1993 йили Туркиянинг қадимий пойтахти Бурса шаҳрида ўтказилган Туркчанинг халқаро Биринчи шеър анжуманида иштирок этганман. Ўзбекистондан Устоз Эркин Воҳидов, Рауф Парфи, Азим Суюн ва мен бу илк анжуманга даъват этилган эдик. Туркияга боришдан кўзлаган асосий мақсадим Мавлоно Жалолиддин Румий турбаларини зиёрат қилиш эди. Мана шу анжуман кунлари Яратган бу орзумга мушарраф этди. Анжуман кунлари, табиий, Мавлоно ҳақида ҳар куни бир суҳбат бўларди. Ана шундай суҳбатларнинг бирида Эрондан келган шоир менинг самарқандлик эканимни билиб, «Мавлоно болалигини Самарқандда ўтказган, ҳатто шоир волидасининг самарқандлик бўлгани ҳақида тахминлар бор» деган гапни айтган эди.
Сафардан қайтгач, Самарқандга борганимда раҳматли устоз Ботирхон Валихўжаев билан учрашиб бу ҳақда гапирганимда, домла «Мавлоно асарларида, хусусан, «Маснавий»да Самарқанднинг жуда кўп маҳаллалари номи тилга олиниши бекорга эмас» деган эдилар…
Хуршид Даврон
Носир Муҳаммад
МАВЛОНО
ЖАҲОНШУМУЛ МЕРОС
Шарқда ўзининг ўтли ғазаллари, фалсафий мушоҳадалари ва маънолар хазинаси бўлган олти китобдан иборат “Маснавийи маънавий” асари билан шуҳрат топган, “Мавлоно”, “Мавлавий” нисбалари билан танилган бу улуғ зотнинг асарлари юзлаб тилларга таржима қилинган, бу асарларга бағишланган беҳисоб шарҳлар, тадқиқотлар эълон қилинган.
Яқинда Туркия Миллий кутубхонаси “Мавлоно библиографияси” номли компакт-диск тайёрлади. Унда Мавлоно ҳаёти ва асарларига оид 1151 нодир қўлёзма асар, дунёда нашр этилган 5 минг 96 китоб номи қайд этилган. Бу рақамлар ҳам Жалолиддин Румий мероси бугунги кунда қандай қадр топгани ва дунёвий миқёс касб этганидан ёрқин далолатдир.
Муҳаммад Жалолиддин Румий ҳижрий 604 йилнинг 6 раби ул-аввалида (1207 йилнинг 30 сентябрида) Балх шаҳрида туғилди. Отаси Муҳаммад бин Ҳусайн Хатибий (Баҳовуддин Валад) султон ул-уламо лақаби билан машҳур бўлган олим ва воиз эди. Разиуддин Нишопурийнинг ёзишича, шоирнинг бобоси — Ҳусайн бин Аҳмад Хатибий ҳам таниқли уламо, бувиси Маликаи Жаҳон эса хоразмшоҳлар хонадонидан бўлган.
1219 — 1220 йиллар орасида, мўғуллар босқини жиддий хавфга айланган ва чегара ҳудудлардан ташвишли хабарлар кела бошлаган бир даврда Баҳовуддин Валад ўз оила аъзолари билан Макка зиёрати ниятида йўлга тушади. Бу вақтда Жалолиддин 12-13 ёшларда эди. Нишопурда улар машҳур шоир Фаридуддин Аттор билан учрашадилар. Бу суҳбатда ёш Жалолиддин ҳам иштирок этади. Унинг бурро жавоблари ва истеъдодидан ҳайратга тушган Аттор унга ўзининг “Асрорнома” китобини ҳадя қилади. “Тез орада ўғлинг оламнинг куйганлари қалбига ўт қўяди”, дейди Баҳовуддинга. Аттор тасаввуфда Нажмиддин Кубро ва Маждиддин Бағдодийнинг издоши эди. Баҳовуддин ҳам тасаввуфнинг шу оқимига мансуб бўлган.
Баҳовуддин Валад ўз оила аъзолари билан Рай, Ҳамадон, Бағдод шаҳарларидан ўтиб, Маккани зиёрат қилгач, қайтишда Рум эли — ҳозирги Туркия ҳудудида яшаб қолади. Салжуқий ҳукмдорлар ўзларининг ота юртларидан келган илмли кишиларни беҳад қадрлар, турли лавозимларга ишга таклиф қилар эдилар. Мовароуннаҳр мўғул босқини туфайли аланга ичида қолган, илм ва ҳунар соҳибларининг бир қисми Румдан бошпана топган эди.
Баҳовуддин Валад бир йил Оқшаҳарда, 4 йил Малатияда, 7 йил Лорандада яшайди. Мадрасаларда дарс беради, воизлик қилади. Бу даврда илм-маърифатни беҳад қадрловчи ҳукмдор — Аловуддин Кайқубод салжуқийлар салтанати тахтига чиққан эди. Баҳовуддин Валаднинг илмий давралари довруғи унинг қулоғига ҳам етиб боради. У махсус одамларини совға-саломлар билан бу улуғ зот ҳузурига жўнатиб, салтанат пойтахти — Қунияга таклиф этади.
1229 йили Баҳовуддин Валад оиласи билан Қуниёга кириб келади ва тез орада янги қурилган мадрасага мударрис этиб тайинланади. Ёш Жалолиддин ҳам отасининг ваъз ва дарсларида иштирок этади. Аммо орадан уч йил ўтиб, Баҳовуддин Валаднинг сафарларга бой жўшқин ҳаёти ниҳоясига етади. Бу вақтда Жалолиддин 24 ёшда эди. Уни отаси ўрнига мударрис қилиб тайинлайдилар.
