Улуғбек ҲАМДАМ
ГЛОБАЛ ДУНЁДАГИ ЙЎЛЧИ ЮЛДУЗ(ЛАР)
(ёки “Маснавий”дан таралган ёғду)
1.
Бугун дунё глобализм шароитида нафас оляпти. Бу дегани шуки, ундаги жамики жамиятлар, уларнинг маданиятлари, дунёқарашлари бир-бирига таъсир қилиб, интеграциялашиб боряпти. Жараённинг жуда катта ижобий ва салбий томонлари бор. Ер юзидаги одамларнинг бир-бирларидан хабардор бўлиши, бунинг натижасида бир-бирларидан кўриб-ўрганиши ижобий ҳодиса бўлса, кучли жамиятлар маданиятию урф-одатларининг кучсиз жамиятларнинг худди шундай хусусиятларини ўзига сингдириб юбориши оқибатида не-не жамиятлар, маданиятлар, тиллару қадриятларнинг ер юзидан супирилиб, унинг ўрнида оммавий маданиятнинг вужудга келиши ва урчиши каби ҳодисалар ўта салбий воқеликлардир.
Учоқ, тезюрар поездлар, машиналар, телефон, интернет сингари техника воситалари одамларнинг ўзаро мулоқотларини тезлаштирди, албатта. Айни дамда, ушбу воситалар одамлар ўртасида жуда катта муаммоларни ҳам келтириб чиқарди, чиқармоқда. ХХ асргача жуда кенг, ҳатто чексиз деб билинган дунё ХХI асрга келганда каттакон бир уйдек экани маълум бўлиб қолди. Бир пайтнинг ўзида бир неча мамлакатнинг ватандоши ва ҳатто “дунё граждани” деган тушунчалар пайдо бўлди. Лекин одамлар ўртасидаги мулоқот, уларнинг бир-бирларига, маданиятларига, қадриятларига бўлган муносабати ҳали-ҳалигача ижобий асосда тўлиқ ҳал қилинган эмас. Худди мана ерда ирқлару динлар, маданиятлару тиллар, дунёқарашу урф-одатлар қолипларидан баланд парвоз қила олган Жалолиддин Румий каби даҳо шоирларнинг борлиги, уларнинг мерослари башарият учун худди йўлчи юлдуз каби таъсир қилади, йўл кўрсатади, халоскорлик вазифасини ўтайди, менимча.
1. “Маънавий маснавий”.
2. “Катта девон” (“Девони Кабир”).
3. “Ичиндаги ичиндадир” (“Фийхи мо фихи”)
4. “Етти мажлис” (“Мажолиси сабъа”)
5. “Мактубот”
Шулардан “Маънавий маснавий” ҳажм ва маъно жиҳатидан энг салмоқлиси – олти дафтар(китоб)дан иборат муҳташам асардир. Шарқнинг яна бир улуғ мутасаввиф шоири Абдураҳмон Жомий мавлоно ҳақида шундай лутф қилади: “Китоби бор, вале пайғамбар эмас”.
Жалолиддин Румий ва унинг “Маснавий”си ҳақида Жомий ҳазратларидан ўтказиброқ бирон сўз айтиш маҳоллигини эътироф этганимиз ҳолда, унинг мазкур асарининг ўзбекча амалга оширилган янги, бебаҳо таржимаси атрофида ўз имконимиз доирасида сўз юритишга ҳаракат қиламиз.
2.
Анча йиллар бурун интернетда бир таржимага кўзим тушди. Ўқисам, ҳақиқий ўзбекона жаранглаяпти: “Зўр-ку!” дедим ўзимга ўзим. Ахир, ўгирмадан каттагина парчани сўзликка бир марта ҳам қарамай тушуна олгандим. “Мана, ўзбекона ифодали таржима!”, дедим севиниб. Бу, шубҳасиз, таржимоннинг маҳоратидан, ютуғидан дарак эди.
Одил Икромгача “Маснавий”дек шоҳ асарнинг таржимаси йўқ эдими? Бор эди. Бўлганда қандоқ. Марҳум шоир Асқар Маҳкам унинг икки китобини изоҳлар билан ўз таржимасида эълон қилганди, афсуски, қолганига улгурмади – эрта қайтиш қилди. Ўзбекистон халқ шоири, улкан таржимон Жамол Камол “Маснавий”нинг тўлиқ таржимасини илк бор ўзбек ўқувчиларига тақдим этди. Унгача ҳам Жамол Камол ўзбек ўқувчиларини Румий олами билан таништириш йўлида кўп меҳнатлар қилиб, Радий Фиш қаламига мансуб “Жалолиддин Румий” номли биографик романни ва кўплаб рубоий, ғазалларини таржима қилган, даҳо шоирнинг бадиий оламига кириш учун замин тайёрлаган эди. Бироқ ҳақиқат ҳаққи айтиш лозимки, унинг “Маснавий” таржимасини ўқиганимда филолог бўлганим ҳолда, турли хил луғатларга бот-бот қарашга мажбур бўлгандим. Боз устига, бир байт, икки байт ўқиб, тин олиб, “нима дейилмоқда?” дея мушоҳада қилмоққа тутингандим – эслайман. Шунга қарамай, яна ўша ҳақиқат ҳаққи айтиш жоизки, Жамол Камол ва Асқар Маҳкам амалга оширган таржималар “Маснавий” деб аталган осмонўпар тоққа қўйилган дастлабки шарафли нарвонлар эди. Қолаверса, Асқар Маҳкам таржимаси жуда катта ва салмоқли изоҳлар билан амалга оширилаётган эди. Шу маънода, уни алоҳида бир таржима сифатида қабул қилиш лозим. Ҳа, улкан асарларнинг мана шундан хилма-хил таржималари бўлмоғи керак. Улар қайсидир маъноларда бир-бирларини тўлдиради.
Мана, ниҳоят, қўлимизда муаззам асарнинг учинчи – ўзбекча ўгирмаси турибди. Бунинг кўзга илк ташлангувчи хусусияти шуки, у чиндан ҳам ўзбекча ифодада жаранглаган. Натижада сиз маъно ипини қўлингизга маҳкам тутиб олдингизми, бас, йўлда қоқилмай, туртинмай, тўхтамай дадил илдамлай оласиз. Яъни янги ўгирмада аслий маъноларни етказиб беришда максимал даражадаги аниқликка интилиш мавжуд. Чунончи, асарнинг илк байти Одил Икром таржимасида қуйидагича жаранглайди:
Тингла, бу най не шикоят айлагай,
Айрилиқлардан ҳикоят айлагай.
Асқар Маҳкам таржимасида:
Тинглагил, най не ҳикоят айлагай,
Айрилиқлардан шикоят айлагай.
Жамол Камол таржимасида:
Тингла найдин, чун ҳикоят айлагай,
Айрилиқлардин шикоят айлагай.
Барча таржималар бир-бирига яқин, айни пайтда, бари ўзича гўзал. Фақат Одил Икромнинг бошқа икки таржимадан фарқи шуки, у “Кўниё нусхаси”га суянгани учун “шикоят” билан “ҳикоят” сўзларининг ўрни алмашган. Унга кўра, най аввал шикоятни бошлайди, кейин эса шикоятига сабаб бўлган айрилиқ ҳақидаги ҳикоятларини сўзлайди. Бир қарашда таржималарда катта фарқ йўқ, лекин чуқурроқ мушоҳада қилинса, барибир, най аввал шикоятини бошлаб, сўнг айрилиқлар ҳақидаги ҳикоятга ўтгани мантиққа яқинроқдек туюлади.
