‘afurov qalin bir papkani qo‘ltiqlab, kuzatuvchi ko‘magida kirib keldi. U igna bilan yozilgan kitobining mashinkada ko‘chirilgan nusxasini olib kelgan ekan. Shuhrat uni ikki kunda o‘kib, bo‘lg‘usi kitob bilan tanishib chikdi. Tajribali biron yozuvchi yaxshilab, jiddiy taxrir qilsa, durustgina kitob bo‘lishi mumkin degan xulosaga keldi. Lekin ko‘lyozma jiddiy ishlanishi kerak. U badiiy jihatdan juda zaif. Uch-to‘rt oy ter tukib mehnat qilish zarur. Bu ishni kim bo‘yniga oladi? Yozuvchilar o‘z ijodlari, xizmat vazifalari bilan bandlar.
Shuhrat fikrini Vali G‘afurovga ochiq aytdi-qo‘ydi.
— Shuhrat aka, — dedi shunda G‘afurov. — Ikkovimiz quroldoshmiz. Shu la’nati urushning jabru-jafolarini tortgan insonlarmiz. Keling, shu ishni o‘zingiz qiling. Badiiy ijodda tajribam yo‘kligini o‘zim ham bilaman. Qanaqa shart qo‘ysangiz ham roziman.
Shuhrat o‘ylanib qoldi.
— Agar shu ishni men qiladigan bo‘lsam, nashriyot qonuni qandoq bo‘lsa, o‘shanga amal qilamiz. Mualliflik xuquqini himoya qiladigan idoraning yuristi kafolat bergandagina ish boshlaymiz. Shuni yaxshi biling-ki, uyqumdan kechib, boshlab qo‘ygan «Jannat qidirganlar» romanimni to‘xtatib qo‘yib, faqat sizning kitobingiz bilan band bo‘lishim lozim.
Shuxrat ko‘zi ojiz bir odamning igna bilan mashaqqat chekib yozgan kitobiga befarq karayolmadi. Dunyo ko‘ziga zimiston bo‘lgan, hayotda o‘z o‘rnini qidirayotgan odamga hamdardlik hissi uni shunday qilishga undardi.
Kitob xali xom, Shuhrat uni pishirishi, ortiqcha joylarini o‘chirib, o‘rniga yangi boblar yozishi, qahramonlar qiyofasiga jon ato qilishi kerak. Bu oson ish emasdi. Yangi roman yozishdan mushkulroq edi.
Shuhratdagi birovga yaxshilik qilsa, uni to oxirigacha yetkazish va shu yaxshiliklardan o‘zi xuzur qilish xususiyati g‘olib keldi.
Uch yarim oy tunni tongga ulab mehnat qildi. To o‘ziga ma’qul bo‘ladigan darajaga yetguncha qayta-qayta ishlayverdi. Nihoyat, igna bilan yozilgan, keyinchalik «Vafodor» deb atalgan romanga nuqta ko‘yildi. Uni mashinkada oqqa ko‘chirib, muallif Vali G‘afurovning o‘ziga yubordi. «Shinelli yillar», «Oltin zanglamas» romanlarida orttirgan tajribalari «Vafodor»ning ma’qul asar darajasiga yetishida qo‘l kelgan edi.
Bu roman dastavval «Sharq yulduzi» jurnalining bir necha sonida «Badiiy qayta ishlagan Shuhrat» degan ilova bilan e’lon qilindi.
«Vafodor» ko‘p marta nashr qilindi. Keyingi nashrlaridan faqat bittasiga «Badiiy qayta ishlagan Shuhrat» degan ilova kiritildi. Qolgan nashrlarda esa nima uchundir «Badiiy muxarrir Shuhrat» deb qo‘ya qolindi.
«Vafodor» rus tiliga tarjima qilinib, zukko rus kitobxonlariga ham manzur bo‘ldi. Muvaffaqiyatlardan ruhlangan Vali G‘afurov yana ikkita qissa yozdi. Ammo ularni tahrir qiladigan Shuhrat bu orada qattiq dardga chalingan edi. Boshqalar tahrir qilishga urinib ko‘rishdi. Bo‘lmadi. Eplasholmadi. O‘shanda G‘afurov «Shuhrat akaning qadri bilindi», deb o‘kingan edi.
Ustoz Abdulla Qahhorning ahvoli og‘irlashib qoldi. Moskvada yirik mutaxassislar davolamasa bo‘lmaydigan holga keldi. Uni kuzatib qo‘yish uchun O‘lmas Umarbekov bilan aeroportga bordik. Sanitarlar uni samolyotga olib chiqayotganlarida Kibriyo opa, «Domlajon, tufli olishni unutibmiz-ku», deb qoldi. Abdulla aka seskanmay, ovozi titramay dahshatli bir gap aytdi:
— Qaytishda oyoq kiyim kerak bo‘lmas.
