27  июнь — Италиялик таниқли ёзувчи, Нобель мукофоти соҳиби Луижи Пиранделло таваллуд топган кун 

Бугун Голишнинг хаёлига ажойиб бир фикр келди. У дўсти Ленци билан фикрини ўртоқлашиш учун ошиқа бошлади. Икки дўст – кўча чироғининг устунига суянганча нигоҳларини бир-бирларига қадаб, нима демоқчи бўлганларини тушунар ва кулгидан оғзиларининг таноби қочарди. Улар гапираётган сўзларини бузиб талаффуз қилганча бир тўхтамга келдилар, Голиш ҳассасини кўтариб кўчадаги извошчини имо билан чақирди. Извошчи аввал биттасини, сўнг иккинчисини аравага чиқарди, мана энди улар Испания майдонида истиқомат қилаётган Надинаникига меҳмонга кетмоқда эдилар.

Луижи Пиранделло
ИККИ ҲИКОЯ
  Назира Жўраева таржимаси

Луижи Пиранделло (1867–1936) – машҳур итальян ёзувчиси, шоир, драматург. 1889 йилда биринчи шеърий тўплами босилиб чиққан. Гётенинг “Рим элегиялари” асари таржимаси (1896) унга катта шуҳрат келтирган. “Бегона аёл” (1901), “Марҳум Митти Паскал” (1904) романлари, “Агар шундай бўлмаса…” (1915), “Олти персонаж муаллифни қидиради” (1921), “Генрих IV” (1922) пьесалари ва ўнлаб новелла тўпламлари Пиранделло ижодининг чўққиси ҳисобланади. Адиб 1934 йилда Нобель мукофоти билан тақдирланган. Унинг асарлари кўплаб жаҳон тилларига таржима қилинган.

БИРОВГА КУЛМА ЗИНҲОР

I

Кристофоро Голиш гавдасининг оғирлигидан бир оз букилган оёқларини кериб, кўча ўртасида турарди; бошига қийшиқ қўндирган шапка гардиши уни юмалоқ голланд пишлоғига ўхшатиб қўйган эди. Голиш қўлини силкиб:
– Беньямино! – деб қичқирди.
Баланд бўйли, хипчадан келган, ёши элликлар атрофидаги бир киши шамолда тебранаётган новдадек чайқалиб қаршисидан келмоқда эди. Рангпар юзидаги катта-катта кўзлари атрофга олазарак боқарди. У учига резина ўрнатилган ҳассага таянганча чап оёғини судраб келмоқда эди.

– Беньямино!– қайта чақирди Голиш. Негадир овози бу сафар бошқача чиқди. У қадрдон дўстини бу аҳволда кўраман, деб сира ўйламаганди.
Беньямино Ленци негадир тез-тез киприк қоқар, лекин кўз қарашлари ҳамон ўша-ўша эди. Кўзлари бир зумда ёшга тўлди, лекин афти сира ўзгармади. Мўйлови остидаги бир оз қийшиқ лаблари қимирлаб, нимадир демоқчи бўларди-ю, бироқ гапи қовушмай:
– Бу мени бол-адиган йў-лим,– дея дудуқланди.
– Баракалла,– деди Голиш, қаршисида гўё қадрдон дўсти Беньямино Ленци эмас, балки раҳм-шафқатга муҳтож ёш болакай тургандек. Уни совуқ тер босди.
Голиш дўстига яқинлашиб, унинг юришига мос равишда қадам ташламоқчи бўлди. Афсуслар бўлсинки, бу жонсиз судралаётган оёқни гўё қандайдир номаълум кимса ер қаърига тортаётгандек эди! Яримшол ва бадбашара, ўлим нафаси келиб турган бу кимсани кўриб, унга ачинаётганини ҳамда саросимага тушганлигини яшириш мақсадида Голиш Беньяминодан Римдан кетганидан бери шу вақтгача қаерда юрганлиги-ю, қачон қайтиб келганлигини сўраб, саволларга кўмиб ташлади.

Беньямино Ленци дўстининг саволларига ғўлдираш билан жавоб берди. Голиш эса берган саволларини Ленци тушундими, йўқми, деб шубҳалана бошлади. Киприкларини тез-тез пирпиратиб туриши, у азоб чекаётгани ва жуда танг ҳолатда эканлигини билдириб турарди. Бу ҳол чеҳрасида қотиб қолган ғалати саросималикдан халос этмоқчидек туюларди.Оғир хасталик Беньямино Ленцида ўчмас из қолдирганди. Унинг кўзларида ҳайрат ва қўрқув муҳрланиб қолганди.
– Вой-вой-вой!– тишларини ғижирлатиб деди Кристофоро Голиш мажруҳ дўстига ачиниб қараётган одамларга ғазаб билан боқаркан.