Шунинг учун ҳам мен унга илк кез (журналда муҳаррир бўлиб ишлаётган вақтимда) дуч келишим билан ўша пайтда Тожикистонда яшаётган таржимонга хат ёзиб, бир парча юборсангиз, “Шарқ юлдузи”да эълон қиламиз дегандим. У юборганди, биз ҳам таржимадан каттагина парчани чоп этгандик. Кейинроқ, университетда дарс бериб юрган чоқларимда Одил акага яна хат ёзиб, олти дафтардан тайёр бўлган учтасининг электрон вариантларини сўраб олдимда, ҳар йили талабаларга ўқитиб бордим.
Мана, ниҳоят, Одил Икром улуғ ишни якунлабди!
Бу нафақат катта шоир ва улкан таржимон Одил Икромнинг, айни пайтда, ўзбек халқининг, миллатию тилидан қатъий назар, ўзбекча матн ўқий оладиган барча юртдошларимизнинг маънавий, адабий байрамидир!
Улуғ Навоий устози Румий ҳақида “Буюкликнинг кўз илғамас чўққиси” деган эди.
Чўққи томон юриш, у ердан туриб оламга тафаккур нигоҳини ташлаш барчамизга муборак бўлсин!
Азиз китобхон!
Руснинг улуғ адиби Фёдор Достоевский муҳим китобларни топиб ўқиш керак, қолганини ҳаётнинг ўзи жой-жойига қўяди, деган эди.
“Маънавий маснавий”, ҳеч шубҳа йўқки, ана шундай муҳим китоблардан бири! Энг муҳимларидан бири, унутманг!..
3.
Дўстимга дедимки, Румий ва Толстой учрашувини, суҳбатини тасаввур қилиб кўр!” У жавоб берди: “Тасаввур қилдим. Толстой савол беради, Румий эса жавоб”. Тўғри, Шарқнинг ҳамма саволларга жавоби бўлган ўша вақтда. Кейин эса ўйлаб кетдим: агар Тостойнинг замонида яшаганида Румий ҳам саволлардан иборат бўлиши мумкинмиди?.. Ҳа, мумкин эди. Чунки бу замонга келиб, илм, аниқ фанлар анча тараққий топган бўлиб, илгариги тайёр жавобларни саволларга айлантириб улгурган эди. Шунинг учун ҳам Толстойдек даҳо инсон динларни ҳам, илм-фанни ҳам узоқ мушоҳада қилиб, талай шафқатсиз саволларни кўндаланг қўйган эди. Ўйлайманки, бугун дунё Толстой бобо замонидан янада ўзгариб, мураккаблашиб кетди ва ҳозирда туғилаётган саволларнинг ниши янада ўткир бўлиб қолди. Бу ерда савол қўйган ҳам, жавоб берган ҳам тенгдир. Чунки янги савол қўйиш учун эски жавобнинг қониқарсиз бўлиб қолганини исбот қилиш керак бўлади-да. Бу эса жавобдан кам ҳодиса эмас. Кўринадики, ҳамма даврларнинг ўз румийу толстойларига эҳтиёжи бўлади. Демак, Румий даҳоси яратган маънавий мерос ўз даври учун ечим бўлган, шу билан бирга, чуқурроқ мушоҳада қилинса, дунё бугун ҳам ўша ечимларга жуда кўп масалаларда эҳтиёж туймоқда. Нега? Чунки инсон дунё билан беш асосий сезгиси орқали муносабатга киришар экан, яъни башар аҳли тубдан мутацияга учраб, унинг жисми, ўй-хаёли, эҳтиёжлари бутунлай эврилиб-ўзгариб кетмас экан, Румий каби даҳолар қолдирган мерос ўз аҳамиятини сақлаб қолаверади. Ўзгарган нарса асосан шаклда бўлади, шунинг учун ҳам ҳар замоннинг улуғлари Румийларга суянган ҳолда, ўз даврига мос ва хос шаклларда ўша ҳикматларни қайтадан яратади. Янгиланиш шу ерда бўлади, янгиланиш шундай бўлади. Донишмандлар: “Ҳар қандай янгилик яхши унутилган эскиликдир” дея бежтиз айтишмаган. Албатта, ҳаёт давом этар экан, янгидан янги кашфиётлар ҳам яратилаверади. Лекин ўша кашфиётлар ҳам шу чоққача униб-ўсиб келаётган ҳаёт дарахтининг биттадан янги шохлари бўлади. Ундан нари эмас. Ундан нари бўлиши учун, таъкидланганидек, инсон мутацияга учраб, унинг ҳаёти тубдан ўзгариши шарт.
4.
Ўтган минг йиликлар давомида пайғамбарлар фаолиятига тегинмаган ҳолда қараганимизда ҳам, башариятнинг сара хаёлпараст фарзандлари идеал давлат, идеал жамият, комил инсон ҳақида хаёл суришган, фикр юритишган, бу борадаги ғояларини ўртага ташлашган ( “Билгамиш”дан тортиб “Калила ва Димна”ю кўпдан кўп бошқа халқ эпосларига ўхшаш асарларнинг номаълум муаллифлари, Ҳомер, Суқрот, Афлотун, Арасту, Фаробий, Беруний, Ибн Сино, Данте, Румий, Аттор, Низомий, Навоий, Томас Мур, Толстой ва ҳ.к…). Амалиётчилари идеал давлат, идеал жамият қуриш ҳақидаги орзу-хаёлни амалга оширишга уриниб кўришган, қаердадир, қанчадир муддат бу ишни қисман уддалашган ҳам. Бироқ башариятнинг ўй-хаёли маиший ботқоққа ботиб қолганлари, яъни истеъмолчилари эса, хаёлпарасту амалиётчилар бунёд этганни бузганлар, бузмоқдалар ва яна бузадилар. Мана шу учликда Румий ва у сингари даҳолар кашф қилувчию бунёд этувчилардир. Шунинг учун ҳам уларга ҳамиша, ҳамма замонларда эҳтиёж бор, бўлади.
5.
ХIХ ва, айниқса, ХХ асрга келиб фақат шоир ёки ёзувчи бўлишнинг ўзи етмай қолди. Чунки илм-фан ривожланиб, уларнинг ютуқлари адабиётнинг битта қанотига айланди. Илм-фан ютуқларини ҳисобга олмай асар ёзиш эса, ижодкорнинг тездагина мисини чиқариб қўя бошлади. Эътибор беринг, бу ҳол, айниқса, ХХ асрга келганда янада кучайди. Лекин Румий ва у сингари айрим Шарқ даҳолари бу ишга Ўрта асрлардаёқ қўл ургани кишини ҳайратлантиради. Жуда эрта, тўғрими? Чунки улар ҳаётни, инсонни зоҳиринигина тасвирлаш билан чекланмаганлар, балки чуқур билим, кузатиш натижасида уни бадиий тадқиқ этганлар. Шунинг учун ҳам Гегель, Эрих Фромм, Зигмунд Фрейд каби дунё тан олган олимларнинг ишларида румийлар айтиб ўтиб кетган кўпдан кўп фикрлар, ғоялар, қарашлар ўз тасдиғини топган. Гегелнинг руҳ бирламчи бўлиб, кўриниб турган моддий дунё руҳлар оламининг сояси эканлиги ҳақидаги қарашлари Румий асарларида мавжуд. Эрих Фромм муайян муносабат билан ўз қарашларини илгари сурар экан, “Инсон қалби” деган китобида Румийдан каттагина иқтибос келтиради, Фрейднинг жинсий эҳтиёжнинг инсон ҳаётидаги улкан роли тўғрисидаги бутун бошли назарияси Румийнинг биргина “Қайсга таҳаммулидан ортиқ эҳтирос берилгани учун у Мажнунга айланди” жумласидаги фикри билан ҳамоҳанглиги ва ҳоказо бунга ўхшаш кўплаб мисоллар мавлонининг одам ва одамни ўрганишда ўз давридан ниҳоят даражада илгарилаб кетганини англатади. Қолаверса, Румий бир пайтнинг ўзида инсонга руҳий, биологик ва ижтимоий илдизга эга мавжудод сифатида қарайди. Румий меросининг эскирмаётганини, аксинча, тобора – ҳар даврда уни энг илғор замондошлар сафига олиб чиқаётган сабаблардан бири ҳам айнан шу ерда – унинг улуғ мутасаввиф шоирлигидан ташқари, жуда катта қомусий олим эканлигидадир.
