ХУРШИД ДАВРОН – ДАВР АДИБИ
Мирзо КЕНЖАБЕК
Бисмиллаҳир-Роҳманир-Роҳийм.
ШЕЪРИЯТИ. Хуршид Даврон шеърияти сокин ҳайқириқли шеъриятдир, миллат тафаккурини уйғотгуви, эрк-ва озодликка ундовчи, инсоннинг заковати ва қалбига хитоб этувчи бедор шеъриятдир.
“Қадрдон қуёш”, “Шаҳардаги олма дарахти” (1979), “Тунги боғлар” (1981), “Учиб бораман қушлар билан” (1983), “Тўмариснинг кўзлари” (1984), “Болаликнинг овози” (1986), “Қақнус” (1987) ва “Баҳордан бир кун олдин” (1997) каби шеърий китоблари бу сўзнинг далил-ҳужжатидир.
Она тилим, омон бўл мангу,
Сен борсанки мен ҳам ўлмайман,
Тилдан қолсам, сени Ойбекдай
Мен кўзларим билан сўйлайман.
Баъзан шоирнинг буюк ва ўлмас ғоялари унинг шеърий санъатидан устун эканини ҳам кузатиш мумкин.
НАСРИЙ-ТАРИХИЙ АСАРЛАРИ. Хуршид Даврон тарихий хотира орқали, ватандошларига ўз шонли кечмишини эслатиш орқали миллат виждони ва ориятини уйғотишга уринган адибдир.
Ҳар бир ижодкор шоирнинг адабиёт майдонида ўз хизмати, ўз кураш услублари бор. Лекин Хуршид Давроннинг насрий асарлари – ҳужжатли-тарихий қиссалари орқали қилган маърифий ишларини бизнинг давримизда ҳар қандай қалакамкаш ҳам қила олган эмас.
Адибнинг ўлмас тарихий шахслар ҳаёти ва фаолиятига оид асарлари, Султон Соҳибқирон Амир Темур аёли Бибихоним ҳақидаги “Самарқанд хаёли” (1991), буюк аллома Мирзо Улуғбек ҳақидаги “Соҳибқирон набираси” (1995), Кубравия тариқати асосчиси ҳазрати Шайх Нажмуддин Кубро ҳақидаги “Шаҳидлар шоҳи” (1998) каби тарихий-маърифий қиссалари, (“Мирзо Улуғбек” – “Алғул”, (1995), “Бобуршоҳ” (1996) каби драмалари бу сўзга етарли далил бўлса керак.
ПУБЛИЦИСТИК МАҚОЛАЛАРИ. Хуршид Даврон ижтимоий ҳаётга оид публицистик мақолалар билан ҳам шуғулланди. Бундай мақолалари оз бўлса ҳам, создир. Босқинчи мустамлакачилар ўз золим зобитларини ҳам қаҳрамон қилиб кўрсатишга уринар эди. Вақтида Хуршид Давроннинг “Босқинчилик қаҳрамонлик бўладими?” сарлавҳали публицистик мақоласи бундай золимлар башарасини очадиган улкан зарба бўлган эди.
Айтиш мумкинки, ижод аҳлининг мустамлака сиёсатини фош этувчи мақолалари босқинчи тоифаларнинг сиёсатини, ёвуз феълини, зўравонлик сифатларини ўзгартира олмайди. Лекин бундай асарлар мазлум халқнинг тафаккури ва виждонини уйғотади, уни жасорат ва мардликка, эрк ва озодлик учун курашларга ундайди, келажак авлодни етук шахслар қилиб тарбиялашга хизмат қилади.
Ўғлим, бу ер –
Бизнинг еримиз.
Ўзимизнинг еримиз.
Қўрқмасдан қадам ташла.
Ер жуда қаттиқ –
Боболарнинг қони қотирган уни,
Момоларнинг кўзёши қотирган.
Ўғлим, бу ер –
Ўзимизники,
Ҳадиксирама, ишонгин отангга,
Ҳадеб қарайверма орқангга.
Йиқилсанг, кўтарар
Сени бу тупроқ.
Йиқилсанг, турмоқни ўрганасан,
Турмоқни ўрган, ўғлим.
