10 июнь — Ўзбекистон халқ ёзувчиси Саид Аҳмад  таваллуд топган кун.

   … Одам боласи туғилган юртига ўхшайдими? Билмадим, мен негадир шунақа деб ўйлайман. Дюннинг сувратига қарайман. У менга ҳар куни битта офтоб туғадиган Японияга ўхшаб кўринади. Унга қараганимда буюк Японияни кўриб турганга ўхшайман …

Саид Аҳмад
ТЎРТ ҲИКОЯ

Ўзбек насрининг пешқадам арбобларидан бири, Ўзбекистон халқ ёзувчиси  Саид Аҳмад (Ҳусанхўжаев) 1920 йили 10 июнда Тошкентнинг Самарқанд дарвоза маҳалласида дунёга келди. 1939 йили ўрта мактабни, 1941 йили эса олий ўқув юртини тугатди. Адабиёт дарслари ва тўгаракларида ижодга бўлган ҳаваси ортиб, қўлига қалам ушлаган, вақтли матбуот унинг ижод дорилфунуни бўлган.

Саид Аҳмад дастлаб «Муштум» журналида, Ўзбекистон радиокомитетида (1942-1943), собиқ «Қизил Ўзбекистон» (ҳозирги «Ўзбекистон овози» газетасида) (1942-1947), «Шарқ юлдузи» журналида (1948-1950) ишлаган. Унинғ биринчи ҳикоялар тўплами «Тортиқ» 1940 йилда нашр этилади. Уруш ва урушдан сўнгги йилларда Саид Аҳмад кўплаб фелъетон, очерк ва ҳикоялар ёзган. Унинг «Эр юрак» (1942), «Фарғона ҳикоялари» (1948), «Муҳаббат» (1949) каби тўпламлари нашр этилган. У «Хазина», «Ҳайқириқ», «Раҳмат, азизларим» каби ҳикояларида иккинчи жаҳон урушининг даҳшатли оқибатларини ҳаяжонли тадсвирлайди, уруш қаҳрамонларини улуғлайди.

Саид Аҳмаднинг барча ҳикоялари замонавий мавзуда ёзилган. У ҳикояларида тасвирлайдиган ҳар бир воқеадан фалсафий умумлашма чиқаришга, воқеаларни лирик таъсирчанлик билан ифодалашга, бадиий тасвирларнинг хилма-хиллигига эришишга интилади. «Чўл бургути», «Ўрик домла», «Лочин», «Одам ва бўри», «Бўстон», «Тўйбоши» каби қатор асарлари Саид Аҳмад ижодида ҳам, ўзбек насрида ҳам янгилик бўлган.

Адиб ҳикояларининг бош қаҳрамони ички дунёси бой замондошларимиздир. Ёзувчи «Тоғ афсонаси», «Зумрад», «Муҳаббатнинг туғилиши», «Кўзларингда ўт бор эди», «Пойқадам», «Алла», «Иқбол чироқлари» асарларида ҳаётий характерлар яратган. Саид Аҳмад кичик ҳажвий асарлари билан ўзбек радио ва телевидениесидаги миниатюралар театрига асос солган.

Саид Аҳмад ҳикоялардан аста-секин йирик полотнолар яратишга ўтди. 1949 йилда чоп этилган «Қадрдон далалар» ва «Ҳукм» (1958) қиссаларидан кейин яратган «Уфқ» (1964) трилогиясида урушдан олдинги ва кейинги давр муаммолари ҳақида баҳс юритади. «Жимжитлик» (1988) романида турғунлик даври иллатлари фош этилади.
Умрининг сўнгги йилларида Ойбек, Ғ. Ғулом, А. Қаҳдор, М. Шайхзода, Шуҳрат, Миртемир ва С. Зуннуновалар ҳақида хотиралар яратган.

Саид Аҳмад драматург сифатида ҳам танилган. У «Келинлар қўзғолони», «Куёв» каби саҳна асарларининг муаллифидир.

Саид Аҳмад ҳам қатағон даврининг иккинчи тўлқинига дучор бўлган, қамоқ азобларини тортган ижодкордир.

У «аксилшўравий миллатчилар гуруҳи аъзоси, зарарли ғоялар тарғиботчиси» сифатида айбланиб, Қозоғистоннинг Қарағанда вилояти Жезқазған лагерида бўлади. Унинг «Қоракўз мажнун» (2002) ҳикоялар тўплами бу ҳақдаги аччиқ ҳақиқатни рўй-рост ифодалайди.

Саид Аҳмаднинг «Йўқотганларим ва топганларим», 3 жилдлик «Сайланма»си, «Қарокўз мажнун» ва «Киприкдаги тонг» тўпламига кирган бир қатор қисса ва ҳикоялари унинг истиқлол йилларида завқ-шавқ билан ижод этганидан шаҳодат беради. Адибнинг кўпгина асарлари қардош ва хорижий тилларга ағдарилган.

У  «Ўзбекистон Қаҳрамони» деган юксак шарафли унвон, «Буюк хизматлари учун», «Дўстлик» орденлари билан тақдирланган.  Саид Аҳмад 2007 йилда вафот этган.

АЛЛА

Озода ишдан чиқиб, трамвайга ўтирмай, янги барг ёзган сердарахт, гавжум кўчадан уйига қайтди.
Ҳамма ёқда баҳор нафаси гуркирайди. Девор оша кўчага энгашган ўрик шохларидан йўлларга танга-танга гуллар тўкилган. Жилдираб оқаётган ариқлар бетида ҳам ўрик гуллари оқади.
Озоданинг бу кўчадан юрмаганига беш йил бўлди: бу кўча дарахт ва жилдираган ариқлар унинг энг хушнуд кунлари — кўнглига муҳаббат олови тушган, ҳаётга биринчи бор қадам ташлаган, биринчи бор ҳомилаликни туйган онларининг гувоҳи.

Уни бу кўчадан қайта юришга мажбур қилган нарса на муҳаббат хотиралари ва на баҳор манзаралари бўлди. Озода бу кўчага бурилганида бутунлай бошқа, ўзи ҳам маъносига тушуниб етмаган қандайдир ғайри табиий бир куч унинг вужудида ҳоким эди. У қайси кўчада кетаётибди, бу кўча унга танишми, йўқми, бу ҳакда ўйламасди.

Ҳозир у уйга қайтади. Эри Ҳомиджон ишдан қайтгандир. У хотинини ҳар кунгидек очиқ чеҳра билан кутиб олади. О, унинг кўзлари нақадар чиройли. Мана шу уч йиллик бирга кечирган ҳаётда Озода унинг кўзларига неча бор термилган, узун киприклар орасида чақнаб турган қора кўзлар Озодага олам-жаҳон бахт, роҳат бағишлади. Мана ҳозир ҳам у Озоданинг йўлига кўз тикиб ўтирибди.
Мана шу меҳру муҳаббат тўла кўзларга боқиш Озода учун қанчалар оғир. Кейинги кунларда эрининг меҳру муҳаббат тўла кўзларида сўлғинлик, пинҳоний изтиробнинг таъсири сезилиб қолди. Озода бу дардни билади. Бироқ у эрини юпатишга, мана шу маъюс кўзларга тик боқишга қодир эмас. Ўз ҳаётида биринчи бор ўйинқароқлик, енгилтаклик билан қўл урган жинояти уни беш йилдан бери алам гирдобига судрайди. Қани энди у шу ишни қилмаган бўлса эди. Атрофда мавж урган кўклам ниҳоллари, қувноқ кулгилар унинг кўнглига бошқачароқ таъсир кўрсатган бўлармиди.

Столбаларда чироқлар ёнди. Деразаси кўчага қараган уйлардан тротуарнинг ҳар ер-ҳар ерига оқ чойшаб ёзгандек, оппоқ нур тушиб турибди. Орқа кўчадан гувиллаб ўтаётган трамвай дугасида чақнаган нур баланд иморатларнинг пештоқларида бир ялт этиб, яна сўнади.
Озода ўрик гулларини босиб аста-аста қадам ташлаб кетар экан, фикран эрининг маъюс кўзларига дуч келди.

У беихтиёр сесканиб ерга қаради. Бу сесканиш унга ўз қилмишини — бугунги изтиробнинг боисини эсга солди. Ортда қолган кўнгилсиз хотираларга назар солмоқ қанчалар қийин ва кўнгилсиз…
Кўнглига биринчи бор муҳаббат олови тушган кунлар қандай яхши эди-я. Кечалари кўкка термилиб Муроджон ҳақида хаёл сурарди. Эртаги кунни, Мурод билан учрашув онларини орзиқиб-орзиқиб кутарди. ЗАГС остонасидаги энтикишлар, тўй, қадаҳларнинг жаранглаши, машшоқларнинг хониши ва ниҳоят, бирга кечирган ширин ва осуда кунлар…

Мурод тоғ экспедициясидан соқоллари ўсиб, қорайиб, озиб қайтарди. Озода эрининг қайтишига ҳовлининг бурчидаги ҳаммомни қиздириб, соқол оладиган буюмларни катта тошойна олдига териб, кийимларини дазмоллаб қўяр, то у ҳаммомдан чиққунча стол устини ясатиб, ҳатто у яхши кўрадиган «Марсала» виносини ҳаво ранг биллур графинга қуйиб қўйишни ҳам унутмасди.
Мана шундай қайтишларнинг бирида Мурод хотинини маъюс кўрди. Ҳаммом ҳам қизитилмаган, стол ҳам ясатилмаган эди.
— Нима бўлди? — Мурод унинг жияклари қизарган кўзларига термилди.
Озода жавоб бермай, ичкари уйга кириб кетди. Мурод ҳам унинг кетидан кирди.
— Гапирсангиз-чи, нима бўлди?!
Озода ёшли кўзларини юмиб жавоб берди:
— Ҳомиладорман.
Мурод маст кишидек довдираб қолди.
— Ростми?! — Мурод уни бағрига босиб, даст кўтариб олди-да, уйни икки марта айлантириб чиқди. Унинг кўзлари порлар, юраги севинчдан гупиллаб урарди. — Нега хафа бўласан?
Бу унинг биринчи бор хотинини сен деб аташи эди. Бўлажак фарзанд Озодани унга шунчалик яқинлаштириб қўйган эдики, гўё у Озода, Озода эса Мурод бўлиб бир-бирига аралашиб кетгандек эди.
— Нега йиғлайсан? Ахир…
Мурод севинчи ичига сиғмай, телбалардек гапи гапига қовушмай қолди.
— Йўқ! — деди Озода, — истамайман. Ҳали ёшман, ҳалитдан болани бошимга ураманми? — У йиғи аралаш секин гапирди: — Кунингиз тоғу тошда ўтса, уйда бола боқиб ўтираманми?
— Истасанг, қишлоқдан аямни олдириб келай, истасанг, синглим келиб турсин, диссертациямни битказиб олай…
Озода эрига шундай ўқрайиб қарадики, унинг бу қарашида Муродга нисбатан нафрат ва ғазаб ифодаси бор эди.
Зебу зийнат, ўйин-кулгига ўрганган хотин учун бола оёқнинг кишани бўлиб туюларди.
Озода чинакам гўзал эди. У модани, танцани, театр ва сайилларни севарди. Бўлажак бола ҳали дунёга келмай туриб уни ана шу роҳатлардан бегона қилиб қўяётгандек эди.
Мурод бўшашиб стулга ўтириб қолди. У бошини панжалари орасига олиб узоқ ўйлади. Охири ўрнидан туриб папирос чекди-да, қўлини орқасига қилиб, уйнинг у бошидан-бу бошига юра бошлади. Диваннинг бир чеккаси-да ўтириб пиқ-пиқ йиғлаётган хотинининг тепасига келиб узоқ ўйлаб турди Кейин унинг ёнига чўққайди-да, бошини силаб, ички дард билан гапира бошлади:
— Озода, дурустроқ ўйлаб кўр.
— Ўйлаб қарадим, олдириб ташлайман.
— Нима?!
— Ҳа.
— Биринчи бола. Мумкин эмас, умрбод майиб бўлиб қоласан-а!
— Майли… Нима бўлса бўлсин.
— Шундайми?!
Мурод ғазабдан сапчиб ўрнидан турди. Мушт билан стол қирғоғига урган эди, стаканлар жиринглаб сакраб кетди. Билагидаги секундомерли олтин соатнинг ойнаси чил-чил бўлди.
Уй ичи сув қуйгандек жимжит бўлиб қолди. Очиқ форточкадан кирган шамол тўр пардани силкитди, ҳалқа-ҳалқа бўлиб муаллак сузиб юрган папирос тутунларини тўзғитиб юборди.
Мурод хотинининг қаршисига келиб тиз чўкди:
— Озода, ундай қилма. Нима килсанг қил, фақат бу ишни қилма. Умрбод оёғинг остида судралиб юришга розиман, бундай қила кўрма.
— Гап битта. Ёш умримни бола боқиш билан ўтказмайман.
— Ҳали шундайми?! — Муроднинг кўзларида ўт чақнаб кетди. — Ҳали шундайми?! Ундай бўлса… — У гапини тугатолмади.
Озода унинг кўзларига дадил қаради:
— Гап шу. Хоҳласангиз шу. Бўлмаса кетаман.
— Кейин пушаймон бўласан, Озода.
Озода бош чайқади.
— Ундай бўлса сен билан…
— Яшай олмайман, демоқчисиз, шундайми?
— Ахир, ўзинг ўйла.
Эр-хотин узоқ вақт бир-бирига сўзсиз қараб қолишди. Озода ўрнидан туриб, нариги уйга кириб кетди. У кийиниб, чамадон кўтариб чиққанда ҳам Мурод ҳамон тиз чўкканча турарди. У кўчага чиқиб, тўй-тамошалар билан кириб келган, ёшликнинг энг беозор, бахтли кунларини ўтказган уй дарвозасига ўгирилиб бир қаради-ю, дадил юриб кетди…
Мурод у кетгач, уч марта унинг уйига борди, ёлворди, бўлмади. Охири болани олдириб ташлагандан кейин юрагининг бир парчасини узиб ташлагандек ундан умидини узди. Синглисини уйда қолдириб, узоқ муддатли экспедицияга жўнаб кетди.
Врачлар Озодага энди туғмайсан, дейишди. У бунга ҳам парво қилмади. Орадан икки йил ўтди… У Ҳомиджон деган ўқитувчига турмушга чиқди.
Озода мана шу баҳор оқшомида электр нурларида товланиб турган ўрик гулларига термилиб келар экан, ўз ҳаёти ва ўтмишини хотирлади. Бу унинг умрида биринчи бор ўз ўтмишига чуқурроқ назар ташлаши ва бу ҳакда биринчи бор ўзига ҳисоб бериши эди. Хўрсинди. Оқар сувлар оқиб кетди. Энди уни ўз йўлидан қайта оқизиб бўлмаслигини англади. Жиноят, жиноят, дея лаблари беихтиёр пичирлади. У шундай хаёллар билан келар экан, қулоғига ғалати овоз эшитилди. Тўхтаб атрофга аланглади. Кўчанинг нариги бетидаги уйнинг очиқ деразасидан хотин кишининг алласи эшитиларди. Озода атрофга аланглади.
Бу уй унинг биринчи уйи эди. У беихтиёр кўчанинг у бетига ўтиб, яхшироқ қаради: ҳа, бу унинг биринчи уйи — Муроджоннниг уйи эди. Қандайдир сеҳрли бир куч уни бу остонага етаклаган эди. «Балки уй дафтарида устига чизиқ тортилган исмим ҳали ҳам турган бўлса керак» деб дилидан ўтказди у. Деразадан уй жиҳозларини кузатди. Ҳамма нарса ўз жойида. Фақат шифтга беланчак осилган, холос. Ёшгина бир жувон беланчакни тебратиб, алла айтяпти. Унинг юзида оналик бахти акс этиб турибди. У майин товуш билан алла айтар, бу аллада унинг орзу-умидлари, боласига бахт, улуғ истиқбол тилаклари ифодаланар эди… Мурод ўша, Озода ўз қўли билан қўйган ойна олдида турибди.
Мурод дераза олдига келиб, чамандек очилиб кетган акация гулини қўли билан селпиб, панжаларини ҳидлади. Акация ҳиди Озоданинг ҳам димоғига урилди. Муроднинг кўзига электр нури тушиб тургани учун уни кўрмасди.
Бу ёруғ уйнинг деразаси худди кино экранига ўхшарди. Мурод шу экранда бутун борлиғи билан кўриниб турарди.
«Сочига оқ оралаб қопти-я», — деб дилидан ўтказди Озода.
Муроднинг қоши устига тушиб турган, ҳозир оқ оралаб қолган қора сочларини Озода жуда кўп силаган.
Озоданинг кўзларида ёш йилтиради. Ўз бахтини ўзи калтак олиб қувлаган хотин ўзини ўзи таҳқирлаб аччиқ-аччиқ йиғларди. Унинг ёш тўла кўзларига бундан беш йил олдинги Мурод кўринди.
Тиз чўкиб ёлворган эди-я. Умрбод майиб бўлиб қоласан, деган эди-я. Мана энди.. Ўзимни бахтдан олиб қочдим… Мени ҳеч ким кечирмайди. Ўзимни ўзим ҳам кечирмайман.
Мурод дераза пардасини туширди.
Озоданинг кўзи олдида порлаб турган ёруғ уй хира парда орқасига яширинди.
У ёқдан-бу ёққа енгил учиб турган беланчакнинг сояси тўр пардага тушиб жимирлар, хотиннинг майин овоз билан айтаётган алласи эшитиларди.
Озода зўр қийинчилик билан деразадан узоқлашди. Ой ҳаволаниб азим тераклар устига кўтарилди.

ОФТОБОЙИМ

Ватанни севмоқни, юрт отасига садоқатни
японлардан ўрганиш керак.
Мақсуд ШАЙХЗОДА сўзи.