6.
Румийни етти ёшдан етмиш ёшгача – ҳиндудан инглизгача, арабдан япону форсдан турккача барчанинг бирдек тушуна олиши эса жуда улкан, ўлмас ҳақиқатларни содда бадиий шаклларда ифодалай олгани билан изоҳланади, менимча. Деярли ҳар қандай ижодкорнинг шундай бир орзуси борки, ёзган асарини кўпчилик тушуниб ўқиса, у ирқидан, жинсидан, эътиқодидан қатъий назар, аксар ўқувчиларни ўз оламига олиб кирса, уларга таъсир қилса, дейди. Буни ХХ асрда постмодернистлар ҳам орзу қилган эдилар. Буни бир ёзувчи сифатида мен ҳам ҳамиша орзу қилганман. Лекин буни қарангки, ХХ асрнинг постмодернизм каби илғор санъату адабиёт йўналишлари орзу қилган даражани неча юз йил бурун румийлар рўёбга чиқарганлар. Улар қолдирган мерос хос ўқувчига ҳам, авомга ҳам бирдек ёқаверади: уларни боғчалару мактаблардаги ўғил-қизларимиз қизиқарли ҳикоятлар тарзида ўқишади, саксон ёшли чолу кампирларнинг оғизларида ҳикматлар тарзида яшайди. Хулласи калом, Румий асарларидан ҳар бир ёш, ҳар бир савиядаги ўқувчи ўзига керакли мағизни топиб ҳузурланади. Ҳа, “Буюкликнинг кўз илғамас чўққиси”нинг тахминан ана шундай хусусиятлари бўлади.
7.
Биз Румий асарлари, айниқса, бугун – глобаллашув даврида жуда катта аҳамиятга эга, дедик. Чиндан, улуғ мутасаввиф ўз асарларида илгари сурган ғояларда замонавий дунё, замондош инсон дуч келиб турган кўплаб муаммоларнинг тайёр ечимлари яширин. Фақат буни кўра билиш керак. Кўриш учун эса, чин дилдан исташ лозим: ўз эгомиз хархашаларидан баланд кўтарила билишимиз шарт. Шу маънода, келинг, унинг маъно жавоҳирлари уммонларга қиёс этгулик “Маснавий” асарининг иккинчи дафтарига киритилган биргина ҳикоятини тушунишга ва замондош инсон ҳаётига шу ҳикмат ракурсидан туриб боқишга уриниб кўрайлик. “Мусо алайҳиссаломнинг чўпон муножотини инкор этгани” деган бўлим шундай бошланади:
Йўлда бир чўпонни учратди Мусо,
Дерди тинмай: “Эй Худойим! Эй Худо!
Қайдасан, то Сенга бўлсам бир малай,
Чориғинг чокин тикиб, сочинг тарай.
Ўлдириб бит, то ювай тўнингни ҳам,
Келтирай олдингга сут, эй Муҳташам!
Кел, оёғингни силаб, қўлдан ўпай,
Келса уйқу вақти, Сенга жой тўшай.
Сенга бор эчкимни қурбон айлагум!
Сени деб оҳ-зору туғён айлагум!”
Демак, чўпон ўз тушунчасидан келиб чиқиб Аллоҳга муножот қиляпти: Эй, Худойим, қаердасан, кел, мен сенинг малайинг бўлиб, чориғингни тикиб, сочингни тарай, тўнингни ювиб, оёғингни уқалаб, Сенга сут тутай, уйқунг келиб қолса, жой тўшаб берай!.. деяпти. Буни эшитиб қолган Мусо алайҳиссалом унга қараб дўқ уради:
Шул йўсин сўйларди чўпон нораво,
“Ким билан суҳбат бу?” – деб сўрди Мусо.
Деди: “Улки, бизни пайдо айламиш,
Ер билан осмонни барпо айламиш”.
Деди: “Ҳай-ҳай, сен гуноҳ қилдинг азим,
Муслим ўлмай, кофир ўлдинг, эй лаим!..
Кимсан – Мусо пайғамбар чўпон билан мулоқотда хатога йўл қўймоқда: Ҳақ таолога ундай муножот қилинмайди, У сенга ўхшаган одам эмас, деяпти. Натижада Чўпон хафа бўлиб, ўзи билган, таниган Ҳақ таолодан узоқлашиб, биёбонга чиқиб кетяпти.
Ушбу ҳикоятни ҳозирги давр тилига кўчирсак, яъни замонавий тушунчаларга таржима қилсак, қандай бўлади? Менимча, тахминан шундай: ҳозир ҳам одамлар бир-бирларини бошқачароқ бўлгани учун, ўзларига ўхшамагани, ўзга тилда сўзлашгани, бошқа динга эътиқод қилгани ва шу каби “бегоналик”лар учун ёмон кўришади, душманлик қилишади. Ҳатто битта динлар ўртасида ҳам турли туман мазҳаблар, секталар, йўналишлар мавжуд. Ҳамда улар бир-бирларини айнан ана шундай шакллардаги тафовутлар учун айблашади, фитналар уюштиришади, урушлар қилишади. Чунончи, кейинги ўттиз йил ичида Яқин Шарқ, Афғонистон, Украина, Африка, Босния, Кавказ каби мамалакат ва минтақаларда рўй берган қонли тўқнашувлар замирида сиёсий, иқтисодий, территориал, диний манфаатлардан ташқари бир-бирларини айнан бошқача бўлгани учун ҳам ўлдириш ҳоллари юз берди. Ҳануз юз бермоқда.
Ваҳоланки, Худонинг истаги бошқа эди демоқчи бўлади Румий, шунинг учун ҳам Ҳақ таоло Мусога танбеҳ беради:
Сўнг ваҳий келмиш Худодан: “Эй Мусо!
Бандамизни айладинг биздан жудо. 1750
Бандани қўшмоқ учун келганмисан
Ё уни тўсмоқ учун келганмисан?
Токи борсан, ўртага солма фироқ,
“Абғазу-л-ашёи инди ат-талоқ”.
Айладим ҳар кимга ўз тарзин ато,
Айладим ҳар кимга ўз арзин ато.
Яъни ҳар кимнинг ўз тарзи ва арзи бор, тўсқинлик қилма демоқда. Энди бир ўйлаб кўрайлик: сиз билан биз яшаётган замонавий дунё ҳар кимнинг ўз тарзию арзига нечоғли бағрикенг бўла оляпти?.. Жавобимиз нафақат қониқарсиз, айни пайтда, ғоят ачинарлидир. Бугун дунё халқлари ҳар қачонгидан-да толерант муносабатга муҳтож. Чунки у ҳар қачонгидан-да бир бирига жуда-жуда яқин келиб турибди. Бас, Румийлар меросларига қайтиб иш кўрмоқ айни муддаодир.