Унинг ғазаби тобора ошиб, дили вайрон бўлмоқда эди. Атрофдагилар кўчада енгил қадам ташлаб бораяптилар. Қандай бахт. Оёқ-қўллари эркин ҳаракатда, қандай яхши. Бошларини у ёқ-бу ёққа бураяптилар. Тани соғлиқ – туман бойлик, деб шуни айтсалар керак-да. Хўш, ўзининг кўриниши қандай! Бақувват, мускулдор вужудидан куч-қувват ёғилиб турибди. Кристофоро Голиш қўлини мушт қилди. Жин урсин ҳаммасини! Шу тобда кимнингдир елкасига мушт туширгиси келиб қолди. Қизиқ, нима учун мушт тушириши керак? Бунинг сабабини ўзи ҳам билмасди. Ўтиб кетаётганлар жиғига тегмоқда эди. Айниқса, Ленцига ўгирилиб қараётган бақувват ёшлар уни ғазабини келтирмоқда. Голиш чўнтагидан ҳаво ранг дастрўмолини олиб, терга ботган юзини артди.
– Беньямино дўстим, қаерга кетаяпсан?

Ленци юришдан таққа тўхтади-да, соғлом қўли билан кўча чироғи устунига суянди ва унинг нотекис жойларини пайпасларкан:
– Шифо-колга оё-қимни машқ қий-дийгани,– дея қотиб қолган оёғини кўтармоқчи бўлди.
– Машқ қилдиргани дейсанми?– сўради Голиш.– Оёғингни машқ қилдираяпсанми?
– Ҳа, оё-қимни,– жавоб қайтарди Ленци.
– Баракалла! – деди Голиш. Унинг кўнглида ногирон оёққа жон ато этиб, дўстини бу азобдан қутқариш нияти пайдо бўлди.

Дўстини бундай ачинарли ҳолатда кўриш Голиш учун жуда оғир эди. Наҳотки унинг қаршисида турган ўша ёшлик йилларида ғаройиб саргузаштлар ишқибози бўлган Беньямино Ленци бўлса? Икковлари ҳам уйланмай бўйдоқликларича қолиб кетдилар. Бўш вақтларини маишатда ва ўйин-кулги билан ўтказишни ёқтирар эдилар. Кейинчалик Беньяминонинг ҳаётида ўзгариш рўй берди. У жуда эпчил чиқиб қолди. Гаплари бурро, қатъий эди. У пайтларда Беньямино деганлари ишга муккасидан кетган, умид билан ҳаракат қиларди. Кутилмаганда, шундай ҳолатга тушиб ўтирса-я… Бу ёғи қандоқ бўлди! Ачинарли аҳволга-я!

Голиш дўстидан кўп нарсалар ҳақида сўрамоқчи бўлди, аммо буни ўзига эп кўрмади. Ундан сўрамоқчи бўлган қанча гаплари бор эди-я.
– “Фьяскеттерия Тоскана” баридаги баҳсимиз ёдингдами?– эслатди у дўстига.– Надина эсингдами? Биласанми, ҳозир ҳам мен у билан учрашиб тураман. Ёдингдами, сен ғайирлик қилиб уни мендан тортиб олмоқчи бўлгандинг? Ўшанда Надина сени жуда ёқтириб қолганди. Ҳали-ҳанузгача у сени эслайди. Бугун кечқурун уникига меҳмондорчиликка ўтаман, сени учратиб қолганимни унга айтаман. Қара, сен ҳам мени танимаётгандирсан, таниётган бўлсанг ҳам худди тушда кўраётгандекдирсан.
Голиш жиққа ёшга тўлган кўзлари билан дўстига тикилар, Беньямино бармоқлари билан тинмай ўзи суяниб турган чироқ устунини пайпасларди.

Беньямино Ленци ҳозирда суяниб турган чироқ устунини яхши эслаб қолганди, чунки ҳар куни сайрга чиққанида шу ерда бир оз дам олиш учун тўхтарди. Атрофда ҳаёт давом этмоқда, одамлар унинг аҳволига қараб ачинар, қадам ташлашига хавотирланиб қарашарди. Ленци эса ҳеч нарсани пайқамай, ўз хаёли билан бўлиб, шу тош кўчадан судралиб ўтарди. У бор кучини тўплаб, аввал кўча чироғи устунига, сўнг шаҳар бозоридаги биронта дўконнинг кўргазма ойнаси олдигача етиб олишга жон-жаҳди билан ҳаракат қиларди. Бу ер эса иккинчи маротаба тўхтаб дам оладиган манзили эди. Беньямино Ленци шу ерда узоқ вақт туриб, кўргазмага қўйилган арғимчоққа қизил боғич билан боғланган чинни маймунчани томоша қилиб турарди. Кейинги пайтларда кўчанинг ичкарисидаги боғ девори олдида тўхтаб дам оладиган бўлди. Айнан уни даволайдиган шифокор ҳам шу кўчада истиқомат қиларди.