Кечадан бери лагеримиздаги японлар ғимирлаб қолишди. Еттинчи барак олдида тўпланишиб, қандайдир жиддий бир гапни қизишиб муҳокама қилишарди. Эроси Дюн деган япон йигити рассомлик устахонамни супуриб-сидириб юрарди. Дюннинг юрак ўйноғи касали борлигидан уни шахтада ишлашга олиб чиқишмасди. Баъзи-баъзида, жаҳли чиққан пайтларда юрак касали хуруж қилиб қоларди. Бошлиқлар уни менга бўёк қориб берадиган қилиб қўйишган эди. Мен Дюндан, нима гап, тез-тез тўпланадиган бўлиб қолдинглар, деб сўрадим.
— Товарищ Ахмед, юртимизга кетадиган бўлиб қолдик. — деди у ичига сиғмаган қувончини яширолмай.
Уни дил-дилдан табрикладим.
— Бошлиқлар шундай деб айтиладими? — деб сўрадим.
— Қаёқда! Улар бу хабарни биздан икки-уч кун кейин эшитишади.
Унинг гапи рост эди. Умуман қамоқхоналарда кўзга кўринмас, қўл билан ушлаб бўлмас «телеграф» ишларди— Москвада, ҳатто сиёсий Бюрода маҳбусларга алоқадор бирор гап бўлса, ўгаа куниёқ жамики лагерларга етиб борарди.
Лагер бошлиғининг ўринбосари капитан Гусак, мой бўёкда ишлаб бер, деб онасининг сувратини ташлаб кетган эди. Бугун туш пайтида сувратни олгани келди. Ундан японлар юртларига кетадиган бўлдими, деб сўрадим.
У ҳайрон бўлди.
— Бунақа гап йўқ. Бу маҳбусларнинг ўзларидан чиққан галдаги «парагаа» бўлса керак, — деб жавоб қилди.
«Параша» — бу қамоқхона камераларига қўйиладиган ҳожат челаги. Тарқаладиган хар хил бўлар-бўлмас гапларни гаундай деб аташади.
Барибир лагер «телеграфи» аниқ игаларди. Биз Сталин ўлганини богалиқларимиздан бир кун олдин эслатганмиз. Бериянинг қамалганини, Молотов билан Кагановичнинг Сиёсий Бюро таркибидан чиқарилганини ўша куниёқ эшитган эдик.
Дюн устахонани шошиб-пишиб йиғиштирарди-ю, еттинчи барак олдида тўпланган хамюртлари даврасига чопарди. Лагеримиздаги ўттиз тўрт нафар японнинг ҳаммаси ўша ерда. Бундан кирхонада ишлайдиган Судзе деган япон йигит мустасно. Судзе ҳамюртларига қўшилмас, кирхона зинасида бошини эгиб ўтириб хаёл сурарди. Японлар Судзени сафларига қўшишмасди. У японларга хос бўлмаган баланд бўйли, худди тсиркдаги полвонларга ўхшаган, мускуллари бўртиб чиққан жуда бақкувват йигит эди. Бошқа японлар лагеримизда Судзе деб аталган япон борлигини билмагандек, унга эътибор беришмасди. Судзе эса хар тонг ҳали қуёш кўтарилмай кирхона томида пайдо бўларди. Шахталардан чиқариб ташланган тоғ-тоғ рудалар орқасидан қуёш чиққунча ҳайкалдек қотиб турар, юзига офтоб урилиши билан икки қўлини баланд кўтариб қуёшга нималардир деб илтижолар қиларди.
Дюннинг қувончи чексиз эди. Бир гапириб ўн куларди. У ўн бир йилдан бери бсгона мамлакат қамоқхоналарида сарсон-саргардон кезарди. Шу ўтган ўн бир йил она юрти, туғилган диёри Япония хаёли билан яшайди.
— Хайрият, қоним юртимга тўкиладиган бўлди, — деди у аллақандай қувонч билан.
— Жинни бўлдингми, юртимга қайтай, уйланиб, бола-чақали бўлай, бошқалардек беармон яшаб юрай, деб ният қилмайсанми, аҳмоқ! — дедим унга.
Дюн бошини тебратди.
— Товариш Ахмед, — деди у русча билишини намойиш қилаётгандек ғурур билан, — биласанми, мен самурайман. Самурайлар душманга тирик асир тушмаслиги керак. Асир тушиш хавфи туғилгандаёқ ўзини харакири қилиши шарт. Яъни, ўзини ўзи чаваклаб ўлдириши керак. Мен харакири қилишга улгурмаганман — Ватанимдан қон қарздорман.
Мен Дюнни доимо юзи кулиб турадиган, болалардек беғубор, унча-мунча ҳазилларни кўнглига олмайдиган, мусичадек беозор одам деб ўйлардим. Ичида шунча гап борлигини, юрагини қонли армон ўртаётганини билмасдим. Эроси Дюн кўз олдимда юксалиб, ўн бир йил Ватанидан олисда, чўлларда, ўрмонларда сарсон-саргардон кезиб, Япониянинг буюк муҳаббатини дилида ардоқлаб келган, хар куни биттадан қуёш туғадиган Ватани олдидаги бурчини, бир дақиқа бўлсин, унутмаган беқиёс инсонга айланган эди.
Дюннинг Иосиро деган ҳамюрти баъзан устахонага келиб узоқ гаплашиб ўтирарди. Рус аскарлари уни асирликка олган пайтда хали тили чиқмаган эгизак қизалоқлари бўлган. У қизларим катта бўлиб қолгандир, тирикмикан, деб йиғларди.
Японларга муносабат ўзгариб қолди. Уларни ишга олиб чиқмай қўйишди, ҳатто алохида овқат пишириб берадиган бўлишди. Аммо Дюн қадрдонлигимиз учун ҳамон устахонада ишлаб юрибди. Японларни бошқа кичикроқ баракка ўтказишди. Кечкурун занг чалинганда баракларга маҳбуслар санаб киритилгандан кейин устидан қулфлаб кўйишади. Японларнинг бараги қулфланмайдиган бўдди.
Бу ишларнинг Судзега алоқаси йўқдек эди. У ҳамон
кирхонада ишлар, зинапояда ўтириб ўй ўйларди. Алоҳида пиширилган овқат унга берилмасди.
Негадир ўша пайтларда лагерда чой ўрнига кофе беришарди. Ҳатто ошхона ёнидаги бостирмада қоп-қоп кофс қалатниб ётарди. Кофе жонимизга тегиб, бир қултум қора чойга зор бўлгандик. Шаҳардан газета олиб келишга борганимда магазиндан бир қути грузин чойи сотиб олгандим. Дюн тунука чойнакка аччиққина қилиб дамлаб келди. Ҳовлида скамейкада ўтириб чойхўрлик қилмоқчи бўлдик. Маҳбуслар уйқуда. фақат Ватан соғинчи уйқу бермаган японлар тўда-тўда бўлиб, ой нурига ғарқ бўлган лагер саҳнида жимгина айланиб юришибди.
Дюн билан иккимиз у ёқ-бу ёқдан гаплашиб, чой ичиб ўтирардик. Бизнинг 6у суҳбатларимиз ҳам ғаниматдек эди. У Ватанига кетади. Албатта, бундан кейин у билан дийдор кўришолмаймиз. Ҳар қалай, беш-олти йиллик қадрдонлик бир-биримизга яқин қилиб қўйганди.
Ана шу сокин ойдин кечада Дюндан сўрадим:
— Менга қара, Дюн, нега Судзени ёмон кўрасизлар? Нега уни даврага қўшмайсизлар?
Эроси Дюн индамади. Ой нурига терс ўтиргани учун унинг юзида, кўзида қандоқ ифода акс этаётганини билмасдим. Сўроғимга жавоб бериш нияти йўққа ўхшарди. У узоқ ўйлаб ўтиргандан кейин:
— Яна битта чой дамлаб келайми, буниси совуб қопти, — деди.
— Йўқ, — дедим, — сўровимга жавоб бер.
Эроси ўрнидан туриб у ёқ-бу ёққа юрди. Кейин жойига келиб ўтирди-да, гапира бошлади:
— Буни тушунтириш қийин. Японияни, японни, урф-одатларимизни билмаган одамга тушунтириш қийин. Мана, энди ажралишиб кетадиган пайтимиз келди. Бу Дюн ким эди. Судзе ким эди, деган жумбоқ кўнглингда қолиб кетмаслиги учун айтаман. Сен бир марта мени хақорат қилганинг ҳалигача дилимни ўртайди.
Уни нима деб ҳақорат қилганимни эслай олмадим.
— Айт, агар шундай қилган бўлсам, сендан астойдил узр сўрайман.
— Япон аёллари бузуқ бўлади, дегансан. Шунда аламларимни ичимга ютиб жавоб бермаганман. Ўшанда япон портларида гейшалар матросларни йўлдан уради, дегандинг. Э-е, ошнам, бу гапинг мутлақо нотўғри. Бунақа гап учун сени ўлдиришим керак эди. Ундай қилмаганман.
Тўғри, шундай гап бўлган эди. Ўшанда Дюннинг тишлари ғичирлаб кетган, қошлари чимирилиб, худди ҳамлага тайёр турган шерга ўхшаш бир ахволга тушган эди. Лекин индамай ўрнидан туриб, баракка кириб кетганди. Уч кун юрак хуружи тутиб, устахонага келмаганди.
— Билиб қўй товариш Ахмед, боя айтдим-ку, Японияга бормаган одам японлар тўғрисида аниқ бир гап айтолмайди. Экилган хар бир туп дарахт, йўлга ётқизилган ҳар битта тош, қурилган хар битта иморат Япония манфаати учун хизмат қилиши керак. Ҳар бир қимирлаган жонда, одамларнинг муомаласида, юриш-туришида Япония манфаати яшайди. Сен ўша бузук деб айтган гейшалар Япониянинг порлоқ келажаги учун хизмат қиладиган буюк ватанпарвар аёллардир…
— Шошма, Дюн, бунақа баландпарвоз гапларни қўй. Сал пастроқ тушиб гапир.
— Хўп, — деди у, — майли, қизишмай гапира қолай. Гейшалар сен ўйлаганчалик ахлоқсиз аёллар эмас. Ниҳоятда назокатли, ёқимтой, билимдон аёллардир. Улар махсус мактабларда таълим олган, сухбати ширин, япон қўшиқларини хониш қиладиган, қадим замонлардан бизга етиб келган ажойиб рақсларни маҳорат билан ижро қиладиган, тарих ҳақида гапирганда тингловчига ўтмишни тирилтириб берадиган, тенгсиз пазанда, табобат сирларидан огоҳ ва шу билан бирга беқиёс гўзал аёллардир. Улар сухбатидан бир марта бахраманд бўлган хорижликлар бир умр бу ширин онларни унута олмайдилар.
Эроси Дюн совуб қолган чойдан хўплади. Бир оз тин олиб, гапини давом эттирди:
— Ана энди Судзе тўғрисида гапирай. Йўлда ётган кичкинагина тош ёки бир қарашда назарга тушмайдиган бирор рўзғор буюми тўғрисида гапириш учун, аввало, бутун Япония тўғрисида гапириш керак. Бизда хамма нарса бир-бири билан узвий боғлиқ, уларда бутун Япония яшириниб ётади. Судзе тўғрисида гапириш учун шунча гапларни айтдим. Шундай қилмасам, ҳеч нарсани тушунмасдинг, товаривд Ахмед. Судзени гейша туққан дейишарди, у отасини кўрмаган. Портимизга Португалиядан юк кўп келарди. Баланд бўйли, бақувват матрослар кемадан руда туширишарди. Судзенинг чўяндан қуйилгандек бақувват гавдаси худди ана ўшаларга ўхшаб кетади. Эътибор берганмисан, Судзенинг қошлари бургутнинг қанотига ўхшайди. Бунақа қошли денгизчиларни Португалия кемаларида кўрганман.
Судзе махсус энагалар, махсус тарбиячилар, билимдон ўқитувчилар тарбиясида, император ардоғида вояга етди. Энг яхши кийимларни кийди. Энг лаззатли таомларни еди. Чунки у камикадзеликка кабул қилинган эди. Камикадзе — бу «ўқ одам» дегани. Мамлакат хавф остида қолган пайтларда камикадзелар бир киши сиғадиган ва даҳшатли бомба жойланган самолётда душман истеҳкоми томон учирилади. Самолётга фақат учиб боришгагина етадиган ёнилғи қуйилади. Агар учувчи қўрқоқлик қилиб ортга қайтмоқчи бўлса, қайтишга ёнилғи йўқ. Камикадзе душманнинг қурол-яроғ омборига урилиб, ўзи ҳам портлаб кетиши шарт. Аммо Судзе сўнгги бурчини адо этишдан бош тортди. Қўрқоқлик қилди. Биласанми, товариш Ахмед, Камикадзе бурчини ўтамаса, уни урмайдилар, сўкмайдилар, суд қилмайдилар. Бўйнига худди Рикша аравасининг ғилдирагидек қулф-калитли ғилдирак кийдириб қўядилар (Рикша — бу хачир ёки эшак ўрнига одам қўшиладиган аравача). Бўйнига ғилдирак осилган одамга ҳеч ким сув бермайди, овқат бермайди. Ердан бирор нима топиб ей деса, ё арикдан сув олиб ичай деса, қўли етмайди. Ётай деса, ғилдиракка бўйнидан осилиб қолиб, нафас ололмайди. Бирор уйга кирай деса, эшикка сиғмайди. У фақат ариққа тиззалаб ўтириб, ғилдирак четини қирғоққа илинтириб дам олади. Бу ғилдирак фақат у ўлгандап кейингина бўйнидап олинади.
Судзенинг онаси Манико хопим ўғлининг хоинлигидан номус қилиб кўчага чиқолмай, одамларга қўшилолмай қолди. Бу орада Судзе икки марта уйига келди. Киролмади. Эшикка ғилдирак сиғмади. Озиб-тўзиб, соч-соқоли ўсиб кетган боласининг аянчли аҳволини Манико хоним болахонада йиғлаб кузатиб турарди. У боласининг олдига чиқмади, бўйнига осилиб юпатмади. Судзе энди унга суюкли фарзанд эмас, умумхалқ лаънатига учраган жирканч бир кимса эди. Орадаи бирон ой ўтиб, Манико хоним чодрага ўралиб, ибодатхонага борди. Муқаддас Будда пойига қўйилган тилла баркашга рўмолчага тугиб келган олтин-жавохирларни, қимматбаҳо тошлар билан безатилган зирагу билакузукларини, жамики тақинчоқларини жаранглатиб тўкади. Тиз чўкиб Буддага тавба-тазаррулар қилади. Аста ўрнидан туриб ичкарига кириб кетади.
Иккинчи жахон уруши арафасида Парижда бўлиб ўтган «Гўзаллар танлови»да Манико хоним биринчи ўринни эгаллаб тож кийган эди. Французлар уни «Офтоб ойим» деб аташганди. Ҳатто бир газета «Бугун қуёш Париж уфкидан кўтарилди» деб ёзганди.
Тенгсиз гўзал, бениҳоя доно, бутун Япониятшнг фахри бўлишга арзийдиган бир малак — Офтоб ойим рохибалар либосини кийди, роҳат-фароғатдан кечиб, монастирда қолди.
Судзенинг аҳволи оғир эди. У ўлиб ўлолмасди, тирик қолишнинг асло иложи йўқ эди. У самолётда учиб бориб дугаман истеҳкомига урилиб, портлаб кетмаганига минг-минг пушаймонлар ерди. Охири у ўзини денгизга ташлаб чўкиб ўлишга қарор қилди. Денгиз шовуллар, тўлқинлари кирғоққа сапчиб, Судзенинг тиззаларига уриларди. Денгизнинг қирғоққа яқин жойлари саёз эди. У аста-секин сув кечиб бораверади. Сув тиззасидан келарди. Кейин белига чиқади… Ёпирилиб келган тўлқин уни орқага силтаб, яна қирғоққа улоқтириб ташламоқчи бўлади. Тўлқин орқага қайтишда уни денгиз ичкарисига судраб кетди.
Судзе ерда юрганда бунчалик азобни кўрмаганди. У тик ҳолатда қулоч отиб сузолмасди. Ғилдирак эса уни чўкиб кетишга қўймасди. Фақат бўйнидангина ғилдиракка осилиб турарди. Тўлқин уни ҳали у ёққа, ҳали 6у ёққа улоқтирар, ҳар улоқтирганда бўйни узилиб кетадиганга ўхшарди. Унинг 6у ахволини олисроқдан кузатиб турган одам, кимнингдир калласини узиб ғилдирак ўртасига қўйишибди, деб ўйлагаи мумкин эди.
Бир ҳафта таом емаганидан Судзе кучдан, дармондан қолган эди. Охири у хушидан кетди. Уни рус денгизчилари катерга чиқариб олганларини билмади. Матрослар ғилдиракни арралаб бўйнидан олиб ташлашди. Унинг ўзи эса икки кундан кейин хушига келди…
Дюн узоқ гапирди. Бахтсиз, шўрпешона маҳбуслар дунёнинг жами ташвишларини унутиб, барқ уриб ухлаётган оромли саратон тунида Дюн билан иккимиз ҳеч бир мамлакатга ўхшамаган буюк Япония тўғрисида дум-думалоқ ой руда уюмлари орқасига ботиб кетгунча гаплашиб ўтирдик. Дюн ватани тўғрисида гапирмас, гўё қўгаиқ куйлаётган, гоҳ завқ-шавқ билан, гоҳ фарёд уриб достон ўкиётгандек эди.
Судзе бетига офтоб тушиши билан икки қўлини қуёш томон чўзиб буюк Японияга, Қуёшга, Улуғ императорга ёлвориб таваллолар қилади:
— Эй менинг буюк Япониям. Эй менинг ҳар куни биттадан қуёш туғадиган кунчиқар ватаним. Эй менинг отам, падарим, ягона сиғинганим императорим! Кечир мени. Самурайлик бурчини ўтолмаган, сенга ўғил бўлишга нолойик қўрқоқ, юрт ишига, япония ишига, имиераторнинг ўғли деган шарафни оқлолмаган бадбахт камикадзе Судзени кечир. Шу жойда минг-минглаб чақирим олис юртда туриб сенинг шарафингга харакири қилиб жон беришимга ижозат бер…
Император жим. Қуёш жим…
Ҳар куни шу аҳвол. Ҳар купи Судзе шу томда офтобга, японияга, императорга таваллолар қилади…
Кунчиқар томонда уфқ оқариб қолди. Мана шу оппоқ уфқ аста бўзара бошлаганда Судзе томга чиқади.
— Бўлди энди, Дюн, бориб ёт. Жиндек ухлаб ол. Бўлмаса, юрагинг яна хуруж қилади.
Дюн бош чайқади.
— Ухлаёлмайман, юртимга тезроқ кетгим келяпти. Берия отилгандан кейин «Тройка» қарори билан қамалганларнинг баъзиларига зонадан ташқарига чиқиб ишлашга рухсат берилган эди. Шундай имтиёз мепга ҳам берилган. Бугун эрталаб бўёқ олиш учун шаҳарга кетган эдим. Қайтиб зонага кирсам, дарвоза олдида японлар тўпланиб туришибди. Дюн югуриб олдимга келди.
— Товариш Ахмед, қаёқларда юрибсан? Бизни бугун олиб кетишармиш. Кўришолмай қоламиз деб, ташвишланиб тургандим.
Атрофга қарайман. Ҳамма япон маҳбуслари шу ерда. Фақат Судзе йўқ. У томда офтоб нурига беланиб, кунчиқар томонга қараб турибди.
Штабдан келган маёр Кузин рўйхат ўқий бошлади. Номи ўқилган маҳбус дарвоза томонга юриши керак. Ўн бир йил тутқунликда яшаган японлар шу топда озодлик деб аталган буюк бир оламга қадам боса бошладилар. Ниҳоят, рўйхатдан Дюннинг номи ўқилди.
— Хайр энди, товариш Ахмед. Оғир кунларимда хамдард бўлганинг учун, топган бир бурда нонингни мен билан баҳам кўрганинг учун, ғам-андухга ботган дамларимга шерик бўлганинг учун раҳмат. Энди кўришолмаймиз, хайр, омон бўл!
У кўзда шашқатор ёш билан дарвоза томон кетди.
Рўйхатдан Судзенинг номи чиқмади. У кирхона томида туриб, юз-кўзларида қувонч порлаган хамюртларига алам билан қараб турарди.
Штаб олдига келиб тўхтаган «ЗИС-101» машинаси дан кора фрак кийган савлатли бир япон тушди. У Япония элчихонасининг ходими эди. У озодликка чиққан японлар билан бир-бир кўл олигаиб кўришди. Нималардир деди. Японлар карсак чалиб, қийқириб юборишди. Улар йиғлаб, бир-бирларини табриклашарди. Шу пайт шернинг ўкиришига ўхшаш бир овоз уларни Судзе тик турган кирхона томига қаратди. Маҳбусликда ўн йилдан ортиқ овоз чиқармай забун яшаган Судзе ичида йиғилиб қолган хамма товушларини жамлаб қичқираётгандек эди.
— Кунчиқар Ватаним, менинг Япониям! Кечир, бурчини ўтолмаган бадбахт ўғлингни кечир! Кечир!..
Унинг қўлидаги дудама пичоқ офтоб тиғида чақнаб кетди. У пичокни яланғоч танасининг чап биқинига зарб билан уриб, ўнг биқини томон тортди. У оғриқни ҳам унутиб, икки оёғи оралиғида осилиб қолган ичак-чавоқларига ҳам парво килмай, хамон ҳирқираб қичқирарди:
— Жапан! Жапан! Менинг Ватаним, Жапан!
У шундай дея туриб тунука том қирғоғига йиқилди. Ўзининг қони ҳалқоб бўлиб қолган том қирғоғида белидан осилиб ётарди. У бир муддат типирчилаб тургандан кейин сирпаниб ерга шалоплаб тушди. Тарновдан оқаётган қайноқ қони энди ўзининг устига шариллаб қуйиларди.
Бу мудхиш манзарадан баданларим музлаб кетгандек бўлди. Уни кузатиб турган японлар юзларини терс ўгиришмади. Ҳар қалай, Судзе собиқ бўлса хамки япон эди. У умрининг сўнгги дақиқасида японлигини исбот қилди. Ў япон бўлиб оламдан ўтди. Жапан, Жапан, деб жон берди.
Зонадан чиқканимда японлар автобус олдида тўпланиб турардилар. Дюн олазарак бўлиб мени кутаётган эди.
— Товариш Ахмед, сувратга тушайлик.
У гаундай деб бўйнига иккита аппарат осган япон фотомухбирини бошлаб келди. Дюн, Иосиро учовимиз елкаларимизга кўл ташлаб сувратга тушдик. Бошқалар аллақачон автобусга чиқиб бўлган. Аммо Дюнга ошилмасди. Мени бағридан қўйиб юборгиси келмасди. Ҳиқиллаб йиғларди.
Алик Четкаускасга ташқарига чиқишга рухсат йўқ эди. У томга чикиб Дюнга қўл силтаб хайрлашарди.
Автобус икки марта сигнал бергандан кейингина мени бағридан қўйиб юборди. У автобусга чиққандан кейин хам деразадан қўл чиқариб, кафтларини ўпиб силкитарди.
У кетди. Ҳижрон азобларидан, хўрликлардан қутулиб юртига кетди.
Орадан ойлар ўтди. Биз яшаётган қамоқ-лагерга юз минглаб бахтиқаро махбуслар келиб кетгап. Бу мустаҳкам деворлар, тиканли симлар гўё ҳеч нарсани кўрмаётгандек гунг-соқов эди. Бироқ ўн йилнинг нари-берисида келиб-кетган япон маҳбусларини ҳеч ким унутмасди. Уларнинг аҳиллигидан, одобидан, сезгиру топағонлигидан, бир иш қилса, астойдил меҳр билан қилишидан гапиришарди. Айниқса, Дюнни кўп гапирардик. Унинг «Л»ни «Р» деб талаффуз қилишини эслардик. У «лагер»ни «Рагер», литвалик рассом Аликни «Ритовец Арик» дейишини эслаб кулишардик.
Бир шум хабар кўнглимизни вайрон қилиб юборди. Олиб кетилган японларнинг ҳаммасини Императорнинг махсус буйруғи билан Ватан хоинлари сифатида денгизга чўктириб юборишган эмиш. Бу совук хабарга биров ишонди, биров «параша» деб қўя қолди.
Уша вокеаларнинг бўлиб ўтганига роппа-роса эллик йил бўлди. Яқинда тақдир тақозоси билан, тўғрироғи, «Келинлар кўзғолони» баҳонасида олис Америкага — Атлантика океанининг нариёғига бориш манглайимга 6итилган экан, бордим. Нью-Йоркда орзу қилиб етиб бўлмас жойларни кўрдим. Машҳур афсонавий Бродвей шоҳкўчасини, Американинг тимсоли бўлиб қолган Озодлик ҳайкалини кўрмоқ насиб қилди. Айниқса, Манхеттенда БМТ қароргоҳи олдида хилпираб турган байроқлар қаторида Ўзбекистон байроғини кўрганимда, мижжаларимга ёш қалқиб чиққанини сезмай қолдим.
Ўзбекистон элчихонаси ходимлари, атайин Вашингтонга келиб музейни кўрмай кетсангиз, кейин афсусланиб юрасиз, машҳур Вашингтон музейида буюк бобомиз Алишер Навоийнинг ўз қўли билан ёзган иккита ғазали бор. Албатта, бориб кўринг деб, маслаҳат беришди. Ўша куниёқ бордим. Афсуслар, бўлсинки, музейнинг Қўлёзмалар бўлими берк. Махсус мутахассислар қўлёзмалар ҳолатини ўрганаётган экан. Афсус-надоматлар билан қайтиб чикдим. Музейда кўрса арзийдиган миллионлаб экспонатлар бор. Ўшаларни кўриб қўя қолсам ҳам бўларди. Аммо, очиғини айтсам, Даҳо шоиримизнинг қўлёзмаси олдида муқаддас Каъба тошини тавоф этгандек буюк эътиқод билан бош эгиб турмоқчи эдим. Ниятимга етолмадим.
Боя шофёр бу ерда камида икки соат бўласиз, шошилмай кўраверинг, мен бир ярим соатларда келаман, деганди. Қаёққа боришимни билмай, музей ҳовлисидаги гулзор ёқасига қўйилган скамейкага омонатгина ўтирдим. Эртага Америка сафарим поёнига етади. Вашингтондан машинада тўрт юз километр йўл босиб Нью-Йоркда Кеннеди номидаги аэропортга боригаим керак. У ёғи Тошкентгача ўн беш ярим соат океан устидан учиб ўтаман. Элчихопага бориб сафар тадоригини кўришим керак. Аксига олиб, шофер ҳам бир ярим соатдан кейин келади. Уни кутишдан бошқа иложим йўқ эди.
Скамейканинг нариги бошида ўтирган, ёшини аниқлаб бўлмайдиган бир япон қарияси менга қараб ҳадеб жилмаяди. Кўзини олади, яна қарайди, илжаяди. Ҳайрон бўлдим, нега у бунақа қиляпти. У сурилиб ёнимга келди.
— Вий, товариш Ахмед?! — деб сўради чала-чулпа рус тилида.
Ҳайрон бўлдим. Дунёнинг нариги бурчида мени танийдиган одам бор экан, деб ўйладим.
— Рутфирро помнити? — деди у кулиб.
Биз лагсрда Дюн Эросини «Рутфирро» деб атардик. Мен Дюнга учинчи баракдаги муқовачи Лутфуллони чақириб кел, деб илтимос қилганимда у муқовачини тополмай, Рутфирро йўқ экан, деб жавоб қилган эди. Ана шундан кейин баъзилар уни Рутфирро деб атайдиган бўлишганди. Буни нотанига чол қасқдан билади экан деб хайрон бўлдим.
— Товарига Ахмед, бундан роппа-роса қирқ беш йил олдин, сиз билан қамоқ-лагерида бирга бўлганмиз.
Эсладим. Бу — Дюннинг энг яқин дўсти Иосиро эди. Аммо лагердан бўшаб кетган яшжларни Императорнинг махсус буйруғи билан денгизга чўктириб юборишган деб эшитган эдим…
У тиззамга қўлини қўйиб, Дюнни эслайсизми, деб яна сўради.
— Бу ажойиб, олижаноб инсонни унутиб бўладими?— дедим афсусланиб.
У пайтда Иосиро ўттиз ёшларда эди.
У уйланган пайтларини, қайлиғи билан икки марта Кабуки театрига борганини, машҳур актёрлар ижро этган ролларни худди тушида кўрган воқеаларни айтиб бераётгандек гапирарди. Айтганча, унинг эгизак қизлари бор эди.
— Қизларингиз билан, хотинингиз билан дийдор кўришдингизми? — деб сўрадим.
— Битта қизимни топдим. Хотиним билан бир қизим атом нурланишидан ҳалок бўлишган экан.
У хассасининг учи билап ср чизиб узоқ туриб қолди.
— Мен сизни кўп эслайман. Эсингиздами, кетар чоғимизда Дюн, сиз учовимиз сувратга тушган эдик. Ўша сувратни қора кунларимиздан хотира деб сақлайман. Қизим шу музейнинг Япон бўлимида илмий иш қиляпти. Куёвим дипломат. Элчихонада ишлайди. Қизимнинг кетидан бу ёқларга келиб қолганман. Икки неварам билан овуниб юраман…
Унинг гапини бўлдим:
— Сизларпи депгизга чўктириб юборишган, деб эшитган эдим…
— Ёлғон гап. Бу «параша» гап. Ҳаммамиз соғ-омон юртимизга етиб келганмиз.
— Дюн омонми? Бола-чақали бўлиб кетгапдир? -деб сўрадим ундан яхши бир гап эшитиш илинжида.
— Дюн энди йўқ, — деди Иосиро ҳасрат-надомат билан. — Кемада кетаётганимизда Дюннинг юраги икки марта хуруж қилди. Врачлар аранг сақлаб қолишди. Кемамиз қирғоққа етиб борганда бизни кутиб олиш учун Иегате портига чиққанларнинг сон-саноғи йўқ эди. Ўзингиз биласиз, Дюннинг ҳеч кими йўқ, етимхонада ўсган. У кемадан тушиб, ҳеч нарсага қарамай, қирғоқ бўйлаб, тўлқинлар ювавериб биллурдек шаффоф килиб қўйган кумларни тўпик бўйи босиб анча нари кетди. Курткасини ечиб улоқтирди. Букчайиб ўтирди-да, шўр қумни ўпа бошлади. У бир букчайганича бошини, қаддини кўтармади. Тўлқинлар унинг устидан сапчиб икки-уч метр ўтиб кетди. Дюннинг гавдаси тўлқин остида кўринмай колди. Тўлқин орқага қайтди. Дюн томонга югурдим. Етиб боргунимча, уни яна икки марта тўлқин босди. Уни кўлтиғидан кўтармоқчи бўлгандим, эплолмадим. Дюн қадрдон юртишшг биллур қирғоғини ўпиб, жон таслим қилган эди. Лабидан окқан қонни қум шимиб кетаётганди.
Мендан нарида гуллаб турган Сакура тагида қора чодирга ўралиб бир роҳиба одамларга жавдираб, қарар, юм-юм ёш тўкарди.
У бир вақтлар парижликлар хуснига маҳлиё бўлиб, Офтоб ойим деб атаган тенгсиз гўзал Манико хонимга энди ўхшамасди. Кўзларидан нур қочган, арчилган шафтолидек пушти юзларини ранг тарк қилган, фарзанд доғи уни ғижимлаб тагалаган, афв қилинганлар орасида менинг болам ҳам бормикин, деган ўйда келганга ўхшарди. Унинг олдига боролмадим. Дюн билан овора эдим.
Дюнни ўз қўлим билан қабрга қўйдим. Қабри бошига бир туп Сакура кўчатини экиб қўйдим. То бу томонларга келгунимча ҳар баҳор унинг қабри бошига бориб узоқ ўтирардим. Сакура гуллари тўкилиб, пушти рангга ўралган қабр пойига тиз чўкиб, бирга кечирган кунларимизни кўз олдимга келтираман.
Мен эсам, лагерда Дюн билан сўнгги учрашувимни эслайман. Ўшанда ой дум-думалоқ, оппоқ эди. Ўшанда Дюн Ватанимдан бир томчи қон қарздорман, деганди. Шу гапи учун уни қаттиқ сўккан эдим. Қаранг-а! У ниятига етибди.
— Товариш Ахмед, ҳозир куёвимга телефон қиламан. Қамоқдан бўшаганимизда Дюн билан учовимиз тушган сувратни олиб келади.
Иосиро ёнидан уяли телефонни олиб куёви билан гаплашди.
… Одам боласи туғилган юртига ўхшайдими? Билмадим, мен негадир шунақа деб ўйлайман. Дюннинг сувратига қарайман. У менга ҳар куни битта офтоб туғадиган Японияга ўхшаб кўринади. Унга қараганимда буюк Японияни кўриб турганга ўхшайман. Бодроқдек ғуж-ғуж гуллаган Сакура соясида Дюн ором уйқусида ётибди. Денгиз томондан шамол эстанда Сакура гуллари дув тўкилади. Гўё қабр устига пушти кўрпа ёпиб кетгандек бўлади. Дюн океан довулларининг долғали товушларини, чағалайларнинг қийқириқларини эшитиб ётибди.