Shunda ikki ko‘zim jiqqa yoshga to‘lib ketdi. Buni Abdulla aka ko‘rib qoldi.
— Sizdek shogirdim borligidan xursandman. Ko‘chadan gap topib kelmadingiz, uydagi gapni ko‘chaga chiqarmadingiz. Iltimos, endi uyimga kelmang. Bundan bu yog‘iga sizga balogardon bo‘ladigan Abdulla Qahhor yo‘q… Endi ehtiyot bo‘ling, oyoq ostida qolib ketishingiz mumkin.
Oradan 20 kunlar o‘tib, Abdulla aka Shuhratni zudlik bilan Moskvaga chaqirtirdi. Demak,domlaning ahvoli yaxshi emas, biron kor-hol bo‘lsa, oyoq-qo‘li chaqqon Shuxrat kerak bo‘ladi, deb chaqirtirgan.
Ustozni va’da qilingan eng katta shifoxonaga emas, oddiy bir kasalxonaning umumiy palatasiga oborib tashlagan ekanlar.
Abdulla akani benihoya hurmat qiladigan, unga tan beradigan mashhur shoir va adib Konstantin Simonov undan xabar topib, ikki marta yo‘qlab keladi. Uning yordami bilan alohida palataga o‘tkazishadi, Simonov akademiklarni, nomdor professorlarni uni davolashga jalb qiladi. Biroq, vaqt o‘tgan edi. U qo‘sh yostiqqa suyanib, qisqa-qisqa nafas olarkan, Do‘rmonni sog‘indim, bog‘imning havosidan nafas olgim kelayapti, deb zorlanadi.
Abdulla Qahhorning jasadini ertalab soat sakkizdagi samolyotda olib kelishdi. Moskvadan to Toshkentgacha temir tobut yonida kelgan Shuhrat charchoqni unutib, yelib-yugurib xizmat qilardi. Bu orada Chig‘atoy qabristoniga borib dafn joyini aniqlab keldi. Marhumning ijodxonasida hukumat vakillari to‘planib turardilar. Ular Kibriyoxonimga hukumat nomidan ta’ziya izhor qilib, undan «Abdulla aka bizga qandoq topshiriqlar berdilar», deb so‘radilar.
Bunday paytda har qanday gina-kuduratlar unutiladi. Marhumning so‘nggi istagi bajo keltiriladi.
Shuhrat dafn marosimidagi so‘zlagan nutqida Abdulla Qahhor haqida mardona, haqqoniy so‘zlarni aytdi. Uning bu so‘zlaridan noqulay vaziyatga tushib qolgan ayrim arboblar «Bu bola o‘ziga kulfat tilab olyapti», degan fikr bilan qabristondan chiqib ketdilar.
O‘sha og‘ir zamonning mafkuraviy tazyiqi ostida Abdulla Qahhor dini, e’tiqodi noma’lum kimsadek bir kalima tilovatga ilhaq bo‘lib tuproqqa qo‘yilmokda edi. Ustozimizga harf tanitgan birinchi o‘qituvchisi Muhammadjon domla Qo‘qondan sahar payti Toshkentga yetib kelgan, qabristondagi odamlar orasida edi.Abdulla Qahhorga ixlos qo‘ygan ikki yuz chog‘li adabiyot muxlislari, nimadandir ko‘ngillari to‘lmay, qandaydir bir gap bo‘lishi kerakday tarqamay turardilar.
Muxammadjon domla asta tirsagimdan ushlab «Siz ketmay turing», dedi. Keyin u baland ovozda:
— Birodarlar, Abdullajon bir musulmonning farzandi edi, u tangri huzuriga tilovatsiz ketmasin, — dedi ko‘zida yosh bilan.
U to‘nini yerga to‘shab cho‘kkaladi. Atrofga bir-bir qarab tilovat boshladi. Birov tizzalab, birov dastro‘molini tagiga yozib o‘tirdi.
Qabriston sukutga cho‘mdi. Qur’onning sehrli ohanglaridan sel bo‘lgan odamlar yerga qarab qimir etmasdilar.
Odamlar bosh egib o‘tirgan shu paytda go‘rkovning qopqoqli tobutni yuqoriga uzatganini, kafanlangan mayitni lahadga qo‘yganini xech kim ko‘rmay qoldi.
Shuhratning boshiga tushgan savdolar, sho‘rishlar xuddi shu yerda, xuddi shu soatlarda boshlangan edi.