Ёки бўлмасам, Румийнинг ўша машҳур ҳикоятини эсга олайлик: одамлар Каъба қараб йўл олар экан, ким Марғибдан, ким Машриқдан, яна ким отдаю ким пиёда ҳаракатланади. Мағриблик Машриқлик билан, отдаги пиёда билан кела-келгунча “менинг йўлим тўғри, сеники эгри” дея талашиб-тортишади. Лекин Каъбага, Яратганнинг уйига келгач эса тортишувлар барҳам топади. Чунки улар ҳаммаларининг истаклари бир, ягона эканлигини тушуниб қоладилар. Худди шундай, бугунги замондаги кўпгина диний, сиёсий, иқтисодий ихтилофларнинг сабаби ҳам айнан мана шундай шаклларда холос. Ичкари-моҳиятда эса, одамлар акcар ҳолда бир нарсани хоҳлашади.
Толерантлик, яъни бағрикенглик бугун дунёга сув билан ҳаводек зарур. Ўзакда Қуръон асосига таянган ҳазрати Румий асарлари ўқувчини ана шундай бағрикенг бўлишга ундайди, ўргатади. Нима учун шундай бўлиш кераклигини ҳам тушунтиради, қуруқ панд-насиҳатлар билан эмас, балки ёрқин ҳикоятлар, рамзлар, мажозлар, бадиий образлар ёрдамида амалга оширади бу ишни. Такрор айтаман: Румий талқинидаги исломнинг бағри ниҳоятда кенг. Ислом динини, унинг муқаддас каломини таржимаю тафсир қилаётган замондош дунё олимлари Румий сингари парвози ниҳоятда юксак олимлардан ана шу бағрикенгликни ўрганишлари жуда-жуда муҳим, деб ўйлайман.
Шу маънода Румий асарлари ўқувчиларни шаклларга алданиб, бир-бирларига ёвлик қилмасликка, балъакс, ҳамма инсон бир ота-онадан – Одам Атою Момо Ҳаводан тарқаганини уқиб англашга ва шу англам асосида яшашга чақиради.
8.
Камина Туркияда таҳсил олиб юрган 1992-93 – йилларда уларнинг “Китоб фуар”ларига кириб оғзим очилган эди: дунёнинг мен билган, номини эшитган барча улуғларининг асарлари туркча таржимада, кириш сўзлари билан чоп этилиб, расталарга тахланиб қўйилганди. Ўша пайтда ўзимизда бўлмаган ва ҳатто ҳозиргача топиш қийин Берунийю Ибн Синоларнинг, Толстойу Достоевскийларнинг ҳамма асарларининг таржималари кўпжилдликлар шаклида, чиройли муқоваларда “манаман” деб турарди. Ўшанда мен турк ўқувчиларига ҳавас қилгандим. Хусусан, Жалолиддин Румий таржималарининг ҳам бир қанча вариантлари бор эди. Хуллас, биз талаба эдик ўша вақтлар. Юртимизга юзлаб китоблар билан қайтганмиз. Уларнинг орасида Мавлоно Румийнинг “Фийхи ма фихи” (“Ичиндаги ичиндадир”) асари ҳам бор эди. Келибоқ, унинг таржимасига киришганимиз ёдимда. Сўнг ҳазратнинг яна тўрт асари, жумладан, уларнинг энг маҳобатлиси, сараси – “Маснавий” қачон ўзбекчага ўгирилар экан, дея ўйлардик. Бугун ўзбек ўқувчилари ана шу орзуга Одил Икром таржимаси мисолида яна бир бор етиб турибди. Шу муносабат билан яна бир орзу қилсак ярашади – Румий ҳазратларининг ўзбекча жарангламаган сўнги асари – “Мактубот” ўз таржимонини кутмоқда.
Демак, миллатнинг ўсиб-униши учун дунёнинг етиб борган даражасидан хабардорлик керак. Бунинг учун эса, бизга барча улуғлар асарларининг соф ўзбек тилидаги жаранги зарур, сўнг шу пойдевор устига янги меросни қурсак арзийди. Шундагина биз қурган янги бино мустаҳкам, баланд ва энг муҳими, фойдали бўлади. Дунё етиб келган даражадан ғофил ҳолда нимадир қилишга уриниш эса велосипедни қайтадан кашф қилиб жар солишдек аянч ҳолдир.
9.
Муҳтарам, – миллатидан қатъий назар, – ўзбек тилида ўқиб-уққич ўқувчи!
Мадомики, сиз ушбу сўзларни ўқиётган экансиз, демак, қўлингизда шоирлар шоири, мутафаккирлар мутафаккири, олимлар олими бўлмиш мавлоно Жалолиддин Румийнинг шоҳ асари – “Маънавий маснавий” турибди. Бас, сизга ушбу муаззам асарни ўзбек тилида ўқиш муборак бўлсин! Шунингдек, ўқиганларингизни уқиш, уққанларингиз билан яшаш, яратиш бахти насиб қилсин! Ҳеч шубҳа йўқки, “Маънавий маснавий” дан баҳра олган инсон фақат ва фақат юксалади. Зеро, Румий “Маснавий”да илгари сурган ғоялар ўқувчини шакллару урф-одатлар, маҳдуд қарашлар қолипларини парчалаб, озод парвоз қилишга чақирадики, бугун қалқиб турган рўйи заминимизга айнан мана шундай бағрикенг юксалишлар, парвозлар сув билан ҳаводек зарур.
2021 йил, куз
Мақола муаллифи ҳақида: Улуғбек Ҳамдам (Ҳамдамов Улуғбек) 1968 йил, 24 апрелда Андижон вилояти, Марҳамат туманида туғилган.1988-1993 йилларда ТошДУ нинг ўзбек филологияси факултетида таҳсил олган. 1992-93 йилларда эса давлатимиз ташаббуси билан ўқишга юборилган талабалар сафида Туркиянинг Кўнё шаҳрида тахсилни давом эттирган. 1993-1994 йилларда Шарқшунослик институтида турк тилидан дарс берган. 1994-1996 йилларда Ҳозирги Миллий Университет ўзбек филологияси факултетининг кундузги аспирантурасини ўқиган.1997 йилда «30-йиллар ўзбек шеъриятида «соф лирика» муаммоси» (Ойбек шеърлари мисолида) мавзусида номзодлик диссертациясини ёқлаган. Илмий раҳбари — филология фанлари доктори, профессор Умарали Норматов. Ҳозирда «ХХ аср ўзбек шеърияти бадиий тафаккур тадрижининг ижтимоий-психологик асослари» мавзусида докторлик диссертацияси устида ишламоқда. Илмий маслаҳатчи — филология фанлари доктори, профессор Наим Каримов. 1997-2009 йилларда Ўзбекистон Фанлар академиясининг Алишер Навоий номидаги Тил ва Адабиёт институтида катта илмий ходим. 2009- йилдан бери «Шарқ юлдузи» журналининг бош муҳаррири лавозимида ишлаб келмоқда.«Тангрига элтгувчи исён» (2002), «Атиргул» (2006), «Сени кутдим» (2007) шеърий ҳамда «Ёлғизлик» (2000), «Мувозанат» (2003), «Исён ва итоат» (2004), «Сабо ва Самандар», «Узоқдаги Дилнура» (2010) каби насрий асарлари нашр этилган. Илмий асарлар тўплами ҳам бор («Бадиий тафаккур тадрижи», 2003; «Янгиланиш эҳтиёжи», 2007).У. Ҳамдам Ж. Румийнинг «Ичиндаги ичиндадир» (2001) ва профессор У. Туроннинг «Туркий халқлар мафкураси тарихи» номли асарларини турк тилидан ўгирган.
“Ma’naviy masnaviy” hajm va ma’no jihatidan eng salmoqlisi – olti daftar (kitob)dan iborat muhtasham asardir. Sharqning yana bir ulug’ mutasavvif shoiri Abdurahmon Jomiy mavlono haqida shunday lutf qiladi: “Kitobi bor, vale payg’ambar emas”.