ОТ  БИЛАН СУҲБАТ

Ургутда адир тепасидаги Наврўз байрами ўтказиладиган ялангликка чиқадиган тик сўқмоқ ёнбошида бир қабр бор. Андак тўхтаб, унга эътибор беринг. Бу жангчи, қаҳрамон отнинг қабри. У фронтда яраланган эгасини олиб кетаётган санитар вагони орқасидан югуриб, поезд тезлаб кетганда етолмай, йўлда қолиб кетган. Неча ойлаб тоғ-тошлардан, дарёлардан ўтиб, чўлларда саргардон бўлиб, охири Ургутни топиб келган. Бу вафодор от эгасини кўриш илинжида ойлаб Самарқанд вокзалидаги поездларни бошдан-оёқ айланиб чиқади. Ўзига таниш санитар вагонни тополмай, келгуси поездни кутади. Ур-гут билан Самарқанд оралиғида қатнайвериб, туёқлари емирилиб, юришга имкон бермай қўяди. У охири қадрдон чавандозга илҳақ бўлиб жон беради.
1960 йилда кончилар тўғрисида бирон нима ёзиш ниятида Оҳангаронга бордим. Юз метрча чуқурликдаги шахтага тушганимда ғаройиб воқеага дуч келдим. Бу воқеа мени ҳали-ҳали ларзага солади. Илгари бошимга қора кунлар ёғилганда Жезқўрғон мис конлари шахталарида ишлаганман. Ер қаъридаги бунақа ҳаёт менга таниш эди. Боя айтганим — мени ларзага солган нарса — кўмир конида 17 йилдан бери ёруғлик кўрмай, тоза ҳаводан нафас олмай яшаётган от эди.
Бу от қирқ биринчи йили фронтга жўнатилади, икки йил жанг қилади. Яраланган отлар қатори «брак» қилиниб, кўмир конлари бошқармаси ихтиёрига юборилади. Шу тариқа у фронтдош дўстлари билан Оҳангаронга келиб қолади. Уша пайтларда электр қувватининг етишмаслиги туфайли техникани ишлатиб бўлмасди. Электр қуввати фақат шахта ичини ёритиш ва ҳавони тозаловчи вентиляторни айлантиришга зўрға етарди. Отлар ер тагига туширилди. Кўмир ортилган вагончаларни тортиш шулар зиммасига тушди. Яраси битиб, асил ҳолига келган от исён кўтариб, юк тортмай қўйди. Шунда ер устидан бир яҳудий мол дўхтири тушиб, уни ахта қилиб қўйди. Ана шундан кейин у юввош тортиб, итоатли бўлиб қолди. Кўп отлар хаво етишмаслигидан, оғир меҳнатдан бирин-кетин ўла бошладилар. Юқори қувватли электр линиялари тортиб келтирилгандан кейин отлар керак бўлмай қолди. Улар ишдан озод қилиниб, ер бетига чиқазилди. Аммо, ёруғликка чиққач, қорачиқлари кенгайиб кетгандан кучли ёруғликка чидамай, ҳ
аммаси кўр бўлиб, бадбўй ифлос ҳавога ўрганган ўпкалари тоза ҳавога дош беролмай қолди. Шахтада қолган уч-тўрт от ҳам ўлиб кетди. Фақат шу биргина от ҳамон ер қаърида яшаяпти.
Бошимдаги каска чироғини отга тушираман. У жим-гина тураверади. У ахта қилинганидан буён ана шунақа бефарқ, лоқайд бўлиб қолган экан.
Менга ҳамроҳ бўлган кон муҳандисига қарайман.
— Буни нима қилмоқчисизлар? Юқорига чиқазилса кўр бўлиб, ўлиб кетади. Бечора шу ерда яшайверадими?
— Бошқа илож йўқ. Худо қанча умр берган бўлса шу ерда поёнига етказади.
Ўз ўлимини сокин, итоат билан, исёнсиз кутаётган бахтсиз жониворга қараб юракларим зирқираб кетди. Қанчалар раҳмсиз бўлиб кетганмиз-а, дейман ўзимга ўзим. Динга қарши тинимсиз ташвиқотлар ўз ишини қилмаётганмикин? Дилимиздан имон кўтарилмаётганмикин? Наҳотки, Худони унутаёздик? Йўқса, бу шафқатсизлик бизга қайдан илашади?
Қамоқ лагерларида умрини ўтказаётган маҳбуслар уйини, бола-чақаларини соғиниб мушук боқишарди. Ўзлари тўймаган овқатдан юлиб мушукларга беришарди. Лагер сиёсий раҳбари шу мушукларни қопга солиб, олов гуриллаб ёнаётган новвойхона печига ташлаганини кўрганман. У алангада жизғанак бўлиб ёнаётган мушукларни завқ билан томоша қилганди. Бу шафқатсиз одам ибодат қилаётган насронийларни, намоз ўқиётган мусулмонларни аямасдан калтакларди. Бу хил шафқатсизликлар ўша-нақа имонсизлардан ўтмаганмикан?
Шундай изтиробли хаёллар билан отдан узоқлаш-дим.
Гоҳ эмаклаб, гоҳ букилиб, вагончаларга, электр симларга тегиб кетишдан қўрқиб, минг бир хавотир билан шахта йўлларини айланиб чиқдим. Тепамда ким билсин, неча миллион тоннали ер қатлами. У тинимсиз қисирлайди. Ҳар бири уйдек-уйдек келадиган кўмир харсангларининг дарзидан қурум тўкилади. Вагончаларнинг тарақа-туруқ товушлари, тепадан ёмғирдек қуйилаётган сувларнинг шовкини, сув тортаётган насосларнинг тинимсиз гувиллаши, пармаларнииг пулемёт товушиии эслатувчи овози, улар кўчирган кўмир харсангларининг пастга қарсиллаб тушишидан хосил бўлган момоқалдирокдек ваҳимали товуши мени довдиратиб қўйди, қулоқларим битиб, чиқиш жойига келдим. Ҳамрохим юқорига чиқиб кетган экан. Лифтчи чол аҳволимни кўриб, темир курсини мен томон суриб қўйди.
— Бирпас дам олинг. Анча уриниб қопсиз. Шахтага биринчи тушган одам шунақа эсанкираб қолади.
Ўтирдим. Икки кўзим отда. Унинг бадани харакатсиз эди. Ер бетидаги отлар танасига қўнган пашшаларни думи билан ҳайдайди. Думи етмаган жойларига қўнганларини терисини дириллатиб учириб юборади. Бу жойда на пашша, на чивин бор. У отнинг ўзи эмас, гўё хайкали эди.
От хам ўйлармикан, дейман ўзимга ўзим. Кўрган кунларини эслармикин? Толстой хам, Айтматов ҳам от ўйлаш, эслаш кобилиятига эга жонивор, деган. Шундай бўлса, бу от ҳам болалигини эслай олади. Шаталок отиб яйраган яшил яйловини, онасининг тўлиб, тирсиллаб турган елинини боши билан туртиб-туртиб ийдирганларини, илик, хўшбўй она сутини мириқиб эмганларини эслаётгандир. Чақмоқ чакиб, момоқалдироқ гумбурлаб, ёмғир қуйганда онасининг иссиқ пинжига суқилганларини хаёлидан ўтказаётгандир. Авжи ғунон бўлган пайтида рақибларини доғда қолдириб, кўнгли хушлаган сулув бияни эргаштириб, уюр орасидан ғолибона олиб ўтган пайтларини нахотки эсламаса!
От хўрсинса, кўзидан ёш окса бир фалокат юз беради, эгаси ўлади, дейишади. Хўрсинган отни албатта сўйиб юборишади.
1952 йили шу отнинг кўзидан мўлт-мўлт ёш оққанди. Ним қоронғи шахтада буни ҳеч ким сезмаганди.
Ўша йили олис Жезқозғон конида мис харсангларини кўчирадиган махбуслар орасида бир махбус, собиқ қаҳрамон, отлиқ аскар Эрмат чавандоз оламдан ўтди. Мис тўзонлари унинг ўпкасини чиритган эди. Эрмат чавандоз умрини ватан хоини деган «унвон» билан якунлади.
От ўз чавандозининг оламдан ўтганини сездимикин? Унинг хўрсиниши, кўзида мўлтираган ёш балки шундандир? У жонворлик ҳиссиёти билан фожиани олисдан туриб сезган бўлиши мумкин.
Бу рухий ҳолат, бу эрк соғинчи менга таниш.
Йигит ёшим барк урган, уйланиб, ҳаёт нашъасини сураётган, ёниб ижод қилаётган пайтимда мени зиндонга ташладилар. Ёруғ тушмайдиган, ташқаридан тиқ этган товуш келмайдиган якка зимистон хонада (одиночкада) ётганимда худди шу отга ўхшаб кўрган-кечирганларимни эслаб ўтирардим. Қизиқ, негадир фақат баҳор пайтларини эслардим. Ўрик гуллаган, шаббода гаафтоли гулларини тўзғитарди. Мажнунтолларнинг узун яшил сочлари янги уйғонган майсаларнинг бошларини силарди. Жаннатга бермагулик ўзбек боғларида баҳор бир неча ҳафталик меҳмон эди.
Йигитлик ҳам ана шундай меҳмон. Шу ғанимат, кейин ҳеч қачон қайтиб келмас дамларни қоронғу зиндонда ўтказиш нақадар аянчли, нақадар армонли…
Шу топда, ер тагида от ўйлаяпти, мен ўйлаяпман.
От ягаил яйловларни кўряпти. Она бағрида яйраганларини эслаяпти. Мен биринчи китобим чиққан, қувончим оламга сиғмас бахтиёр дамларни кўз юмиб хотирамда жонлантиряпман.
Беихтиёр отга карайман. У ҳамон бога экканча лоқайд турарди.
— Э, биродар, не гуноҳинг бор эдики, сени шу алпозга солишади?
От тилга киргандек бўлди:
— Менда қандай гуноҳ бўлсин. Бир безабон жониворман. Одамларнинг юкини енгил қилдим, узоғини яқин қилдим. Ўзимни инсоннинг дўсти дегандим… Ҳайронман. Олис юртларда жангларга кирдим. Одамлар менга ўқ уздилар. Яраланиб, узоқ юртлардан ватан деб билган манзилга етиб келдим. Мана, кўриб турибсан, ўша соғиниб келган ватанда офтоб кўрмай турибман…
— Биламан, биламан, жонивор. Халқлар отаси хўлу қуруқни баробар ёндирган эди. Сендан бирон зурриёт қолмадими? — деб сўрайман ундан. У бош чайқайди.
— Мени бундай бахтдан мосуво қилганлар.
Кўксимда бир дунё ғам билан ер бетига чиқиб кетдим.
Осмон кўм-кўк, укпардек оппоқ булутлар беозор сузади.
От пастда, қуёшсиз, ойсиз, юлдузсиз маконда мунг тўла кўзларини юмганича қора тақдирини поёнига етказиш учун зимистонда қолди. Ўттиз етти йилдирки, уни эслайман. Баъзан у тушларимга киради. Бирон ерда от кўрсам шу ғариб, бахти чопмаган жонивор эсимга келади. Шундай пайтларда дохий «падари бузрукворимизга» қарата: «Зулмингни, жабрингни тортмаган ким қолди? Одамларга қилган зулминг каммиди, жониворларни ҳам бахти қора қилдинг-ку!» деган бир нидо ич-ичимдан отилиб чиқади.
Ўтган йили водийга машинада кетаётганимда ёмғир қуйиб юборди. Олмалик йўлидан Оҳангарон томон бурилишда ҳассага таянган бир кекса одам ёмғирда ивиб, ўтган-кетган машиналарга қўл кўтариб, олиб кетишларидан умид қилиб турарди. Унинг ёнгинасига келиб, машинани тўхтатдим. У эшикни очиб, Ангренгача олиб кетишимни сўради. Олиб кетдим. У менга икки-уч марта қараб олгач:
— Сизни танийман, биродар, — деди. — Эсингизда борми, ўттиз етти йил олдин сизни шахтага олиб тушгандим.
Тасодифни қаранг, шунча йилдан бери хаёлимни банд қилган одамни топдим. Ундан шошиб сўрадим. «Эсингиздами, ҳу, шахтадаги от? У нима бўлди?» дедим. У ички бир изтироб билан, паст овозда: «Ўлди», деди.
— Сиз келиб кетганингиздан бирон йил ўтиб, жонивор қазо қилди. Жасадини Жигаристондаги фронтчи дўстлари дафн қилинган жойга кўмдик. Жуда баҳаво жой. Баланд адир пойида. Кон ветеранлари маслаҳатлашиб, шу отларга ёдгорлик ўрнатмоқчи бўлдик. Бироқ ўзингиз биласиз, Жигаристон воқеасини бутун дунё билиб кетди. Бемаҳал келган ёмғир селга айланиб кўприкларни бузди. Дарахтларни қўпорди. Адирнинг таги нам тортиб, сурила бошлади. Охири ўпирилиб, одамларнинг уйларини босди. Эҳ-ҳе, қанча одам тупроқ тагида қолди. Ўшанда отларнинг мозори ҳам тупроқ тагида қолиб кетди.
Бу гапдан инграб юбордим.
Такдирни қаранг, 6у бахти қора отнинг ўн етти йил ер тагида яшагани, ер тагида жон бергани камлик қилгандек, қабри ҳам ер тагида қолиб кетибди. Ўзи айтгандек, «ватанини топибди».
Ҳамроҳимни Ангренда қолдириб, тоғ томон кетдим. Ёмғир тинган, лекин тоғ бошида булутлар ғужғон ўйнарди.
Довонга кўтариламан. Ёнбағирларда уюр-уюр йилқилар ўтлаб юришибди. Улар орасида мен билган отнинг зурриёти йўқ. У дунёдан ном-нишонсиз кетган…
«От кишнаган оқшом» қиссасининг сўнгги сатрларини ёддан ўқийман: «Аё Тарлон, сен менинг акамсан. Ука деса дегулик мендайин уканг бор… Аё Тарлон, сен менинг қиёматлик биродаримсан, қиёматлик…»
Бу сўзлар инсоннинг энг яқин дўсти, вафоли жўраси — от шаънига айтилган мадҳу таронадир.

ҚОРАКЎЗ МАЖНУН

Қуръони каримдан:
«Сизлардан қайси бирингиз ўз динидан қайтса ва шу кофирлигича ўлса, бас, ана ўшаларнинг (қилган савобли) амаллари хабата (бекор) бўлур, улар дўзах аҳлидурлар ва у ерда мангу қолурлар».
(Бақара сураси, 217-оят.)

Ҳадиси шарифдан:
«Жаннатга кирадиган ўн нафар ҳайвондан бири бу «Асҳоби Каҳфтинг вафодор итидир».
(Ал-жоме ал-Кабир.)