Shuhratga kiyim yarashardi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, sal boshqacharoq, ya’ni o‘ziga bino qo‘yib, oliftaroq, po‘rimroq yurish qilardi. Ertalab xizmatga kelishi bilanoq, uydan opkelib qo‘ygan bukma ilgakka plashchini, kostyumini ilib, korjomasini kiyib olardi.
Xullasi, u juda saranjom-sarishta, «paratka» odam edi.
U hammamizning to‘ylarimizda, yubiley ziyofatlarimizda yelib-yugurib xizmat qilardi. Oybek domla, G‘afur G‘ulom, Abdulla Qahhor, Shayxzoda hamda Mirtemirlarning etagidan ushlab adabiyotga kirgan biz yoshlar bodrokdek potirlab ketma-ket oltmish yoshga yetib keldik. Hamid G‘ulom, Turob To‘la, Asqad Muxtor, Mirmuhsin, Ramz Bobojon, Odil Yoqubovlarning yubileylari katta tantanaga aylandi. Ularning hammasiga «Xalq yozuvchisi», «Xalq shoiri» degan unvonlar berildi, ordenlar bilan mukofotlandilar. Negadir Shuhrat bu ro‘yxatdan o‘chirib tashlandi. Bu ham yetmagandek, matbuot uning nomini tilga olmay qo‘ydi. Bosilish arafasida turgan romanlari, she’riy to‘plamlari to‘xtatib qo‘yildi. Radio-televideniye u to‘g‘rida lom-lim demay qo‘ydi.
Nega?!
Shuhrat hayotdan umidvor optimist odam edi. Mayli, bu ishlar vaqti kelib izga tushib ketadi, deb ichidan zil ketayotganini sezdirmaslikka harakat qilardi. U hamon to‘ylarga bosh, hamon o‘sha mag‘rur yurishi.
Shuhrat tildan qolguncha, qo‘ldan qolguncha tinim bilmadi. Gruzin, arman, ozarboyjon, turkman, dog‘iston shoirlarining turkum she’rlarini tarjima qildi. Kavkaz mavzuida qanchalab balladalar, to‘rtliklar, oltiliklar yozdi. Ularni she’rxonlar sevib o‘qiyotganlaridan boshi osmonga yetdi.
Ehtimol tarjima asnosida «Kavkaz daftari»ni yozish niyati tug‘ilgandir. Bu tog‘ shoirlarining qandaydir o‘ziga xos o‘ktam ohanglari Shuhratning diliga oqib kirgandir.
Charxi kajraftorni qarangki, Shuhratni bir kun olqishsalar, bir kun unga olkishladilar. Shuhratning nochorligini, ezilib ketganini ko‘rib biz safdoshlariga berilgan unvonlar ham tatimay qoldi. Yozuvchilar uyushmasining raisi O‘lmas Umarbekov bilan rahbariyatga uchrab do‘stimizning ahvoli nihoyatda nochorligini tushuntirdik. Bizning iltimoslarimizdan keyin insofga kelib, Shuhratga «O‘zbekiston xalq yozuvchisi» unvonini berishdi.
Shuhratni qutlab uyiga borganimizda u bir muddat jim qoldi. Nimadir demoqchi bo‘ldi. Deyolmadi. Keyin ko‘l siltab, g‘amgin jilmaydi. U go‘yo o‘z ahvoliga kulayotganga o‘xshardi. Uning hozirgi holatidan ko‘nglida bir dunyo armon, bir dunyo o‘kinch, bir dunyo alam g‘alayon qilayotgani sezilib turardi.
U yonboshiga qo‘yilgan yostiqni oldiga tortib, ustiga do‘ppisini qo‘yib, belgisiz tarafga xuddi xayrlashayotganga o‘xshab qo‘l siltadi.
Bu «Meni so‘nggi yo‘lga kuzatayotganingizda «Xalq yozuvchisi» nishonini qizil yostiqchaga qadab Chig‘atoyga olib borasizlar», degani edi. Bu «so‘zlar» Qahhor domlaning «Moskvadan qaytishda oyoq kiyimi kerak bo‘lmas», degan dahshatli gapini eslatardi.
Shuhrat ko‘zni qamashtiradigan, yorug‘, yorqin kunlarni ham ko‘p ko‘rdi. Ming-minglab odam yig‘ilgan marosimlarda to‘lib-toshib, qaynab, o‘tdek chaqnab she’rlar o‘qidi. Olqishlardan «mast» bo‘lgan kayfli onlarni ham ko‘p kechirdi.