Шифокорнинг ҳовлиси шинамгина, гултувакларга экилган анвойи гуллару катта ёғоч қутиларга ўтказилган ёш бамбуқ, апельсин дарахтларига тўла эди. Шу билан бирга турли хил машқ ўтказиладиган асбоб-анжомлар ҳам мавжуд эди. Бир бурчакда эса мустаҳкам тахтачаларга қоқилган ҳалқачаларда айлана орқали ўтказилган арқон ҳам осилиб турарди.
Беньямино Ленци касал оёғини ёғоч педал устига қўйиб айлантира бошлади. Бу машқ ҳар куни ярим соат давом этарди. Орадан икки-уч ой ўтгач, анча тетиклашиб, соғайиб кетишига ўзида ҳам ишонч пайдо бўлган эди.

Бу манзарани бир оз кузатиб турган Кристофоро Голиш қўлларини силтаганча, катта-катта қадам ташлаб, ҳовлидан шитоб билан чиқиб кетди.
Шу тобда Голишни шундай ҳис-туйғулар қамраб олдики, гўё бу аҳволга Ленци эмас, худди ўзи тушиб қолгандек туюлди.

Голиш ўртоғининг бундай ночор аҳволига асло тоқат қилолмай қолди. Кўзлари ғазабдан чақнарди. Ақлдан озган одамдек қўлларини силкитиб, тишини тишига қўйганча кўча бўйлаб ўзи билан ўзи сўзлашиб борарди:
– Бу ёғи қандоқ бўлди-а? Сенинг ўрнингда бўлганимда, ўзимни хароб қилдириб қўярмидим? Одамлар мазах қилишларига чидаб юрармидим? Бошқалар мазза қилиб юрсинлар-да, мен кулги-маломатга қолайми? Йўқ, бу кунимдан ўлганим яхши. Кулги бўлишни истамайман.
Шу оқшом, эртаси куни ва яна бир неча кун давомида унинг миясини фақат шу ўй-хаёллар қамраб олди. Содир бўлган бу ҳол уни васвасага солиб, на уйда, на ишда ва на қаҳвахонада тинчлик бермасди. Таниш-билишларни кўриб қолгудек бўлса:
– Беньямино Ленцини кўрдингизми? – деб сўрарди. “Йўқ” деб жавоб бергудек бўлишса:– Бечора шол бўлиб қолибди! Қандай яшаб юрибди, ҳайронман. Шифокор бўлганимда бу ҳолдан қутқарармидим… Бечора педал айлантириб, оёғини ҳаракатга келтираяпти. Тузалиб кетармикин? Бир минг саккиз юз олтмиш олтинчи йилда – ёшлик йилларида мен билан ёнма-ён туриб урушган ва дуэлда қатнашган ўша Беньямино Ленци-да. Жин урсин, биз ўзимизни ҳеч қачон аяган эмасмиз. Ҳаёт шоду хуррамликларга тўла бўлсагина қадрли бўларкан. Бўлмаса, унинг қизиғи йўқ экан. Мен бу аҳволга чидаёлмай ўзимни бир балога гирифтор қилган бўлардим.
Ниҳоят, қаҳвахонада ўтирган улфатлар Голишнинг гапидан чарчашди.
– Мен жонимга қасд қилган бўлардим,– деди Голиш.
– Тезроқ айтганингни амалга ошир, биз ҳам совуқ гапларингдан қутулайлик,– деб ҳазиллашишди дўстлари.
Кистофоро Голиш улфатларининг гапига эътироз билдириб, қўлларини силтаб:
– Йўқ, агар шундай ҳолат рўй берса деяпман-да…– деди.

II

Орадан бир ойлар чамаси ўтгач, Кристофоро Голиш опаси ва жияни билан бир дастурхонда кечки овқатни тановул қилаётган пайтларида тўсатдан нафас ололмаётгандек кўзлари олайиб, оғзи қийшайди-қолди. У столга юзтубан йиқилиб, тақсимча устига бошини қўйди.
Худди унга ўлим шарпа солаётгандек эди. Бир зумда Голишнинг ўнг тараф аъзолари ишламай, гапдан қолди.
Кристофоро Голиш Италияда туғилганди. Ота-онаси немис эдилар. Умрида Германияга бормаганди. У соф рим шевасида сўзлашарди. Дўстлари унинг Голиш исми шарифини аллақачоноқ итальянча Голиччи дея ўзгартириб юборган эдилар. Баъзилар эса, қорни қаппайганлиги, ҳаддан зиёд иштаҳаси зўрлиги учун унга Голачча, деб лақаб ҳам қўйиб олган эдилар. У баъзан хуфиёна гаплари бўлса опаси билан немис тилида сўзлашарди, холос.