Ulug’bek HAMDAM
GLOBAL DUNYODAGI YO’LCHI YULDUZ(LAR)
(yoki “Masnaviy”dan taralgan yog’du)
1.
Bugun dunyo globalizm sharoitida nafas olyapti. Bu degani shuki, undagi jamiki jamiyatlar, ularning madaniyatlari, dunyoqarashlari bir-biriga ta’sir qilib, integratsiyalashib boryapti. Jarayonning juda katta ijobiy va salbiy tomonlari bor. Yer yuzidagi odamlarning bir-birlaridan xabardor bo’lishi, buning natijasida bir-birlaridan ko’rib-o’rganishi ijobiy hodisa bo’lsa, kuchli jamiyatlar madaniyatiyu urf-odatlarining kuchsiz jamiyatlarning xuddi shunday xususiyatlarini o’ziga singdirib yuborishi oqibatida ne-ne jamiyatlar, madaniyatlar, tillaru qadriyatlarning yer yuzidan supirilib, uning o’rnida ommaviy madaniyatning vujudga kelishi va urchishi kabi hodisalar o’ta salbiy voqeliklardir.
Uchoq, tezyurar poyezdlar, mashinalar, telefon, internet singari texnika vositalari odamlarning o’zaro muloqotlarini tezlashtirdi, albatta. Ayni damda, ushbu vositalar odamlar o’rtasida juda katta muammolarni ham keltirib chiqardi, chiqarmoqda. XX asrgacha juda keng, hatto cheksiz deb bilingan dunyo XXI asrga kelganda kattakon bir uydek ekani ma’lum bo’lib qoldi. Bir paytning o’zida bir necha mamlakatning vatandoshi va hatto “dunyo grajdani” degan tushunchalar paydo bo’ldi. Lekin odamlar o’rtasidagi muloqot, ularning bir-birlariga, madaniyatlariga, qadriyatlariga bo’lgan munosabati hali-haligacha ijobiy asosda to’liq hal qilingan emas. Xuddi mana yerda irqlaru dinlar, madaniyatlaru tillar, dunyoqarashu urf-odatlar qoliplaridan baland parvoz qila olgan Jaloliddin Rumiy kabi daho shoirlarning borligi, ularning meroslari bashariyat uchun xuddi yo’lchi yulduz kabi ta’sir qiladi, yo’l ko’rsatadi, xaloskorlik vazifasini o’taydi, menimcha.
Mavlono Rumiydan beshta yirik hajmdagi asar qolgan:
1. “Ma’naviy masnaviy”.
2. “Katta devon” (“Devoni Kabir”).
3. “Ichindagi ichindadir” (“Fiyxi mo fixi”)
4. “Etti majlis” (“Majolisi sab’a”)
5. “Maktubot”
Shulardan “Ma’naviy masnaviy” hajm va ma’no jihatidan eng salmoqlisi – olti daftar(kitob)dan iborat muhtasham asardir. Sharqning yana bir ulug’ mutasavvif shoiri Abdurahmon Jomiy mavlono haqida shunday lutf qiladi: “Kitobi bor, vale payg’ambar emas”.
Jaloliddin Rumiy va uning “Masnaviy”si haqida Jomiy hazratlaridan o’tkazibroq biron so’z aytish maholligini e’tirof etganimiz holda, uning mazkur asarining o’zbekcha amalga oshirilgan yangi, bebaho tarjimasi atrofida o’z imkonimiz doirasida so’z yuritishga harakat qilamiz.
2.
Ancha yillar burun internetda bir tarjimaga ko’zim tushdi. O’qisam, haqiqiy o’zbekona jaranglayapti: “Zo’r-ku!” dedim o’zimga o’zim. Axir, o’girmadan kattagina parchani so’zlikka bir marta ham qaramay tushuna olgandim. “Mana, o’zbekona ifodali tarjima!”, dedim sevinib. Bu, shubhasiz, tarjimonning mahoratidan, yutug’idan darak edi.
Odil Ikromgacha “Masnaviy”dek shoh asarning tarjimasi yo’q edimi? Bor edi. Bo’lganda qandoq. Marhum shoir Asqar Mahkam uning ikki kitobini izohlar bilan o’z tarjimasida e’lon qilgandi, afsuski, qolganiga ulgurmadi – erta qaytish qildi. O’zbekiston xalq shoiri, ulkan tarjimon Jamol Kamol “Masnaviy”ning to’liq tarjimasini ilk bor o’zbek o’quvchilariga taqdim etdi. Ungacha ham Jamol Kamol o’zbek o’quvchilarini Rumiy olami bilan tanishtirish yo’lida ko’p mehnatlar qilib, Radiy Fish qalamiga mansub “Jaloliddin Rumiy” nomli biografik romanni va ko’plab ruboiy, g’azallarini tarjima qilgan, daho shoirning badiiy olamiga kirish uchun zamin tayyorlagan edi. Biroq haqiqat haqqi aytish lozimki, uning “Masnaviy” tarjimasini o’qiganimda filolog bo’lganim holda, turli xil lug’atlarga bot-bot qarashga majbur bo’lgandim. Boz ustiga, bir bayt, ikki bayt o’qib, tin olib, “nima deyilmoqda?” deya mushohada qilmoqqa tutingandim – eslayman. Shunga qaramay, yana o’sha haqiqat haqqi aytish joizki, Jamol Kamol va Asqar Mahkam amalga oshirgan tarjimalar “Masnaviy” deb atalgan osmono’par toqqa qo’yilgan dastlabki sharafli narvonlar edi. Qolaversa, Asqar Mahkam tarjimasi juda katta va salmoqli izohlar bilan amalga oshirilayotgan edi. Shu ma’noda, uni alohida bir tarjima sifatida qabul qilish lozim. Ha, ulkan asarlarning mana shundan xilma-xil tarjimalari bo’lmog’i kerak. Ular qaysidir ma’nolarda bir-birlarini to’ldiradi.
Mana, nihoyat, qo’limizda muazzam asarning uchinchi – o’zbekcha o’girmasi turibdi. Buning ko’zga ilk tashlanguvchi xususiyati shuki, u chindan ham o’zbekcha ifodada jaranglagan. Natijada siz ma’no ipini qo’lingizga mahkam tutib oldingizmi, bas, yo’lda qoqilmay, turtinmay, to’xtamay dadil ildamlay olasiz. Ya’ni yangi o’girmada asliy ma’nolarni yetkazib berishda maksimal darajadagi aniqlikka intilish mavjud. Chunonchi, asarning ilk bayti Odil Ikrom tarjimasida quyidagicha jaranglaydi:
Tingla, bu nay ne shikoyat aylagay,
Ayriliqlardan hikoyat aylagay.
Asqar Mahkam tarjimasida:
Tinglagil, nay ne hikoyat aylagay,
Ayriliqlardan shikoyat aylagay.
Jamol Kamol tarjimasida:
Tingla naydin, chun hikoyat aylagay,
Ayriliqlardin shikoyat aylagay.
Barcha tarjimalar bir-biriga yaqin, ayni paytda, bari o’zicha go’zal. Faqat Odil Ikromning boshqa ikki tarjimadan farqi shuki, u “Ko’niyo nusxasi”ga suyangani uchun “shikoyat” bilan “hikoyat” so’zlarining o’rni almashgan. Unga ko’ra, nay avval shikoyatni boshlaydi, keyin esa shikoyatiga sabab bo’lgan ayriliq haqidagi hikoyatlarini so’zlaydi. Bir qarashda tarjimalarda katta farq yo’q, lekin chuqurroq mushohada qilinsa, baribir, nay avval shikoyatini boshlab, so’ng ayriliqlar haqidagi hikoyatga o’tgani mantiqqa yaqinroqdek tuyuladi.