Uni O‘zbekistonda deyarli hamma o‘qituvchilar benihoya sevardilar. «Muallim» degan she’ri o‘qituvchilarning gimni-taronasiga aylanib ketgan edi.
Inson bolasining hayoti hamma vaqt bir tekis kechmaydi. Bu murakkab olamda umrguzaronlik qilish uzluksiz kurashish, suv kelsa simirib, tosh kelsa kemirib yashashdan iboratdir.
Shuhrat ana shunday yashadi. U xar qanday qiyin-qistovlarga bardosh bilan chidadi. Unga hatto tirik yurishning o‘zi bir baxt bo‘lib kolgandi. Afsuski, shuni ham undan qizg‘ondilar.
Shuhrat kechirimli odam edi. O‘zini shu alpozga solgan kimsalarning gunohlarini har yili Ramazon hayiti kunlarida kechirib yuborardi.
Bombalar portlab turgan okoplarda kechgan dahshatli daqiqalar, o‘lim bilan yuzma-yuz kelishlar, qatag‘onlardagi xo‘rliklar, umrning zavoli bo‘lgan bo‘htonlar nixoyat o‘z ishini qildi.
U nolimay, jimgina olamdan ko‘z yumdi. Xalqimizning ulkan bir yozuvchisidan ayrilib qoldik…
Men ko‘zim ochganda hayot bor edi,
Ha, mendan keyin ham yashnabqoladi.
Tilimda kepgadi hayotim toti,
O‘rnimni o‘zga bir odam oladi!
U esa, o‘zicha yashaydi yana,
Umrni o‘zicha talqin qiladi.
Men kuygan olovda u yona-yona
Ehtimol qadrimni shunda biladi!
Men keldim va ketdim, izim qoldimi?
O‘rtanib aytganim so‘zim qoldimi?
Lekin, barchamiz uchun eng katta taskin-tasalli shundan iboratki, xassos adib Shuxratning bu xayotda bosgan izi, aytgan mardona va haqqoniy so‘zlari hamishalikka qoldi.
SHUHRAT
SHE’RLAR
Shuhrat (Alimov G’ulom Aminjonovich) 1918 yil 19 aprelda Toshkent shahrida tug’ilgan. O’zbekiston xalq yozuvchisi (1986). O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi (1978). Nizomiy nomidagi Toshkent pedagogika instituti (1936—40)da o’qigan. 1940 yili harbiy xizmatga chaqirilgan Shuhrat Ikkinchi jahon urushi janglarida ofitser sifatida ishtirok etadi.
Dastlabki asari — «Mexrol» (ertak-doston, 1940). Ko’plab she’riy («Bizning ko’cha», 1947; «Hayot nafasi», 1948; «Balladalar», 1958; «Sening sevging», 1961; «Ishqingda yonib», 1964; «Buyuk muhabbat», 1966; «Lirika», 1973; «Shaydo ko’ngil», 1976; «Hali tun uzoq», 1984 va boshqa) va nasriy («Oila», 1946; «Bir kecha fojiasi», 1976 va boshqa) to’plamlarini e’lon qilgan. «Mardlik afsonasi» (1959), «Guldursin» (1960), «Quvg’indi» (1963) singari dostonlar yozgan. «Shinelli yillar» (1958), «Oltin zanglamas» (1965), «Jannat qidirganlar» (1968) romanlari ham bor. «Besh kunlik kuyov» (1970), «Qo’sha qaringlar» (1971), «Ona qizim» (1973) kabi dramalar muallifi. A. S. Pushkin, V. Shekspir, T. Shevchenko, Lope de Vega kabi yozuvchilarning asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan. 1995 yil 20 iyunda Toshkentda vafot etgan. Vafotidan so’ng «Buyuk xizmatlari uchun» ordeni bilan mukofotlangan (2003).
SENI SEVDIM
Seni sеvdim jonu dil bilan,
Seni sevdim, bo’lmading iqror.
Seni sevdim, shirin til bilan
Qiyo boqib o’tmading bir bor!
Yillar o’tdi, o’tda yoshlik ham,
Tindi qalbda jo’shqin urgan qon.
Qalbim titrar hamon eslasam,
Hamon bordir ko’nglimda armon!
Sendan oldin umrim tugasa,
Sen borsanki, demak, tirikman.
Hech ishonma u o’ldi desa,
Hayotingga doim sherikman.
Yo’llaringda chechak uchrasa,
Yashnab tursa, bil, o’sha menman.
Bog’laringda chaman barq o’rsa,
Nur ufursa, bil, o’sha menman.
Erta bahor kelib qaldirg’och
Salom desa, bil, o’sha menman.