Йиқилсанг, эмаклама,
Эмаклаганим етар, ўғлим,
Қад тиклашни ўрган,
Шунинг учун бизга берилган
Бу ер – бу Ватан.
ТАРЖИМАЛАРИ. Баъзи шоирлар таржима учун асар танлаганда ўз руҳи, ижодий услубига тўғри келиш-келаслигига қарамайди. Хуршид Даврон эса таржима учун манба танлаганда ўз ижодий услубига яқин шоирлар шеъриятини танлади ва ўз шеъриятини машриқзамин ва мағрибзамин, хусусан, япон шеърияти намуналари билан зийнатлади. Ғарбу шарқ шеърияти таржимасидан иборат “Қирқ бир ошиқ дафтари” (1989) ва япон шеърияти таржимасидан иборат “Денгиз япроқлари” (1988) китоблари бунга далилдир.
ТАШАББУСЛАРИ. Хуршид Даврон ношир ва раҳбар сифатида ўрнак бўларли ташаббуслар кўрсатди: “Ёш гвардия” нашриётида хизмат қилган даврида Москва нашриётларида урф бўлган ЖЗЛ – “Жизнь замечетельных людей” (“Нодир инсонлар ҳаёти”) туркум китобларига ўхшаш “Ажойиб кишилар ҳаёти” туркум нашрларини ташкил этди. Ойбек, Абдулла Қаҳҳор, Миртемир сингари атоқли адиб ва шоирлар ҳақидаги хотира китоблари ўша даврда чоп этилди. Устоз шоир Миртемир ҳақидаги тавсиф китобини раҳматлик шоир ва олим Отаёр ёзган эди.
Мазкур даврда у яна “Ҳозирги замон ўзбек шеърияти” рукнини ҳам ташкил этди ва кўплаб шоирлар қаторида каминанинг “Шарқ тили” деб номланган шеърий китобим ўша вақтда (1988) нашр этилди.
Нашриётда у киши истеъдодли ижодкорлар рўйхатига эътибор қаратди ва имкон қадар истеъдодсиз ёзарлар ҳужумининг олдини олишга ҳаракат қилди.
Оинаижаҳонда раҳбарлик лавозимида хизмат қилган вақтида болаларнинг заковат, илм ва топқирлик мусобақаларини ташкил этдики, бундай кўрсатувлар маърифат ва маънавиятдан тобора узоқлашиб бораётган халқнинг фарзандлари учун жуда зарур эди.
КУТУБХОНАСИ. Хуршид Даврон номини юртда ва хорижларда машҳур қилган манбалардан бири “Хуршид Даврон кутубхонаси” ўзанидир. Бу кутубхонада туркий-ўзбек адабиёти ва санъатига доир кейинги юз йил ичида нашр этилган барча асарларни топиш мумкин. Бу жавонсиз кутубхонада зукко ўқувчи писанд қилмайдиган асарлар ҳам учрайди. Ўйлаб қарасам, ўша асарлар ҳам кимгадир керак бўлар экан. Адабиёт боғи фақат муҳташам ва баланд дарахтлардан таркиб топмас, балки бу боғ хилма-хил шаклли, хилма-хил рангли, хилма-хил мевали дарахлардан ташкил топар экан.
ШАХСИЯТИ. Каминага 1979 йилдан 1982 йилгача Навоий кўчаси 30-уйда жойлашган “Ёш гвардия” нашриётида устоз Хуршид Даврон билан бирга хизмат қилиш насиб этди. Аввал иккимиз ҳам ишлаб чиқариш бўлимида нашр назоратчилари эдик. Кейинчалик Хуршид ака бадиий адабиёт бўлимига хизматга ўтди. Мен эса “Муштум” журнали адабиёт бўлимига хизматга ўтиб кетдим.
Ўша даврдаги ижодий ўйларимиз, ватан ва миллат тақдирига доир қайғули суҳбатларимиз, бир-биримизга бўлган самимий эътироф ва эҳтиромларимиз, беғубор ҳазил-мутоибаларимизни гоҳ ўкинч, гоҳ соғинч билан эслайман.