Ўша кунлари Баҳовуддин Валаднинг асҳоби ва муридларидан Саййид Бурҳониддин Муҳаққиқ Термизий устозининг вафотини эшитиб, Қунияга етиб келади. У Жалолиддин тарбияси билан жиддий шуғулланади. Мавлоно 9 йил давомида унинг ёрдамида тасаввуф мақомотларини босиб ўтади, турли соҳалардаги билимини чуқурлаштиради.
ШАМС ТАБРИЗИЙ
Мавлоно бир неча йил давомида Ҳалаб мадрасаларида таҳсил кўради. Фақат диний билимларнигина эмас, юнон фалсафаси, мантиқ, шеърият илмини пухта эгаллайди. Ўзининг ваъзлари ва илмий мулоқотлари билан фақатгина Рум элида эмас, балки бутун ислом дунёсида шуҳрат топади. Салжуқийлар салтанатидаги каттаю кичик уни дин ва адолат ҳомийси, фақиру фуқароларнинг ҳимоячиси сифатида ҳурмат қиларди.
1244 йилнинг 26 ноябрида Мавлоно ҳаётида катта бурилиш юз беради. У тасодифан кўчада Шамсиддин Табризий номли дарвеш билан учрашиб қолади. Ўзаро савол-жавоблардан кейин улар бир-бирларининг илмий ва руҳоний даражаларидаги яқинликни ҳис этадилар, ўзаро мулоқотга эҳтиёж сезадилар. Икки йил давомида улар Қунияда ҳамсуҳбат бўладилар.
Зоҳирий ва ботиний илмлардан бохабар Шамс Табризий Мавлоно қалбидан абадий жой олади. Уларнинг бир-бирларига дўстона меҳри илоҳий ишқ билан қўшилиб кетади. Мавлоно мударрисликни ҳам ташлаб қўяди. Унинг айрим шогирд ва мухолифлари Шамс Табризийни йўқотиш пайига тушадилар. Дастлаб уни яширинча Дамашққа олиб бориб ташлайдилар. Аммо Мавлоно уни топтириб келади. Шундан кейин рақиблар Шамс Табризийни бутунлай йўқотиш режасини тузадилар ва шум ниятларини амалга оширадилар.
Ўз қалби сирларини англайдиган самимий суҳбатдошидан абадий жудо бўлган Мавлоно дард ва изтироб ичида шеърлар ёза бошлайди. У воиз ва мударрисдан жўшқин шоирга айланади. Ўз ғазалларида Шамс Табризий номини қайта-қайта такрорлайди. Шу сабабли унинг шеърлари жамланган девони “Девони Кабир” ёки “Девони Шамс Табризий” деб номланган.
МАСНАВИЙИ МАЪНАВИЙ
Мавлононинг йирик асарларидан яна бири — “Маснавийи маънавий”дир. Абдураҳмон Жомий бу асарни паҳлавий (форсий) тилидаги Қуръон деб атайди. Чунки Мавлоно барча асарларини ўша пайтда адабий тил ҳисобланган форс тилида ёзган, “Маснавийи маънавий”да эса, Қуръон моҳияти ва мазмуни халқ ривоятлари воситасида баён қилинган.
26 минг 632 байтдан иборат бу буюк асар милодий 1259 йили бошланиб, 1269 йили тугалланган. Мавлоно уни шогирди Низомиддин Чалабийга айтиб ёздирарди. Ноёб истеъдод соҳиби бўлган шоир баъзида соатлаб ёздирар, оташин байтлар тўхтовсиз қуйилиб келарди. Аммо биринчи китоб тугагач, тўсатдан Низомиддиннинг рафиқаси вафот этади. Бу воқеа ижодий жараённи тамомила издан чиқаради. Орада 2 йилга яқин танаффус рўй беради. Сўнгра яна давом этиб, 6 китоб шаклида якунланади…
1273 йилнинг совуқ қиш кунларидан бирида Мавлононинг жўшқин ҳаёти ниҳоясига етади. Бутун Қуния аҳли мотам либосини кияди. Дафн маросимида барча дин ва миллатга мансуб кишилар бор эди. Чунки у ўз асарларида умуминсоний қадриятларни улуғлаган, Якка ва Ягона Яратувчига бўлган чексиз муҳаббатни тараннум этганди. Шоир Қуниядаги Эрам боғчага, отасининг қабри ёнига қўйилади. Орадан 700 йилдан ортиқроқ вақт ўтган бўлса-да, Мавлоно мақбараси энг машҳур зиёратгоҳлардан бири бўлиб қолмоқда.
МАВЛОНО САМАРҚАНДДА
Тарихнависларнинг ёзишича, Мавлоно бобоси ва ота-онаси билан бир муддат Термиз ҳамда Самарқанд шаҳарларида яшаган. Чунки бобоси ҳам, отаси ҳам машҳур воиз ва мударрис сифатида турли шаҳарларга хизматга юборилган. 1212 йили Муҳаммад Хоразмшоҳ Самарқанд ҳукмдори Султон Усмон билан жанг қилиб, шаҳарни эгаллаганида 5 яшар Жалолиддин оиласи билан шу ерда эди. Унинг Самарқандда қанча яшаганлигини аниқ билмаймиз. Аммо болалик хотираларида Шарқнинг машҳур шаҳри манзаралари бир умрга муҳрланиб қолганлиги аниқ.