Bahor qadab boshingga gultoj,
Yellar essa, bil, o’sha menmai.
Chanqovingni qondirsa buloq
Bag’rin ochib, bil, o’sha menman.
Tunlar yo’ling yoritsa chiroq
Shu’la sochib, bil, o’sha menman.
Ketolmayman hech sendan yiroq,
Inonma sen mennng qabrimga!
Aslida men sevgan kunimoq
Ko’milganman sening qalbingga!
1959
TO’RTLIKLAR
Ko’zingga ayt, tushlarimga kirmasin,
Iziingga ayt, uchramasin yo’limda.
Singlingga ayt, eshiingda turmasin,
Sen xabarsiz bo’lgach mening holimdan.
* * *
Farzandlar qalbida otalar qoni,
Koshkiydi qon bilan aqli, imoni,
Sofligi, vijdoni, dardi ham ko’chsa! —
Xotirjam bo’lardi ajdodlar joni!
* * *
Do’st achchiq gapirsa qulog’ingni tut,
Gar og’u tutsa u indamasdan yut.
Har achchiq gapnniig lazzati bolcha,
Har tomchi og’usi malhamdir va qut.
* * *
Son kulib gapirding, men soldim quloq,
Yig’lagan chog’ing ham ketmadim yiroq.
Chunki men do’stingman, yalakat mag’iz,
Sen agar moy bo’lsang, men nurli chiroq.
* * *
Achchiq choy o’rnida sovuq suv tutsang,
Xotirjam ko’nglimga shak tushmas zarra.
Lek notinch kuningda meni unutsang,
Bu og’ir men uchun sanoqsiz karra!
ORZULAR, FIKRLAR
Orzuning bo’lmaydi so’nggi nuqtasi,
Fikrning muntazam aniq qirg’og’i.
Tafakkur — orzuning chin omuxtasi,
Istiqbol mulkining nurli chirog’i.
Orzusiz yozmaydi fikrlar qanot,
Fikrsiz orzuning qo’l-oyog’i shol.
Ikkisi misoli egarlangan ot,
Uddalab minolsang, ufqlarga sol!
Hey, shirin orzular, teran fikrlar,
Qanchalar go’zalsiz, qanchalar ulkan!
Hamisha ufqlar sizni chaqirar,
Misoli dengizda ochilgan yelkan.
Esimni tanibman, men sizga shaydo,
Siz mening ulfatim, mulkim, xazinam,
Siz uchun umrlar bo’ladi fido,
Yoshlikday sevaman sizni hozir ham!!!
* * *
Ilhomning yo’llari uzundan-uzun…
Goh qoya ortidan keladi tolib.
Goh dengiz qa’riga tik urib o’zin,
To’fon-la chiqadi hayqiriq solib.
Ba’zida ko’klarda chaqmokdek yelib,
Ufqdan ufqqa urar nurli bosh.
Ba’zida mushukdek sudralib kelib,
Tizzangga qo’yadi boshini yuvosh.
Bu bori ilhomdir. Tizginsiz ilhom,
Gohida nomi bor, gohida benom.
Ba’zisi qog’ozga tushadi asta,
Ba’zisi yuradi hamon havasda!
O, o’jar, befursat, beqolip ilhom.
Bari bir sen o’zing sharob to’la jom!
MEROS
O’g’illarim Fikrat, Xondamir, Bobur va qizim Zeboga
Men seni o’stirdim silab-siypalab,
Yedirdim, ichirdim, toza kiydirdim.
Terlasang, manglaydan tering sidirdim,
Qoqilsang, turgizdim ko’nglingga qarab.
Taqdirdan shikoyat qilmadim senga,
Senga ham shu yo’lni maslahat berdim.
Adashsang, haq yo’lin ko’rsatib turdim,
Poklikdan nur quydim murg’ak ko’ksingga.
Shukurki, kamligim yo’kdir boshqadan,
Birovga tikmadim hasad ko’zini.
Ikkita qilmadim ustoz so’zini,
Do’stlarim safidan uzmadim qadam.
Sochlarim oqardi, yo’lim qisqardi,
Ba’zi bir tishlarim o’zimnikimas.
Do’stlar ham kamaydi, endi but emas,
Kiprikda, qoshimda yo’llarning gardi.
Goh dilim o’ynaydi, goh bosim baland,
Goh boshim aylanib, to’xtab qolaman.
Entikib-entikib nafas olaman,
Dahshatli o’ylarga fikrim bo’lib band.
Shunda ham o’limdan qo’rqmayman, o’g’lim,
O’limdan qo’rqmoqlik — nomardning ishi.