Саодат ая бомдод намозини ўкиб, жойнамоз пойида узоқ ўтириб қолди. Бундан уч йил олдин оламдан ўтган эри уста Туробга атаб Қуръон тиловат қилди. Ўрис шаҳарларида дайдиб қолиб кетган ўғли Бўрихонга худодан инсоф тилади. Бахти очилмай, гулдек умри хазон бўлаётган қизи Қумрига ачиниб, шу фариштагинанинг йўлини оч, деб Аллоҳга илтижо қилди.
Кампир ҳар саҳар ички бир эзгинлик билан шу гапларни такрорларди. У қўл чўзиб, жойнамознинг бир бурчини қайириб ўрнидан турди.
Сентябрь оёқлаб, сувлар тиниққан, ариқ тубларидан бола-бақра ташлаб юборган пиёлами, чойнак қопқоғими, қошиқми шундоққина кўриниб турибди. Қирғоқлар зах тортиб, экин-тикин сув сўрамай қўйган палла.
Қўшни ҳовлилардан мактабга кетаётган болаларнинг инжиқликлари, хархашалари, оналарнинг ялиниб-ёлборишлари эшитилиб турибди. Кампир бу товушларга бир дам қулоқ тутиб, бошини тебратиб, кулиб қўйди.
Саодат ёшлигида жуда чиройли қиз бўлганди. Сочлари тақимини ўпарди. Тараганда шамшод тароқ ушлаган қўллари сочининг учигача етмасди.
Ярмини қисмлаб туриб, буёғини тарарди. Опаси бу сочларни қирқта қилиб ўрганда, яна шунчаси ортиб қоларди.
— Э, сочинг қурсин! — дерди опаси. — Қўлларим толиб кетди, сочингни ўрдиришга одам ёллаш керак.
Кўчада амиркон маҳсиковушни ғирчиллатиб, сочларини селкиллатиб юрганда қараган ҳам қарарди, қарамаган ҳам. Ёш қизалоқлар орқасидан келиб, сочларини кўзига суртиб қочишарди.
Мана, йиллар ўтиб соч ҳам оқарди, сийраклашди-ю, барибир ўша узунлигича қолди. Учига бирор нарса тақмаса, ҳурпайиб, бўйни, елкаларини тутиб кетади. Шунинг учун ҳам у сочининг учига ўғри тутар сандиқнинг калитини осиб кўяди. Сандиқни очаётганда калитни ечиб олмайди. Сочи узун бўлганидан тиззаласа калит бемалол қулфга етади. Энди янги уйларга сандиқ урф бўлмай қолди. Ҳамма уйни пўрим жавонлар босиб кетди.
Бундан ташқари, қулфни даранглатиб очадиган калитларни ясайдиган усталар қолмаган.
Кампирнинг сочлари ҳамон ёшлигидагидек. Фақат ярмидан кўпи оқариб кетган. Орқасига ташлаб қўядиган, учи бирлаштирилган икки ўрим сочининг учига эрининг фронтдан олиб келган оғиргина медалини осиб қўйган. Тайёр илгаги ҳам бор, сочни пастга тортиб туради.
Ҳовлининг ярмига яқин жойга тангадек офтоб туширмайдиган қари тут барглари сарғая бошлаган. Қуриган шохига баҳорда илиниб қолган варракнинг қамиш қовурғалари скелетдек бўлиб турибди. Фақат узун латта думи шамолда илондек тўлғонади.
Шу тут тагида бир оппоқ ит супурги устида ухлаб ётибди. Кичкинагина, белида белбоғдек иккита — бири қора, бири жигарранг чизиғи бор. Худди кимдир атайлаб бўяб қўйганга ўхшаб кўринади. Тумшуғи билан икки кўзи қоп-қора. Бир кўзининг тепасида тўмтоқ қоши ҳам бор. У кампирнинг оёқ товушидан бир кўзини эринибгина очди-ю, чала ярим керишиб, яна уйқуга кетди.
— Ҳа-а, жонингни ҳузурини билмай ўл-а! Супургиниям ҳаром қилдинг.
— Қўй, уришма, опаси, Қоракўз ҳали бола-да!
— Нима деяпсиз, ойижон! Бу ит ўлгурга мен нега опа бўларканман?! — деди Қумрихон нолиб.
— Агар Қоракўзни яна супурги билан урсанг, унга косов отсанг, билиб қўй, укаларингникига кетиб қоламан.
— Вой, ойижон-эй, ит ўлсин, одамдан азиз бўлмай! Шу итни деб бизни ташлаб кетмоқчимисиз? Қўйинг-э!
— Шу билан овуниб юрибман. Қаёққа борсам, ёнимда. Бир қадам нари кетмайди. Менга айт-чи, укаларинг, сингилларинг ҳафтада бир хабар олса олади, олмаса йўқ. Касалхонада ётганимда шу итгина кўкрагини қорга бериб ҳовлида бир ой дераза тагида ётган. Сенлар қўни-қўшнининг қистови билан бир-икки хабар олдиларинг, холос.
— Ойижон, қўйинг энди… — деди Қумри норози бўлиб.
Итнинг бир қулоғида, бўйнида, оёқларида қон қотиб қолган эди.
— Аҳмоқ! — деди кампир. — Қаёқларда санқиб юргандинг?! Яна маржабозликка бордингми? Мажнун бўлмай кеткур! Аҳволингни қара, хотин талашиб роса таъзирингни ебсан-ку! Э ўлмагин-а, шилинмаган жойинг қолмапти… Энди ўзингдан кўр. Мажнун, яраларингга дори суртаман. Илло, дод демайсан!
Қумрихон итнинг бўйнидан босиб турди, кампир яраларига йод сурта бошлади. Ит ғингшийди, ингиллайди. Қумрихоннинг қўлларини тишламоқчи бўлади.
— Ана, бўлди. Энди овқатингни берамиз.
Бир ойдан бери ўғли сурункасига кампирнинг тушига киради. На ётишида, на туришида ҳаловат бор. Ўғлини ўйлагани ўйлаган. Ёши саксонга яқинлашиб, куч-қувватдан қола бошлаган, боламни кўрмай ўлиб кетаман-ми, деб куйиб-ёнади.
Ўғли Бўрихон олтмиш еттинчи йили армияга кетган. Ҳарбий хизмати тугади ҳамки уйга қайтмади. Ўша ёқларда уйланиб, бола-чақали бўлиб, қолиб кетди. Баъзи-баъзида ундан «Я здоров» деган икки энликкина хат келарди. Яқин ўн беш йилдирки, адресни унутиб қўйганми, ишқилиб, шу ўрисчагина хат ҳам келмай қўйган.
Кампир қўни-қўшниларникига ҳам чиқмайди. Уйда ўтиравериб қон бўлиб кетади. Баъзан кийимбошларини апил-тапил тугиб — ўғиллари ё қизларидан бириникига отланиб қолади.
Барибир борган жойида ҳам ҳаловат топмайди. Қизи Кумрихонни ўйлаб қайтиб келади. Қумрихоннинг бахти чопмади. Икки бор турмуш қилди, фарзанд кўрмади, қайтиб келди. Бирон жойда ишлаб овунай деса, ҳайҳотдек ҳовлига, мункиллаб қолган онасига ким қарайди. Ака-укалари, сингиллари: «Опа, қўй, ишлама, тирикчилигинг бизнинг бўйнимизда, онамга қара», деб қўйишмади.
Кампирнинг ўғиллари, бизникида туринг, ойи, деб худонинг зорини қилишса ҳам, отанг чиққан уйни ташлаб кетолмайман, мен ҳам шу уйдан чиқазиламан, деб кўнмади.
Кампир жуда доно хотин эди. Болаларим ҳафтада бир марта хабар олишса, етти кун уйим тўлади, албатта, улар қуруқ келишмайди, шу баҳона Кумрининг ҳам куни ўтади, дея қадрдон уйидан жилмасди. Оналар шунақа — бахти чопмаган боласи билан бирга бўлади.
Ўтган йили ўтли-шудли, ҳар иш қўлидан келадиган невараси Анваржон, тоғамни топиб келаман, деб чиқиб кетди. Шу кетганча йигирма кун деганда дарагини топиб келди.
Бу гапдан хабар топган қўшни хотинлар кампирни қутлагани кирдилар.
— Бувижон, ташвишланманг, тоғамнинг ишлари «беш». Рўзғори бут, тирикчиликдан ками йўқ. Учта 6оласи бор. Ўзи ўзбекчани эсидан чиқариб юборибди. Мен билан ўрисча гаплашди. Битта соғин эчкиси, тўртта қанор қопдек чўчқаси, ўнтача чўчқачалари бор экан. Қиш забтига олганда шу молларини ҳам уйига опкириб олишаркан. Бўчка-бўчка самогон-ароқ ясаб, қиши билан ичишаркан. Кишлокдагилар тоғамни «Бўрихон» демай, «дядя Боря» деб чақиришар экан.
Бу гапларни эшитиб, кампир ер ёрилмади-ю, кириб кетмади. Боласи тушмагур-эй, қўшни хотинларнинг олдида шу гапларни айтиб ўтирибди-я! Бировга сўзини бермайдиган эррайим кампирнинг шохи синди, остона ҳатламай уйда муқим ўтириб қолди.
Қачонгача чилла ўтираман, деб кампир бугун қизиникига отланиб қолди. Кампирнинг ниятини сезган Қоракўз остонага бориб ўтириб олди. Яқин бир ойдан бери ҳеч қаёққа бормаган Қоракўз ўзида йўқ шод эди. Бошини бир томонга эгиб ирғишлар, тезроқ чиқмайсизми, дегандек, ҳар хил овоз чиқариб ғингширди.
Кампир шошилмасди. Усма экилган бир бўйра ер олдида чўнқайиб, ўсмаларнинг серсув, бўлиқ баргларини тагидан кертиб узарди. Охири кафти ўсмага тўлгач, райҳоннинг гул отмаган шохларидан синдириб олиб, ўсмага қўшиб дастрўмолига ўради. У қиз невараларига, келину қизларига албатта ўсма олиб борарди. Ниҳоят, кампир тугунни қўлтиқлаб чиқди. Коракўз ўтирган жойидан бир сапчиб кўча томон отилди. Кампир унинг кетидан 6ораркан, хой, мунча шошасан, секинроқ, деб жаврарди.
Коракўз унинг гапига тушунгандек, кўча ўртасида тўхтаб орқасига қарайди. Кампир етиб келгунча яйраб қулоғини қашлайди. Бир қулоғини диккайтириб, биттасини шалпайтириб эркалик қилади. Орқа оёғида туриб бир-икки айланади. Кампир етиб келиши билан яна уйноқлаб югуриб кетади. Йўлда учраган мушукларни тирақайлатиб қувиб, ним қизил тилини осилтирганча ҳансираб қайтиб келади. Дарахтлардаги мусичаларга ирғишлаб акиллайди. Ариқдан шапиллатиб сув ичади. Баъзан йўл четига чиқиб, пахса девор тагини ҳўл қилиб кайтади. Велосипед миниб ўтган болаларга эргашиб узоқларга кетиб қолади.
Кампир унинг қилиқларига андармон бўлиб йўл юрганини сезмайди. Қоракўз донлаб юрган товуқларни қақағлатиб, тўрт тарафга тўзғитиб юборади. Йўлда учраган итлар билан искашиб, қувлашмачоқ ўйнайди. Кўча бетидаги уй остонасида тинмай акиллаётган каламушдек кучукни тупрокка кориштириб булғалади. Ариқ бўйидан қўпориб ташланган тунгак соясида ётган бўрибосар итга хам зўрлик қилмоқчи бўлганди, таъзирини еди. Бўрибосар унинг гарданидан тишлаб, улоқтириб ташлади. Йўл ўртасига бориб тушди, тупроққа қоришди.
Кампир бошини сарак-сарак килди.
— Ҳой, жинни, сенга ким қўйибди отанг тенги ит билан олишишни!
Коракўз унга карай олмади. Йўлнинг бу ёғига маъюс алпозда, югурмай, оҳиста кетди. Барибир Қоракўз итда, итлигини қилади. Бир қора итнинг думини ҳидлаб, очиқ турган эшикдан кириб кетди. Бир оздан кейин унинг вангиллагани эшитилди. Эшикдан чиқаётганда ичкаридан отилган эски туфли қоқ белига тушди.
Катта йўлга чиқишди. Бу йўлнинг ўнг ёғи Чирчиққа, чап ёғи Тошкентга олиб боради. Олдинлаб кетган Қоракўз, қаёққа юрайлик, дегандек, кампирга қаради.
— Абдумалик акангникига борамизми, Дилбар опангникигами? Дилбар опанг домда туради. Итдан ҳазар қилади. Сени уйига киритмайди. Энди нима қиламиз? Майли, шуникига борайлик. Ётиб қолмаймиз. Чиққунимча ҳовлида болалар билан ўйнаб турасан.
Қоракўз бу гапларга тушунади. Ҳар гал кўча бошига келганда албатта кампир шу гапларни такрорлайди.
Олисдан баланд иморатларнинг қораси кўринди. Қоракўзнинг сабри чидамади. Илдамлаб кетди. Кампир унга етолмай халлослаб колди. Қоракўз югуриб эмас, ғилдираб кетаётганга ўхшайди. Бир зумда кўрштмай кетди.
Учинчи қаватнинг болохонасида ўйнаётган болалар Коракўзни кўриб, бувим келяпти, деб қийқиришди. Тапир-тупур қилиб зинанинг икки поясини битта қилиб, пастга югуриб тушишди. Биттаси Коракўзга конфет, биттаси сергўшт суяк берди. Бирпасда ховли болаларга тўлиб кетди. Қоракўзнинг бошини, орқасини силашди. У эркаланиб туриб берди. Болохонада Дилбархон кўринди. Онангиз келяпти, деган хушхабар олиб келган Қоракўзга меҳр билан бокди. Унга қанд ташлади.
Ниҳоят, ҳансираб кампир етиб келди. Болаларга қурт, ёнғоқ, туршак улашди. Коракўз ҳам умидвор бўлиб қўлига қаради.
— Сенга йўқ, бевафо! Мени йўлга ташлаб кетгансан. Орқангдан ҳаллослаб югуриб, тилим оғзимга сиғмай қолди.
Қоракўз гуноҳкорона бош эгиб турди. Кампир конфет ташлади. Қоракўз илиб олдию қувончдан ҳовлини шамолдек айланиб чиқди. Кампир кизи билан кечгача эзилиб гаплашди. Ўғлини эслаб кўз ёш хам қилиб олди. Кумрининг бетолелигидан, мен бир бало бўлиб кетсам, у шўрлик нима бўлади, деб афсус-надоматлар қилди. Гап орасида Қоракўз эсига тушиб, овқат-повқат бердингми, деб сўраб қўярди. Кампир аср намозини ўқиб, кетишга шошилди.
— Энди кетай, шом намозини уйгинамда ўқирман.
— Овқат қиляпман, ойижон, еб кетинг. Бир кечагина ётиб кетсангиз нима бўлади. Уйингизни бўри еб кетармиди!
Кампир тугунни қўлтиқлаб пастга тушди. Ҳовлида болалар билан яйраётган Қоракўзнинг кетгиси келмайди. Болалар туфлаб улоқтирган калтакни ўтлар орасидан топиб келади.
Кампир йўлга тушди. Қоракўз эркаланиб, ирғишлаб гоҳ ундан ўзиб, гоҳ орқада қолиб қулоғини қашлайди.
Уйда Саодат аянинг йиллаб қалбида қалашиб ётган ғуборларини тарқатадиган, кўксидан тоғдек босиб ётган армонларни ушатадиган оламшумул бир янгилик кутиб турарди.
У уйига яқинлашганда эшиги олдида у ёқдан-бу ёққа шошиб юраётган одамларни кўриб, юраги хапқириб кетди. Кадамини тезлатди. Эшик олдида турганлар унга, қуллуқ бўлсин, севиниб қолдингизми, қариганингизда дилингизга ёруғлик тушгани муборак бўлсин, дейишарди.
Кампир хажга кетаётганларга пенсиядан йиққан пулларини «Ҳожи бадал» учун бериб юборган эди. Ҳаж кабул бўлди, деган хушхабар келган бўлса керак, ўзингга шукр, Аллоҳим, деб остона ҳатлади.
Шохига катта лампочка осилган тут тагидаги супада ёши олтмишлардан ошган бир нотаниш эдам ўтирарди. Унинг кўзлари… бундан ўттиз икки йил олдинги Бўрихоннинг кўзлари эди. Кампир, вой болам, деб унга талпинди. Супага югуриб бордими, учиб бордими, билмайди. Бағрида ўғлини кўрди. Ундан ароқ ва шам ёқилган уйнинг ҳиди келарди. Кампир буни сезмасди. Ғойибининг ҳозир бўлганидан маст-аласт эди. Карахт эди, бахтиёр эди. Ўғлининг бошларига, елкаларига кўз ёшлари тўкиларди.
Ўғли унинг бағридан чиқишга уринар, аммо кампирнинг қоқ суяк, чайир қўллари уни бўшатмасди.
— Ну зачем, зачем плачеш, мама, вот и приехал, хватит, хватит, — дерди ўғли.
Она бу гапларни эшитмасди. Эшитганда ҳам бари-бир тушунмасди.
Кампир ҳушини йиғиб, боласини бағридан бўшатди. Серрайиб турган Кумрига:
— Нега бақрайиб турибсан, Раҳмон қассобни чақир, боламнинг оёғи тагига оғилдаги қўйни сўйсин! Қўшнисиникида телефон бор, ака-укаларингга, сингилларингга, акам келди, деб хабар қил! — деди.
Қоракўз кампирнинг оёғи тагига ўтириб олган. Бу нотаниш одамга ғашлик қилиб тинмай ирилларди.
— Қаёқларда юргандинг? — деди кампир ўғлига. Ўғли онаси нима деяётганини тушунмай елка қисди. Тушунмадингми? Сен бошқа одам бўлиб кетибсан.
Кампир унинг юзларига қараб эзилиб кетди. Қариб, адойи тамом бўпти. Башарасига ҳам ўша томонларнинг нуқси уриб, ўзбеклиги қолмабди. Эллик бир ёшда етмиш яшар чол бўлиб қўя қопти.
Раҳмон қассоб аллақаёққа кетиб қолган экан, топиб келишди. Кўча томонда қўш машинанинг гуриллагани, ўғил-қизларининг овозлари эшитилди.
Абдумалик қўй етаклаб кирди. Қизлари, куёвлари картон қутиларда, халталарда мева-чева, олма-узум кўтариб киришди. Бир зумда ҳовли гавжум бўлиб қолди.
Бўрихон укаларини ҳам, сингилларини ҳам танимади. Улар ҳам буни танишмади.
Бўрихон бегона уйга кириб қолган одамдек қовушмай турарди. У укаларига, сингнлларига нима дейишни билмасди. Тўғри, нима дейишни биларди. Аммо тил билмаса нима қилсин? Ўйлаб-ўйлаб, «Салям!» деди. Жигарлари кулишни ҳам, йиғлашни ҳам билмай ҳайрон туриб қолишди.
Қассоб оғилдан каттакон, боқувдаги қўйни судраб чиқди. Бўрихоннинг оёғи тагига ётқизиб, укам, қани бир фотиҳа беринг, деди. Э, дарвоқе, ўзбекча билмаслигингизни эсимдан чиқарибман, қани, омин денглар, кампир энамизнинг умрлари узун бўлсин, ғойиблари ҳозир бўлгани рост чиқсин, омин!
Қассоб шундай деб қўйнинг бўғзига пичоқ тортди.
— Ну зачем, зачем? — деди Бўрихон. — ведь барана жалко, все равно я столько мясо не ем! У нас баранина не едят.
То ярим кечагача кампирнинг ҳовлиси тўйхонага айланиб кетди. Тарқаш пайтида Абдумалик акасини меҳмонга таклиф қилди.
Ҳовли жимиб қолди. Қумри она-болага супага жой солиб берди. Кампир боласига тикилиб мижжа қокмади. Бўрихон тўйгунича ичган эди. Оғзидан гуп-гуп ароқ ҳиди келиб турибди. Кампир рўмолининг учи билан бурнини беркитганча ўтирибди. Ростдан ҳам шу одам менинг боламми, деб ўйларди кампир. Қариб кетибди, сочлари тўкилиб, бошининг ярми яланғочланиб қопти. Кўп ичадиган одамлардагина бўладиган захил бир бефайзлик зоҳир эди унинг юзларида. Кўзларининг таги салқиган, тишлари тамакидан жигарранг тусга кирган. У отаси ўтган уйда, туққан онасига, жигарларига бегона бўлиб бепарво ётибди.
Саодат кампир уни чақалоқлигида худди шу супада бешикка белаб тебратарди. Уч ёшга киргунча шу супада бағрида олиб ётган эди. Бўрихон дўмбоққина бола бўлганди. Уни ёмон кўздан асрасин, деб кийимларига тумору кўзмунчоқлар тақиб қўярди. Султонимга атаб унга кокил қўйганди. Олти ёшга тўлганда уни эр-хотин Туркистонга олиб бориб ҳазрат Яссавий мақбарасининг шайхига атаганларини бериб, кокилини кесдиришган, қўй сўйиб худойи қилишган эди.
Бўрихон у ёнбошидан бу ёнбошига ағдарилди. Шунда… шунда унинг устидаги оқ чойшаб сирғалиб елкалари, кўкси очилиб қолди. Кампир баданидан чаён ўрмалагандек сесканди. Ўзини орқага ташлади.
Бўрихоннинг бўйнидаги занжир учида бут ялтиради. Кампирнинг кўзлари тинди. Бир дам уни шуур тарк қилди. Телбадек сапчиб ўрнидан турдию айвон томонга чекинди…
Бўрихон армия хизматини ўтагандан кейин ҳам уйга қайтмади. Ўрмон ичкарисидаги қишлоқ бутхонаси қўнғироқчисининг эрдан қолган қизига ошиқу беқарор бўлиб қолди. Қаллиғининг отаси, бошқа диндаги одамга қизимни бермайман, деб туриб олди. Қиз Бўрихонни христиан динига киришга ундади. Ишқ-муҳаббатдан кўзини парда босган Бўрихон ҳеч иккиланмай рози бўлди. Уни черковда чўқинтиришди. Кейин черков оқсоқоли келин билан куёвга тож кийдириб, никоҳ ўқиди.
Ана шундан кейин Бўрихон хотини, қайнонаси билан ҳар куни черковга бориб чўқинадиган бўлди. Қайнотаси ўлгандан сўнг унинг ўрнига черков қўнғироқчиси қилиб қўйишди. Нимаики иш бўлса, барини у бажарадиган бўлди. Пилиги сўхта бўлган шамларнинг учини қайчилайди, ёниб тамом бўлганларини алмаштиради.
1970 йилнинг кеч кузида бир мусулмон боласи диндан чиқди…
Оҳ, отагинаси тирик бўлганда шу супа устида болта билан чопиб ташларди-я! Кампир айвон томон тисарилиб борар экан, ана шундай ўйларди. У айвонга етолмай ҳушидан кетиб йиқилди. Қоракўз унинг атрофида улиб айланарди. Қумри ётган уйнинг эшигини тимдалаб, уни уйғотмоқчи бўлди. Қумри уйқусини бузган итни қарғай-қарғай ҳовлига чиқди. Қоракўз унинг этагидан тортиб, кампир ётган жойга судради. Қумри онасининг беҳуш ётганини кўриб қўрқиб кетди. Қариб, муштдеккина бўлиб қолган онасини даст кўтариб айвонга олиб чиқди. Боши остига ёстиқ қўйиб, сув ичирди. Елкаларини уқалади. Кампир кўзини очди. Ҳали тонг ёришмай туриб, Абдумалик машинада келиб акасини олиб кетди. Унга Тошкентнинг мустақилликдан кейинги манзарасини кўрсатмоқчи, Чорсу бозоридан унинг болаларига совға-саломлар олиб бермоқчи эди.
Бўрихон учун Ўзбекистонда мустақиллик бўлдими, бўлмадими барибир эди. У ўзга юртнинг фуқароси, ўзга эътиқоднинг сиғиндиси эди. Туғилган юртга муҳаббат туйғуси уни тарк қилганига кўп йиллар бўлган. Она тили қадим-қадим замонлардаёк унутилиб кетган Шумер тили қатори туманлар орасида колиб кетганди.
Эрталаб кампир хеч нарса бўлмагандек ўрнидан турди. Қумри қараса, онасининг колган кора сочлари хам бир кечада оқариб, ажинлари кўпайиб кетибди.
Қумри онасининг нега бунақа бўлаётганини билиб турарди. Боя акаси тонг ёришмай ховли этагидаги ёнғоқ тагида деворга караб чўқинаётганини кўриб ҳайрону лол қолганди. Аёллар умуман титимсак халқ бўлади. Акаси Абдумалик билан ҳовлидан чиқиб кетгач, ичкари уйда турган чемоданини титкилади. Шунда сариқ бахмалга ўралган бир нарсага кўзи тушди. Ушлаб кўрди. Қутичага солинган нарса тўппонча эмасмикан, деб бахмал тугунни ечиб қаради. Ў христианларнинг муқаддас китоби Инжил эди. Уни ушлаган қўллари куяётгандек шошиб яна бахмалга ўраб қўйди.
Кампир бомдод намозини ўқиётиб, ҳар саждага бош қўйганида жойнамозга кўз ёшлари томарди. У жойнамоз бурчагини қайириб, эрига атаб Қуръон тиловат қилди. Бахти чопмаган Қумрига бағишлаб шу фариштагинанинг йўлини оч, деб Аллоҳга илтижолар қилди. Ғойибдан ҳозир бўлган ўғлининг номини тилга хам олмади.
Саодат ая шу боласига тўлғоқ тутаётганда офтоб чарақлаб турарди-ю, ёмғир шаррос қуяётган эди. Деразадан ҳовлига қараб турган доя хотин: «Бўри болалаяпти», деганди. Шунинг учун ҳам ўғлига у Бўрихон дсб исм қўйганди. Орадан эллик бир йил ўтиб, бу болани мен эмас, бўри тукқан экан, деган хаёлга борди.
— Ойи, кийинасизми? Абдумаликнинг машинаси ҳозир келиб қолади. Ўғлингиз тайинлаб кетган.
— Ўзинг боравер, мен шу ерда қоламан, — деди кампир.
— Ахир, акам, кечқурун поездга чикади. Хайрлашмайсизми?
— Ўзи келган, ўзи кетаверади. Машина келса, чемоданини ташлаб қўй. Бу уйга энди қайтиб келмасин, — деди кампир катъий қилиб.
— Ойижон-ей, жуда қаҳрингиз қаттиқда! Бугун кетади, қайтиб кўрамизми-йўқми, болам-бўтам, деб кузатиб қўя қолсангиз нима қилади-я! — деди зорланиб Қумри.
— Бу болани мен эмас, бўри туққан… Бир марта дадам қани, деб сўрамади-я! Қандоқ ота эди-я раҳматли.
Кўчадан машина овози келди. Қоракўз ўқдек отилиб чиқиб кетди. Бир оздан кейин кампирнинг невараси Абдунабининг атрофида гир айланиб кириб келди.
— Ия, хали ҳам кийинмай ўтирибсизми? Уйимиз қариндош-уруғларга тўлиб кетди. Дадамнинг ўртоқлари хам келишган. Қани, бўла қолинглар!
— Мен бормайман, — деди кампир. — Қумри боради. Чемодан ўлгурни ола кетинглар.
— Ия, қизиқ бўлди-ку! Амаким бугун кетадилар-ку!
Кампир индамай уйга кириб кетди, кейин деразадан бошини чиқариб:
— Сен боравер, болам. Мен билан ўтириб қон бўлиб кетдинг. Жигарларинг билан бирпас ёзилиб келасан, —деди Қумрига.
Машина кетди. Кампир ҳайҳотдек ҳовлида бир ўзи қолди. Унинг кўксига аллақайдан келиб тушган бир парча муз кечадан бери эримай, вужуд-вужудини қақшатарди.
У уйга кириб тугун кўтариб чиқди. Ундан Бўрихоннинг гўдаклигида, болалигида кийган кийимларини олиб қаради.
Илгари кампир баъзи-баъзида бу кийимларни ҳидлаб йиғларди. Энди кўксидаги муз уни йиғлашга қўймади. У ҳовли ўртасига хазон тўплаб гугурт чақди. Гуриллаб ёнаётган гулханга Бўрихоннинг кийимларини бирма-бир ташлай бошлади. Гулханда Бўрихоннинг болалиги ёнарди. Қоракўз гулхан атрофида айланар, гоҳ аланга тафтига чидолмай нари кетарди. Бир бўхча кийим зум ўтмай ёниб кулга айланди. Шамол куйиндиларни ҳовлининг тўрт тарафига учириб кетди.
Қумрининг кўнгли бир нимани сездими, кўча бошига етмай машинадан тушиб қолди. Уйга келганда, онаси кафтини иягига тираб, қимирламай ўтирибди. Қоракўз унинг хаёлларига шерик бўлгандек, у ҳам олд оёқларига даҳанини қўйганча кўзларини юмиб, қимирламай ётибди. Қумри у ёқ-бу ёққа қаради. Ҳовлидан куйган латта хиди келяпти. Қўшнилардан бирортаси эски-тускиларни ёндиряпти шекилли, деб ўйлади. Ҳовлининг супрадек жойи қорайиб қолганини кўриб ҳайрон бўлди. Яқин бо-риб қараса, қорайган ерда болалар кўйлагига қадаладиган ўн-ўн бешта қовжираган тугма сочилиб ётибди. Қумри нима бўлганини билди. Ичидан зил кетди.
— Ойи, — деди у, — нима овқат қилиб берай? Эрталаб ҳам ҳеч нарса татимадингиз. Бунақада толиқиб қоласиз-ку.
Кампир бошини сарак-сарак қилди.
— Иштаҳам йўқ, болам. Ичим тўла муз. Танамга аста тарқаляпти.
Қумри кўркиб кетди.
— Кўп куйинманг энди, бўлар иш бўлди. Худонинг иродаси бу.
— Э, қизим-а, бола туғмагансан-да, билмайсан!
Кампир қизига ҳеч қачон «туғмагансан» деб айтмаган. Айтса, таъна қилаётгандек бўларди. Қизининг шундоқ ҳам дарди ичида. Бу гапни бегона айтса чидаш мумкиндир. Аммо ўз онанг айтса, юрагингни кимга очасан? Қумри онасининг гапини малол олмади.
— Фарзанд доғи ёмон бўлади, болам.
— Ахир акам тирик-ку, шукр қилмайсизми? Кампир унинг гапини чўрт кесди:
— У йўқ энди!
Кампир сўзини охирига етказа олмай ёнбошига беҳуш йиқилди. Қоракўз безовталаниб сапчиб туриб кетди. Кумри онасини кўтариб, кўрпача устига ётқизди.
Эшик тақиллади. Қоракўз дарвоза томон югурди. Қумри онаси билан овора эди. Ҳовлига маҳалла мачитининг имом-хатиби билан мутаваллиси кирди. Кампирнинг аҳволини кўриб, бир-бирига қараб олишди.
— Қизим, — деди мутавалли, — бемаврид келиб қопмиз. Онахондан суюнчи олмоқчи эдик.
Улар айвон олдига келишди. Сўнгги нафасини олаётган кампирга:
— Онажон, кеча муборак ҳаж сафаридан қайтдик.
Сизнинг ҳажингиз қабул бўлди, — дейишди.
Имом-хатиб Саодат аянинг «Ҳожи бадал» бўлгани тўғрисидаги ҳужжатни узатди. Кампир қўлини кўтара олмади. Кўзини аранг очиб, ўзингга шукур, Аллоҳим, дея олди, холос. У қизига бир нима демоқчи бўлган эди, тили калимага келмади.
Кумри унинг нима демоқчилигини билди. Югуриб уйга кирдию иккита оҳорли тўн кўтариб чиқди.
— Ойим шу кунга атаб сақлаб юрган эдилар.
У шундай деб икковининг елкасига тўн ташлади.
Кампир икки кун шу алпозда ётиб, сал ўзига келгандек бўлди. Тилга кирди.
Аслини олганда, унинг умри тугаган эди. Бу хушхабар унинг тугаб бораётган умрига умр улаган эди. Бу ҳол шамнинг ўчиш олдидан бир лоп этишига ўхшарди.
— Укаларингни, сингилларингни чақир! Васият қилиб қўяй. Сен қўрқма, қизим. Ўлим ҳақ. Бу жон дегани Аллоҳнинг тандаги омонати. Ундан қочиб қутулиб бўлмайди. Пуф этади-ю, чиқади-кетади.
Кампирнинг болалари етиб келишди. Қумри онасининг орқасига ёстиқ қўйиб берди. Қатор ўтирган болаларига, невараларига қарар экан, кампир мамнунлик билан:
— Худога шукр, тобутим олдида борадиган ҳассакашларим кўп экан, — деди. — Эшитинглар, болаларим. Абдумалик, энди буларга сен ота ўрнида оталик киласан. Қумри, қизим, энди сен менинг ўрнимга қоласан. Абдунабини шу ҳовлида уйлантиринглар. Йилимни кутиб ўтирмай тўй қилаверинглар. Шундоқ қилсаларинг, арвоҳим шод бўлади. Абдунаби келин билан Қумрининг олдида қолсин. Шу уй уники. Онам гўрида тинч ётсин, десанглар Қумрини асло ёлғизлатиб қўйманглар.
Кампирнинг лаблари қуруқшади. Қумри пиёладаги сувга пахта ботириб оғзига томизди.
— Шошиб турибман, болаларим. Мени оталаринг олдига олиб кетишга келишяпти. Энди буёғини эшитинглар. Ҳамма тадоригимни кўриб қўйганман. Йилим ўтгунча бўладиган маросимларга етарли пулни Қумрига бериб қўйганман. Қизим, қулоғимдаги зирагимни, маҳси-ковушимни ғассолга бергин. — У эндиги айтмоқчи бўлган гапидан ийманди шекилли, жилмайди. — Азага келган хотинлар олдида хунугим чиқиб ётмайин, қошимга ўсма…
Кампир шу жилмайганча ичидаги муз эримай осонгина жон берди.
Ҳовлига тумонат йиғилди. Унга «Ҳожи она» деб жаноза ўқишди. Тобутни кўтаришаётганда Қоракўзни қабристонга бормасин, ёмон бўлади, деб қўшнининг ҳужрасига қамаб кетишди.
Кампирнинг қирқи ўтгандан кейингина ҳовлидан одам оёғи товсилди. Эгаси кетиб файзи йўқолган ҳовлида Қумри ва Қоракўз мунғайиб қолишди.
Бир кун Қоракўзнинг мижжаларида ёш кўриб Қум-рининг юраклари эзилиб кетди. Қоракўзга қўшилиб у ҳам йиғлади. Аста қўл юбориб, унинг бошларидан силади. Олдин бу итни жинидан ҳам ёмон кўрарди. Неча марта косов билан урган. Оёғи остида ўралашганда тепиб юборган. Қоракўз ҳам уни унчалик суймасди.
Ана энди икки мунглиғ бир-бирига қараб юм-юм ёш тўкишяпти.
Коракўз энди кечалари дайдиб кетмай қўйди. Ҳар куни хали тонг ёришмай туриб (кампир бомдодга турганда) уйғониб кетарди.
Кампиршшг болаларидан нккитаси Тошкентда, биттаси Чирчиқда, иккитаси Кибрайда яшайди. У тонг отгандан то кун ботгунча хаммасининг уйига борарди. Кампирни тополмай, хориб-чарчаб қайтиб келади.
Бугун хам тонг саҳардан Коракўз чиқиб кетди. Пилдираганча Чирчиқ томонга йўл олди. Кимёгарлар шаҳарчасида кампирнинг кенжа қизи туради. Ўғли магнитофон жинниси. Ҳамманинг овозини тасмага ёзиб юради. Шу йил баҳорда бувисининг овозини хам билдирмай ёзибди. Ўшанда кампир супада ўтириб, аллақаёқларда дайдиб келган Қоракўзга танбеҳ бераётган эди.
Коракўз Кимёгарлар шаҳарчасининг энг чеккадаги «дом»га етиб келганда кампирнинг невараси шиша банкада сут олиб келаётган эди. Қоракўз унга думини ликиллатиб ялтоқланди. Унга эргашиб учинчи қаватга чиқди. Уйга кирмай қайтиб тушди. Бир оздан кейин кампирнинг овози эшитила бошлади. Қоракўзнинг кулоғи динг бўлди. Яқин икки ойдан бери йўқотган қадрдон кишисининг овозини эшитиб йиғлаётгандек ғингшиди. Қоракўз учинчи қаватга отилиб чиқди. Эшикни тимдалаб вовуллади. Яна қайтиб тушди. Болохонага қараб вовуллайверди, вовуллайверди…
Магнитофондан кампирнинг овози келарди.
«Қоракўзгина, қаёқларда санқиб юрибсан? Ҳеч уйда ўтирасанми-йўқми? Қорнинг хам очгандир? Тентаккина. Гапимга қулоқ сол, нега беозор мусичани қувасан?..»
Қоракўз акиллар, ерни тимдалаб орқасига тупроқ отарди. Шу ҳовлида кеча тўй бўлганди. Ширакайф йигитлар микрофонни баланд қўйиб, ҳеч кимни ухлатмаган эди. Уйқуга тўймаган одамларга тонг маҳали акиллаётган итнинг бу қилиғи малол келарди. Қутурган бу ит қаёқдан пайдо бўлди, уни йўқотиш керак, деб ўйлашарди.
Қоракўз одамларни жонидан безор қилиб, тинмай вовуллар, у ёқдан-бу ёққа югуриб, акиллагани акиллаган эди.
— Дайди итларни тутадиганларни чақириш керак, — деди биринчи қават болохонасига чойшаб ёпиниб чиққан касалманд бир киши.
— Қутурган бу, болаларни тишлаб олмасин-да! Уни отиб ташлаш керак! Ҳой, кимнинг милтиғи бор? — деб асабий қичқирди учинчи қаватдан биттаси.
Кампирнинг овози ҳамон эшитилиб турибди. Қоракўз акиллашини қўймайди.
Шу пайт тўртинчи қаватдан кимдир варанглатиб ўқ узди. Қоракўз вангиллаб ёнбошига ағдарилди. Орқа оёғини бир-икки силкитиб жимиб қолди.
Магнитофон тасмаси ҳамон айланарди.
«… Қоракўз ўлмагур, Мажнунгина, яна қаёққа кетяпсан? Маъшуқаларинг олдигами? Келинни қачон кўрсатасан? Лайлингни бир олиб кел, кўрай…»
Қоракўз кампирнинг овози келаётган болохона томонга юзини бурганча жонсиз ётарди.

10 iyun — O‘zbekiston xalq yozuvchisi Said Ahmad tavallud topgan kun

… Odam bolasi tug‘ilgan yurtiga o‘xshaydimi? Bilmadim, men negadir shunaqa deb o‘ylayman. Dyunning suvratiga qarayman. U menga har kuni bitta oftob tug‘adigan Yaponiyaga o‘xshab ko‘rinadi. Unga qaraganimda buyuk Yaponiyani ko‘rib turganga o‘xshayman …

Said Ahmad
TO‘RT HIKOYA

O‘zbek nasrining peshqadam arboblaridan biri, O‘zbekiston xalq yozuvchisi Said Ahmad (Husanxo‘jayev) 1920 yili 10 iyunda Toshkentning Samarqand darvoza mahallasida dunyoga keldi. 1939 yili o‘rta maktabni, 1941 yili esa oliy o‘quv yurtini tugatdi. Adabiyot darslari va to‘garaklarida ijodga bo‘lgan havasi ortib, qo‘liga qalam ushlagan, vaqtli matbuot uning ijod dorilfununi bo‘lgan.

Said Ahmad dastlab “Mushtum” jurnalida, O‘zbekiston radiokomitetida (1942-1943), sobiq “Qizil O‘zbekiston” (hozirgi “O‘zbekiston ovozi” gazetasida) (1942-1947), “Sharq yulduzi” jurnalida (1948-1950) ishlagan. Uning‘ birinchi hikoyalar to‘plami “Tortiq” 1940 yilda nashr etiladi. Urush va urushdan so‘nggi yillarda Said Ahmad ko‘plab felyeton, ocherk va hikoyalar yozgan. Uning “Er yurak” (1942), “Farg‘ona hikoyalari” (1948), “Muhabbat” (1949) kabi to‘plamlari nashr etilgan. U “Xazina”, “Hayqiriq”, “Rahmat, azizlarim” kabi hikoyalarida ikkinchi jahon urushining dahshatli oqibatlarini hayajonli tadsvirlaydi, urush qahramonlarini ulug‘laydi.

Said Ahmadning barcha hikoyalari zamonaviy mavzuda yozilgan. U hikoyalarida tasvirlaydigan har bir voqeadan falsafiy umumlashma chiqarishga, voqealarni lirik ta’sirchanlik bilan ifodalashga, badiiy tasvirlarning xilma-xilligiga erishishga intiladi. “Cho‘l burguti”, “O‘rik domla”, “Lochin”, “Odam va bo‘ri”, “Bo‘ston”, “To‘yboshi” kabi qator asarlari Said Ahmad ijodida ham, o‘zbek nasrida ham yangilik bo‘lgan.

Adib hikoyalarining bosh qahramoni ichki dunyosi boy zamondoshlarimizdir. Yozuvchi “Tog‘ afsonasi”, “Zumrad”, “Muhabbatning tug‘ilishi”, “Ko‘zlaringda o‘t bor edi”, “Poyqadam”, “Alla”, “Iqbol chiroqlari” asarlarida hayotiy xarakterlar yaratgan. Said Ahmad kichik hajviy asarlari bilan o‘zbek radio va televideniyesidagi miniatyuralar teatriga asos solgan.

Said Ahmad hikoyalardan asta-sekin yirik polotnolar yaratishga o‘tdi. 1949 yilda chop etilgan “Qadrdon dalalar” va “Hukm” (1958) qissalaridan keyin yaratgan “Ufq” (1964) trilogiyasida urushdan oldingi va keyingi davr muammolari haqida bahs yuritadi. “Jimjitlik” (1988) romanida turg‘unlik davri illatlari fosh etiladi.
Umrining so‘nggi yillarida Oybek, G‘. G‘ulom, A. Qahdor, M. Shayxzoda, Shuhrat, Mirtemir va S. Zunnunovalar haqida xotiralar yaratgan.