Shuning uchun ham men unga ilk kez (jurnalda muharrir bo’lib ishlayotgan vaqtimda) duch kelishim bilan o’sha paytda Tojikistonda yashayotgan tarjimonga xat yozib, bir parcha yuborsangiz, “Sharq yulduzi”da e’lon qilamiz degandim. U yuborgandi, biz ham tarjimadan kattagina parchani chop etgandik. Keyinroq, universitetda dars berib yurgan choqlarimda Odil akaga yana xat yozib, olti daftardan tayyor bo’lgan uchtasining elektron variantlarini so’rab oldimda, har yili talabalarga o’qitib bordim.
Mana, nihoyat, Odil Ikrom ulug’ ishni yakunlabdi!
Bu nafaqat katta shoir va ulkan tarjimon Odil Ikromning, ayni paytda, o’zbek xalqining, millatiyu tilidan qat’iy nazar, o’zbekcha matn o’qiy oladigan barcha yurtdoshlarimizning ma’naviy, adabiy bayramidir!
Ulug’ Navoiy ustozi Rumiy haqida “Buyuklikning ko’z ilg’amas cho’qqisi” degan edi.
Cho’qqi tomon yurish, u yerdan turib olamga tafakkur nigohini tashlash barchamizga muborak bo’lsin!
Aziz kitobxon!
Rusning ulug’ adibi Fyodor Dostoyevskiy muhim kitoblarni topib o’qish kerak, qolganini hayotning o’zi joy-joyiga qo’yadi, degan edi.
“Ma’naviy masnaviy”, hech shubha yo’qki, ana shunday muhim kitoblardan biri! Eng muhimlaridan biri, unutmang!..
3.
Do’stimga dedimki, Rumiy va Tolstoy uchrashuvini, suhbatini tasavvur qilib ko’r!” U javob berdi: “Tasavvur qildim. Tolstoy savol beradi, Rumiy esa javob”. To’g’ri, Sharqning hamma savollarga javobi bo’lgan o’sha vaqtda. Keyin esa o’ylab ketdim: agar Tostoyning zamonida yashaganida Rumiy ham savollardan iborat bo’lishi mumkinmidi?.. Ha, mumkin edi. Chunki bu zamonga kelib, ilm, aniq fanlar ancha taraqqiy topgan bo’lib, ilgarigi tayyor javoblarni savollarga aylantirib ulgurgan edi. Shuning uchun ham Tolstoydek daho inson dinlarni ham, ilm-fanni ham uzoq mushohada qilib, talay shafqatsiz savollarni ko’ndalang qo’ygan edi. O’ylaymanki, bugun dunyo Tolstoy bobo zamonidan yanada o’zgarib, murakkablashib ketdi va hozirda tug’ilayotgan savollarning nishi yanada o’tkir bo’lib qoldi. Bu yerda savol qo’ygan ham, javob bergan ham tengdir. Chunki yangi savol qo’yish uchun eski javobning qoniqarsiz bo’lib qolganini isbot qilish kerak bo’ladi-da. Bu esa javobdan kam hodisa emas. Ko’rinadiki, hamma davrlarning o’z rumiyu tolstoylariga ehtiyoji bo’ladi. Demak, Rumiy dahosi yaratgan ma’naviy meros o’z davri uchun yechim bo’lgan, shu bilan birga, chuqurroq mushohada qilinsa, dunyo bugun ham o’sha yechimlarga juda ko’p masalalarda ehtiyoj tuymoqda. Nega? Chunki inson dunyo bilan besh asosiy sezgisi orqali munosabatga kirishar ekan, ya’ni bashar ahli tubdan mutatsiyaga uchrab, uning jismi, o’y-xayoli, ehtiyojlari butunlay evrilib-o’zgarib ketmas ekan, Rumiy kabi daholar qoldirgan meros o’z ahamiyatini saqlab qolaveradi. O’zgargan narsa asosan shaklda bo’ladi, shuning uchun ham har zamonning ulug’lari Rumiylarga suyangan holda, o’z davriga mos va xos shakllarda o’sha hikmatlarni qaytadan yaratadi. Yangilanish shu yerda bo’ladi, yangilanish shunday bo’ladi. Donishmandlar: “Har qanday yangilik yaxshi unutilgan eskilikdir” deya bejtiz aytishmagan. Albatta, hayot davom etar ekan, yangidan yangi kashfiyotlar ham yaratilaveradi. Lekin o’sha kashfiyotlar ham shu choqqacha unib-o’sib kelayotgan hayot daraxtining bittadan yangi shoxlari bo’ladi. Undan nari emas. Undan nari bo’lishi uchun, ta’kidlanganidek, inson mutatsiyaga uchrab, uning hayoti tubdan o’zgarishi shart.
4.
O’tgan ming yiliklar davomida payg’ambarlar faoliyatiga teginmagan holda qaraganimizda ham, bashariyatning sara xayolparast farzandlari ideal davlat, ideal jamiyat, komil inson haqida xayol surishgan, fikr yuritishgan, bu boradagi g’oyalarini o’rtaga tashlashgan ( “Bilgamish”dan tortib “Kalila va Dimna”yu ko’pdan ko’p boshqa xalq eposlariga o’xshash asarlarning noma’lum mualliflari, Homer, Suqrot, Aflotun, Arastu, Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, Dante, Rumiy, Attor, Nizomiy, Navoiy, Tomas Mur, Tolstoy va h.k…). Amaliyotchilari ideal davlat, ideal jamiyat qurish haqidagi orzu-xayolni amalga oshirishga urinib ko’rishgan, qayerdadir, qanchadir muddat bu ishni qisman uddalashgan ham. Biroq bashariyatning o’y-xayoli maishiy botqoqqa botib qolganlari, ya’ni iste’molchilari esa, xayolparastu amaliyotchilar bunyod etganni buzganlar, buzmoqdalar va yana buzadilar. Mana shu uchlikda Rumiy va u singari daholar kashf qiluvchiyu bunyod etuvchilardir. Shuning uchun ham ularga hamisha, hamma zamonlarda ehtiyoj bor, bo’ladi.
5.
XIX va, ayniqsa, XX asrga kelib faqat shoir yoki yozuvchi bo’lishning o’zi yetmay qoldi. Chunki ilm-fan rivojlanib, ularning yutuqlari adabiyotning bitta qanotiga aylandi. Ilm-fan yutuqlarini hisobga olmay asar yozish esa, ijodkorning tezdagina misini chiqarib qo’ya boshladi. E’tibor bering, bu hol, ayniqsa, XX asrga kelganda yanada kuchaydi. Lekin Rumiy va u singari ayrim Sharq daholari bu ishga O’rta asrlardayoq qo’l urgani kishini hayratlantiradi. Juda erta, to’g’rimi? Chunki ular hayotni, insonni zohirinigina tasvirlash bilan cheklanmaganlar, balki chuqur bilim, kuzatish natijasida uni badiiy tadqiq etganlar. Shuning uchun ham Gegelь, Erix Fromm, Zigmund Freyd kabi dunyo tan olgan olimlarning ishlarida rumiylar aytib o’tib ketgan ko’pdan ko’p fikrlar, g’oyalar, qarashlar o’z tasdig’ini topgan. Gegelning ruh birlamchi bo’lib, ko’rinib turgan moddiy dunyo ruhlar olamining soyasi ekanligi haqidagi qarashlari Rumiy asarlarida mavjud. Erix Fromm muayyan munosabat bilan o’z qarashlarini ilgari surar ekan, “Inson qalbi” degan kitobida Rumiydan kattagina iqtibos keltiradi, Freydning jinsiy ehtiyojning inson hayotidagi ulkan roli to’g’risidagi butun boshli nazariyasi Rumiyning birgina “Qaysga tahammulidan ortiq ehtiros berilgani uchun u Majnunga aylandi” jumlasidagi fikri bilan hamohangligi va hokazo bunga o’xshash ko’plab misollar mavlonining odam va odamni o’rganishda o’z davridan nihoyat darajada ilgarilab ketganini anglatadi. Qolaversa, Rumiy bir paytning o’zida insonga ruhiy, biologik va ijtimoiy ildizga ega mavjudod sifatida qaraydi. Rumiy merosining eskirmayotganini, aksincha, tobora – har davrda uni eng ilg’or zamondoshlar safiga olib chiqayotgan sabablardan biri ham aynan shu yerda – uning ulug’ mutasavvif shoirligidan tashqari, juda katta qomusiy olim ekanligidadir.