Мавлоно ўз асарларида Самарқанд номини қайта-қайта тилга олади. “Маснавийи маънавий”да бир ривоят бор. Унда бир подшонинг йўлда бир канизакни кўриб, унга ошиқ бўлиб қолганлиги баён қилинган. Подшо бу канизакни сотиб олади. Аммо у орадан кўп ўтмай оғир касалга дучор бўлиб, кундан кунга аҳволи оғирлашади. Чақирилган табиблар унинг дардига даво тополмайдилар. Ниҳоят, бир табиб қизнинг томир уришидан унинг ошиқи беқарор эканлигини аниқлайди. Яна томир уришидан қиз ошиқ бўлган йигит Самарқанд шаҳрида яшайдиган бир заргар эканлигини билиб олади. Заргар олиб келинади ва қиз шифо топади… Самарқанддаги маҳалла ва кўча номининг келтирилганлиги шоир бу шаҳар ҳақида анча бой маълумотга эга эканлигидан далолат беради.
Шоирнинг отаси — Баҳовуддин Валад мўғул босқинидан қочиб, Туркия шаҳарларида яшаб қолган мовароуннаҳрлик ҳамюртлари билан яқин алоқада бўлган. Шу сабабли у бош фарзанди Жалолиддинни 18 ёшида Лоранда шаҳрида (ҳозирги Туркиянинг Караман шаҳри) Шарафиддин Самарқандийнинг қизи Гавҳархотунга уйлантиради. Бу билан Жалолиддин Самарқанд нафасини қайта туйгандек бўлади. Шоир бу никоҳдан икки ўғил кўради. Улардан бири — отасининг ишини давом эттирган Султон Валад эди. Мавлоно бу фарзандини жуда яхши кўрган ва отасининг лақаби билан атаган.
Мавлоно вафотидан кейин унинг шогирдлари Султон Валадга отаси ўрнида шайхлик қилишни таклиф этадилар. Аммо у: “Суфийга ҳирқа ярашади, етимга ёниш ва куйиш”, дея бу таклифга рози бўлмайди ва Низомиддин Чалабийни отаси ўрнида халифа деб танийди.
БИР ҒАЗАЛ ШАРҲИ
Жалолиддин Румийнинг “Девони Кабир” ёки “Девони Шамси Табризий” деб номланган куллиётида 3239 ғазал, 436 рубоий ва бошқа шеърлар бор. Мазкур девоннинг Эронда чоп этилган нусхасини 1979 йили Теҳрондан олиб келган эдим. Бўш қолган дамларимда уни мутолаа қилишни ёқтираман. Ундаги бир ғазал айниқса диққатимни жалб этади. Бу ғазални қайта-қайта ўқиш жараёнида уни таржима қилиш истаги пайдо бўлди. Мана ўша таржима:
Мен сархушу сен сархуш, қайдадир бизнинг хона?
Мен неча дедим сенга «Кам ич уч-тўрт паймона» (1) .
Шаҳр ичра бирор одам ҳушёрлигин кўрмасман,
Бир-бирдан бадтар ҳар ким шўридаю девона.
Жоно, кел хароботга, жоннинг лаззатин кўргил.
Завқланурми жон, йўқса гар суҳбати жонона?
Ҳар гўшада мастлар мўл, бир-бирига бермиш қўл,
Ҳар вужудга соқий Ул, қадаҳ тутгай шоҳона.
Сен харобот бандаси, ганжинг майу харжинг май,
Бу бойликдан бермагил ҳушёрларга бир дона.
Эй лўлийи барбатчи (2), сен мастмисан ёки мен?
Мендан кўра маст бўлсанг, афсунларим афсона.
Хонамдан чиқиб эрдим, мастлигимга келдим дуч,
Ҳар нигоҳида пинҳон юз гулшану кошона.
Лангарсиз кема мисол чайқалар у ён-бу ён,
Ҳасратидан жон чекар юз оқилу фарзона.
Сўрдим: Сен қаерликсан? Табассум-ла дер: Эй, жон,
Ярмим Туркистондандир, ярмим эса Фарғона.
Ярмим суву тупроқдан, ярмим эса жону дил,
Ярмим дарё соҳили, ярмим бари дурдона.
Дедимки: Дўст бўлайлик, ахир мен қариндошинг,
Дедики: Менга тенгдурқариндошу бегона.
Мен бедилу дасторсиз, майхонада саргашта,
Қалбимда сўзларим мўл,шарҳ этолсам мардона.
Тасаввуфона рамзлар билан битилган ушбу ғазал алоҳида шарҳни талаб қилади. Шоир “мастлик” деганда нимани назарда тутади? “Ярмим Туркистондандир, ярмим эса Фарғона” деган мисрасида қандай маъно яширин?
Албатта, бунинг учун тасаввуф истилоҳлари ва тасаввуф тарихидан хабардор бўлмоқ керак. Алишер Навоий “Маҳбуб ул-қулуб” асарининг “Назм гулистонининг хушнағма қушлари зикрида” деб номланган ўн олтинчи фаслида шоирларни бир неча тоифага бўлади.