Ўша вақтда ёшлар нашриётида ҳаётда меҳрибон, хизматда қаттиққўл инсон Абдулазал Ваҳобов – раҳбар, Эркин Воҳидов – бош муҳаррир эдилар. Яна Ҳалима Худойбердиева, Муҳаммад Раҳмон, Хуршид Даврон, Аҳмад Аъзам, Шамси Одил, Сафар Барноев, Аҳмаджон Мелибоев каби ижодкорлар хизмат қилишар эди.
Яхшилик ортидан яхшилик келади, деганларидек, бир гал, 2001 йилда Бухоро шаҳрига борганимда, раҳматлик Садриддин Салим Бухорийга улуғ Термизийлар ҳақида китоб ёзганимни, у киши ҳам Бухоро азизлари зикрини китоб қилса, яхши бўлишини арз қилдим. Шундан сўнг биродаримизнинг бугунги Бухоро ва Навоий вилоятлари ҳудудида ўтган неча азиз-авлиёлар ҳақидаги китоблари бирин-кетин юзага кела бошлади. Эҳтимол, бунга ҳам Хуршид Давроннинг менга айтган сўзи боис бўлгандир.
Лекин хайрхоҳ акам ва самимий дўстим Хуршид Давроннинг танбиҳига тўлиқ амал қилдим дея олмайман. Барибир, Самарқандга юзландим. Атоқли нақшбандия шайхи Саййид Маҳмуд Асъад Жўшон ҳазратларининг улуғ саҳоба, жаноб Расулуллоҳ алайҳиссаломнинг Мадина шаҳридаги биринчи мезбони, муборак қабри Истанбулда бўлган ҳазрати Абу Аййуб ал-Асорий (розияллоҳу анҳу) ҳақларидаги китобидан таъсир олиб, камина ҳам “Ҳазрати Қусам ибн Аббос – Шоҳи Зинда” (розияллоҳу анҳумо) деган китобимни ёздим. Бу азиз саҳоба Самарқандда шаҳид бўлганлар ва муборак қабри ҳам ўша “балдаи маҳфуза”дадир. Устоз-биродарим Хуршид Даврон бу нозик мавзуга ҳар ким ҳам қўла ура олмаслигини тўғри тушуниб, бу мавзу муаллифдан бирмунча исломий билим ва қамровни талаб этишини инобатга олиб, менинг бу густохлигимга хайрхоҳлик билдирса керак.
Хуршид Даврон сермазмун ва сермаҳсул ижоди билан, ватанпарварлиги ва миллатпарварлиги билан, хусусий фаолияти ва ўрнак бўлгулик одобу ахлоқи билан, ҳақиқатгўйлиги, ҳақиқат ва адолат майдонидаги собитқадамлиги билан устоз мақомига етган шахсдир. Унинг ижод карвони абадият манзилини кўзлаган ва бунга ҳақдор бўлган ҳаёт ва маърифат карвонидир.
Туркий-ўзбек адабиётида ўз собит мақомига эга бўлган, улуғ Даҳбедийлар авлоди, Махдуми Аъзам Нақшбандий (қуддиса сирруҳу) ҳазратларининг зурриёти, шарафли насаб силсиласи вакили, самимий Дўст мартабасида собит турган устозга доимий саломатлик, узоқ, хайрли ва баракотли умр тилайман.
Ҳижрий 1443 йил 16-Ражаб, пайшанба.
Милодий 2022 йил 17-февраль.
Xurshid Davron sermazmun va sermahsul ijodi bilan, vatanparvarligi va millatparvarligi bilan, xususiy faoliyati va o’rnak bo’lgulik odobu axloqi bilan, haqiqatgo’yligi, haqiqat va adolat maydonidagi sobitqadamligi bilan ustoz maqomiga yetgan shaxsdir. Uning ijod karvoni abadiyat manzilini ko’zlagan va bunga haqdor bo’lgan hayot va ma’rifat karvonidir.
XURSHID DAVRON – DAVR ADIBI
Mirzo KENJABEK
Bismillahir-Rohmanir-Rohiym.