Rost aytsam, niyatim chala qolishi
Bag’rimni qiladi tilim va tilim!
Quloq sol, ey o’g’lim, vaqtiki yetib,
Men yorug’ dunyodan ko’zimni yumsam,
Demakki, ijoddan to’xtasam, tinsam,
Uyma-uy izg’ima zo’r meros kutib.
Na bordir mol-mulkim, na mo’may pulim,
Do’stlarim yasaydi umrimga yakun.
Sen uchun merosim — pok umrim, lekin
Undan ham azizi — o’z ona tilim!!!
UMID
Men bilaman: u endi kelmas,
Men bilaman: u bo’lgan qurbon!
Men bilaman: kutmoq endi bas,
Men bilaman: qiynaladi jon.
Lekin kutmay ilojim ham yo’q,
Umid bilan umr yugurik.
Qalbim deydi: unga tengmas o’q,
Qalbim deydi: u odam tirik.
Ishonaman bari bir hamon,
Kirib kelar salomat, omon.
Umid bilan tirikman o’zim,
Yo’llarida hamisha ko’zim.
YAXSHILIK
O’z umringda bitta yulduz yoq,
Bir yulduzki, nurli va porloq.
Hech bo’lmasa bitta chiroq yoq,
Qorong’ilik siljisin yiroq!
O’z umringda bitta ariq och,
Shoyad topsa bir nihol rivoj!
Hech bo’lmasa, ey baxti suluv,
Gullarga quy biron kosa suv!
O’z umringda bitta ko’chat ek,
Yashnab tursin kulgan baxtingdek.
O’z umringda och bitta qalam,
«Tinchlik» so’zin yozsin bu olam!..
…Gar yaxshilik kelmas qo’lingdan,
Yaxshi niyat qilgil dilingdan!
TOMCHIGA QULOQ SOL
Tomchiga quloq sol, nima deydi u,
U axir yangi bir havasu tuyg’u,
U tarnov uchidan tomadi bir-bir,
Bahorning nafasi qilibdi ta’sir.
Bahorni yetaklab kelmoqda o’zi,
Nur bilan to’ladir ming bitta ko’zi.
Sen uning kuyiga quloq tut, quloq,
Qish ketib boradi, oyog’i cho’loq!
YOSH SHOIRGA
Men orzu qilganu yetolmay qolgan
Orzuning bog‘ida men seni ko‘rsam.
Yuz bora intilib chiqolmay qolgan
Eng baland cho‘qqida men seni ko‘rsam.
Men toshib hayqirib aytolmay qolgan
So‘zlarim tilingda tursa jaranglab…
IKKILIKLAR
Tun
Yulduz porlab yonsa deb zora,
Yuzlariga tortadi qora!
Oy
Oy — Quyoshning o’gay farzandi,
Shu sababdan sovuq va bandi.
Umr yo’li
Egri-bugri tortilgan chiziq,
Kim to’g’rilab oladi?! Qiziq!
Vahima
Arslon mag’rur o’kirgan chog’i
Chalishadi otning oyog’i.
Mehr
Muhabbatga doim zor ko’ngil,
Kelishidan ketishi yengil.
Hasadgo’y
Soyda o’sgan achchiq bir alaf,
Mehribonlik qiladi talab.
MARDLIK AFSONASI
Uzoq-uzoq o‘tmishlar tarixin titsam,
Massagetlar shonidan bir qissa bitsam,
Afsona deb, kitobxon qo‘limni tutma!
Shonli uzoq o‘tmishdan ko‘zing berkitma!
Axir qancha chuqurdan qaynasa buloq,
Suvi shuncha pok bo‘lur, shuncha totliroq!
Ko‘hna tarix bu kunga gar bo‘lsa ibrat,
Uni eslab turmoqlik kerakdir, albat.
Afsonaga o‘xshaydi qissaning o‘zi,
Ammo unda mavjuddir haqiqat izi.
Haqiqatdan tug‘ilar ba’zan afsona!
Ulush qo‘shsa ne ajab ertakchi ona.
Baxshi unga bog‘lasa qanot va quyruq,
Qalbi bergach ko‘ksidan shunday bir buyruq.
Tariximiz ko‘p ulkan, keksa beqiyos,
Har yili yuz dostonga bo‘lur bir asos!
Amudan suv ichganmiz cho‘lda mol boqib,
Bobotog‘da yurganmiz lolalar taqib.
Ba’zan dushman kelardi tomog‘in qoqib,
Jang qilganmiz qirlarda, tunda o‘t yoqib.
Bir kun yurtga ot soldi bosqinchi Eron,
Kayxusravning niyati: Yer-suv, mulk, qiron.