Биринчи тоифа — ҳақиқий (илоҳий) ишқни куйловчилар, иккинчи тоифа эса ҳам ҳақиқий, ҳам мажозий (жисмоний) ишқни мадҳ этувчилар, учинчи тоифа — фақат мажозий ишқни куйловчилар. Навоий биринчи тоифа вакилларини “ишлари маънилар хазинасидан жавҳар термоқ ва у жавҳарни эл яхшилиги учун назм ипига тортмоқ” дея таърифлайди. Бу тоифага Шайх Фаридиддин Аттор ва Мавлоно Жалолиддин Румийни киритади. Яъни улар ўз асарларида зоҳиран ёрнинг юзи, кўзи, қошлари, қоматини васф этса-да, рамзлар воситасида Оллоҳнинг сифатларини мадҳ этадилар. Юз йиллар давомида араб мамлакатлари, Эрон, Озарбайжон, Хуросон ва Мовароуннаҳр шоирлари тасаввуфнинг бундай истилоҳларидан кенг фойдаланганлар.
Мумтоз шоирлар ижодида бунга кўплаб мисоллар бор. Масалан, Насимийда:
Шўйла мастам, то қиёмат даҳи ҳушёр олмазам,
Чун бени ваҳдат майиндан айлади ул ёр маст.
Навоийда:
Мастлиғдин ўзга йўқ дардим иложи, соқиё,
Май кетурким, ҳам ичай, бир лаҳза они ҳам тутай.
Фузулийда:
Ўйла сармастам ки, идрок этмазам дунё надир,
Бен кимим, соқий ўлан кимдир, майу саҳбо недир.
Бу мисолларда “ёр”, “соқий” истилоҳлари Худони, “мастлик” атамаси Худонинг ишқи билан маст бўлишни англатади.
Юқорида келтирилган ғазалда Мавлоно ўз илоҳий ишқи манбалари ҳақида гапирмоқда, тасаввуф таълимотида ўзига устоз деб билган зотларни тилга олмоқда. Яъни уни илоҳий ишқ йўлига йўллаганларнинг ярми Туркистондан — Аҳмад Яссавий ва унинг издошлари, ярми эса — Фарғонадан. Аҳмад Яссавийгача ва ундан кейин ҳам Фарғонада машҳур тасаввуф шайхлари яшаб ўтган. Абдулкарим ас-Самъоний ўзининг “Ал-Ансоб…” асарида V — X асрларда Фарғона воҳасида яшаган 33 олим ва машойих ҳақида маълумот беради. Мана улардан баъзилари: Абу Ҳафс Умар ибн Муҳаммад ал-Андуконий ал-Фарғоний — олим ва тасаввуф шайхи, 1151 йили вафот этган; Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ал-Фарғоний ас-Суфий — машҳур тасаввуф олими, Бағдодда Жунайд Бағдодийдан таълим олган; Абул Аббос Ҳожиб ибн Молик ал-Фарғоний (910 йили вафот этган), кўп қиррали олим ва ҳадисшунос, юз минг ҳадисни ёддан билган.
Абдураҳмон Жомийнинг “Нафаҳот ул-унс”, Алишер Навоийнинг “Мажолис ун-нафоис” тазкираларида ҳазрат Боб Фарғонийнинг исми зикр этилган. Х асрда ҳозирги Поп шаҳрида яшаган бу машҳур уламо ва тасаввуф шайхининг асл исми Умар бўлган. У узоқ умр кўриб, шу шаҳарда вафот этган.
Машҳур турк адабиётшунос олими Фуод Кўпрулузода ўзининг “Турк адабиётида илк мутасаввифлар” номли асарида шундай ёзади: “Исломиятдан кейинги турк адабиётида миллий руҳни ва миллий завқни англамоқ учун энг кўп тадқиққа лойиқ бўлган давр — халқ тили ва халқ вазнидан истифода этиш билан кенг оммага тушунарли бўлган ва асарлари асрлар бўйи яшаб келаётган буюк мутасаввифлар давридир…
Ҳирот, Нишопур, Марвда ҳижрий учинчи асрда қай тариқа мутасаввифлар кўпайган бўлса, тўртинчи асрда Бухорода, Фарғонада ҳам шайхлар эътибор топа бошладилар. Фарғонада турклар ўз шайхларини “боб”, яъни “бобо” деб атардилар… Муҳаммад Маъшуқ Тусий ва Амир Али Абу Холис турк эдилар… Аҳмад Яссавий пайдо бўлган даврда турк олами анча вақтдан буён — ҳар ҳолда, тўртинчи (ҳижрий) асрдан бери тасаввуф таълимоти билан ошно бўлган, мутасаввифларнинг ғоялари ва кароматлари ёлғиз шаҳарларда эмас, кўчманчи турклар орасида ҳам озми-кўпми ёйилган эди”.
Табиийки, Жалолиддин Румий яшаган даврда тасаввуф таълимоти бутун Шарқ мамлакатларида кенг тарқалган, оддий халқ қатори ҳукмдорлар ҳам нуфузли тасаввуф шайхларини ҳурмат қилар, улар билан ҳисоблашишга мажбур эдилар. Жалолиддин ёшлигиданоқ бобоси ва отаси ёрдамида турк мутасаввифларининг бой меросидан баҳраманд бўлган, Шом, Ҳалаб, Дамашқ, Қайсария сингари йирик илм марказларида ўзининг билимини янада мустаҳкамлаган эди. У ўз умрини тасаввуф таълимотининг энг илғор жиҳатларини — бағрикенглик, инсонпарварлик, адолат, меҳр-мурувват ғояларини тарғиб қилишга бахшида этди.
________
1 Қадаҳ.