Xurshid Davron turkiy-o’zbek adabiyotida o’z so’zi, o’z ovozi, o’z o’lmas g’oyalariga ega bo’lgan zabardast shoir, tarixnavis adib, asl vatanparvar va millatparvar shaxsdir. U ijodkor sifatida ham, shaxs sifatida ham hech qachon mayda tuyg’ularga asir bo’lmadi, soxta va o’tkinchi mafkuralar bilan murosa qilmadi, ulkan qalb, ulkan dard, ulkan maqsadlar bilan yashadi. U O’zbekiston mustamlaka bo’lgan davrlarda – sho’ro zulmlari ostida ham tagdor ishoratlar bilan vatan va millat ozodligini kuyladi, mustaqillik zamonida ham to’g’ri so’zliligi bilan o’z haqiqatlariga sodiq qoldi.
“Qadrdon quyosh”, “Shahardagi olma daraxti” (1979), “Tungi bog’lar” (1981), “Uchib boraman qushlar bilan” (1983), “To’marisning ko’zlari” (1984), “Bolalikning ovozi” (1986), “Qaqnus” (1987) va “Bahordan bir kun oldin” (1997) kabi she’riy kitoblari bu so’zning dalil-hujjatidir.
Ona tilim, omon bo’l mangu,
Sen borsanki men ham o’lmayman,
Tildan qolsam, seni Oybekday
Men ko’zlarim bilan so’ylayman.
Ba’zan shoirning buyuk va o’lmas g’oyalari uning she’riy san’atidan ustun ekanini ham kuzatish mumkin.
NASRIY-TARIXIY ASARLARI. Xurshid Davron tarixiy xotira orqali, vatandoshlariga o’z shonli kechmishini eslatish orqali millat vijdoni va oriyatini uyg’otishga uringan adibdir.
Har bir ijodkor shoirning adabiyot maydonida o’z xizmati, o’z kurash uslublari bor. Lekin Xurshid Davronning nasriy asarlari – hujjatli-tarixiy qissalari orqali qilgan ma’rifiy ishlarini bizning davrimizda har qanday qalakamkash ham qila olgan emas.
Adibning o’lmas tarixiy shaxslar hayoti va faoliyatiga oid asarlari, Sulton Sohibqiron Amir Temur ayoli Bibixonim haqidagi “Samarqand xayoli” (1991), buyuk alloma Mirzo Ulug’bek haqidagi “Sohibqiron nabirasi” (1995), Kubraviya tariqati asoschisi hazrati Shayx Najmuddin Kubro haqidagi “Shahidlar shohi” (1998) kabi tarixiy-ma’rifiy qissalari, (“Mirzo Ulug’bek” – “Alg’ul”, (1995), “Boburshoh” (1996) kabi dramalari bu so’zga yetarli dalil bo’lsa kerak.
PUBLITSISTIK MAQOLALARI. Xurshid Davron ijtimoiy hayotga oid publitsistik maqolalar bilan ham shug’ullandi. Bunday maqolalari oz bo’lsa ham, sozdir. Bosqinchi mustamlakachilar o’z zolim zobitlarini ham qahramon qilib ko’rsatishga urinar edi. Vaqtida Xurshid Davronning “Bosqinchilik qahramonlik bo’ladimi?” sarlavhali publitsistik maqolasi bunday zolimlar basharasini ochadigan ulkan zarba bo’lgan edi.
Aytish mumkinki, ijod ahlining mustamlaka siyosatini fosh etuvchi maqolalari bosqinchi toifalarning siyosatini, yovuz fe’lini, zo’ravonlik sifatlarini o’zgartira olmaydi. Lekin bunday asarlar mazlum xalqning tafakkuri va vijdonini uyg’otadi, uni jasorat va mardlikka, erk va ozodlik uchun kurashlarga undaydi, kelajak avlodni yetuk shaxslar qilib tarbiyalashga xizmat qiladi.
O’g’lim, bu yer –
Bizning yerimiz.
O’zimizning yerimiz.
Qo’rqmasdan qadam tashla.
Yer juda qattiq –
Bobolarning qoni qotirgan uni,
Momolarning ko’zyoshi qotirgan.
O’g’lim, bu yer –
O’zimizniki,
Hadiksirama, ishongin otangga,
Hadeb qarayverma orqangga.
Yiqilsang, ko’tarar
Seni bu tuproq.
Yiqilsang, turmoqni o’rganasan,
Turmoqni o’rgan, o’g’lim.
Yiqilsang, emaklama,
Emaklaganim yetar, o’g’lim,
Qad tiklashni o’rgan,
Shuning uchun bizga berilgan
Bu yer – bu Vatan.