Said Ahmad dramaturg sifatida ham tanilgan. U “Kelinlar qo‘zg‘oloni”, “Kuyov” kabi sahna asarlarining muallifidir.

Said Ahmad ham qatag‘on davrining ikkinchi to‘lqiniga duchor bo‘lgan, qamoq azoblarini tortgan ijodkordir.

U “aksilsho‘raviy millatchilar guruhi a’zosi, zararli g‘oyalar targ‘ibotchisi” sifatida ayblanib, Qozog‘istonning Qarag‘anda viloyati Jezqazg‘an lagerida bo‘ladi. Uning “Qorako‘z majnun” (2002) hikoyalar to‘plami bu haqdagi achchiq haqiqatni ro‘y-rost ifodalaydi.

Said Ahmadning “Yo‘qotganlarim va topganlarim”, 3 jildlik “Saylanma”si, “Qaroko‘z majnun” va “Kiprikdagi tong” to‘plamiga kirgan bir qator qissa va hikoyalari uning istiqlol yillarida zavq-shavq bilan ijod etganidan shahodat beradi. Adibning ko‘pgina asarlari qardosh va xorijiy tillarga ag‘darilgan.

U “O‘zbekiston Qahramoni” degan yuksak sharafli unvon, “Buyuk xizmatlari uchun”, “Do‘stlik” ordenlari bilan taqdirlangan. Said Ahmad 2007 yilda vafot etgan.

ALLA

Ozoda ishdan chiqib, tramvayga o‘tirmay, yangi barg yozgan serdaraxt, gavjum ko‘chadan uyiga qaytdi.
Hamma yoqda bahor nafasi gurkiraydi. Devor osha ko‘chaga engashgan o‘rik shoxlaridan yo‘llarga tanga-tanga gullar to‘kilgan. Jildirab oqayotgan ariqlar betida ham o‘rik gullari oqadi.
Ozodaning bu ko‘chadan yurmaganiga besh yil bo‘ldi: bu ko‘cha daraxt va jildiragan ariqlar uning eng xushnud kunlari — ko‘ngliga muhabbat olovi tushgan, hayotga birinchi bor qadam tashlagan, birinchi bor homilalikni tuygan onlarining guvohi.

Uni bu ko‘chadan qayta yurishga majbur qilgan narsa na muhabbat xotiralari va na bahor manzaralari bo‘ldi. Ozoda bu ko‘chaga burilganida butunlay boshqa, o‘zi ham ma’nosiga tushunib yetmagan qandaydir g‘ayri tabiiy bir kuch uning vujudida hokim edi. U qaysi ko‘chada ketayotibdi, bu ko‘cha unga tanishmi, yo‘qmi, bu hakda o‘ylamasdi.

Hozir u uyga qaytadi. Eri Homidjon ishdan qaytgandir. U xotinini har kungidek ochiq chehra bilan kutib oladi. O, uning ko‘zlari naqadar chiroyli. Mana shu uch yillik birga kechirgan hayotda Ozoda uning ko‘zlariga necha bor termilgan, uzun kipriklar orasida chaqnab turgan qora ko‘zlar Ozodaga olam-jahon baxt, rohat bag‘ishladi. Mana hozir ham u Ozodaning yo‘liga ko‘z tikib o‘tiribdi.
Mana shu mehru muhabbat to‘la ko‘zlarga boqish Ozoda uchun qanchalar og‘ir. Keyingi kunlarda erining mehru muhabbat to‘la ko‘zlarida so‘lg‘inlik, pinhoniy iztirobning ta’siri sezilib qoldi. Ozoda bu dardni biladi. Biroq u erini yupatishga, mana shu ma’yus ko‘zlarga tik boqishga qodir emas. O‘z hayotida birinchi bor o‘yinqaroqlik, yengiltaklik bilan qo‘l urgan jinoyati uni besh yildan beri alam girdobiga sudraydi. Qani endi u shu ishni qilmagan bo‘lsa edi. Atrofda mavj urgan ko‘klam nihollari, quvnoq kulgilar uning ko‘ngliga boshqacharoq ta’sir ko‘rsatgan bo‘larmidi.

Stolbalarda chiroqlar yondi. Derazasi ko‘chaga qaragan uylardan trotuarning har yer-har yeriga oq choyshab yozgandek, oppoq nur tushib turibdi. Orqa ko‘chadan guvillab o‘tayotgan tramvay dugasida chaqnagan nur baland imoratlarning peshtoqlarida bir yalt etib, yana so‘nadi.
Ozoda o‘rik gullarini bosib asta-asta qadam tashlab ketar ekan, fikran erining ma’yus ko‘zlariga duch keldi.

U beixtiyor seskanib yerga qaradi. Bu seskanish unga o‘z qilmishini — bugungi iztirobning boisini esga soldi. Ortda qolgan ko‘ngilsiz xotiralarga nazar solmoq qanchalar qiyin va ko‘ngilsiz…
Ko‘ngliga birinchi bor muhabbat olovi tushgan kunlar qanday yaxshi edi-ya. Kechalari ko‘kka termilib Murodjon haqida xayol surardi. Ertagi kunni, Murod bilan uchrashuv onlarini orziqib-orziqib kutardi. ZAGS ostonasidagi entikishlar, to‘y, qadahlarning jaranglashi, mashshoqlarning xonishi va nihoyat, birga kechirgan shirin va osuda kunlar…

Murod tog‘ ekspeditsiyasidan soqollari o‘sib, qorayib, ozib qaytardi. Ozoda erining qaytishiga hovlining burchidagi hammomni qizdirib, soqol oladigan buyumlarni katta toshoyna oldiga terib, kiyimlarini dazmollab qo‘yar, to u hammomdan chiqquncha stol ustini yasatib, hatto u yaxshi ko‘radigan “Marsala” vinosini havo rang billur grafinga quyib qo‘yishni ham unutmasdi.
Mana shunday qaytishlarning birida Murod xotinini ma’yus ko‘rdi. Hammom ham qizitilmagan, stol ham yasatilmagan edi.
— Nima bo‘ldi? — Murod uning jiyaklari qizargan ko‘zlariga termildi.
Ozoda javob bermay, ichkari uyga kirib ketdi. Murod ham uning ketidan kirdi.
— Gapirsangiz-chi, nima bo‘ldi?!
Ozoda yoshli ko‘zlarini yumib javob berdi:
— Homiladorman.
Murod mast kishidek dovdirab qoldi.
— Rostmi?! — Murod uni bag‘riga bosib, dast ko‘tarib oldi-da, uyni ikki marta aylantirib chiqdi. Uning ko‘zlari porlar, yuragi sevinchdan gupillab urardi. — Nega xafa bo‘lasan?
Bu uning birinchi bor xotinini sen deb atashi edi. Bo‘lajak farzand Ozodani unga shunchalik yaqinlashtirib qo‘ygan ediki, go‘yo u Ozoda, Ozoda esa Murod bo‘lib bir-biriga aralashib ketgandek edi.
— Nega yig‘laysan? Axir…
Murod sevinchi ichiga sig‘may, telbalardek gapi gapiga qovushmay qoldi.
— Yo‘q! — dedi Ozoda, — istamayman. Hali yoshman, halitdan bolani boshimga uramanmi? — U yig‘i aralash sekin gapirdi: — Kuningiz tog‘u toshda o‘tsa, uyda bola boqib o‘tiramanmi?
— Istasang, qishloqdan ayamni oldirib kelay, istasang, singlim kelib tursin, dissertatsiyamni bitkazib olay…
Ozoda eriga shunday o‘qrayib qaradiki, uning bu qarashida Murodga nisbatan nafrat va g‘azab ifodasi bor edi.
Zebu ziynat, o‘yin-kulgiga o‘rgangan xotin uchun bola oyoqning kishani bo‘lib tuyulardi.
Ozoda chinakam go‘zal edi. U modani, tansani, teatr va sayillarni sevardi. Bo‘lajak bola hali dunyoga kelmay turib uni ana shu rohatlardan begona qilib qo‘yayotgandek edi.
Murod bo‘shashib stulga o‘tirib qoldi. U boshini panjalari orasiga olib uzoq o‘yladi. Oxiri o‘rnidan turib papiros chekdi-da, qo‘lini orqasiga qilib, uyning u boshidan-bu boshiga yura boshladi. Divanning bir chekkasi-da o‘tirib piq-piq yig‘layotgan xotinining tepasiga kelib uzoq o‘ylab turdi Keyin uning yoniga cho‘qqaydi-da, boshini silab, ichki dard bilan gapira boshladi:
— Ozoda, durustroq o‘ylab ko‘r.
— O‘ylab qaradim, oldirib tashlayman.
— Nima?!
— Ha.
— Birinchi bola. Mumkin emas, umrbod mayib bo‘lib qolasan-a!
— Mayli… Nima bo‘lsa bo‘lsin.
— Shundaymi?!
Murod g‘azabdan sapchib o‘rnidan turdi. Musht bilan stol qirg‘og‘iga urgan edi, stakanlar jiringlab sakrab ketdi. Bilagidagi sekundomerli oltin soatning oynasi chil-chil bo‘ldi.
Uy ichi suv quygandek jimjit bo‘lib qoldi. Ochiq fortochkadan kirgan shamol to‘r pardani silkitdi, halqa-halqa bo‘lib muallak suzib yurgan papiros tutunlarini to‘zg‘itib yubordi.
Murod xotinining qarshisiga kelib tiz cho‘kdi:
— Ozoda, unday qilma. Nima kilsang qil, faqat bu ishni qilma. Umrbod oyog‘ing ostida sudralib yurishga roziman, bunday qila ko‘rma.
— Gap bitta. Yosh umrimni bola boqish bilan o‘tkazmayman.
— Hali shundaymi?! — Murodning ko‘zlarida o‘t chaqnab ketdi. — Hali shundaymi?! Unday bo‘lsa… — U gapini tugatolmadi.
Ozoda uning ko‘zlariga dadil qaradi:
— Gap shu. Xohlasangiz shu. Bo‘lmasa ketaman.
— Keyin pushaymon bo‘lasan, Ozoda.
Ozoda bosh chayqadi.
— Unday bo‘lsa sen bilan…
— Yashay olmayman, demoqchisiz, shundaymi?
— Axir, o‘zing o‘yla.
Er-xotin uzoq vaqt bir-biriga so‘zsiz qarab qolishdi. Ozoda o‘rnidan turib, narigi uyga kirib ketdi. U kiyinib, chamadon ko‘tarib chiqqanda ham Murod hamon tiz cho‘kkancha turardi. U ko‘chaga chiqib, to‘y-tamoshalar bilan kirib kelgan, yoshlikning eng beozor, baxtli kunlarini o‘tkazgan uy darvozasiga o‘girilib bir qaradi-yu, dadil yurib ketdi…
Murod u ketgach, uch marta uning uyiga bordi, yolvordi, bo‘lmadi. Oxiri bolani oldirib tashlagandan keyin yuragining bir parchasini uzib tashlagandek undan umidini uzdi. Singlisini uyda qoldirib, uzoq muddatli ekspeditsiyaga jo‘nab ketdi.
Vrachlar Ozodaga endi tug‘maysan, deyishdi. U bunga ham parvo qilmadi. Oradan ikki yil o‘tdi… U Homidjon degan o‘qituvchiga turmushga chiqdi.
Ozoda mana shu bahor oqshomida elektr nurlarida tovlanib turgan o‘rik gullariga termilib kelar ekan, o‘z hayoti va o‘tmishini xotirladi. Bu uning umrida birinchi bor o‘z o‘tmishiga chuqurroq nazar tashlashi va bu hakda birinchi bor o‘ziga hisob berishi edi. Xo‘rsindi. Oqar suvlar oqib ketdi. Endi uni o‘z yo‘lidan qayta oqizib bo‘lmasligini angladi. Jinoyat, jinoyat, deya lablari beixtiyor pichirladi. U shunday xayollar bilan kelar ekan, qulog‘iga g‘alati ovoz eshitildi. To‘xtab atrofga alangladi. Ko‘chaning narigi betidagi uyning ochiq derazasidan xotin kishining allasi eshitilardi. Ozoda atrofga alangladi.
Bu uy uning birinchi uyi edi. U beixtiyor ko‘chaning u betiga o‘tib, yaxshiroq qaradi: ha, bu uning birinchi uyi — Murodjonnnig uyi edi. Qandaydir sehrli bir kuch uni bu ostonaga yetaklagan edi. “Balki uy daftarida ustiga chiziq tortilgan ismim hali ham turgan bo‘lsa kerak” deb dilidan o‘tkazdi u. Derazadan uy jihozlarini kuzatdi. Hamma narsa o‘z joyida. Faqat shiftga belanchak osilgan, xolos. Yoshgina bir juvon belanchakni tebratib, alla aytyapti. Uning yuzida onalik baxti aks etib turibdi. U mayin tovush bilan alla aytar, bu allada uning orzu-umidlari, bolasiga baxt, ulug‘ istiqbol tilaklari ifodalanar edi… Murod o‘sha, Ozoda o‘z qo‘li bilan qo‘ygan oyna oldida turibdi.
Murod deraza oldiga kelib, chamandek ochilib ketgan akatsiya gulini qo‘li bilan selpib, panjalarini hidladi. Akatsiya hidi Ozodaning ham dimog‘iga urildi. Murodning ko‘ziga elektr nuri tushib turgani uchun uni ko‘rmasdi.
Bu yorug‘ uyning derazasi xuddi kino ekraniga o‘xshardi. Murod shu ekranda butun borlig‘i bilan ko‘rinib turardi.
“Sochiga oq oralab qopti-ya”, — deb dilidan o‘tkazdi Ozoda.
Murodning qoshi ustiga tushib turgan, hozir oq oralab qolgan qora sochlarini Ozoda juda ko‘p silagan.
Ozodaning ko‘zlarida yosh yiltiradi. O‘z baxtini o‘zi kaltak olib quvlagan xotin o‘zini o‘zi tahqirlab achchiq-achchiq yig‘lardi. Uning yosh to‘la ko‘zlariga bundan besh yil oldingi Murod ko‘rindi.
Tiz cho‘kib yolvorgan edi-ya. Umrbod mayib bo‘lib qolasan, degan edi-ya. Mana endi.. O‘zimni baxtdan olib qochdim… Meni hech kim kechirmaydi. O‘zimni o‘zim ham kechirmayman.
Murod deraza pardasini tushirdi.
Ozodaning ko‘zi oldida porlab turgan yorug‘ uy xira parda orqasiga yashirindi.
U yoqdan-bu yoqqa yengil uchib turgan belanchakning soyasi to‘r pardaga tushib jimirlar, xotinning mayin ovoz bilan aytayotgan allasi eshitilardi.
Ozoda zo‘r qiyinchilik bilan derazadan uzoqlashdi. Oy havolanib azim teraklar ustiga ko‘tarildi.

OFTOBOYIM

Vatanni sevmoqni, yurt otasiga sadoqatni
yaponlardan o‘rganish kerak.
Maqsud SHAYXZODA so‘zi.