6.
Rumiyni yetti yoshdan yetmish yoshgacha – hindudan inglizgacha, arabdan yaponu forsdan turkkacha barchaning birdek tushuna olishi esa juda ulkan, o’lmas haqiqatlarni sodda badiiy shakllarda ifodalay olgani bilan izohlanadi, menimcha. Deyarli har qanday ijodkorning shunday bir orzusi borki, yozgan asarini ko’pchilik tushunib o’qisa, u irqidan, jinsidan, e’tiqodidan qat’iy nazar, aksar o’quvchilarni o’z olamiga olib kirsa, ularga ta’sir qilsa, deydi. Buni XX asrda postmodernistlar ham orzu qilgan edilar. Buni bir yozuvchi sifatida men ham hamisha orzu qilganman. Lekin buni qarangki, XX asrning postmodernizm kabi ilg’or san’atu adabiyot yo’nalishlari orzu qilgan darajani necha yuz yil burun rumiylar ro’yobga chiqarganlar. Ular qoldirgan meros xos o’quvchiga ham, avomga ham birdek yoqaveradi: ularni bog’chalaru maktablardagi o’g’il-qizlarimiz qiziqarli hikoyatlar tarzida o’qishadi, sakson yoshli cholu kampirlarning og’izlarida hikmatlar tarzida yashaydi. Xullasi kalom, Rumiy asarlaridan har bir yosh, har bir saviyadagi o’quvchi o’ziga kerakli mag’izni topib huzurlanadi. Ha, “Buyuklikning ko’z ilg’amas cho’qqisi”ning taxminan ana shunday xususiyatlari bo’ladi.
7.
Biz Rumiy asarlari, ayniqsa, bugun – globallashuv davrida juda katta ahamiyatga ega, dedik. Chindan, ulug’ mutasavvif o’z asarlarida ilgari surgan g’oyalarda zamonaviy dunyo, zamondosh inson duch kelib turgan ko’plab muammolarning tayyor yechimlari yashirin. Faqat buni ko’ra bilish kerak. Ko’rish uchun esa, chin dildan istash lozim: o’z egomiz xarxashalaridan baland ko’tarila bilishimiz shart. Shu ma’noda, keling, uning ma’no javohirlari ummonlarga qiyos etgulik “Masnaviy” asarining ikkinchi daftariga kiritilgan birgina hikoyatini tushunishga va zamondosh inson hayotiga shu hikmat rakursidan turib boqishga urinib ko’raylik. “Muso alayhissalomning cho’pon munojotini inkor etgani” degan bo’lim shunday boshlanadi:
Yo’lda bir cho’ponni uchratdi Muso,
Derdi tinmay: “Ey Xudoyim! Ey Xudo!
Qaydasan, to Senga bo’lsam bir malay,
Chorig’ing chokin tikib, soching taray.
O’ldirib bit, to yuvay to’ningni ham,
Keltiray oldingga sut, ey Muhtasham!
Kel, oyog’ingni silab, qo’ldan o’pay,
Kelsa uyqu vaqti, Senga joy to’shay.
Senga bor echkimni qurbon aylagum!
Seni deb oh-zoru tug’yon aylagum!”
Demak, cho’pon o’z tushunchasidan kelib chiqib Allohga munojot qilyapti: Ey, Xudoyim, qayerdasan, kel, men sening malaying bo’lib, chorig’ingni tikib, sochingni taray, to’ningni yuvib, oyog’ingni uqalab, Senga sut tutay, uyqung kelib qolsa, joy to’shab beray!.. deyapti. Buni eshitib qolgan Muso alayhissalom unga qarab do’q uradi:
Shul yo’sin so’ylardi cho’pon noravo,
“Kim bilan suhbat bu?” – deb so’rdi Muso.
Dedi: “Ulki, bizni paydo aylamish,
Yer bilan osmonni barpo aylamish”.
Dedi: “Hay-hay, sen gunoh qilding azim,
Muslim o’lmay, kofir o’lding, ey laim!..
Kimsan – Muso payg’ambar cho’pon bilan muloqotda xatoga yo’l qo’ymoqda: Haq taologa unday munojot qilinmaydi, U senga o’xshagan odam emas, deyapti. Natijada Cho’pon xafa bo’lib, o’zi bilgan, tanigan Haq taolodan uzoqlashib, biyobonga chiqib ketyapti.
Ushbu hikoyatni hozirgi davr tiliga ko’chirsak, ya’ni zamonaviy tushunchalarga tarjima qilsak, qanday bo’ladi? Menimcha, taxminan shunday: hozir ham odamlar bir-birlarini boshqacharoq bo’lgani uchun, o’zlariga o’xshamagani, o’zga tilda so’zlashgani, boshqa dinga e’tiqod qilgani va shu kabi “begonalik”lar uchun yomon ko’rishadi, dushmanlik qilishadi. Hatto bitta dinlar o’rtasida ham turli tuman mazhablar, sektalar, yo’nalishlar mavjud. Hamda ular bir-birlarini aynan ana shunday shakllardagi tafovutlar uchun ayblashadi, fitnalar uyushtirishadi, urushlar qilishadi. Chunonchi, keyingi o’ttiz yil ichida Yaqin Sharq, Afg’oniston, Ukraina, Afrika, Bosniya, Kavkaz kabi mamalakat va mintaqalarda ro’y bergan qonli to’qnashuvlar zamirida siyosiy, iqtisodiy, territorial, diniy manfaatlardan tashqari bir-birlarini aynan boshqacha bo’lgani uchun ham o’ldirish hollari yuz berdi. Hanuz yuz bermoqda.
Vaholanki, Xudoning istagi boshqa edi demoqchi bo’ladi Rumiy, shuning uchun ham Haq taolo Musoga tanbeh beradi:
So’ng vahiy kelmish Xudodan: “Ey Muso!
Bandamizni aylading bizdan judo. 1750
Bandani qo’shmoq uchun kelganmisan
Yo uni to’smoq uchun kelganmisan?
Toki borsan, o’rtaga solma firoq,
“Abg’azu-l-ashyoi indi at-taloq”.
Ayladim har kimga o’z tarzin ato,
Ayladim har kimga o’z arzin ato.
Ya’ni har kimning o’z tarzi va arzi bor, to’sqinlik qilma demoqda. Endi bir o’ylab ko’raylik: siz bilan biz yashayotgan zamonaviy dunyo har kimning o’z tarziyu arziga nechog’li bag’rikeng bo’la olyapti?.. Javobimiz nafaqat qoniqarsiz, ayni paytda, g’oyat achinarlidir. Bugun dunyo xalqlari har qachongidan-da tolerant munosabatga muhtoj. Chunki u har qachongidan-da bir biriga juda-juda yaqin kelib turibdi. Bas, Rumiylar meroslariga qaytib ish ko’rmoq ayni muddaodir.