TARJIMALARI. Ba’zi shoirlar tarjima uchun asar tanlaganda o’z ruhi, ijodiy uslubiga to’g’ri kelish-kelasligiga qaramaydi. Xurshid Davron esa tarjima uchun manba tanlaganda o’z ijodiy uslubiga yaqin shoirlar she’riyatini tanladi va o’z she’riyatini mashriqzamin va mag’ribzamin, xususan, yapon she’riyati namunalari bilan ziynatladi. G’arbu sharq she’riyati tarjimasidan iborat “Qirq bir oshiq daftari” (1989) va yapon she’riyati tarjimasidan iborat “Dengiz yaproqlari” (1988) kitoblari bunga dalildir.
TASHABBUSLARI. Xurshid Davron noshir va rahbar sifatida o’rnak bo’larli tashabbuslar ko’rsatdi: “Yosh gvardiya” nashriyotida xizmat qilgan davrida Moskva nashriyotlarida urf bo’lgan JZL – “Jiznь zamechetelьnыx lyudey” (“Nodir insonlar hayoti”) turkum kitoblariga o’xshash “Ajoyib kishilar hayoti” turkum nashrlarini tashkil etdi. Oybek, Abdulla Qahhor, Mirtemir singari atoqli adib va shoirlar haqidagi xotira kitoblari o’sha davrda chop etildi. Ustoz shoir Mirtemir haqidagi tavsif kitobini rahmatlik shoir va olim Otayor yozgan edi.
Mazkur davrda u yana “Hozirgi zamon o’zbek she’riyati” ruknini ham tashkil etdi va ko’plab shoirlar qatorida kaminaning “Sharq tili” deb nomlangan she’riy kitobim o’sha vaqtda (1988) nashr etildi.
Nashriyotda u kishi iste’dodli ijodkorlar ro’yxatiga e’tibor qaratdi va imkon qadar iste’dodsiz yozarlar hujumining oldini olishga harakat qildi.
Oinaijahonda rahbarlik lavozimida xizmat qilgan vaqtida bolalarning zakovat, ilm va topqirlik musobaqalarini tashkil etdiki, bunday ko’rsatuvlar ma’rifat va ma’naviyatdan tobora uzoqlashib borayotgan xalqning farzandlari uchun juda zarur edi.
KUTUBXONASI. Xurshid Davron nomini yurtda va xorijlarda mashhur qilgan manbalardan biri “Xurshid Davron kutubxonasi” o’zanidir. Bu kutubxonada turkiy-o’zbek adabiyoti va san’atiga doir keyingi yuz yil ichida nashr etilgan barcha asarlarni topish mumkin. Bu javonsiz kutubxonada zukko o’quvchi pisand qilmaydigan asarlar ham uchraydi. O’ylab qarasam, o’sha asarlar ham kimgadir kerak bo’lar ekan. Adabiyot bog’i faqat muhtasham va baland daraxtlardan tarkib topmas, balki bu bog’ xilma-xil shaklli, xilma-xil rangli, xilma-xil mevali daraxlardan tashkil topar ekan.
SHAXSIYATI. Kaminaga 1979 yildan 1982 yilgacha Navoiy ko’chasi 30-uyda joylashgan “Yosh gvardiya” nashriyotida ustoz Xurshid Davron bilan birga xizmat qilish nasib etdi. Avval ikkimiz ham ishlab chiqarish bo’limida nashr nazoratchilari edik. Keyinchalik Xurshid aka badiiy adabiyot bo’limiga xizmatga o’tdi. Men esa “Mushtum” jurnali adabiyot bo’limiga xizmatga o’tib ketdim.
O’sha davrdagi ijodiy o’ylarimiz, vatan va millat taqdiriga doir qayg’uli suhbatlarimiz, bir-birimizga bo’lgan samimiy e’tirof va ehtiromlarimiz, beg’ubor hazil-mutoibalarimizni goh o’kinch, goh sog’inch bilan eslayman.