Kechadan beri lagerimizdagi yaponlar g‘imirlab qolishdi. Yettinchi barak oldida to‘planishib, qandaydir jiddiy bir gapni qizishib muhokama qilishardi. Erosi Dyun degan yapon yigiti rassomlik ustaxonamni supurib-sidirib yurardi. Dyunning yurak o‘ynog‘i kasali borligidan uni shaxtada ishlashga olib chiqishmasdi. Ba’zi-ba’zida, jahli chiqqan paytlarda yurak kasali xuruj qilib qolardi. Boshliqlar uni menga bo‘yok qorib beradigan qilib qo‘yishgan edi. Men Dyundan, nima gap, tez-tez to‘planadigan bo‘lib qoldinglar, deb so‘radim.
— Tovariщ Axmed, yurtimizga ketadigan bo‘lib qoldik. — dedi u ichiga sig‘magan quvonchini yashirolmay.
Uni dil-dildan tabrikladim.
— Boshliqlar shunday deb aytiladimi? — deb so‘radim.
— Qayoqda! Ular bu xabarni bizdan ikki-uch kun keyin eshitishadi.
Uning gapi rost edi. Umuman qamoqxonalarda ko‘zga ko‘rinmas, qo‘l bilan ushlab bo‘lmas “telegraf” ishlardi— Moskvada, hatto siyosiy Byuroda mahbuslarga aloqador biror gap bo‘lsa, o‘gaa kuniyoq jamiki lagerlarga yetib borardi.
Lager boshlig‘ining o‘rinbosari kapitan Gusak, moy bo‘yokda ishlab ber, deb onasining suvratini tashlab ketgan edi. Bugun tush paytida suvratni olgani keldi. Undan yaponlar yurtlariga ketadigan bo‘ldimi, deb so‘radim.
U hayron bo‘ldi.
— Bunaqa gap yo‘q. Bu mahbuslarning o‘zlaridan chiqqan galdagi “paragaa” bo‘lsa kerak, — deb javob qildi.
“Parasha” — bu qamoqxona kameralariga qo‘yiladigan hojat chelagi. Tarqaladigan xar xil bo‘lar-bo‘lmas gaplarni gaunday deb atashadi.
Baribir lager “telegrafi” aniq igalardi. Biz Stalin o‘lganini bogaliqlarimizdan bir kun oldin eslatganmiz. Beriyaning qamalganini, Molotov bilan Kaganovichning Siyosiy Byuro tarkibidan chiqarilganini o‘sha kuniyoq eshitgan edik.
Dyun ustaxonani shoshib-pishib yig‘ishtirardi-yu, yettinchi barak oldida to‘plangan xamyurtlari davrasiga chopardi. Lagerimizdagi o‘ttiz to‘rt nafar yaponning hammasi o‘sha yerda. Bundan kirxonada ishlaydigan Sudze degan yapon yigit mustasno. Sudze hamyurtlariga qo‘shilmas, kirxona zinasida boshini egib o‘tirib xayol surardi. Yaponlar Sudzeni saflariga qo‘shishmasdi. U yaponlarga xos bo‘lmagan baland bo‘yli, xuddi tsirkdagi polvonlarga o‘xshagan, muskullari bo‘rtib chiqqan juda baqkuvvat yigit edi. Boshqa yaponlar lagerimizda Sudze deb atalgan yapon borligini bilmagandek, unga e’tibor berishmasdi. Sudze esa xar tong hali quyosh ko‘tarilmay kirxona tomida paydo bo‘lardi. Shaxtalardan chiqarib tashlangan tog‘-tog‘ rudalar orqasidan quyosh chiqquncha haykaldek qotib turar, yuziga oftob urilishi bilan ikki qo‘lini baland ko‘tarib quyoshga nimalardir deb iltijolar qilardi.
Dyunning quvonchi cheksiz edi. Bir gapirib o‘n kulardi. U o‘n bir yildan beri bsgona mamlakat qamoqxonalarida sarson-sargardon kezardi. Shu o‘tgan o‘n bir yil ona yurti, tug‘ilgan diyori Yaponiya xayoli bilan yashaydi.
— Xayriyat, qonim yurtimga to‘kiladigan bo‘ldi, — dedi u allaqanday quvonch bilan.
— Jinni bo‘ldingmi, yurtimga qaytay, uylanib, bola-chaqali bo‘lay, boshqalardek bearmon yashab yuray, deb niyat qilmaysanmi, ahmoq! — dedim unga.
Dyun boshini tebratdi.
— Tovarish Axmed, — dedi u ruscha bilishini namoyish qilayotgandek g‘urur bilan, — bilasanmi, men samurayman. Samuraylar dushmanga tirik asir tushmasligi kerak. Asir tushish xavfi tug‘ilgandayoq o‘zini xarakiri qilishi shart. Ya’ni, o‘zini o‘zi chavaklab o‘ldirishi kerak. Men xarakiri qilishga ulgurmaganman — Vatanimdan qon qarzdorman.
Men Dyunni doimo yuzi kulib turadigan, bolalardek beg‘ubor, uncha-muncha hazillarni ko‘ngliga olmaydigan, musichadek beozor odam deb o‘ylardim. Ichida shuncha gap borligini, yuragini qonli armon o‘rtayotganini bilmasdim. Erosi Dyun ko‘z oldimda yuksalib, o‘n bir yil Vatanidan olisda, cho‘llarda, o‘rmonlarda sarson-sargardon kezib, Yaponiyaning buyuk muhabbatini dilida ardoqlab kelgan, xar kuni bittadan quyosh tug‘adigan Vatani oldidagi burchini, bir daqiqa bo‘lsin, unutmagan beqiyos insonga aylangan edi.
Dyunning Iosiro degan hamyurti ba’zan ustaxonaga kelib uzoq gaplashib o‘tirardi. Rus askarlari uni asirlikka olgan paytda xali tili chiqmagan egizak qizaloqlari bo‘lgan. U qizlarim katta bo‘lib qolgandir, tirikmikan, deb yig‘lardi.
Yaponlarga munosabat o‘zgarib qoldi. Ularni ishga olib chiqmay qo‘yishdi, hatto aloxida ovqat pishirib beradigan bo‘lishdi. Ammo Dyun qadrdonligimiz uchun hamon ustaxonada ishlab yuribdi. Yaponlarni boshqa kichikroq barakka o‘tkazishdi. Kechkurun zang chalinganda baraklarga mahbuslar sanab kiritilgandan keyin ustidan qulflab ko‘yishadi. Yaponlarning baragi qulflanmaydigan bo‘ddi.
Bu ishlarning Sudzega aloqasi yo‘qdek edi. U hamon
kirxonada ishlar, zinapoyada o‘tirib o‘y o‘ylardi. Alohida pishirilgan ovqat unga berilmasdi.
Negadir o‘sha paytlarda lagerda choy o‘rniga kofe berishardi. Hatto oshxona yonidagi bostirmada qop-qop kofs qalatnib yotardi. Kofe jonimizga tegib, bir qultum qora choyga zor bo‘lgandik. Shahardan gazeta olib kelishga borganimda magazindan bir quti gruzin choyi sotib olgandim. Dyun tunuka choynakka achchiqqina qilib damlab keldi. Hovlida skameykada o‘tirib choyxo‘rlik qilmoqchi bo‘ldik. Mahbuslar uyquda. faqat Vatan sog‘inchi uyqu bermagan yaponlar to‘da-to‘da bo‘lib, oy nuriga g‘arq bo‘lgan lager sahnida jimgina aylanib yurishibdi.
Dyun bilan ikkimiz u yoq-bu yoqdan gaplashib, choy ichib o‘tirardik. Bizning 6u suhbatlarimiz ham g‘animatdek edi. U Vataniga ketadi. Albatta, bundan keyin u bilan diydor ko‘risholmaymiz. Har qalay, besh-olti yillik qadrdonlik bir-birimizga yaqin qilib qo‘ygandi.
Ana shu sokin oydin kechada Dyundan so‘radim:
— Menga qara, Dyun, nega Sudzeni yomon ko‘rasizlar? Nega uni davraga qo‘shmaysizlar?
Erosi Dyun indamadi. Oy nuriga ters o‘tirgani uchun uning yuzida, ko‘zida qandoq ifoda aks etayotganini bilmasdim. So‘rog‘imga javob berish niyati yo‘qqa o‘xshardi. U uzoq o‘ylab o‘tirgandan keyin:
— Yana bitta choy damlab kelaymi, bunisi sovub qopti, — dedi.
— Yo‘q, — dedim, — so‘rovimga javob ber.
Erosi o‘rnidan turib u yoq-bu yoqqa yurdi. Keyin joyiga kelib o‘tirdi-da, gapira boshladi:
— Buni tushuntirish qiyin. Yaponiyani, yaponni, urf-odatlarimizni bilmagan odamga tushuntirish qiyin. Mana, endi ajralishib ketadigan paytimiz keldi. Bu Dyun kim edi. Sudze kim edi, degan jumboq ko‘nglingda qolib ketmasligi uchun aytaman. Sen bir marta meni xaqorat qilganing haligacha dilimni o‘rtaydi.
Uni nima deb haqorat qilganimni eslay olmadim.
— Ayt, agar shunday qilgan bo‘lsam, sendan astoydil uzr so‘rayman.
— Yapon ayollari buzuq bo‘ladi, degansan. Shunda alamlarimni ichimga yutib javob bermaganman. O‘shanda yapon portlarida geyshalar matroslarni yo‘ldan uradi, deganding. E-ye, oshnam, bu gaping mutlaqo noto‘g‘ri. Bunaqa gap uchun seni o‘ldirishim kerak edi. Unday qilmaganman.
To‘g‘ri, shunday gap bo‘lgan edi. O‘shanda Dyunning tishlari g‘ichirlab ketgan, qoshlari chimirilib, xuddi hamlaga tayyor turgan sherga o‘xshash bir axvolga tushgan edi. Lekin indamay o‘rnidan turib, barakka kirib ketgandi. Uch kun yurak xuruji tutib, ustaxonaga kelmagandi.
— Bilib qo‘y tovarish Axmed, boya aytdim-ku, Yaponiyaga bormagan odam yaponlar to‘g‘risida aniq bir gap aytolmaydi. Ekilgan xar bir tup daraxt, yo‘lga yotqizilgan har bitta tosh, qurilgan xar bitta imorat Yaponiya manfaati uchun xizmat qilishi kerak. Har bir qimirlagan jonda, odamlarning muomalasida, yurish-turishida Yaponiya manfaati yashaydi. Sen o‘sha buzuk deb aytgan geyshalar Yaponiyaning porloq kelajagi uchun xizmat qiladigan buyuk vatanparvar ayollardir…
— Shoshma, Dyun, bunaqa balandparvoz gaplarni qo‘y. Sal pastroq tushib gapir.
— Xo‘p, — dedi u, — mayli, qizishmay gapira qolay. Geyshalar sen o‘ylaganchalik axloqsiz ayollar emas. Nihoyatda nazokatli, yoqimtoy, bilimdon ayollardir. Ular maxsus maktablarda ta’lim olgan, suxbati shirin, yapon qo‘shiqlarini xonish qiladigan, qadim zamonlardan bizga yetib kelgan ajoyib raqslarni mahorat bilan ijro qiladigan, tarix haqida gapirganda tinglovchiga o‘tmishni tiriltirib beradigan, tengsiz pazanda, tabobat sirlaridan ogoh va shu bilan birga beqiyos go‘zal ayollardir. Ular suxbatidan bir marta baxramand bo‘lgan xorijliklar bir umr bu shirin onlarni unuta olmaydilar.
Erosi Dyun sovub qolgan choydan xo‘pladi. Bir oz tin olib, gapini davom ettirdi:
— Ana endi Sudze to‘g‘risida gapiray. Yo‘lda yotgan kichkinagina tosh yoki bir qarashda nazarga tushmaydigan biror ro‘zg‘or buyumi to‘g‘risida gapirish uchun, avvalo, butun Yaponiya to‘g‘risida gapirish kerak. Bizda xamma narsa bir-biri bilan uzviy bog‘liq, ularda butun Yaponiya yashirinib yotadi. Sudze to‘g‘risida gapirish uchun shuncha gaplarni aytdim. Shunday qilmasam, hech narsani tushunmasding, tovarivd Axmed. Sudzeni geysha tuqqan deyishardi, u otasini ko‘rmagan. Portimizga Portugaliyadan yuk ko‘p kelardi. Baland bo‘yli, baquvvat matroslar kemadan ruda tushirishardi. Sudzening cho‘yandan quyilgandek baquvvat gavdasi xuddi ana o‘shalarga o‘xshab ketadi. E’tibor berganmisan, Sudzening qoshlari burgutning qanotiga o‘xshaydi. Bunaqa qoshli dengizchilarni Portugaliya kemalarida ko‘rganman.
Sudze maxsus enagalar, maxsus tarbiyachilar, bilimdon o‘qituvchilar tarbiyasida, imperator ardog‘ida voyaga yetdi. Eng yaxshi kiyimlarni kiydi. Eng lazzatli taomlarni yedi. Chunki u kamikadzelikka kabul qilingan edi. Kamikadze — bu “o‘q odam” degani. Mamlakat xavf ostida qolgan paytlarda kamikadzelar bir kishi sig‘adigan va dahshatli bomba joylangan samolyotda dushman istehkomi tomon uchiriladi. Samolyotga faqat uchib borishgagina yetadigan yonilg‘i quyiladi. Agar uchuvchi qo‘rqoqlik qilib ortga qaytmoqchi bo‘lsa, qaytishga yonilg‘i yo‘q. Kamikadze dushmanning qurol-yarog‘ omboriga urilib, o‘zi ham portlab ketishi shart. Ammo Sudze so‘nggi burchini ado etishdan bosh tortdi. Qo‘rqoqlik qildi. Bilasanmi, tovarish Axmed, Kamikadze burchini o‘tamasa, uni urmaydilar, so‘kmaydilar, sud qilmaydilar. Bo‘yniga xuddi Riksha aravasining g‘ildiragidek qulf-kalitli g‘ildirak kiydirib qo‘yadilar (Riksha — bu xachir yoki eshak o‘rniga odam qo‘shiladigan aravacha). Bo‘yniga g‘ildirak osilgan odamga hech kim suv bermaydi, ovqat bermaydi. Yerdan biror nima topib yey desa, yo arikdan suv olib ichay desa, qo‘li yetmaydi. Yotay desa, g‘ildirakka bo‘ynidan osilib qolib, nafas ololmaydi. Biror uyga kiray desa, eshikka sig‘maydi. U faqat ariqqa tizzalab o‘tirib, g‘ildirak chetini qirg‘oqqa ilintirib dam oladi. Bu g‘ildirak faqat u o‘lgandap keyingina bo‘ynidap olinadi.
Sudzening onasi Maniko xopim o‘g‘lining xoinligidan nomus qilib ko‘chaga chiqolmay, odamlarga qo‘shilolmay qoldi. Bu orada Sudze ikki marta uyiga keldi. Kirolmadi. Eshikka g‘ildirak sig‘madi. Ozib-to‘zib, soch-soqoli o‘sib ketgan bolasining ayanchli ahvolini Maniko xonim bolaxonada yig‘lab kuzatib turardi. U bolasining oldiga chiqmadi, bo‘yniga osilib yupatmadi. Sudze endi unga suyukli farzand emas, umumxalq la’natiga uchragan jirkanch bir kimsa edi. Oradai biron oy o‘tib, Maniko xonim chodraga o‘ralib, ibodatxonaga bordi. Muqaddas Budda poyiga qo‘yilgan tilla barkashga ro‘molchaga tugib kelgan oltin-javoxirlarni, qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan ziragu bilakuzuklarini, jamiki taqinchoqlarini jaranglatib to‘kadi. Tiz cho‘kib Buddaga tavba-tazarrular qiladi. Asta o‘rnidan turib ichkariga kirib ketadi.
Ikkinchi jaxon urushi arafasida Parijda bo‘lib o‘tgan “Go‘zallar tanlovi”da Maniko xonim birinchi o‘rinni egallab toj kiygan edi. Fransuzlar uni “Oftob oyim” deb atashgandi. Hatto bir gazeta “Bugun quyosh Parij ufkidan ko‘tarildi” deb yozgandi.
Tengsiz go‘zal, benihoya dono, butun Yaponiyatshng faxri bo‘lishga arziydigan bir malak — Oftob oyim roxibalar libosini kiydi, rohat-farog‘atdan kechib, monastirda qoldi.
Sudzening ahvoli og‘ir edi. U o‘lib o‘lolmasdi, tirik qolishning aslo iloji yo‘q edi. U samolyotda uchib borib dugaman istehkomiga urilib, portlab ketmaganiga ming-ming pushaymonlar yerdi. Oxiri u o‘zini dengizga tashlab cho‘kib o‘lishga qaror qildi. Dengiz shovullar, to‘lqinlari kirg‘oqqa sapchib, Sudzening tizzalariga urilardi. Dengizning qirg‘oqqa yaqin joylari sayoz edi. U asta-sekin suv kechib boraveradi. Suv tizzasidan kelardi. Keyin beliga chiqadi… Yopirilib kelgan to‘lqin uni orqaga siltab, yana qirg‘oqqa uloqtirib tashlamoqchi bo‘ladi. To‘lqin orqaga qaytishda uni dengiz ichkarisiga sudrab ketdi.
Sudze yerda yurganda bunchalik azobni ko‘rmagandi. U tik holatda quloch otib suzolmasdi. G‘ildirak esa uni cho‘kib ketishga qo‘ymasdi. Faqat bo‘ynidangina g‘ildirakka osilib turardi. To‘lqin uni hali u yoqqa, hali 6u yoqqa uloqtirar, har uloqtirganda bo‘yni uzilib ketadiganga o‘xshardi. Uning 6u axvolini olisroqdan kuzatib turgan odam, kimningdir kallasini uzib g‘ildirak o‘rtasiga qo‘yishibdi, deb o‘ylagai mumkin edi.
Bir hafta taom yemaganidan Sudze kuchdan, darmondan qolgan edi. Oxiri u xushidan ketdi. Uni rus dengizchilari katerga chiqarib olganlarini bilmadi. Matroslar g‘ildirakni arralab bo‘ynidan olib tashlashdi. Uning o‘zi esa ikki kundan keyin xushiga keldi…
Dyun uzoq gapirdi. Baxtsiz, sho‘rpeshona mahbuslar dunyoning jami tashvishlarini unutib, barq urib uxlayotgan oromli saraton tunida Dyun bilan ikkimiz hech bir mamlakatga o‘xshamagan buyuk Yaponiya to‘g‘risida dum-dumaloq oy ruda uyumlari orqasiga botib ketguncha gaplashib o‘tirdik. Dyun vatani to‘g‘risida gapirmas, go‘yo qo‘gaiq kuylayotgan, goh zavq-shavq bilan, goh faryod urib doston o‘kiyotgandek edi.
Sudze betiga oftob tushishi bilan ikki qo‘lini quyosh tomon cho‘zib buyuk Yaponiyaga, Quyoshga, Ulug‘ imperatorga yolvorib tavallolar qiladi:
— Ey mening buyuk Yaponiyam. Ey mening har kuni bittadan quyosh tug‘adigan kunchiqar vatanim. Ey mening otam, padarim, yagona sig‘inganim imperatorim! Kechir meni. Samuraylik burchini o‘tolmagan, senga o‘g‘il bo‘lishga noloyik qo‘rqoq, yurt ishiga, yaponiya ishiga, imiyeratorning o‘g‘li degan sharafni oqlolmagan badbaxt kamikadze Sudzeni kechir. Shu joyda ming-minglab chaqirim olis yurtda turib sening sharafingga xarakiri qilib jon berishimga ijozat ber…
Imperator jim. Quyosh jim…
Har kuni shu ahvol. Har kupi Sudze shu tomda oftobga, yaponiyaga, imperatorga tavallolar qiladi…
Kunchiqar tomonda ufq oqarib qoldi. Mana shu oppoq ufq asta bo‘zara boshlaganda Sudze tomga chiqadi.
— Bo‘ldi endi, Dyun, borib yot. Jindek uxlab ol. Bo‘lmasa, yuraging yana xuruj qiladi.
Dyun bosh chayqadi.
— Uxlayolmayman, yurtimga tezroq ketgim kelyapti. Beriya otilgandan keyin “Troyka” qarori bilan qamalganlarning ba’zilariga zonadan tashqariga chiqib ishlashga ruxsat berilgan edi. Shunday imtiyoz mepga ham berilgan. Bugun ertalab bo‘yoq olish uchun shaharga ketgan edim. Qaytib zonaga kirsam, darvoza oldida yaponlar to‘planib turishibdi. Dyun yugurib oldimga keldi.
— Tovarish Axmed, qayoqlarda yuribsan? Bizni bugun olib ketisharmish. Ko‘risholmay qolamiz deb, tashvishlanib turgandim.
Atrofga qarayman. Hamma yapon mahbuslari shu yerda. Faqat Sudze yo‘q. U tomda oftob nuriga belanib, kunchiqar tomonga qarab turibdi.
Shtabdan kelgan mayor Kuzin ro‘yxat o‘qiy boshladi. Nomi o‘qilgan mahbus darvoza tomonga yurishi kerak. O‘n bir yil tutqunlikda yashagan yaponlar shu topda ozodlik deb atalgan buyuk bir olamga qadam bosa boshladilar. Nihoyat, ro‘yxatdan Dyunning nomi o‘qildi.
— Xayr endi, tovarish Axmed. Og‘ir kunlarimda xamdard bo‘lganing uchun, topgan bir burda noningni men bilan baham ko‘rganing uchun, g‘am-anduxga botgan damlarimga sherik bo‘lganing uchun rahmat. Endi ko‘risholmaymiz, xayr, omon bo‘l!
U ko‘zda shashqator yosh bilan darvoza tomon ketdi.
Ro‘yxatdan Sudzening nomi chiqmadi. U kirxona tomida turib, yuz-ko‘zlarida quvonch porlagan xamyurtlariga alam bilan qarab turardi.
Shtab oldiga kelib to‘xtagan “ZIS-101” mashinasi dan kora frak kiygan savlatli bir yapon tushdi. U Yaponiya elchixonasining xodimi edi. U ozodlikka chiqqan yaponlar bilan bir-bir ko‘l oligaib ko‘rishdi. Nimalardir dedi. Yaponlar karsak chalib, qiyqirib yuborishdi. Ular yig‘lab, bir-birlarini tabriklashardi. Shu payt sherning o‘kirishiga o‘xshash bir ovoz ularni Sudze tik turgan kirxona tomiga qaratdi. Mahbuslikda o‘n yildan ortiq ovoz chiqarmay zabun yashagan Sudze ichida yig‘ilib qolgan xamma tovushlarini jamlab qichqirayotgandek edi.
— Kunchiqar Vatanim, mening Yaponiyam! Kechir, burchini o‘tolmagan badbaxt o‘g‘lingni kechir! Kechir!..
Uning qo‘lidagi dudama pichoq oftob tig‘ida chaqnab ketdi. U pichokni yalang‘och tanasining chap biqiniga zarb bilan urib, o‘ng biqini tomon tortdi. U og‘riqni ham unutib, ikki oyog‘i oralig‘ida osilib qolgan ichak-chavoqlariga ham parvo kilmay, xamon hirqirab qichqirardi:
— Japan! Japan! Mening Vatanim, Japan!
U shunday deya turib tunuka tom qirg‘og‘iga yiqildi. O‘zining qoni halqob bo‘lib qolgan tom qirg‘og‘ida belidan osilib yotardi. U bir muddat tipirchilab turgandan keyin sirpanib yerga shaloplab tushdi. Tarnovdan oqayotgan qaynoq qoni endi o‘zining ustiga sharillab quyilardi.
Bu mudxish manzaradan badanlarim muzlab ketgandek bo‘ldi. Uni kuzatib turgan yaponlar yuzlarini ters o‘girishmadi. Har qalay, Sudze sobiq bo‘lsa xamki yapon edi. U umrining so‘nggi daqiqasida yaponligini isbot qildi. O‘ yapon bo‘lib olamdan o‘tdi. Japan, Japan, deb jon berdi.
Zonadan chiqkanimda yaponlar avtobus oldida to‘planib turardilar. Dyun olazarak bo‘lib meni kutayotgan edi.
— Tovarish Axmed, suvratga tushaylik.
U gaunday deb bo‘yniga ikkita apparat osgan yapon fotomuxbirini boshlab keldi. Dyun, Iosiro uchovimiz yelkalarimizga ko‘l tashlab suvratga tushdik. Boshqalar allaqachon avtobusga chiqib bo‘lgan. Ammo Dyunga oshilmasdi. Meni bag‘ridan qo‘yib yuborgisi kelmasdi. Hiqillab yig‘lardi.
Alik Chetkauskasga tashqariga chiqishga ruxsat yo‘q edi. U tomga chikib Dyunga qo‘l siltab xayrlashardi.
Avtobus ikki marta signal bergandan keyingina meni bag‘ridan qo‘yib yubordi. U avtobusga chiqqandan keyin xam derazadan qo‘l chiqarib, kaftlarini o‘pib silkitardi.
U ketdi. Hijron azoblaridan, xo‘rliklardan qutulib yurtiga ketdi.
Oradan oylar o‘tdi. Biz yashayotgan qamoq-lagerga yuz minglab baxtiqaro maxbuslar kelib ketgap. Bu mustahkam devorlar, tikanli simlar go‘yo hech narsani ko‘rmayotgandek gung-soqov edi. Biroq o‘n yilning nari-berisida kelib-ketgan yapon mahbuslarini hech kim unutmasdi. Ularning ahilligidan, odobidan, sezgiru topag‘onligidan, bir ish qilsa, astoydil mehr bilan qilishidan gapirishardi. Ayniqsa, Dyunni ko‘p gapirardik. Uning “L”ni “R” deb talaffuz qilishini eslardik. U “lager”ni “Rager”, litvalik rassom Alikni “Ritoves Arik” deyishini eslab kulishardik.
Bir shum xabar ko‘nglimizni vayron qilib yubordi. Olib ketilgan yaponlarning hammasini Imperatorning maxsus buyrug‘i bilan Vatan xoinlari sifatida dengizga cho‘ktirib yuborishgan emish. Bu sovuk xabarga birov ishondi, birov “parasha” deb qo‘ya qoldi.
Usha vokealarning bo‘lib o‘tganiga roppa-rosa ellik yil bo‘ldi. Yaqinda taqdir taqozosi bilan, to‘g‘rirog‘i, “Kelinlar ko‘zg‘oloni” bahonasida olis Amerikaga — Atlantika okeanining nariyog‘iga borish manglayimga 6itilgan ekan, bordim. Nyu-Yorkda orzu qilib yetib bo‘lmas joylarni ko‘rdim. Mashhur afsonaviy Brodvey shohko‘chasini, Amerikaning timsoli bo‘lib qolgan Ozodlik haykalini ko‘rmoq nasib qildi. Ayniqsa, Manxettenda BMT qarorgohi oldida xilpirab turgan bayroqlar qatorida O‘zbekiston bayrog‘ini ko‘rganimda, mijjalarimga yosh qalqib chiqqanini sezmay qoldim.
O‘zbekiston elchixonasi xodimlari, atayin Vashingtonga kelib muzeyni ko‘rmay ketsangiz, keyin afsuslanib yurasiz, mashhur Vashington muzeyida buyuk bobomiz Alisher Navoiyning o‘z qo‘li bilan yozgan ikkita g‘azali bor. Albatta, borib ko‘ring deb, maslahat berishdi. O‘sha kuniyoq bordim. Afsuslar, bo‘lsinki, muzeyning Qo‘lyozmalar bo‘limi berk. Maxsus mutaxassislar qo‘lyozmalar holatini o‘rganayotgan ekan. Afsus-nadomatlar bilan qaytib chikdim. Muzeyda ko‘rsa arziydigan millionlab eksponatlar bor. O‘shalarni ko‘rib qo‘ya qolsam ham bo‘lardi. Ammo, ochig‘ini aytsam, Daho shoirimizning qo‘lyozmasi oldida muqaddas Ka’ba toshini tavof etgandek buyuk e’tiqod bilan bosh egib turmoqchi edim. Niyatimga yetolmadim.
Boya shofyor bu yerda kamida ikki soat bo‘lasiz, shoshilmay ko‘ravering, men bir yarim soatlarda kelaman, degandi. Qayoqqa borishimni bilmay, muzey hovlisidagi gulzor yoqasiga qo‘yilgan skameykaga omonatgina o‘tirdim. Ertaga Amerika safarim poyoniga yetadi. Vashingtondan mashinada to‘rt yuz kilometr yo‘l bosib Nyu-Yorkda Kennedi nomidagi aeroportga borigaim kerak. U yog‘i Toshkentgacha o‘n besh yarim soat okean ustidan uchib o‘taman. Elchixopaga borib safar tadorigini ko‘rishim kerak. Aksiga olib, shofer ham bir yarim soatdan keyin keladi. Uni kutishdan boshqa ilojim yo‘q edi.
Skameykaning narigi boshida o‘tirgan, yoshini aniqlab bo‘lmaydigan bir yapon qariyasi menga qarab hadeb jilmayadi. Ko‘zini oladi, yana qaraydi, iljayadi. Hayron bo‘ldim, nega u bunaqa qilyapti. U surilib yonimga keldi.
— Viy, tovarish Axmed?! — deb so‘radi chala-chulpa rus tilida.
Hayron bo‘ldim. Dunyoning narigi burchida meni taniydigan odam bor ekan, deb o‘yladim.
— Rutfirro pomniti? — dedi u kulib.
Biz lagsrda Dyun Erosini “Rutfirro” deb atardik. Men Dyunga uchinchi barakdagi muqovachi Lutfulloni chaqirib kel, deb iltimos qilganimda u muqovachini topolmay, Rutfirro yo‘q ekan, deb javob qilgan edi. Ana shundan keyin ba’zilar uni Rutfirro deb ataydigan bo‘lishgandi. Buni notaniga chol qasqdan biladi ekan deb xayron bo‘ldim.
— Tovariga Axmed, bundan roppa-rosa qirq besh yil oldin, siz bilan qamoq-lagerida birga bo‘lganmiz.
Esladim. Bu — Dyunning eng yaqin do‘sti Iosiro edi. Ammo lagerdan bo‘shab ketgan yashjlarni Imperatorning maxsus buyrug‘i bilan dengizga cho‘ktirib yuborishgan deb eshitgan edim…
U tizzamga qo‘lini qo‘yib, Dyunni eslaysizmi, deb yana so‘radi.
— Bu ajoyib, olijanob insonni unutib bo‘ladimi?— dedim afsuslanib.
U paytda Iosiro o‘ttiz yoshlarda edi.
U uylangan paytlarini, qaylig‘i bilan ikki marta Kabuki teatriga borganini, mashhur aktyorlar ijro etgan rollarni xuddi tushida ko‘rgan voqealarni aytib berayotgandek gapirardi. Aytgancha, uning egizak qizlari bor edi.
— Qizlaringiz bilan, xotiningiz bilan diydor ko‘rishdingizmi? — deb so‘radim.
— Bitta qizimni topdim. Xotinim bilan bir qizim atom nurlanishidan halok bo‘lishgan ekan.
U xassasining uchi bilap sr chizib uzoq turib qoldi.
— Men sizni ko‘p eslayman. Esingizdami, ketar chog‘imizda Dyun, siz uchovimiz suvratga tushgan edik. O‘sha suvratni qora kunlarimizdan xotira deb saqlayman. Qizim shu muzeyning Yapon bo‘limida ilmiy ish qilyapti. Kuyovim diplomat. Elchixonada ishlaydi. Qizimning ketidan bu yoqlarga kelib qolganman. Ikki nevaram bilan ovunib yuraman…
Uning gapini bo‘ldim:
— Sizlarpi depgizga cho‘ktirib yuborishgan, deb eshitgan edim…
— Yolg‘on gap. Bu “parasha” gap. Hammamiz sog‘-omon yurtimizga yetib kelganmiz.
— Dyun omonmi? Bola-chaqali bo‘lib ketgapdir? -deb so‘radim undan yaxshi bir gap eshitish ilinjida.
— Dyun endi yo‘q, — dedi Iosiro hasrat-nadomat bilan. — Kemada ketayotganimizda Dyunning yuragi ikki marta xuruj qildi. Vrachlar arang saqlab qolishdi. Kemamiz qirg‘oqqa yetib borganda bizni kutib olish uchun Iegate portiga chiqqanlarning son-sanog‘i yo‘q edi. O‘zingiz bilasiz, Dyunning hech kimi yo‘q, yetimxonada o‘sgan. U kemadan tushib, hech narsaga qaramay, qirg‘oq bo‘ylab, to‘lqinlar yuvaverib billurdek shaffof kilib qo‘ygan kumlarni to‘pik bo‘yi bosib ancha nari ketdi. Kurtkasini yechib uloqtirdi. Bukchayib o‘tirdi-da, sho‘r qumni o‘pa boshladi. U bir bukchayganicha boshini, qaddini ko‘tarmadi. To‘lqinlar uning ustidan sapchib ikki-uch metr o‘tib ketdi. Dyunning gavdasi to‘lqin ostida ko‘rinmay koldi. To‘lqin orqaga qaytdi. Dyun tomonga yugurdim. Yetib borgunimcha, uni yana ikki marta to‘lqin bosdi. Uni ko‘ltig‘idan ko‘tarmoqchi bo‘lgandim, eplolmadim. Dyun qadrdon yurtishshg billur qirg‘og‘ini o‘pib, jon taslim qilgan edi. Labidan okqan qonni qum shimib ketayotgandi.
Mendan narida gullab turgan Sakura tagida qora chodirga o‘ralib bir rohiba odamlarga javdirab, qarar, yum-yum yosh to‘kardi.
U bir vaqtlar parijliklar xusniga mahliyo bo‘lib, Oftob oyim deb atagan tengsiz go‘zal Maniko xonimga endi o‘xshamasdi. Ko‘zlaridan nur qochgan, archilgan shaftolidek pushti yuzlarini rang tark qilgan, farzand dog‘i uni g‘ijimlab tagalagan, afv qilinganlar orasida mening bolam ham bormikin, degan o‘yda kelganga o‘xshardi. Uning oldiga borolmadim. Dyun bilan ovora edim.
Dyunni o‘z qo‘lim bilan qabrga qo‘ydim. Qabri boshiga bir tup Sakura ko‘chatini ekib qo‘ydim. To bu tomonlarga kelgunimcha har bahor uning qabri boshiga borib uzoq o‘tirardim. Sakura gullari to‘kilib, pushti rangga o‘ralgan qabr poyiga tiz cho‘kib, birga kechirgan kunlarimizni ko‘z oldimga keltiraman.
Men esam, lagerda Dyun bilan so‘nggi uchrashuvimni eslayman. O‘shanda oy dum-dumaloq, oppoq edi. O‘shanda Dyun Vatanimdan bir tomchi qon qarzdorman, degandi. Shu gapi uchun uni qattiq so‘kkan edim. Qarang-a! U niyatiga yetibdi.
— Tovarish Axmed, hozir kuyovimga telefon qilaman. Qamoqdan bo‘shaganimizda Dyun bilan uchovimiz tushgan suvratni olib keladi.
Iosiro yonidan uyali telefonni olib kuyovi bilan gaplashdi.
… Odam bolasi tug‘ilgan yurtiga o‘xshaydimi? Bilmadim, men negadir shunaqa deb o‘ylayman. Dyunning suvratiga qarayman. U menga har kuni bitta oftob tug‘adigan Yaponiyaga o‘xshab ko‘rinadi. Unga qaraganimda buyuk Yaponiyani ko‘rib turganga o‘xshayman. Bodroqdek g‘uj-g‘uj gullagan Sakura soyasida Dyun orom uyqusida yotibdi. Dengiz tomondan shamol estanda Sakura gullari duv to‘kiladi. Go‘yo qabr ustiga pushti ko‘rpa yopib ketgandek bo‘ladi. Dyun okean dovullarining dolg‘ali tovushlarini, chag‘alaylarning qiyqiriqlarini eshitib yotibdi.