2 Қадимий соз.
«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2007 йил 39-сонидан олинди.
1993 yili Turkiyaning qadimiy poytaxti Bursa shahrida o’tkazilgan Turkchaning xalqaro Birinchi she’r anjumanida ishtirok etganman. O’zbekistondan Ustoz Erkin Vohidov, Rauf Parfi, Azim Suyun va men bu ilk anjumanga da’vat etilgan edik. Turkiyaga borishdan ko’zlagan asosiy maqsadim Mavlono Jaloliddin Rumiy turbalarini ziyorat qilish edi. Mana shu anjuman kunlari Yaratgan bu orzumga musharraf etdi. Anjuman kunlari, tabiiy, Mavlono haqida har kuni bir suhbat bo’lardi. Ana shunday suhbatlarning birida Erondan kelgan shoir mening samarqandlik ekanimni bilib, «Mavlono bolaligini Samarqandda o’tkazgan, hatto shoir volidasining samarqandlik bo’lgani haqida taxminlar bor» degan gapni aytgan edi.
Safardan qaytgach, Samarqandga borganimda rahmatli ustoz Botirxon Valixo’jaev bilan uchrashib bu haqda gapirganimda, domla «Mavlono asarlarida, xususan, «Masnaviy»da Samarqandning juda ko’p mahallalari nomi tilga olinishi bekorga emas» degan edilar…
Xurshid Davron
Nosir Muhammad
MAVLONO
JAHONSHUMUL MEROS
Sharqda o’zining o’tli g’azallari, falsafiy mushohadalari va ma’nolar xazinasi bo’lgan olti kitobdan iborat “Masnaviyi ma’naviy” asari bilan shuhrat topgan, “Mavlono”, “Mavlaviy” nisbalari bilan tanilgan bu ulug’ zotning asarlari yuzlab tillarga tarjima qilingan, bu asarlarga bag’ishlangan behisob sharhlar, tadqiqotlar e’lon qilingan.
Yaqinda Turkiya Milliy kutubxonasi “Mavlono bibliografiyasi” nomli kompakt-disk tayyorladi. Unda Mavlono hayoti va asarlariga oid 1151 nodir qo’lyozma asar, dunyoda nashr etilgan 5 ming 96 kitob nomi qayd etilgan. Bu raqamlar ham Jaloliddin Rumiy merosi bugungi kunda qanday qadr topgani va dunyoviy miqyos kasb etganidan yorqin dalolatdir.
Muhammad Jaloliddin Rumiy hijriy 604 yilning 6 rabi ul-avvalida (1207 yilning 30 sentyabrida) Balx shahrida tug’ildi. Otasi Muhammad bin Husayn Xatibiy (Bahovuddin Valad) sulton ul-ulamo laqabi bilan mashhur bo’lgan olim va voiz edi. Raziuddin Nishopuriyning yozishicha, shoirning bobosi — Husayn bin Ahmad Xatibiy ham taniqli ulamo, buvisi Malikai Jahon esa xorazmshohlar xonadonidan bo’lgan.
1219 — 1220 yillar orasida, mo’g’ullar bosqini jiddiy xavfga aylangan va chegara hududlardan tashvishli xabarlar kela boshlagan bir davrda Bahovuddin Valad o’z oila a’zolari bilan Makka ziyorati niyatida yo’lga tushadi. Bu vaqtda Jaloliddin 12-13 yoshlarda edi. Nishopurda ular mashhur shoir Fariduddin Attor bilan uchrashadilar. Bu suhbatda yosh Jaloliddin ham ishtirok etadi. Uning burro javoblari va iste’dodidan hayratga tushgan Attor unga o’zining “Asrornoma” kitobini hadya qiladi. “Tez orada o’g’ling olamning kuyganlari qalbiga o’t qo’yadi”, deydi Bahovuddinga. Attor tasavvufda Najmiddin Kubro va Majdiddin Bag’dodiyning izdoshi edi. Bahovuddin ham tasavvufning shu oqimiga mansub bo’lgan.
Bahovuddin Valad o’z oila a’zolari bilan Ray, Hamadon, Bag’dod shaharlaridan o’tib, Makkani ziyorat qilgach, qaytishda Rum eli — hozirgi Turkiya hududida yashab qoladi. Saljuqiy hukmdorlar o’zlarining ota yurtlaridan kelgan ilmli kishilarni behad qadrlar, turli lavozimlarga ishga taklif qilar edilar. Movarounnahr mo’g’ul bosqini tufayli alanga ichida qolgan, ilm va hunar sohiblarining bir qismi Rumdan boshpana topgan edi.
Bahovuddin Valad bir yil Oqshaharda, 4 yil Malatiyada, 7 yil Lorandada yashaydi. Madrasalarda dars beradi, voizlik qiladi. Bu davrda ilm-ma’rifatni behad qadrlovchi hukmdor — Alovuddin Kayqubod saljuqiylar saltanati taxtiga chiqqan edi. Bahovuddin Valadning ilmiy davralari dovrug’i uning qulog’iga ham yetib boradi. U maxsus odamlarini sovg’a-salomlar bilan bu ulug’ zot huzuriga jo’natib, saltanat poytaxti — Quniyaga taklif etadi.