O’sha vaqtda yoshlar nashriyotida hayotda mehribon, xizmatda qattiqqo’l inson Abdulazal Vahobov – rahbar, Erkin Vohidov – bosh muharrir edilar. Yana Halima Xudoyberdiyeva, Muhammad Rahmon, Xurshid Davron, Ahmad A’zam, Shamsi Odil, Safar Barnoyev, Ahmadjon Meliboyev kabi ijodkorlar xizmat qilishar edi.
Xurshid Davronning mutoyiba tariqasidagi bir taklifi hech esimdan chiqmaydi. Bir gal qadimiy Samarqand mavzuyida bir narsa yozmoqchi bo’ldim. Xurshid aka tabassum bilan kulib: “Samarqandni bizga qo’yib bering, siz o’z Surxondaryongiz, o’z Termizingiz haqida yozing!” deb tanbih berdi. Bu taklifni ko’p o’ylab, oxiri Surxon vohasi – qadimiy Chag’aniyon va Termiz tarixini o’rganishga kirishdim. Natijada, ko’p yillar o’tib, 2001 yilda “Termiz tazkirasi”, 2017 yilda “Buyuk Termiziylar” kitobim tasnif etildi. Avvalgisida o’n sakkiz nafar Termiziy va Chag’oniy zotlarni zikr qilgan bo’lsam, keyingisida to’qsondan ortiq – yuzga yaqin zotlarni zikr qildim. Ehtimol, bu tazkira kitoblarining yuzaga kelishida Xurshid Davronning o’sha vaqtdagi tabassumli so’zi birinchi sabab bo’lgandir.
Yaxshilik ortidan yaxshilik keladi, deganlaridek, bir gal, 2001 yilda Buxoro shahriga borganimda, rahmatlik Sadriddin Salim Buxoriyga ulug’ Termiziylar haqida kitob yozganimni, u kishi ham Buxoro azizlari zikrini kitob qilsa, yaxshi bo’lishini arz qildim. Shundan so’ng birodarimizning bugungi Buxoro va Navoiy viloyatlari hududida o’tgan necha aziz-avliyolar haqidagi kitoblari birin-ketin yuzaga kela boshladi. Ehtimol, bunga ham Xurshid Davronning menga aytgan so’zi bois bo’lgandir.
Lekin xayrxoh akam va samimiy do’stim Xurshid Davronning tanbihiga to’liq amal qildim deya olmayman. Baribir, Samarqandga yuzlandim. Atoqli naqshbandiya shayxi Sayyid Mahmud As’ad Jo’shon hazratlarining ulug’ sahoba, janob Rasululloh alayhissalomning Madina shahridagi birinchi mezboni, muborak qabri Istanbulda bo’lgan hazrati Abu Ayyub al-Asoriy (roziyallohu anhu) haqlaridagi kitobidan ta’sir olib, kamina ham “Hazrati Qusam ibn Abbos – Shohi Zinda” (roziyallohu anhumo) degan kitobimni yozdim. Bu aziz sahoba Samarqandda shahid bo’lganlar va muborak qabri ham o’sha “baldai mahfuza”dadir. Ustoz-birodarim Xurshid Davron bu nozik mavzuga har kim ham qo’la ura olmasligini to’g’ri tushunib, bu mavzu muallifdan birmuncha islomiy bilim va qamrovni talab etishini inobatga olib, mening bu gustoxligimga xayrxohlik bildirsa kerak.
Xurshid Davron sermazmun va sermahsul ijodi bilan, vatanparvarligi va millatparvarligi bilan, xususiy faoliyati va o’rnak bo’lgulik odobu axloqi bilan, haqiqatgo’yligi, haqiqat va adolat maydonidagi sobitqadamligi bilan ustoz maqomiga yetgan shaxsdir. Uning ijod karvoni abadiyat manzilini ko’zlagan va bunga haqdor bo’lgan hayot va ma’rifat karvonidir.
Turkiy-o’zbek adabiyotida o’z sobit maqomiga ega bo’lgan, ulug’ Dahbediylar avlodi, Maxdumi A’zam Naqshbandiy (quddisa sirruhu) hazratlarining zurriyoti, sharafli nasab silsilasi vakili, samimiy Do’st martabasida sobit turgan ustozga doimiy salomatlik, uzoq, xayrli va barakotli umr tilayman.
Hijriy 1443 yil 16-Rajab, payshanba.
Milodiy 2022 yil 17-fevral