OT BILAN SUHBAT

Urgutda adir tepasidagi Navro‘z bayrami o‘tkaziladigan yalanglikka chiqadigan tik so‘qmoq yonboshida bir qabr bor. Andak to‘xtab, unga e’tibor bering. Bu jangchi, qahramon otning qabri. U frontda yaralangan egasini olib ketayotgan sanitar vagoni orqasidan yugurib, poyezd tezlab ketganda yetolmay, yo‘lda qolib ketgan. Necha oylab tog‘-toshlardan, daryolardan o‘tib, cho‘llarda sargardon bo‘lib, oxiri Urgutni topib kelgan. Bu vafodor ot egasini ko‘rish ilinjida oylab Samarqand vokzalidagi poyezdlarni boshdan-oyoq aylanib chiqadi. O‘ziga tanish sanitar vagonni topolmay, kelgusi poyezdni kutadi. Ur-gut bilan Samarqand oralig‘ida qatnayverib, tuyoqlari yemirilib, yurishga imkon bermay qo‘yadi. U oxiri qadrdon chavandozga ilhaq bo‘lib jon beradi.
1960 yilda konchilar to‘g‘risida biron nima yozish niyatida Ohangaronga bordim. Yuz metrcha chuqurlikdagi shaxtaga tushganimda g‘aroyib voqeaga duch keldim. Bu voqea meni hali-hali larzaga soladi. Ilgari boshimga qora kunlar yog‘ilganda Jezqo‘rg‘on mis konlari shaxtalarida ishlaganman. Yer qa’ridagi bunaqa hayot menga tanish edi. Boya aytganim — meni larzaga solgan narsa — ko‘mir konida 17 yildan beri yorug‘lik ko‘rmay, toza havodan nafas olmay yashayotgan ot edi.
Bu ot qirq birinchi yili frontga jo‘natiladi, ikki yil jang qiladi. Yaralangan otlar qatori “brak” qilinib, ko‘mir konlari boshqarmasi ixtiyoriga yuboriladi. Shu tariqa u frontdosh do‘stlari bilan Ohangaronga kelib qoladi. Usha paytlarda elektr quvvatining yetishmasligi tufayli texnikani ishlatib bo‘lmasdi. Elektr quvvati faqat shaxta ichini yoritish va havoni tozalovchi ventilyatorni aylantirishga zo‘rg‘a yetardi. Otlar yer tagiga tushirildi. Ko‘mir ortilgan vagonchalarni tortish shular zimmasiga tushdi. Yarasi bitib, asil holiga kelgan ot isyon ko‘tarib, yuk tortmay qo‘ydi. Shunda yer ustidan bir yahudiy mol do‘xtiri tushib, uni axta qilib qo‘ydi. Ana shundan keyin u yuvvosh tortib, itoatli bo‘lib qoldi. Ko‘p otlar xavo yetishmasligidan, og‘ir mehnatdan birin-ketin o‘la boshladilar. Yuqori quvvatli elektr liniyalari tortib keltirilgandan keyin otlar kerak bo‘lmay qoldi. Ular ishdan ozod qilinib, yer betiga chiqazildi. Ammo, yorug‘likka chiqqach, qorachiqlari kengayib ketgandan kuchli yorug‘likka chidamay, h
ammasi ko‘r bo‘lib, badbo‘y iflos havoga o‘rgangan o‘pkalari toza havoga dosh berolmay qoldi. Shaxtada qolgan uch-to‘rt ot ham o‘lib ketdi. Faqat shu birgina ot hamon yer qa’rida yashayapti.
Boshimdagi kaska chirog‘ini otga tushiraman. U jim-gina turaveradi. U axta qilinganidan buyon ana shunaqa befarq, loqayd bo‘lib qolgan ekan.
Menga hamroh bo‘lgan kon muhandisiga qarayman.
— Buni nima qilmoqchisizlar? Yuqoriga chiqazilsa ko‘r bo‘lib, o‘lib ketadi. Bechora shu yerda yashayveradimi?
— Boshqa iloj yo‘q. Xudo qancha umr bergan bo‘lsa shu yerda poyoniga yetkazadi.
O‘z o‘limini sokin, itoat bilan, isyonsiz kutayotgan baxtsiz jonivorga qarab yuraklarim zirqirab ketdi. Qanchalar rahmsiz bo‘lib ketganmiz-a, deyman o‘zimga o‘zim. Dinga qarshi tinimsiz tashviqotlar o‘z ishini qilmayotganmikin? Dilimizdan imon ko‘tarilmayotganmikin? Nahotki, Xudoni unutayozdik? Yo‘qsa, bu shafqatsizlik bizga qaydan ilashadi?
Qamoq lagerlarida umrini o‘tkazayotgan mahbuslar uyini, bola-chaqalarini sog‘inib mushuk boqishardi. O‘zlari to‘ymagan ovqatdan yulib mushuklarga berishardi. Lager siyosiy rahbari shu mushuklarni qopga solib, olov gurillab yonayotgan novvoyxona pechiga tashlaganini ko‘rganman. U alangada jizg‘anak bo‘lib yonayotgan mushuklarni zavq bilan tomosha qilgandi. Bu shafqatsiz odam ibodat qilayotgan nasroniylarni, namoz o‘qiyotgan musulmonlarni ayamasdan kaltaklardi. Bu xil shafqatsizliklar o‘sha-naqa imonsizlardan o‘tmaganmikan?
Shunday iztirobli xayollar bilan otdan uzoqlash-dim.
Goh emaklab, goh bukilib, vagonchalarga, elektr simlarga tegib ketishdan qo‘rqib, ming bir xavotir bilan shaxta yo‘llarini aylanib chiqdim. Tepamda kim bilsin, necha million tonnali yer qatlami. U tinimsiz qisirlaydi. Har biri uydek-uydek keladigan ko‘mir xarsanglarining darzidan qurum to‘kiladi. Vagonchalarning taraqa-turuq tovushlari, tepadan yomg‘irdek quyilayotgan suvlarning shovkini, suv tortayotgan nasoslarning tinimsiz guvillashi, parmalarniig pulemyot tovushiii eslatuvchi ovozi, ular ko‘chirgan ko‘mir xarsanglarining pastga qarsillab tushishidan xosil bo‘lgan momoqaldirokdek vahimali tovushi meni dovdiratib qo‘ydi, quloqlarim bitib, chiqish joyiga keldim. Hamroxim yuqoriga chiqib ketgan ekan. Liftchi chol ahvolimni ko‘rib, temir kursini men tomon surib qo‘ydi.
— Birpas dam oling. Ancha urinib qopsiz. Shaxtaga birinchi tushgan odam shunaqa esankirab qoladi.
O‘tirdim. Ikki ko‘zim otda. Uning badani xarakatsiz edi. Yer betidagi otlar tanasiga qo‘ngan pashshalarni dumi bilan haydaydi. Dumi yetmagan joylariga qo‘nganlarini terisini dirillatib uchirib yuboradi. Bu joyda na pashsha, na chivin bor. U otning o‘zi emas, go‘yo xaykali edi.
Ot xam o‘ylarmikan, deyman o‘zimga o‘zim. Ko‘rgan kunlarini eslarmikin? Tolstoy xam, Aytmatov ham ot o‘ylash, eslash kobiliyatiga ega jonivor, degan. Shunday bo‘lsa, bu ot ham bolaligini eslay oladi. Shatalok otib yayragan yashil yaylovini, onasining to‘lib, tirsillab turgan yelinini boshi bilan turtib-turtib iydirganlarini, ilik, xo‘shbo‘y ona sutini miriqib emganlarini eslayotgandir. Chaqmoq chakib, momoqaldiroq gumburlab, yomg‘ir quyganda onasining issiq pinjiga suqilganlarini xayolidan o‘tkazayotgandir. Avji g‘unon bo‘lgan paytida raqiblarini dog‘da qoldirib, ko‘ngli xushlagan suluv biyani ergashtirib, uyur orasidan g‘olibona olib o‘tgan paytlarini naxotki eslamasa!
Ot xo‘rsinsa, ko‘zidan yosh oksa bir falokat yuz beradi, egasi o‘ladi, deyishadi. Xo‘rsingan otni albatta so‘yib yuborishadi.
1952 yili shu otning ko‘zidan mo‘lt-mo‘lt yosh oqqandi. Nim qorong‘i shaxtada buni hech kim sezmagandi.
O‘sha yili olis Jezqozg‘on konida mis xarsanglarini ko‘chiradigan maxbuslar orasida bir maxbus, sobiq qahramon, otliq askar Ermat chavandoz olamdan o‘tdi. Mis to‘zonlari uning o‘pkasini chiritgan edi. Ermat chavandoz umrini vatan xoini degan “unvon” bilan yakunladi.
Ot o‘z chavandozining olamdan o‘tganini sezdimikin? Uning xo‘rsinishi, ko‘zida mo‘ltiragan yosh balki shundandir? U jonvorlik hissiyoti bilan fojiani olisdan turib sezgan bo‘lishi mumkin.
Bu ruxiy holat, bu erk sog‘inchi menga tanish.
Yigit yoshim bark urgan, uylanib, hayot nash’asini surayotgan, yonib ijod qilayotgan paytimda meni zindonga tashladilar. Yorug‘ tushmaydigan, tashqaridan tiq etgan tovush kelmaydigan yakka zimiston xonada (odinochkada) yotganimda xuddi shu otga o‘xshab ko‘rgan-kechirganlarimni eslab o‘tirardim. Qiziq, negadir faqat bahor paytlarini eslardim. O‘rik gullagan, shabboda gaaftoli gullarini to‘zg‘itardi. Majnuntollarning uzun yashil sochlari yangi uyg‘ongan maysalarning boshlarini silardi. Jannatga bermagulik o‘zbek bog‘larida bahor bir necha haftalik mehmon edi.
Yigitlik ham ana shunday mehmon. Shu g‘animat, keyin hech qachon qaytib kelmas damlarni qorong‘u zindonda o‘tkazish naqadar ayanchli, naqadar armonli…
Shu topda, yer tagida ot o‘ylayapti, men o‘ylayapman.
Ot yagail yaylovlarni ko‘ryapti. Ona bag‘rida yayraganlarini eslayapti. Men birinchi kitobim chiqqan, quvonchim olamga sig‘mas baxtiyor damlarni ko‘z yumib xotiramda jonlantiryapman.
Beixtiyor otga karayman. U hamon boga ekkancha loqayd turardi.
— E, birodar, ne gunohing bor ediki, seni shu alpozga solishadi?
Ot tilga kirgandek bo‘ldi:
— Menda qanday gunoh bo‘lsin. Bir bezabon jonivorman. Odamlarning yukini yengil qildim, uzog‘ini yaqin qildim. O‘zimni insonning do‘sti degandim… Hayronman. Olis yurtlarda janglarga kirdim. Odamlar menga o‘q uzdilar. Yaralanib, uzoq yurtlardan vatan deb bilgan manzilga yetib keldim. Mana, ko‘rib turibsan, o‘sha sog‘inib kelgan vatanda oftob ko‘rmay turibman…
— Bilaman, bilaman, jonivor. Xalqlar otasi xo‘lu quruqni barobar yondirgan edi. Sendan biron zurriyot qolmadimi? — deb so‘rayman undan. U bosh chayqaydi.
— Meni bunday baxtdan mosuvo qilganlar.
Ko‘ksimda bir dunyo g‘am bilan yer betiga chiqib ketdim.
Osmon ko‘m-ko‘k, ukpardek oppoq bulutlar beozor suzadi.
Ot pastda, quyoshsiz, oysiz, yulduzsiz makonda mung to‘la ko‘zlarini yumganicha qora taqdirini poyoniga yetkazish uchun zimistonda qoldi. O‘ttiz yetti yildirki, uni eslayman. Ba’zan u tushlarimga kiradi. Biron yerda ot ko‘rsam shu g‘arib, baxti chopmagan jonivor esimga keladi. Shunday paytlarda doxiy “padari buzrukvorimizga” qarata: “Zulmingni, jabringni tortmagan kim qoldi? Odamlarga qilgan zulming kammidi, jonivorlarni ham baxti qora qilding-ku!” degan bir nido ich-ichimdan otilib chiqadi.
O‘tgan yili vodiyga mashinada ketayotganimda yomg‘ir quyib yubordi. Olmalik yo‘lidan Ohangaron tomon burilishda hassaga tayangan bir keksa odam yomg‘irda ivib, o‘tgan-ketgan mashinalarga qo‘l ko‘tarib, olib ketishlaridan umid qilib turardi. Uning yonginasiga kelib, mashinani to‘xtatdim. U eshikni ochib, Angrengacha olib ketishimni so‘radi. Olib ketdim. U menga ikki-uch marta qarab olgach:
— Sizni taniyman, birodar, — dedi. — Esingizda bormi, o‘ttiz yetti yil oldin sizni shaxtaga olib tushgandim.
Tasodifni qarang, shuncha yildan beri xayolimni band qilgan odamni topdim. Undan shoshib so‘radim. “Esingizdami, hu, shaxtadagi ot? U nima bo‘ldi?” dedim. U ichki bir iztirob bilan, past ovozda: “O‘ldi”, dedi.
— Siz kelib ketganingizdan biron yil o‘tib, jonivor qazo qildi. Jasadini Jigaristondagi frontchi do‘stlari dafn qilingan joyga ko‘mdik. Juda bahavo joy. Baland adir poyida. Kon veteranlari maslahatlashib, shu otlarga yodgorlik o‘rnatmoqchi bo‘ldik. Biroq o‘zingiz bilasiz, Jigariston voqeasini butun dunyo bilib ketdi. Bemahal kelgan yomg‘ir selga aylanib ko‘priklarni buzdi. Daraxtlarni qo‘pordi. Adirning tagi nam tortib, surila boshladi. Oxiri o‘pirilib, odamlarning uylarini bosdi. Eh-he, qancha odam tuproq tagida qoldi. O‘shanda otlarning mozori ham tuproq tagida qolib ketdi.
Bu gapdan ingrab yubordim.
Takdirni qarang, 6u baxti qora otning o‘n yetti yil yer tagida yashagani, yer tagida jon bergani kamlik qilgandek, qabri ham yer tagida qolib ketibdi. O‘zi aytgandek, “vatanini topibdi”.
Hamrohimni Angrenda qoldirib, tog‘ tomon ketdim. Yomg‘ir tingan, lekin tog‘ boshida bulutlar g‘ujg‘on o‘ynardi.
Dovonga ko‘tarilaman. Yonbag‘irlarda uyur-uyur yilqilar o‘tlab yurishibdi. Ular orasida men bilgan otning zurriyoti yo‘q. U dunyodan nom-nishonsiz ketgan…
“Ot kishnagan oqshom” qissasining so‘nggi satrlarini yoddan o‘qiyman: “Ayo Tarlon, sen mening akamsan. Uka desa degulik mendayin ukang bor… Ayo Tarlon, sen mening qiyomatlik birodarimsan, qiyomatlik…”
Bu so‘zlar insonning eng yaqin do‘sti, vafoli jo‘rasi — ot sha’niga aytilgan madhu taronadir.

QORAKO‘Z MAJNUN

Qur’oni karimdan:
“Sizlardan qaysi biringiz o‘z dinidan qaytsa va shu kofirligicha o‘lsa, bas, ana o‘shalarning (qilgan savobli) amallari xabata (bekor) bo‘lur, ular do‘zax ahlidurlar va u yerda mangu qolurlar”.
(Baqara surasi, 217-oyat.)

Hadisi sharifdan:
“Jannatga kiradigan o‘n nafar hayvondan biri bu «As’hobi Kahfting vafodor itidir”.
(Al-jome al-Kabir.)