1229 yili Bahovuddin Valad oilasi bilan Quniyoga kirib keladi va tez orada yangi qurilgan madrasaga mudarris etib tayinlanadi. Yosh Jaloliddin ham otasining va’z va darslarida ishtirok etadi. Ammo oradan uch yil o’tib, Bahovuddin Valadning safarlarga boy jo’shqin hayoti nihoyasiga yetadi. Bu vaqtda Jaloliddin 24 yoshda edi. Uni otasi o’rniga mudarris qilib tayinlaydilar.
O’sha kunlari Bahovuddin Valadning as’hobi va muridlaridan Sayyid Burhoniddin Muhaqqiq Termiziy ustozining vafotini eshitib, Quniyaga yetib keladi. U Jaloliddin tarbiyasi bilan jiddiy shug’ullanadi. Mavlono 9 yil davomida uning yordamida tasavvuf maqomotlarini bosib o’tadi, turli sohalardagi bilimini chuqurlashtiradi.
SHAMS TABRIZIY
Mavlono bir necha yil davomida Halab madrasalarida tahsil ko’radi. Faqat diniy bilimlarnigina emas, yunon falsafasi, mantiq, she’riyat ilmini puxta egallaydi. O’zining va’zlari va ilmiy muloqotlari bilan faqatgina Rum elida emas, balki butun islom dunyosida shuhrat topadi. Saljuqiylar saltanatidagi kattayu kichik uni din va adolat homiysi, faqiru fuqarolarning himoyachisi sifatida hurmat qilardi.
1244 yilning 26 noyabrida Mavlono hayotida katta burilish yuz beradi. U tasodifan ko’chada Shamsiddin Tabriziy nomli darvesh bilan uchrashib qoladi. O’zaro savol-javoblardan keyin ular bir-birlarining ilmiy va ruhoniy darajalaridagi yaqinlikni his etadilar, o’zaro muloqotga ehtiyoj sezadilar. Ikki yil davomida ular Quniyada hamsuhbat bo’ladilar.
Zohiriy va botiniy ilmlardan boxabar Shams Tabriziy Mavlono qalbidan abadiy joy oladi. Ularning bir-birlariga do’stona mehri ilohiy ishq bilan qo’shilib ketadi. Mavlono mudarrislikni ham tashlab qo’yadi. Uning ayrim shogird va muxoliflari Shams Tabriziyni yo’qotish payiga tushadilar. Dastlab uni yashirincha Damashqqa olib borib tashlaydilar. Ammo Mavlono uni toptirib keladi. Shundan keyin raqiblar Shams Tabriziyni butunlay yo’qotish rejasini tuzadilar va shum niyatlarini amalga oshiradilar.
O’z qalbi sirlarini anglaydigan samimiy suhbatdoshidan abadiy judo bo’lgan Mavlono dard va iztirob ichida she’rlar yoza boshlaydi. U voiz va mudarrisdan jo’shqin shoirga aylanadi. O’z g’azallarida Shams Tabriziy nomini qayta-qayta takrorlaydi. Shu sababli uning she’rlari jamlangan devoni “Devoni Kabir” yoki “Devoni Shams Tabriziy” deb nomlangan.
MASNAVIYI MA’NAVIY
Mavlononing yirik asarlaridan yana biri — “Masnaviyi ma’naviy”dir. Abdurahmon Jomiy bu asarni pahlaviy (forsiy) tilidagi Qur’on deb ataydi. Chunki Mavlono barcha asarlarini o’sha paytda adabiy til hisoblangan fors tilida yozgan, “Masnaviyi ma’naviy”da esa, Qur’on mohiyati va mazmuni xalq rivoyatlari vositasida bayon qilingan.
26 ming 632 baytdan iborat bu buyuk asar milodiy 1259 yili boshlanib, 1269 yili tugallangan. Mavlono uni shogirdi Nizomiddin Chalabiyga aytib yozdirardi. Noyob iste’dod sohibi bo’lgan shoir ba’zida soatlab yozdirar, otashin baytlar to’xtovsiz quyilib kelardi. Ammo birinchi kitob tugagach, to’satdan Nizomiddinning rafiqasi vafot etadi. Bu voqea ijodiy jarayonni tamomila izdan chiqaradi. Orada 2 yilga yaqin tanaffus ro’y beradi. So’ngra yana davom etib, 6 kitob shaklida yakunlanadi…
1273 yilning sovuq qish kunlaridan birida Mavlononing jo’shqin hayoti nihoyasiga yetadi. Butun Quniya ahli motam libosini kiyadi. Dafn marosimida barcha din va millatga mansub kishilar bor edi. Chunki u o’z asarlarida umuminsoniy qadriyatlarni ulug’lagan, Yakka va Yagona Yaratuvchiga bo’lgan cheksiz muhabbatni tarannum etgandi. Shoir Quniyadagi Eram bog’chaga, otasining qabri yoniga qo’yiladi. Oradan 700 yildan ortiqroq vaqt o’tgan bo’lsa-da, Mavlono maqbarasi eng mashhur ziyoratgohlardan biri bo’lib qolmoqda.
MAVLONO SAMARQANDDA
Tarixnavislarning yozishicha, Mavlono bobosi va ota-onasi bilan bir muddat Termiz hamda Samarqand shaharlarida yashagan. Chunki bobosi ham, otasi ham mashhur voiz va mudarris sifatida turli shaharlarga xizmatga yuborilgan. 1212 yili Muhammad Xorazmshoh Samarqand hukmdori Sulton Usmon bilan jang qilib, shaharni egallaganida 5 yashar Jaloliddin oilasi bilan shu yerda edi. Uning Samarqandda qancha yashaganligini aniq bilmaymiz. Ammo bolalik xotiralarida Sharqning mashhur shahri manzaralari bir umrga muhrlanib qolganligi aniq.