— Bosh eg! — dedi ellarga.
— Men yashay mag‘rur,
Men o‘tganda qo‘lingni qovushtirib tur!
Menga bo‘shat uyingning yumshoq to‘rini!
Menga bo‘shat yoz chog‘i salqin so‘rini!
Kabob yasa qo‘zining barra go‘shtidan!
Xazinamga soliq yig‘ bog‘, qir, dashtidan!
Haramimga to‘plansin tam-tam go‘zallar!
Shavkatimga to‘qilsin doston, g‘azallar!
… Nayrang bilan Amudan o‘tdi ot solib,
Bayrog‘ida shum ajal, erksizlik olib.
Tinch bir o‘lka oromin yo‘qotdi shunda,
Hatto go‘dak ko‘ksiga o‘q otdi shunda!..
Elu yurtni qopladi motam libosi,
Qon yig‘ladi hattoki ko‘lida g‘ozi.
Qon yig‘ladi el, elat, urug‘ va aymoq,
Qon yig‘ladi dala-tuz, sahro, qir va bog‘.
Qon yig‘ladi beshikda tilsiz norasta,
Qon yig‘ladi chol-kampir, dillari xasta.
Qon yig‘ladi bog‘da gul, qirda chechaklar.
Qon yig‘ladi nomus deb, qiz, kelinchaklar.
Qon yig‘ladi qo‘zi-qo‘y taqir o‘tloqda.
Qon yig‘ladi: — Suv! Suv! — deb dehqon qirg‘oqda.
Shunda chiqdi otilib ona To‘maris,
— O‘lim yovga! — dedi u, bukmaymiz hech tiz!
Bizni sahro burguti, lochini derlar,
Bizga aziz, muqaddas bu ona yerlar.
Dushman oti nag‘alin
Izi tushmasin.
Bog‘imizdan biror qush bevaqt uchmasin.
Uyat bizga dushmanga bosh egib yashash!
Boqing, dushman mol-mulkni qilur xomtalash!
O‘choqdagi olovim,
So‘nmasin desang,
Ariqlarda suvlarim tinmasin desang,
Gullarimning shoxlari sinmasin desang,
Bola-chaqam qon yig‘lab qolmasin desang,
Qo‘llarimga yov zanjir solmasin desang,
Ona yurtim daxlsiz, muqaddas desang;
To‘ldi sabr kosasi, yetar, bas desang;
Desang ona elimning aziz tuprog‘i,
Desang bevaqt so‘lmasin, hatto yaprog‘i,
Sariq xazon bo‘lmasin yorim jamoli,
Qon hidiga to‘lmasin bahor shamoli;
Bulut ichra tolmasin yorqin quyoshim;
O‘t ichida yonmasin qir, dala-toshim;
Bo‘g‘zimda qolmasin erk to‘la kuyim;
Aylamasin azaga bazmim va to‘yim.
Oyoq osti bo‘lmasin ajdodim go‘ri;
Podam ichra oralab yurmasin bo‘ri;
O‘tirmasin yov chiqib uyim to‘riga,
Suv sepmasin tandirda qolgan qo‘riga,
Bukilmasin ellikka yetmasdan belim;
Kesilmasin og‘zimda bu biyron tilim;
O‘yilmasin ko‘zlarim ko‘rsin jahonni,
Qulluq uchun tutmayman, tanda bu jonni
Desang, xalqim, bosh ko‘tar, tur, oyoqqa tur!
Dushman kelur bostirib qarshisiga yur!
Omoching qo‘y, qo‘lingga qilich, yarog‘ ol!
Agar qilich topmasang, bolta, o‘rog‘ ol!
Neki bo‘lsa ol qo‘lga, lekin qurol ol!
Xoh kattasan, xoh kichik: xoh er, xoh ayol!
Oyog‘ingga etik kiy, belingni bog‘la!
Ona tuproq tuzini, vaqt keldi oqla!
Xoh otlisan, xoh yayov, anjoming tuzat!
Maydonga chiq, maydonga, mardliging ko‘rsat!
«Xo‘p bo‘ladi!»dedi el, turdi oyoqqa,
Hatto chollar tayanib hassa-tayoqqa!
Bitta mushtga aylandi yurt, ovul, qishloq,
To‘lib ketdi lashkarga qiru, soy, toshloq!
Kiyim boshi qurama, maqsad bittadir,
Bir og‘izdan barchasi xitob etadir:
— Sensan yurtning onasi, onaliging qil,
Sening so‘zing biz uchun amru farmon, bil!
O‘zing boshla maydonga, boshla To‘maris!