Yoki bo’lmasam, Rumiyning o’sha mashhur hikoyatini esga olaylik: odamlar Ka’ba qarab yo’l olar ekan, kim Marg’ibdan, kim Mashriqdan, yana kim otdayu kim piyoda harakatlanadi. Mag’riblik Mashriqlik bilan, otdagi piyoda bilan kela-kelguncha “mening yo’lim to’g’ri, seniki egri” deya talashib-tortishadi. Lekin Ka’baga, Yaratganning uyiga kelgach esa tortishuvlar barham topadi. Chunki ular hammalarining istaklari bir, yagona ekanligini tushunib qoladilar. Xuddi shunday, bugungi zamondagi ko’pgina diniy, siyosiy, iqtisodiy ixtiloflarning sababi ham aynan mana shunday shakllarda xolos. Ichkari-mohiyatda esa, odamlar akcar holda bir narsani xohlashadi.
Tolerantlik, ya’ni bag’rikenglik bugun dunyoga suv bilan havodek zarur. O’zakda Qur’on asosiga tayangan hazrati Rumiy asarlari o’quvchini ana shunday bag’rikeng bo’lishga undaydi, o’rgatadi. Nima uchun shunday bo’lish kerakligini ham tushuntiradi, quruq pand-nasihatlar bilan emas, balki yorqin hikoyatlar, ramzlar, majozlar, badiiy obrazlar yordamida amalga oshiradi bu ishni. Takror aytaman: Rumiy talqinidagi islomning bag’ri nihoyatda keng. Islom dinini, uning muqaddas kalomini tarjimayu tafsir qilayotgan zamondosh dunyo olimlari Rumiy singari parvozi nihoyatda yuksak olimlardan ana shu bag’rikenglikni o’rganishlari juda-juda muhim, deb o’ylayman.
Shu ma’noda Rumiy asarlari o’quvchilarni shakllarga aldanib, bir-birlariga yovlik qilmaslikka, bal’aks, hamma inson bir ota-onadan – Odam Atoyu Momo Havodan tarqaganini uqib anglashga va shu anglam asosida yashashga chaqiradi.
8.
Kamina Turkiyada tahsil olib yurgan 1992-93 – yillarda ularning “Kitob fuar”lariga kirib og’zim ochilgan edi: dunyoning men bilgan, nomini eshitgan barcha ulug’larining asarlari turkcha tarjimada, kirish so’zlari bilan chop etilib, rastalarga taxlanib qo’yilgandi. O’sha paytda o’zimizda bo’lmagan va hatto hozirgacha topish qiyin Beruniyyu Ibn Sinolarning, Tolstoyu Dostoyevskiylarning hamma asarlarining tarjimalari ko’pjildliklar shaklida, chiroyli muqovalarda “manaman” deb turardi. O’shanda men turk o’quvchilariga havas qilgandim. Xususan, Jaloliddin Rumiy tarjimalarining ham bir qancha variantlari bor edi. Xullas, biz talaba edik o’sha vaqtlar. Yurtimizga yuzlab kitoblar bilan qaytganmiz. Ularning orasida Mavlono Rumiyning “Fiyxi ma fixi” (“Ichindagi ichindadir”) asari ham bor edi. Keliboq, uning tarjimasiga kirishganimiz yodimda. So’ng hazratning yana to’rt asari, jumladan, ularning eng mahobatlisi, sarasi – “Masnaviy” qachon o’zbekchaga o’girilar ekan, deya o’ylardik. Bugun o’zbek o’quvchilari ana shu orzuga Odil Ikrom tarjimasi misolida yana bir bor yetib turibdi. Shu munosabat bilan yana bir orzu qilsak yarashadi – Rumiy hazratlarining o’zbekcha jaranglamagan so’ngi asari – “Maktubot” o’z tarjimonini kutmoqda.
Demak, millatning o’sib-unishi uchun dunyoning yetib borgan darajasidan xabardorlik kerak. Buning uchun esa, bizga barcha ulug’lar asarlarining sof o’zbek tilidagi jarangi zarur, so’ng shu poydevor ustiga yangi merosni qursak arziydi. Shundagina biz qurgan yangi bino mustahkam, baland va eng muhimi, foydali bo’ladi. Dunyo yetib kelgan darajadan g’ofil holda nimadir qilishga urinish esa velosipedni qaytadan kashf qilib jar solishdek ayanch holdir.
9.
Muhtaram, – millatidan qat’iy nazar, – o’zbek tilida o’qib-uqqich o’quvchi!
Madomiki, siz ushbu so’zlarni o’qiyotgan ekansiz, demak, qo’lingizda shoirlar shoiri, mutafakkirlar mutafakkiri, olimlar olimi bo’lmish mavlono Jaloliddin Rumiyning shoh asari – “Ma’naviy masnaviy” turibdi. Bas, sizga ushbu muazzam asarni o’zbek tilida o’qish muborak bo’lsin! Shuningdek, o’qiganlaringizni uqish, uqqanlaringiz bilan yashash, yaratish baxti nasib qilsin! Hech shubha yo’qki, “Ma’naviy masnaviy” dan bahra olgan inson faqat va faqat yuksaladi. Zero, Rumiy “Masnaviy”da ilgari surgan g’oyalar o’quvchini shakllaru urf-odatlar, mahdud qarashlar qoliplarini parchalab, ozod parvoz qilishga chaqiradiki, bugun qalqib turgan ro’yi zaminimizga aynan mana shunday bag’rikeng yuksalishlar, parvozlar suv bilan havodek zarur.
2021 yil, kuz
Maqola muallifi haqida: Ulug’bek Hamdam (Hamdamov Ulug’bek) 1968 yil, 24 aprelda Andijon viloyati, Marhamat tumanida tug’ilgan.1988-1993 yillarda ToshDU ning o’zbek filologiyasi fakultetida tahsil olgan. 1992-93 yillarda esa davlatimiz tashabbusi bilan o’qishga yuborilgan talabalar safida Turkiyaning Ko’nyo shahrida taxsilni davom ettirgan. 1993-1994 yillarda Sharqshunoslik institutida turk tilidan dars bergan. 1994-1996 yillarda Hozirgi Milliy Universitet o’zbek filologiyasi fakultetining kunduzgi aspiranturasini o’qigan.1997 yilda «30-yillar o’zbek she’riyatida «sof lirika» muammosi» (Oybek she’rlari misolida) mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini yoqlagan. Ilmiy rahbari — filologiya fanlari doktori, professor Umarali Normatov. Hozirda «XX asr o’zbek she’riyati badiiy tafakkur tadrijining ijtimoiy-psixologik asoslari» mavzusida doktorlik dissertatsiyasi ustida ishlamoqda. Ilmiy maslahatchi — filologiya fanlari doktori, professor Naim Karimov. 1997-2009 yillarda O’zbekiston Fanlar akademiyasining Alisher Navoiy nomidagi Til va Adabiyot institutida katta ilmiy xodim. 2009- yildan beri «Sharq yulduzi» jurnalining bosh muharriri lavozimida ishlab kelmoqda.«Tangriga eltguvchi isyon» (2002), «Atirgul» (2006), «Seni kutdim» (2007) she’riy hamda «Yolg’izlik» (2000), «Muvozanat» (2003), «Isyon va itoat» (2004), «Sabo va Samandar», «Uzoqdagi Dilnura» (2010) kabi nasriy asarlari nashr etilgan. Ilmiy asarlar to’plami ham bor («Badiiy tafakkur tadriji», 2003; «Yangilanish ehtiyoji», 2007).U. Hamdam J. Rumiyning «Ichindagi ichindadir» (2001) va professor U. Turonning «Turkiy xalqlar mafkurasi tarixi» nomli asarlarini turk tilidan o’girgan.