Mavlono o’z asarlarida Samarqand nomini qayta-qayta tilga oladi. “Masnaviyi ma’naviy”da bir rivoyat bor. Unda bir podshoning yo’lda bir kanizakni ko’rib, unga oshiq bo’lib qolganligi bayon qilingan. Podsho bu kanizakni sotib oladi. Ammo u oradan ko’p o’tmay og’ir kasalga duchor bo’lib, kundan kunga ahvoli og’irlashadi. Chaqirilgan tabiblar uning dardiga davo topolmaydilar. Nihoyat, bir tabib qizning tomir urishidan uning oshiqi beqaror ekanligini aniqlaydi. Yana tomir urishidan qiz oshiq bo’lgan yigit Samarqand shahrida yashaydigan bir zargar ekanligini bilib oladi. Zargar olib kelinadi va qiz shifo topadi… Samarqanddagi mahalla va ko’cha nomining keltirilganligi shoir bu shahar haqida ancha boy ma’lumotga ega ekanligidan dalolat beradi.
Shoirning otasi — Bahovuddin Valad mo’g’ul bosqinidan qochib, Turkiya shaharlarida yashab qolgan movarounnahrlik hamyurtlari bilan yaqin aloqada bo’lgan. Shu sababli u bosh farzandi Jaloliddinni 18 yoshida Loranda shahrida (hozirgi Turkiyaning Karaman shahri) Sharafiddin Samarqandiyning qizi Gavharxotunga uylantiradi. Bu bilan Jaloliddin Samarqand nafasini qayta tuygandek bo’ladi. Shoir bu nikohdan ikki o’g’il ko’radi. Ulardan biri — otasining ishini davom ettirgan Sulton Valad edi. Mavlono bu farzandini juda yaxshi ko’rgan va otasining laqabi bilan atagan.
Mavlono vafotidan keyin uning shogirdlari Sulton Valadga otasi o’rnida shayxlik qilishni taklif etadilar. Ammo u: “Sufiyga hirqa yarashadi, yetimga yonish va kuyish”, deya bu taklifga rozi bo’lmaydi va Nizomiddin Chalabiyni otasi o’rnida xalifa deb taniydi.
BIR G’AZAL SHARHI
Jaloliddin Rumiyning “Devoni Kabir” yoki “Devoni Shamsi Tabriziy” deb nomlangan kulliyotida 3239 g’azal, 436 ruboiy va boshqa she’rlar bor. Mazkur devonning Eronda chop etilgan nusxasini 1979 yili Tehrondan olib kelgan edim. Bo’sh qolgan damlarimda uni mutolaa qilishni yoqtiraman. Undagi bir g’azal ayniqsa diqqatimni jalb etadi. Bu g’azalni qayta-qayta o’qish jarayonida uni tarjima qilish istagi paydo bo’ldi. Mana o’sha tarjima:
Men sarxushu sen sarxush, qaydadir bizning xona?
Men necha dedim senga «Kam ich uch-to’rt paymona» (1) .
Shahr ichra biror odam hushyorligin ko’rmasman,
Bir-birdan badtar har kim sho’ridayu devona.
Jono, kel xarobotga, jonning lazzatin ko’rgil.
Zavqlanurmi jon, yo’qsa gar suhbati jonona?
Har go’shada mastlar mo’l, bir-biriga bermish qo’l,
Har vujudga soqiy Ul, qadah tutgay shohona.
Sen xarobot bandasi, ganjing mayu xarjing may,
Bu boylikdan bermagil hushyorlarga bir dona.
Ey lo’liyi barbatchi (2), sen mastmisan yoki men?
Mendan ko’ra mast bo’lsang, afsunlarim afsona.
Xonamdan chiqib erdim, mastligimga keldim duch,
Har nigohida pinhon yuz gulshanu koshona.
Langarsiz kema misol chayqalar u yon-bu yon,
Hasratidan jon chekar yuz oqilu farzona.
So’rdim: Sen qaerliksan? Tabassum-la der: Ey, jon,
Yarmim Turkistondandir, yarmim esa Farg’ona.
Yarmim suvu tuproqdan, yarmim esa jonu dil,
Yarmim daryo sohili, yarmim bari durdona.
Dedimki: Do’st bo’laylik, axir men qarindoshing,
Dediki: Menga tengdurqarindoshu begona.
Men bedilu dastorsiz, mayxonada sargashta,
Qalbimda so’zlarim mo’l,sharh etolsam mardona.
Tasavvufona ramzlar bilan bitilgan ushbu g’azal alohida sharhni talab qiladi. Shoir “mastlik” deganda nimani nazarda tutadi? “Yarmim Turkistondandir, yarmim esa Farg’ona” degan misrasida qanday ma’no yashirin?Albatta, buning uchun tasavvuf istilohlari va tasavvuf tarixidan xabardor bo’lmoq kerak. Alisher Navoiy “Mahbub ul-qulub” asarining “Nazm gulistonining xushnag’ma qushlari zikrida” deb nomlangan o’n oltinchi faslida shoirlarni bir necha toifaga bo’ladi.