Qolsin bizdan tarixda shonli porloq iz!
Qo‘li bog‘liq yashashdan o‘lim a’lodir.
Bosqinchi yov o‘limga mahkum balodir.
O‘zing boshla mardona, boshla To‘maris!
Yo o‘lim, yo yurtni shonga ko‘mamiz!
— Xo‘p! Men rozi! — dedi u, — tinglang alqissa,
Mening uchun qonundir, elim ne desa!
Boshlab ketdi lashkarni, ostida tulpor.
Xalq ishonchi qalbiga yana kuch to‘plar!
Qilich, qalqon yarashar mag‘rur bastiga,
Uzun sochi olingan qalpoq ostiga.
Balandposhna etigi xipcha oyoqda,
Olov ko‘zi der edi: dushman qayoqda!
Ishonch bilan lashkarni boshlab ketdi u,
Necha qiru soylardan oshib o‘tdi u.
Jangga kirdi mardona iftixor bilan,
Ishonch bilan, o‘ch bilan, matonat bilan.
G‘azab bilan, zarb bilan, zo‘r nafrat bilan.
Ming-minglab bosh sapchadek uzilib qoldi,
Ming-minglab tana majolsiz cho‘zilib qoldi.
Qonlar qonga qorishdi, o‘lik o‘likka.
Otlar jangga kirardi pishqirib tikka.
Duch kelganni kesadi o‘rog‘u bolta,
Uzun qilar so‘yillar, qo‘l bo‘lsa kalta!
Mundoq boqsa Kayxusrav, qo‘shin holi tang.
Xos askarni tushirib o‘zi qildi jang.
Amin edi mahorat, kuch, bardoshiga.
Mard To‘maris ot qo‘yib chiqdi qoshiga.
Qilichbozlik boshlandi — yakkama-yakka.
Tashlanardi otlari arslondek tikka.
Qalqon to‘sib qolardi qilich zarbini,
Ikki tomon garovga qo‘ygan qalbini.
Qalbinmas, hayoti, erk, iqbolini.
Yurt nomusi, sharafi, istiqbolini!
Ming chirandi Kayxusrav, bo‘lmadi biroq,
Qochib qoldi qo‘shinin tashlab tumtaroq!
Quvib ketdi mardona Yovqur To‘maris.
Qorasini yo‘qotmay borar izma-iz.
Shiddatida bor edi yigit viqori,
Yetib borib qilichin tutib yuqori,
Yelkasiga tushirdi boshi aralash.
Deya: o‘zi bo‘lurmi tinch elni talash!
Otdan uchib Kayxusrav mukkalab ketdi,
Qora qonga belanib yoqasin tutdi.
Titrar edi maqtanchoq, chiranchoq qalbi,
Bir-biriga tegmasdi po‘rsildoq labi.
Uchib ketgan qo‘lidan tilla sop qilich,
Zarbof to‘nni deyadi: — endi jondan kech!
Shafqat ila boqardi To‘marisga u.
Tilni o‘nglab ololmas hatto so‘zga u.
Kalta qildi so‘zini To‘maris esa:
«Hukm shudir — qahramon xalqim ne desa!»
Bir og‘izdan xalq dedi: — dushmanga o‘lim!
Xalq qalbida nafrati, qahri limmo-lim!
Shart uzildi murdorning boshi tanidan.
(Esdalikka olindi qilich yonidan.)
Bosh dumalab yotardi el oyog‘ida,
Oltin sirg‘a yiltillab so‘l qulog‘ida!
Mard To‘maris so‘z olib, dedi: — Xaloyiq!
Yovga bergan zarbingiz maqtovga loyiq!
Do‘stga bo‘lgan mehrcha yovga qahringiz!
Endi butun ozoddir qishloq, shahringiz!
(So‘ngra boqdi dumalab yotgan u boshga)
— Tiriklikda to‘ymovding sira qon-yoshga,
Mana endi to‘yib ol, boshing ko‘mib ich,
Bu gal senga kerakmas qalqonu qilich! —
Deya uzuq boshni u chuqurga otdi.
Chuqurdagi qonga bosh ko‘milib botdi!
Xalq olqishlab qizini dedi: — Tashakkur!
Aqling — daryo, mehring — ko‘l, har bir so‘zing—dur!
***
El tinchidi, o‘lkada, ur-sur yo‘qoldi,
Yovdan faqat tuproqda qonli iz qoldi.
Tunda yomg‘ir, sel kelib, yuvdi uni ham,
Go‘yo qayta boshidan poklandi olam!
Tutdi omoch qulog‘in erksevar dehqon.
Mard To‘maris dovrug‘in el qildi doston.