Saodat aya bomdod namozini o‘kib, joynamoz poyida uzoq o‘tirib qoldi. Bundan uch yil oldin olamdan o‘tgan eri usta Turobga atab Qur’on tilovat qildi. O‘ris shaharlarida daydib qolib ketgan o‘g‘li Bo‘rixonga xudodan insof tiladi. Baxti ochilmay, guldek umri xazon bo‘layotgan qizi Qumriga achinib, shu farishtaginaning yo‘lini och, deb Allohga iltijo qildi.
Kampir har sahar ichki bir ezginlik bilan shu gaplarni takrorlardi. U qo‘l cho‘zib, joynamozning bir burchini qayirib o‘rnidan turdi.
Sentyabr oyoqlab, suvlar tiniqqan, ariq tublaridan bola-baqra tashlab yuborgan piyolami, choynak qopqog‘imi, qoshiqmi shundoqqina ko‘rinib turibdi. Qirg‘oqlar zax tortib, ekin-tikin suv so‘ramay qo‘ygan palla.
Qo‘shni hovlilardan maktabga ketayotgan bolalarning injiqliklari, xarxashalari, onalarning yalinib-yolborishlari eshitilib turibdi. Kampir bu tovushlarga bir dam quloq tutib, boshini tebratib, kulib qo‘ydi.
Saodat yoshligida juda chiroyli qiz bo‘lgandi. Sochlari taqimini o‘pardi. Taraganda shamshod taroq ushlagan qo‘llari sochining uchigacha yetmasdi.
Yarmini qismlab turib, buyog‘ini tarardi. Opasi bu sochlarni qirqta qilib o‘rganda, yana shunchasi ortib qolardi.
— E, soching qursin! — derdi opasi. — Qo‘llarim tolib ketdi, sochingni o‘rdirishga odam yollash kerak.
Ko‘chada amirkon mahsikovushni g‘irchillatib, sochlarini selkillatib yurganda qaragan ham qarardi, qaramagan ham. Yosh qizaloqlar orqasidan kelib, sochlarini ko‘ziga surtib qochishardi.
Mana, yillar o‘tib soch ham oqardi, siyraklashdi-yu, baribir o‘sha uzunligicha qoldi. Uchiga biror narsa taqmasa, hurpayib, bo‘yni, yelkalarini tutib ketadi. Shuning uchun ham u sochining uchiga o‘g‘ri tutar sandiqning kalitini osib ko‘yadi. Sandiqni ochayotganda kalitni yechib olmaydi. Sochi uzun bo‘lganidan tizzalasa kalit bemalol qulfga yetadi. Endi yangi uylarga sandiq urf bo‘lmay qoldi. Hamma uyni po‘rim javonlar bosib ketdi.
Bundan tashqari, qulfni daranglatib ochadigan kalitlarni yasaydigan ustalar qolmagan.
Kampirning sochlari hamon yoshligidagidek. Faqat yarmidan ko‘pi oqarib ketgan. Orqasiga tashlab qo‘yadigan, uchi birlashtirilgan ikki o‘rim sochining uchiga erining frontdan olib kelgan og‘irgina medalini osib qo‘ygan. Tayyor ilgagi ham bor, sochni pastga tortib turadi.
Hovlining yarmiga yaqin joyga tangadek oftob tushirmaydigan qari tut barglari sarg‘aya boshlagan. Qurigan shoxiga bahorda ilinib qolgan varrakning qamish qovurg‘alari skeletdek bo‘lib turibdi. Faqat uzun latta dumi shamolda ilondek to‘lg‘onadi.
Shu tut tagida bir oppoq it supurgi ustida uxlab yotibdi. Kichkinagina, belida belbog‘dek ikkita — biri qora, biri jigarrang chizig‘i bor. Xuddi kimdir ataylab bo‘yab qo‘yganga o‘xshab ko‘rinadi. Tumshug‘i bilan ikki ko‘zi qop-qora. Bir ko‘zining tepasida to‘mtoq qoshi ham bor. U kampirning oyoq tovushidan bir ko‘zini erinibgina ochdi-yu, chala yarim kerishib, yana uyquga ketdi.
— Ha-a, joningni huzurini bilmay o‘l-a! Supurginiyam harom qilding.
— Qo‘y, urishma, opasi, Qorako‘z hali bola-da!
— Nima deyapsiz, oyijon! Bu it o‘lgurga men nega opa bo‘larkanman?! — dedi Qumrixon nolib.
— Agar Qorako‘zni yana supurgi bilan ursang, unga kosov otsang, bilib qo‘y, ukalaringnikiga ketib qolaman.
— Voy, oyijon-ey, it o‘lsin, odamdan aziz bo‘lmay! Shu itni deb bizni tashlab ketmoqchimisiz? Qo‘ying-e!
— Shu bilan ovunib yuribman. Qayoqqa borsam, yonimda. Bir qadam nari ketmaydi. Menga ayt-chi, ukalaring, singillaring haftada bir xabar olsa oladi, olmasa yo‘q. Kasalxonada yotganimda shu itgina ko‘kragini qorga berib hovlida bir oy deraza tagida yotgan. Senlar qo‘ni-qo‘shnining qistovi bilan bir-ikki xabar oldilaring, xolos.
— Oyijon, qo‘ying endi… — dedi Qumri norozi bo‘lib.
Itning bir qulog‘ida, bo‘ynida, oyoqlarida qon qotib qolgan edi.
— Ahmoq! — dedi kampir. — Qayoqlarda sanqib yurganding?! Yana marjabozlikka bordingmi? Majnun bo‘lmay ketkur! Ahvolingni qara, xotin talashib rosa ta’ziringni yebsan-ku! E o‘lmagin-a, shilinmagan joying qolmapti… Endi o‘zingdan ko‘r. Majnun, yaralaringga dori surtaman. Illo, dod demaysan!
Qumrixon itning bo‘ynidan bosib turdi, kampir yaralariga yod surta boshladi. It g‘ingshiydi, ingillaydi. Qumrixonning qo‘llarini tishlamoqchi bo‘ladi.
— Ana, bo‘ldi. Endi ovqatingni beramiz.
Bir oydan beri o‘g‘li surunkasiga kampirning tushiga kiradi. Na yotishida, na turishida halovat bor. O‘g‘lini o‘ylagani o‘ylagan. Yoshi saksonga yaqinlashib, kuch-quvvatdan qola boshlagan, bolamni ko‘rmay o‘lib ketaman-mi, deb kuyib-yonadi.
O‘g‘li Bo‘rixon oltmish yettinchi yili armiyaga ketgan. Harbiy xizmati tugadi hamki uyga qaytmadi. O‘sha yoqlarda uylanib, bola-chaqali bo‘lib, qolib ketdi. Ba’zi-ba’zida undan “Ya zdorov” degan ikki enlikkina xat kelardi. Yaqin o‘n besh yildirki, adresni unutib qo‘yganmi, ishqilib, shu o‘rischagina xat ham kelmay qo‘ygan.
Kampir qo‘ni-qo‘shnilarnikiga ham chiqmaydi. Uyda o‘tiraverib qon bo‘lib ketadi. Ba’zan kiyimboshlarini apil-tapil tugib — o‘g‘illari yo qizlaridan birinikiga otlanib qoladi.
Baribir borgan joyida ham halovat topmaydi. Qizi Kumrixonni o‘ylab qaytib keladi. Qumrixonning baxti chopmadi. Ikki bor turmush qildi, farzand ko‘rmadi, qaytib keldi. Biron joyda ishlab ovunay desa, hayhotdek hovliga, munkillab qolgan onasiga kim qaraydi. Aka-ukalari, singillari: “Opa, qo‘y, ishlama, tirikchiliging bizning bo‘ynimizda, onamga qara”, deb qo‘yishmadi.
Kampirning o‘g‘illari, biznikida turing, oyi, deb xudoning zorini qilishsa ham, otang chiqqan uyni tashlab ketolmayman, men ham shu uydan chiqazilaman, deb ko‘nmadi.
Kampir juda dono xotin edi. Bolalarim haftada bir marta xabar olishsa, yetti kun uyim to‘ladi, albatta, ular quruq kelishmaydi, shu bahona Kumrining ham kuni o‘tadi, deya qadrdon uyidan jilmasdi. Onalar shunaqa — baxti chopmagan bolasi bilan birga bo‘ladi.
O‘tgan yili o‘tli-shudli, har ish qo‘lidan keladigan nevarasi Anvarjon, tog‘amni topib kelaman, deb chiqib ketdi. Shu ketgancha yigirma kun deganda daragini topib keldi.
Bu gapdan xabar topgan qo‘shni xotinlar kampirni qutlagani kirdilar.
— Buvijon, tashvishlanmang, tog‘amning ishlari “besh”. Ro‘zg‘ori but, tirikchilikdan kami yo‘q. Uchta 6olasi bor. O‘zi o‘zbekchani esidan chiqarib yuboribdi. Men bilan o‘rischa gaplashdi. Bitta sog‘in echkisi, to‘rtta qanor qopdek cho‘chqasi, o‘ntacha cho‘chqachalari bor ekan. Qish zabtiga olganda shu mollarini ham uyiga opkirib olisharkan. Bo‘chka-bo‘chka samogon-aroq yasab, qishi bilan ichisharkan. Kishlokdagilar tog‘amni “Bo‘rixon” demay, “dyadya Borya” deb chaqirishar ekan.
Bu gaplarni eshitib, kampir yer yorilmadi-yu, kirib ketmadi. Bolasi tushmagur-ey, qo‘shni xotinlarning oldida shu gaplarni aytib o‘tiribdi-ya! Birovga so‘zini bermaydigan errayim kampirning shoxi sindi, ostona hatlamay uyda muqim o‘tirib qoldi.
Qachongacha chilla o‘tiraman, deb kampir bugun qizinikiga otlanib qoldi. Kampirning niyatini sezgan Qorako‘z ostonaga borib o‘tirib oldi. Yaqin bir oydan beri hech qayoqqa bormagan Qorako‘z o‘zida yo‘q shod edi. Boshini bir tomonga egib irg‘ishlar, tezroq chiqmaysizmi, degandek, har xil ovoz chiqarib g‘ingshirdi.
Kampir shoshilmasdi. Usma ekilgan bir bo‘yra yer oldida cho‘nqayib, o‘smalarning sersuv, bo‘liq barglarini tagidan kertib uzardi. Oxiri kafti o‘smaga to‘lgach, rayhonning gul otmagan shoxlaridan sindirib olib, o‘smaga qo‘shib dastro‘moliga o‘radi. U qiz nevaralariga, kelinu qizlariga albatta o‘sma olib borardi. Nihoyat, kampir tugunni qo‘ltiqlab chiqdi. Korako‘z o‘tirgan joyidan bir sapchib ko‘cha tomon otildi. Kampir uning ketidan 6orarkan, xoy, muncha shoshasan, sekinroq, deb javrardi.
Korako‘z uning gapiga tushungandek, ko‘cha o‘rtasida to‘xtab orqasiga qaraydi. Kampir yetib kelguncha yayrab qulog‘ini qashlaydi. Bir qulog‘ini dikkaytirib, bittasini shalpaytirib erkalik qiladi. Orqa oyog‘ida turib bir-ikki aylanadi. Kampir yetib kelishi bilan yana uynoqlab yugurib ketadi. Yo‘lda uchragan mushuklarni tiraqaylatib quvib, nim qizil tilini osiltirgancha hansirab qaytib keladi. Daraxtlardagi musichalarga irg‘ishlab akillaydi. Ariqdan shapillatib suv ichadi. Ba’zan yo‘l chetiga chiqib, paxsa devor tagini ho‘l qilib kaytadi. Velosiped minib o‘tgan bolalarga ergashib uzoqlarga ketib qoladi.
Kampir uning qiliqlariga andarmon bo‘lib yo‘l yurganini sezmaydi. Qorako‘z donlab yurgan tovuqlarni qaqag‘latib, to‘rt tarafga to‘zg‘itib yuboradi. Yo‘lda uchragan itlar bilan iskashib, quvlashmachoq o‘ynaydi. Ko‘cha betidagi uy ostonasida tinmay akillayotgan kalamushdek kuchukni tuprokka korishtirib bulg‘aladi. Ariq bo‘yidan qo‘porib tashlangan tungak soyasida yotgan bo‘ribosar itga xam zo‘rlik qilmoqchi bo‘lgandi, ta’zirini yedi. Bo‘ribosar uning gardanidan tishlab, uloqtirib tashladi. Yo‘l o‘rtasiga borib tushdi, tuproqqa qorishdi.
Kampir boshini sarak-sarak kildi.
— Hoy, jinni, senga kim qo‘yibdi otang tengi it bilan olishishni!
Korako‘z unga karay olmadi. Yo‘lning bu yog‘iga ma’yus alpozda, yugurmay, ohista ketdi. Baribir Qorako‘z itda, itligini qiladi. Bir qora itning dumini hidlab, ochiq turgan eshikdan kirib ketdi. Bir ozdan keyin uning vangillagani eshitildi. Eshikdan chiqayotganda ichkaridan otilgan eski tufli qoq beliga tushdi.
Katta yo‘lga chiqishdi. Bu yo‘lning o‘ng yog‘i Chirchiqqa, chap yog‘i Toshkentga olib boradi. Oldinlab ketgan Qorako‘z, qayoqqa yuraylik, degandek, kampirga qaradi.
— Abdumalik akangnikiga boramizmi, Dilbar opangnikigami? Dilbar opang domda turadi. Itdan hazar qiladi. Seni uyiga kiritmaydi. Endi nima qilamiz? Mayli, shunikiga boraylik. Yotib qolmaymiz. Chiqqunimcha hovlida bolalar bilan o‘ynab turasan.
Qorako‘z bu gaplarga tushunadi. Har gal ko‘cha boshiga kelganda albatta kampir shu gaplarni takrorlaydi.
Olisdan baland imoratlarning qorasi ko‘rindi. Qorako‘zning sabri chidamadi. Ildamlab ketdi. Kampir unga yetolmay xalloslab koldi. Qorako‘z yugurib emas, g‘ildirab ketayotganga o‘xshaydi. Bir zumda ko‘rshtmay ketdi.
Uchinchi qavatning boloxonasida o‘ynayotgan bolalar Korako‘zni ko‘rib, buvim kelyapti, deb qiyqirishdi. Tapir-tupur qilib zinaning ikki poyasini bitta qilib, pastga yugurib tushishdi. Bittasi Korako‘zga konfet, bittasi sergo‘sht suyak berdi. Birpasda xovli bolalarga to‘lib ketdi. Qorako‘zning boshini, orqasini silashdi. U erkalanib turib berdi. Boloxonada Dilbarxon ko‘rindi. Onangiz kelyapti, degan xushxabar olib kelgan Qorako‘zga mehr bilan bokdi. Unga qand tashladi.
Nihoyat, hansirab kampir yetib keldi. Bolalarga qurt, yong‘oq, turshak ulashdi. Korako‘z ham umidvor bo‘lib qo‘liga qaradi.
— Senga yo‘q, bevafo! Meni yo‘lga tashlab ketgansan. Orqangdan halloslab yugurib, tilim og‘zimga sig‘may qoldi.
Qorako‘z gunohkorona bosh egib turdi. Kampir konfet tashladi. Qorako‘z ilib oldiyu quvonchdan hovlini shamoldek aylanib chiqdi. Kampir kizi bilan kechgacha ezilib gaplashdi. O‘g‘lini eslab ko‘z yosh xam qilib oldi. Kumrining betoleligidan, men bir balo bo‘lib ketsam, u sho‘rlik nima bo‘ladi, deb afsus-nadomatlar qildi. Gap orasida Qorako‘z esiga tushib, ovqat-povqat berdingmi, deb so‘rab qo‘yardi. Kampir asr namozini o‘qib, ketishga shoshildi.
— Endi ketay, shom namozini uyginamda o‘qirman.
— Ovqat qilyapman, oyijon, yeb keting. Bir kechagina yotib ketsangiz nima bo‘ladi. Uyingizni bo‘ri yeb ketarmidi!
Kampir tugunni qo‘ltiqlab pastga tushdi. Hovlida bolalar bilan yayrayotgan Qorako‘zning ketgisi kelmaydi. Bolalar tuflab uloqtirgan kaltakni o‘tlar orasidan topib keladi.
Kampir yo‘lga tushdi. Qorako‘z erkalanib, irg‘ishlab goh undan o‘zib, goh orqada qolib qulog‘ini qashlaydi.
Uyda Saodat ayaning yillab qalbida qalashib yotgan g‘uborlarini tarqatadigan, ko‘ksidan tog‘dek bosib yotgan armonlarni ushatadigan olamshumul bir yangilik kutib turardi.
U uyiga yaqinlashganda eshigi oldida u yoqdan-bu yoqqa shoshib yurayotgan odamlarni ko‘rib, yuragi xapqirib ketdi. Kadamini tezlatdi. Eshik oldida turganlar unga, qulluq bo‘lsin, sevinib qoldingizmi, qariganingizda dilingizga yorug‘lik tushgani muborak bo‘lsin, deyishardi.
Kampir xajga ketayotganlarga pensiyadan yiqqan pullarini “Hoji badal” uchun berib yuborgan edi. Haj kabul bo‘ldi, degan xushxabar kelgan bo‘lsa kerak, o‘zingga shukr, Allohim, deb ostona hatladi.
Shoxiga katta lampochka osilgan tut tagidagi supada yoshi oltmishlardan oshgan bir notanish edam o‘tirardi. Uning ko‘zlari… bundan o‘ttiz ikki yil oldingi Bo‘rixonning ko‘zlari edi. Kampir, voy bolam, deb unga talpindi. Supaga yugurib bordimi, uchib bordimi, bilmaydi. Bag‘rida o‘g‘lini ko‘rdi. Undan aroq va sham yoqilgan uyning hidi kelardi. Kampir buni sezmasdi. G‘oyibining hozir bo‘lganidan mast-alast edi. Karaxt edi, baxtiyor edi. O‘g‘lining boshlariga, yelkalariga ko‘z yoshlari to‘kilardi.
O‘g‘li uning bag‘ridan chiqishga urinar, ammo kampirning qoq suyak, chayir qo‘llari uni bo‘shatmasdi.
— Nu zachem, zachem plachesh, mama, vot i priyexal, xvatit, xvatit, — derdi o‘g‘li.
Ona bu gaplarni eshitmasdi. Eshitganda ham bari-bir tushunmasdi.
Kampir hushini yig‘ib, bolasini bag‘ridan bo‘shatdi. Serrayib turgan Kumriga:
— Nega baqrayib turibsan, Rahmon qassobni chaqir, bolamning oyog‘i tagiga og‘ildagi qo‘yni so‘ysin! Qo‘shnisinikida telefon bor, aka-ukalaringga, singillaringga, akam keldi, deb xabar qil! — dedi.
Qorako‘z kampirning oyog‘i tagiga o‘tirib olgan. Bu notanish odamga g‘ashlik qilib tinmay irillardi.
— Qayoqlarda yurganding? — dedi kampir o‘g‘liga. O‘g‘li onasi nima deyayotganini tushunmay yelka qisdi. Tushunmadingmi? Sen boshqa odam bo‘lib ketibsan.
Kampir uning yuzlariga qarab ezilib ketdi. Qarib, adoyi tamom bo‘pti. Basharasiga ham o‘sha tomonlarning nuqsi urib, o‘zbekligi qolmabdi. Ellik bir yoshda yetmish yashar chol bo‘lib qo‘ya qopti.
Rahmon qassob allaqayoqqa ketib qolgan ekan, topib kelishdi. Ko‘cha tomonda qo‘sh mashinaning gurillagani, o‘g‘il-qizlarining ovozlari eshitildi.
Abdumalik qo‘y yetaklab kirdi. Qizlari, kuyovlari karton qutilarda, xaltalarda meva-cheva, olma-uzum ko‘tarib kirishdi. Bir zumda hovli gavjum bo‘lib qoldi.
Bo‘rixon ukalarini ham, singillarini ham tanimadi. Ular ham buni tanishmadi.
Bo‘rixon begona uyga kirib qolgan odamdek qovushmay turardi. U ukalariga, singnllariga nima deyishni bilmasdi. To‘g‘ri, nima deyishni bilardi. Ammo til bilmasa nima qilsin? O‘ylab-o‘ylab, “Salyam!” dedi. Jigarlari kulishni ham, yig‘lashni ham bilmay hayron turib qolishdi.
Qassob og‘ildan kattakon, boquvdagi qo‘yni sudrab chiqdi. Bo‘rixonning oyog‘i tagiga yotqizib, ukam, qani bir fotiha bering, dedi. E, darvoqe, o‘zbekcha bilmasligingizni esimdan chiqaribman, qani, omin denglar, kampir enamizning umrlari uzun bo‘lsin, g‘oyiblari hozir bo‘lgani rost chiqsin, omin!
Qassob shunday deb qo‘yning bo‘g‘ziga pichoq tortdi.
— Nu zachem, zachem? — dedi Bo‘rixon. — ved barana jalko, vse ravno ya stolko myaso ne yem! U nas baranina ne yedyat.
To yarim kechagacha kampirning hovlisi to‘yxonaga aylanib ketdi. Tarqash paytida Abdumalik akasini mehmonga taklif qildi.
Hovli jimib qoldi. Qumri ona-bolaga supaga joy solib berdi. Kampir bolasiga tikilib mijja qokmadi. Bo‘rixon to‘ygunicha ichgan edi. Og‘zidan gup-gup aroq hidi kelib turibdi. Kampir ro‘molining uchi bilan burnini berkitgancha o‘tiribdi. Rostdan ham shu odam mening bolammi, deb o‘ylardi kampir. Qarib ketibdi, sochlari to‘kilib, boshining yarmi yalang‘ochlanib qopti. Ko‘p ichadigan odamlardagina bo‘ladigan zaxil bir befayzlik zohir edi uning yuzlarida. Ko‘zlarining tagi salqigan, tishlari tamakidan jigarrang tusga kirgan. U otasi o‘tgan uyda, tuqqan onasiga, jigarlariga begona bo‘lib beparvo yotibdi.
Saodat kampir uni chaqaloqligida xuddi shu supada beshikka belab tebratardi. Uch yoshga kirguncha shu supada bag‘rida olib yotgan edi. Bo‘rixon do‘mboqqina bola bo‘lgandi. Uni yomon ko‘zdan asrasin, deb kiyimlariga tumoru ko‘zmunchoqlar taqib qo‘yardi. Sultonimga atab unga kokil qo‘ygandi. Olti yoshga to‘lganda uni er-xotin Turkistonga olib borib hazrat Yassaviy maqbarasining shayxiga ataganlarini berib, kokilini kesdirishgan, qo‘y so‘yib xudoyi qilishgan edi.
Bo‘rixon u yonboshidan bu yonboshiga ag‘darildi. Shunda… shunda uning ustidagi oq choyshab sirg‘alib yelkalari, ko‘ksi ochilib qoldi. Kampir badanidan chayon o‘rmalagandek seskandi. O‘zini orqaga tashladi.
Bo‘rixonning bo‘ynidagi zanjir uchida but yaltiradi. Kampirning ko‘zlari tindi. Bir dam uni shuur tark qildi. Telbadek sapchib o‘rnidan turdiyu ayvon tomonga chekindi…
Bo‘rixon armiya xizmatini o‘tagandan keyin ham uyga qaytmadi. O‘rmon ichkarisidagi qishloq butxonasi qo‘ng‘iroqchisining erdan qolgan qiziga oshiqu beqaror bo‘lib qoldi. Qallig‘ining otasi, boshqa dindagi odamga qizimni bermayman, deb turib oldi. Qiz Bo‘rixonni xristian diniga kirishga undadi. Ishq-muhabbatdan ko‘zini parda bosgan Bo‘rixon hech ikkilanmay rozi bo‘ldi. Uni cherkovda cho‘qintirishdi. Keyin cherkov oqsoqoli kelin bilan kuyovga toj kiydirib, nikoh o‘qidi.
Ana shundan keyin Bo‘rixon xotini, qaynonasi bilan har kuni cherkovga borib cho‘qinadigan bo‘ldi. Qaynotasi o‘lgandan so‘ng uning o‘rniga cherkov qo‘ng‘iroqchisi qilib qo‘yishdi. Nimaiki ish bo‘lsa, barini u bajaradigan bo‘ldi. Piligi so‘xta bo‘lgan shamlarning uchini qaychilaydi, yonib tamom bo‘lganlarini almashtiradi.
1970 yilning kech kuzida bir musulmon bolasi dindan chiqdi…
Oh, otaginasi tirik bo‘lganda shu supa ustida bolta bilan chopib tashlardi-ya! Kampir ayvon tomon tisarilib borar ekan, ana shunday o‘ylardi. U ayvonga yetolmay hushidan ketib yiqildi. Qorako‘z uning atrofida ulib aylanardi. Qumri yotgan uyning eshigini timdalab, uni uyg‘otmoqchi bo‘ldi. Qumri uyqusini buzgan itni qarg‘ay-qarg‘ay hovliga chiqdi. Qorako‘z uning etagidan tortib, kampir yotgan joyga sudradi. Qumri onasining behush yotganini ko‘rib qo‘rqib ketdi. Qarib, mushtdekkina bo‘lib qolgan onasini dast ko‘tarib ayvonga olib chiqdi. Boshi ostiga yostiq qo‘yib, suv ichirdi. Yelkalarini uqaladi. Kampir ko‘zini ochdi. Hali tong yorishmay turib, Abdumalik mashinada kelib akasini olib ketdi. Unga Toshkentning mustaqillikdan keyingi manzarasini ko‘rsatmoqchi, Chorsu bozoridan uning bolalariga sovg‘a-salomlar olib bermoqchi edi.
Bo‘rixon uchun O‘zbekistonda mustaqillik bo‘ldimi, bo‘lmadimi baribir edi. U o‘zga yurtning fuqarosi, o‘zga e’tiqodning sig‘indisi edi. Tug‘ilgan yurtga muhabbat tuyg‘usi uni tark qilganiga ko‘p yillar bo‘lgan. Ona tili qadim-qadim zamonlardayok unutilib ketgan Shumer tili qatori tumanlar orasida kolib ketgandi.
Ertalab kampir xech narsa bo‘lmagandek o‘rnidan turdi. Qumri qarasa, onasining kolgan kora sochlari xam bir kechada oqarib, ajinlari ko‘payib ketibdi.
Qumri onasining nega bunaqa bo‘layotganini bilib turardi. Boya akasi tong yorishmay xovli etagidagi yong‘oq tagida devorga karab cho‘qinayotganini ko‘rib hayronu lol qolgandi. Ayollar umuman titimsak xalq bo‘ladi. Akasi Abdumalik bilan hovlidan chiqib ketgach, ichkari uyda turgan chemodanini titkiladi. Shunda sariq baxmalga o‘ralgan bir narsaga ko‘zi tushdi. Ushlab ko‘rdi. Qutichaga solingan narsa to‘pponcha emasmikan, deb baxmal tugunni yechib qaradi. O‘ xristianlarning muqaddas kitobi Injil edi. Uni ushlagan qo‘llari kuyayotgandek shoshib yana baxmalga o‘rab qo‘ydi.
Kampir bomdod namozini o‘qiyotib, har sajdaga bosh qo‘yganida joynamozga ko‘z yoshlari tomardi. U joynamoz burchagini qayirib, eriga atab Qur’on tilovat qildi. Baxti chopmagan Qumriga bag‘ishlab shu farishtaginaning yo‘lini och, deb Allohga iltijolar qildi. G‘oyibdan hozir bo‘lgan o‘g‘lining nomini tilga xam olmadi.
Saodat aya shu bolasiga to‘lg‘oq tutayotganda oftob charaqlab turardi-yu, yomg‘ir sharros quyayotgan edi. Derazadan hovliga qarab turgan doya xotin: “Bo‘ri bolalayapti”, degandi. Shuning uchun ham o‘g‘liga u Bo‘rixon dsb ism qo‘ygandi. Oradan ellik bir yil o‘tib, bu bolani men emas, bo‘ri tukqan ekan, degan xayolga bordi.
— Oyi, kiyinasizmi? Abdumalikning mashinasi hozir kelib qoladi. O‘g‘lingiz tayinlab ketgan.
— O‘zing boraver, men shu yerda qolaman, — dedi kampir.
— Axir, akam, kechqurun poyezdga chikadi. Xayrlashmaysizmi?
— O‘zi kelgan, o‘zi ketaveradi. Mashina kelsa, chemodanini tashlab qo‘y. Bu uyga endi qaytib kelmasin, — dedi kampir kat’iy qilib.
— Oyijon-yey, juda qahringiz qattiqda! Bugun ketadi, qaytib ko‘ramizmi-yo‘qmi, bolam-bo‘tam, deb kuzatib qo‘ya qolsangiz nima qiladi-ya! — dedi zorlanib Qumri.
— Bu bolani men emas, bo‘ri tuqqan… Bir marta dadam qani, deb so‘ramadi-ya! Qandoq ota edi-ya rahmatli.
Ko‘chadan mashina ovozi keldi. Qorako‘z o‘qdek otilib chiqib ketdi. Bir ozdan keyin kampirning nevarasi Abdunabining atrofida gir aylanib kirib keldi.
— Iya, xali ham kiyinmay o‘tiribsizmi? Uyimiz qarindosh-urug‘larga to‘lib ketdi. Dadamning o‘rtoqlari xam kelishgan. Qani, bo‘la qolinglar!
— Men bormayman, — dedi kampir. — Qumri boradi. Chemodan o‘lgurni ola ketinglar.
— Iya, qiziq bo‘ldi-ku! Amakim bugun ketadilar-ku!
Kampir indamay uyga kirib ketdi, keyin derazadan boshini chiqarib:
— Sen boraver, bolam. Men bilan o‘tirib qon bo‘lib ketding. Jigarlaring bilan birpas yozilib kelasan, —dedi Qumriga.
Mashina ketdi. Kampir hayhotdek hovlida bir o‘zi qoldi. Uning ko‘ksiga allaqaydan kelib tushgan bir parcha muz kechadan beri erimay, vujud-vujudini qaqshatardi.
U uyga kirib tugun ko‘tarib chiqdi. Undan Bo‘rixonning go‘dakligida, bolaligida kiygan kiyimlarini olib qaradi.
Ilgari kampir ba’zi-ba’zida bu kiyimlarni hidlab yig‘lardi. Endi ko‘ksidagi muz uni yig‘lashga qo‘ymadi. U hovli o‘rtasiga xazon to‘plab gugurt chaqdi. Gurillab yonayotgan gulxanga Bo‘rixonning kiyimlarini birma-bir tashlay boshladi. Gulxanda Bo‘rixonning bolaligi yonardi. Qorako‘z gulxan atrofida aylanar, goh alanga taftiga chidolmay nari ketardi. Bir bo‘xcha kiyim zum o‘tmay yonib kulga aylandi. Shamol kuyindilarni hovlining to‘rt tarafiga uchirib ketdi.
Qumrining ko‘ngli bir nimani sezdimi, ko‘cha boshiga yetmay mashinadan tushib qoldi. Uyga kelganda, onasi kaftini iyagiga tirab, qimirlamay o‘tiribdi. Qorako‘z uning xayollariga sherik bo‘lgandek, u ham old oyoqlariga dahanini qo‘ygancha ko‘zlarini yumib, qimirlamay yotibdi. Qumri u yoq-bu yoqqa qaradi. Hovlidan kuygan latta xidi kelyapti. Qo‘shnilardan birortasi eski-tuskilarni yondiryapti shekilli, deb o‘yladi. Hovlining supradek joyi qorayib qolganini ko‘rib hayron bo‘ldi. Yaqin bo-rib qarasa, qoraygan yerda bolalar ko‘ylagiga qadaladigan o‘n-o‘n beshta qovjiragan tugma sochilib yotibdi. Qumri nima bo‘lganini bildi. Ichidan zil ketdi.
— Oyi, — dedi u, — nima ovqat qilib beray? Ertalab ham hech narsa tatimadingiz. Bunaqada toliqib qolasiz-ku.
Kampir boshini sarak-sarak qildi.
— Ishtaham yo‘q, bolam. Ichim to‘la muz. Tanamga asta tarqalyapti.
Qumri ko‘rkib ketdi.
— Ko‘p kuyinmang endi, bo‘lar ish bo‘ldi. Xudoning irodasi bu.
— E, qizim-a, bola tug‘magansan-da, bilmaysan!
Kampir qiziga hech qachon “tug‘magansan” deb aytmagan. Aytsa, ta’na qilayotgandek bo‘lardi. Qizining shundoq ham dardi ichida. Bu gapni begona aytsa chidash mumkindir. Ammo o‘z onang aytsa, yuragingni kimga ochasan? Qumri onasining gapini malol olmadi.
— Farzand dog‘i yomon bo‘ladi, bolam.
— Axir akam tirik-ku, shukr qilmaysizmi? Kampir uning gapini cho‘rt kesdi:
— U yo‘q endi!
Kampir so‘zini oxiriga yetkaza olmay yonboshiga behush yiqildi. Qorako‘z bezovtalanib sapchib turib ketdi. Kumri onasini ko‘tarib, ko‘rpacha ustiga yotqizdi.
Eshik taqilladi. Qorako‘z darvoza tomon yugurdi. Qumri onasi bilan ovora edi. Hovliga mahalla machitining imom-xatibi bilan mutavallisi kirdi. Kampirning ahvolini ko‘rib, bir-biriga qarab olishdi.
— Qizim, — dedi mutavalli, — bemavrid kelib qopmiz. Onaxondan suyunchi olmoqchi edik.
Ular ayvon oldiga kelishdi. So‘nggi nafasini olayotgan kampirga:
— Onajon, kecha muborak haj safaridan qaytdik.
Sizning hajingiz qabul bo‘ldi, — deyishdi.
Imom-xatib Saodat ayaning “Hoji badal” bo‘lgani to‘g‘risidagi hujjatni uzatdi. Kampir qo‘lini ko‘tara olmadi. Ko‘zini arang ochib, o‘zingga shukur, Allohim, deya oldi, xolos. U qiziga bir nima demoqchi bo‘lgan edi, tili kalimaga kelmadi.
Kumri uning nima demoqchiligini bildi. Yugurib uyga kirdiyu ikkita ohorli to‘n ko‘tarib chiqdi.
— Oyim shu kunga atab saqlab yurgan edilar.
U shunday deb ikkovining yelkasiga to‘n tashladi.
Kampir ikki kun shu alpozda yotib, sal o‘ziga kelgandek bo‘ldi. Tilga kirdi.
Aslini olganda, uning umri tugagan edi. Bu xushxabar uning tugab borayotgan umriga umr ulagan edi. Bu hol shamning o‘chish oldidan bir lop etishiga o‘xshardi.
— Ukalaringni, singillaringni chaqir! Vasiyat qilib qo‘yay. Sen qo‘rqma, qizim. O‘lim haq. Bu jon degani Allohning tandagi omonati. Undan qochib qutulib bo‘lmaydi. Puf etadi-yu, chiqadi-ketadi.
Kampirning bolalari yetib kelishdi. Qumri onasining orqasiga yostiq qo‘yib berdi. Qator o‘tirgan bolalariga, nevaralariga qarar ekan, kampir mamnunlik bilan:
— Xudoga shukr, tobutim oldida boradigan hassakashlarim ko‘p ekan, — dedi. — Eshitinglar, bolalarim. Abdumalik, endi bularga sen ota o‘rnida otalik kilasan. Qumri, qizim, endi sen mening o‘rnimga qolasan. Abdunabini shu hovlida uylantiringlar. Yilimni kutib o‘tirmay to‘y qilaveringlar. Shundoq qilsalaring, arvohim shod bo‘ladi. Abdunabi kelin bilan Qumrining oldida qolsin. Shu uy uniki. Onam go‘rida tinch yotsin, desanglar Qumrini aslo yolg‘izlatib qo‘ymanglar.
Kampirning lablari quruqshadi. Qumri piyoladagi suvga paxta botirib og‘ziga tomizdi.
— Shoshib turibman, bolalarim. Meni otalaring oldiga olib ketishga kelishyapti. Endi buyog‘ini eshitinglar. Hamma tadorigimni ko‘rib qo‘yganman. Yilim o‘tguncha bo‘ladigan marosimlarga yetarli pulni Qumriga berib qo‘yganman. Qizim, qulog‘imdagi ziragimni, mahsi-kovushimni g‘assolga bergin. — U endigi aytmoqchi bo‘lgan gapidan iymandi shekilli, jilmaydi. — Azaga kelgan xotinlar oldida xunugim chiqib yotmayin, qoshimga o‘sma…
Kampir shu jilmaygancha ichidagi muz erimay osongina jon berdi.
Hovliga tumonat yig‘ildi. Unga “Hoji ona” deb janoza o‘qishdi. Tobutni ko‘tarishayotganda Qorako‘zni qabristonga bormasin, yomon bo‘ladi, deb qo‘shnining hujrasiga qamab ketishdi.
Kampirning qirqi o‘tgandan keyingina hovlidan odam oyog‘i tovsildi. Egasi ketib fayzi yo‘qolgan hovlida Qumri va Qorako‘z mung‘ayib qolishdi.
Bir kun Qorako‘zning mijjalarida yosh ko‘rib Qum-rining yuraklari ezilib ketdi. Qorako‘zga qo‘shilib u ham yig‘ladi. Asta qo‘l yuborib, uning boshlaridan siladi. Oldin bu itni jinidan ham yomon ko‘rardi. Necha marta kosov bilan urgan. Oyog‘i ostida o‘ralashganda tepib yuborgan. Qorako‘z ham uni unchalik suymasdi.
Ana endi ikki munglig‘ bir-biriga qarab yum-yum yosh to‘kishyapti.
Korako‘z endi kechalari daydib ketmay qo‘ydi. Har kuni xali tong yorishmay turib (kampir bomdodga turganda) uyg‘onib ketardi.
Kampirshshg bolalaridan nkkitasi Toshkentda, bittasi Chirchiqda, ikkitasi Kibrayda yashaydi. U tong otgandan to kun botguncha xammasining uyiga borardi. Kampirni topolmay, xorib-charchab qaytib keladi.
Bugun xam tong sahardan Korako‘z chiqib ketdi. Pildiragancha Chirchiq tomonga yo‘l oldi. Kimyogarlar shaharchasida kampirning kenja qizi turadi. O‘g‘li magnitofon jinnisi. Hammaning ovozini tasmaga yozib yuradi. Shu yil bahorda buvisining ovozini xam bildirmay yozibdi. O‘shanda kampir supada o‘tirib, allaqayoqlarda daydib kelgan Qorako‘zga tanbeh berayotgan edi.
Korako‘z Kimyogarlar shaharchasining eng chekkadagi “dom”ga yetib kelganda kampirning nevarasi shisha bankada sut olib kelayotgan edi. Qorako‘z unga dumini likillatib yaltoqlandi. Unga ergashib uchinchi qavatga chiqdi. Uyga kirmay qaytib tushdi. Bir ozdan keyin kampirning ovozi eshitila boshladi. Qorako‘zning kulog‘i ding bo‘ldi. Yaqin ikki oydan beri yo‘qotgan qadrdon kishisining ovozini eshitib yig‘layotgandek g‘ingshidi. Qorako‘z uchinchi qavatga otilib chiqdi. Eshikni timdalab vovulladi. Yana qaytib tushdi. Boloxonaga qarab vovullayverdi, vovullayverdi…
Magnitofondan kampirning ovozi kelardi.
“Qorako‘zgina, qayoqlarda sanqib yuribsan? Hech uyda o‘tirasanmi-yo‘qmi? Qorning xam ochgandir? Tentakkina. Gapimga quloq sol, nega beozor musichani quvasan?..”
Qorako‘z akillar, yerni timdalab orqasiga tuproq otardi. Shu hovlida kecha to‘y bo‘lgandi. Shirakayf yigitlar mikrofonni baland qo‘yib, hech kimni uxlatmagan edi. Uyquga to‘ymagan odamlarga tong mahali akillayotgan itning bu qilig‘i malol kelardi. Quturgan bu it qayoqdan paydo bo‘ldi, uni yo‘qotish kerak, deb o‘ylashardi.
Qorako‘z odamlarni jonidan bezor qilib, tinmay vovullar, u yoqdan-bu yoqqa yugurib, akillagani akillagan edi.
— Daydi itlarni tutadiganlarni chaqirish kerak, — dedi birinchi qavat boloxonasiga choyshab yopinib chiqqan kasalmand bir kishi.
— Quturgan bu, bolalarni tishlab olmasin-da! Uni otib tashlash kerak! Hoy, kimning miltig‘i bor? — deb asabiy qichqirdi uchinchi qavatdan bittasi.
Kampirning ovozi hamon eshitilib turibdi. Qorako‘z akillashini qo‘ymaydi.
Shu payt to‘rtinchi qavatdan kimdir varanglatib o‘q uzdi. Qorako‘z vangillab yonboshiga ag‘darildi. Orqa oyog‘ini bir-ikki silkitib jimib qoldi.
Magnitofon tasmasi hamon aylanardi.
“… Qorako‘z o‘lmagur, Majnungina, yana qayoqqa ketyapsan? Ma’shuqalaring oldigami? Kelinni qachon ko‘rsatasan? Laylingni bir olib kel, ko‘ray…”
Qorako‘z kampirning ovozi kelayotgan boloxona tomonga yuzini burgancha jonsiz yotardi.