Birinchi toifa — haqiqiy (ilohiy) ishqni kuylovchilar, ikkinchi toifa esa ham haqiqiy, ham majoziy (jismoniy) ishqni madh etuvchilar, uchinchi toifa — faqat majoziy ishqni kuylovchilar. Navoiy birinchi toifa vakillarini “ishlari ma’nilar xazinasidan javhar termoq va u javharni el yaxshiligi uchun nazm ipiga tortmoq” deya ta’riflaydi. Bu toifaga Shayx Farididdin Attor va Mavlono Jaloliddin Rumiyni kiritadi. Ya’ni ular o’z asarlarida zohiran yorning yuzi, ko’zi, qoshlari, qomatini vasf etsa-da, ramzlar vositasida Ollohning sifatlarini madh etadilar. Yuz yillar davomida arab mamlakatlari, Eron, Ozarbayjon, Xuroson va Movarounnahr shoirlari tasavvufning bunday istilohlaridan keng foydalanganlar.
Mumtoz shoirlar ijodida bunga ko’plab misollar bor. Masalan, Nasimiyda:
Sho’yla mastam, to qiyomat dahi hushyor olmazam,
Chun beni vahdat mayindan ayladi ul yor mast.
Navoiyda:
Mastlig’din o’zga yo’q dardim iloji, soqiyo,
May keturkim, ham ichay, bir lahza oni ham tutay.
Fuzuliyda:
O’yla sarmastam ki, idrok etmazam dunyo nadir,
Ben kimim, soqiy o’lan kimdir, mayu sahbo nedir.
Bu misollarda “yor”, “soqiy” istilohlari Xudoni, “mastlik” atamasi Xudoning ishqi bilan mast bo’lishni anglatadi.
Yuqorida keltirilgan g’azalda Mavlono o’z ilohiy ishqi manbalari haqida gapirmoqda, tasavvuf ta’limotida o’ziga ustoz deb bilgan zotlarni tilga olmoqda. Ya’ni uni ilohiy ishq yo’liga yo’llaganlarning yarmi Turkistondan — Ahmad Yassaviy va uning izdoshlari, yarmi esa — Farg’onadan. Ahmad Yassaviygacha va undan keyin ham Farg’onada mashhur tasavvuf shayxlari yashab o’tgan. Abdulkarim as-Sam’oniy o’zining “Al-Ansob…” asarida V — X asrlarda Farg’ona vohasida yashagan 33 olim va mashoyix haqida ma’lumot beradi. Mana ulardan ba’zilari: Abu Hafs Umar ibn Muhammad al-Andukoniy al-Farg’oniy — olim va tasavvuf shayxi, 1151 yili vafot etgan; Abu Ja’far Muhammad ibn Abdulloh al-Farg’oniy as-Sufiy — mashhur tasavvuf olimi, Bag’dodda Junayd Bag’dodiydan ta’lim olgan; Abul Abbos Hojib ibn Molik al-Farg’oniy (910 yili vafot etgan), ko’p qirrali olim va hadisshunos, yuz ming hadisni yoddan bilgan.
Abdurahmon Jomiyning “Nafahot ul-uns”, Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois” tazkiralarida hazrat Bob Farg’oniyning ismi zikr etilgan. X asrda hozirgi Pop shahrida yashagan bu mashhur ulamo va tasavvuf shayxining asl ismi Umar bo’lgan. U uzoq umr ko’rib, shu shaharda vafot etgan.
Mashhur turk adabiyotshunos olimi Fuod Ko’pruluzoda o’zining “Turk adabiyotida ilk mutasavviflar” nomli asarida shunday yozadi: “Islomiyatdan keyingi turk adabiyotida milliy ruhni va milliy zavqni anglamoq uchun eng ko’p tadqiqqa loyiq bo’lgan davr — xalq tili va xalq vaznidan istifoda etish bilan keng ommaga tushunarli bo’lgan va asarlari asrlar bo’yi yashab kelayotgan buyuk mutasavviflar davridir…
Hirot, Nishopur, Marvda hijriy uchinchi asrda qay tariqa mutasavviflar ko’paygan bo’lsa, to’rtinchi asrda Buxoroda, Farg’onada ham shayxlar e’tibor topa boshladilar. Farg’onada turklar o’z shayxlarini “bob”, ya’ni “bobo” deb atardilar… Muhammad Ma’shuq Tusiy va Amir Ali Abu Xolis turk edilar… Ahmad Yassaviy paydo bo’lgan davrda turk olami ancha vaqtdan buyon — har holda, to’rtinchi (hijriy) asrdan beri tasavvuf ta’limoti bilan oshno bo’lgan, mutasavviflarning g’oyalari va karomatlari yolg’iz shaharlarda emas, ko’chmanchi turklar orasida ham ozmi-ko’pmi yoyilgan edi”.
Tabiiyki, Jaloliddin Rumiy yashagan davrda tasavvuf ta’limoti butun Sharq mamlakatlarida keng tarqalgan, oddiy xalq qatori hukmdorlar ham nufuzli tasavvuf shayxlarini hurmat qilar, ular bilan hisoblashishga majbur edilar. Jaloliddin yoshligidanoq bobosi va otasi yordamida turk mutasavviflarining boy merosidan bahramand bo’lgan, Shom, Halab, Damashq, Qaysariya singari yirik ilm markazlarida o’zining bilimini yanada mustahkamlagan edi. U o’z umrini tasavvuf ta’limotining eng ilg’or jihatlarini — bag’rikenglik, insonparvarlik, adolat, mehr-muruvvat g’oyalarini targ’ib qilishga baxshida etdi.
________
1 Qadah.
2 Qadimiy soz.
«O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2007 yil 39-sonidan olindi.