Кристофоро Голиш гапира оладиган бўлганидан сўнг, у шифокорни ҳайратга солиб қўйди, итальян тилини мутлақо унутиб, фақат немис тилида сўзлаша бошлади.
Қизариб кетган, қўрқув тўла кўзларини очиб, қийшайган оғзи ва юзини чап тарафини ҳаракатга келтириб, бўйсунмаётган тили билан бир нечта сўз айтмоқчи бўлди. Сўнг соғ қўли билан бошини ушлаб шифокорга немис тилида шундай мурожаат этди:
– Сиз… сиз… мўлжалга олиб мушт туширгандай…– деди.
Шифокор немис тилини тушунмади, укасининг гапидан эси чиқиб кетган опаси бу гапларни таржима қилишга мажбур бўлди.

Кристофор Голиш тўсатдан немисга айланди-қолди. Аниқроқ қилиб айтганда, у қайтадан немис бўлиб туғилди. Хотирасидан барча итальян сўзлар чиқиб кетганди.
Шифокор бу ҳолатни илмий асосда тушунтирмоқчи бўлди, ўз ташхисини қўйиб, муолажалар буюрди. Шифокор кетаётганда Голишнинг опаси уни бир четга олиб, бир неча кун аввал шол бўлиб қолган эски қадрдони билан учрашиб қолганида, агар ўзи ҳам шундай дардга чалингудек бўлса, жонига қасд қилишга онт ичганлигини айтиб берди.

– Биласизми, доктор, худди шу касалга мубтало бўлишини аввалдан сезгандек, фақат шу ҳақда гапиргани-гапирган эди. У жонига қасд қилиши турган гап. Мен жуда хавотирдаман.
Шифокор хайрихоҳлик билан илжайиб:
– Хавотир бўлманг, хоним, ҳеч қўрқадиган жойи йўқ. Укангизга унинг бетоблиги бор-йўғи овқат ҳазм бўлмаганидан деб айтамиз, мана кўрасиз…
– Лекин доктор!
– У ишонади, мен бунга кафилман. Чунки касали оғир эмас, бир неча кундан сўнг оёқ-қўлларини қимирлата бошлайди. Вақт ўтгач, юриб ҳам кетади. Аста-секин юради. Ким билсин, вақт ўтиши билан у буткул кўрмагандек бўлиб кетиши ҳам мумкин… Бу унга жиддий огоҳлантириш бўлди. У ҳаёт тарзини бутунлай ўзгартириши ва қатъий тартибга бўйсуниб яшаши лозим. Фақат шу йўл билан касал хуружи қайталанишидан узоқ вақт сақланиши мумкин.

Опаси кўзига қалқиб чиққан ёшларини яшириш мақсадида, қўллари билан кўзларини юмиб олди. Шифокорнинг гапларига ишонмасдан дарҳол хизматкори ва ўғли билан маслаҳатлашиб, укасининг тортмада турадиган тўппончасини яшириб қўйиш режасини туза бошлашди. Маслаҳатга кўра у хизматкор билан тўшакни тўғрилаб қўйиш баҳонасида каравотнинг четида туриб олганларида, тортмадан ўғли тўппончани билдирмай олиб чиқиб кетадиган бўлди. Фақат эҳтиёткор бўлишлари керак. Шундай қилдилар ҳам. Опаси ўз эҳтиёткорлигидан енгил тин олди, чунки авваллари укасининг бундай касаллик ҳақидаги тушунтиришларига унча эътибор ҳам бермаганди. Худди шифокор айтганидек, укасига касалини оддий ошқозон касали деб тушунтирдилар.
– Ҳа… ҳа… бу оддий ошқозон касали…

Дарҳақиқат, укаси тўрт кунгача ошқозонида қандайдир нохушлик рўй бераётганини сезди.
– Меъда сустлиги… ҳа…ҳа… шундай.
“Наҳотки танасининг ўнг тарафи шол бўлиб қолганлигини укам сезмаётган бўлса?– дея хаёл сурарди опаси.– Наҳотки у Ленцининг бошига тушган бу азоблардан сўнг оддий меъда сустлиги шундай даҳшатли оқибатларга олиб келиши мумкинлигига ишониши мумкин бўлса, а?”

У ўз ихтиёри билан навбатчилик қила бошлаган биринчи кунданоқ гўё ёш болага ўргатгандек, унга меҳр билан унутилган итальян сўзларини ўргата бошлади. Укасидан эса нима учун итальян тилида гапирмаётганини сўради.

Голиш опасига ҳайрат-ла боқди. У ҳозир немис тилида сўзлашаётганини ҳам пайқамаётганди; у дабдурустдан немис тилида сўзлаша бошлади, бошқа тилда сўзлашиш эса унинг хаёлига ҳам келмасди. Голиш опаси ўргатаётгандай қилиб, итальян сўзларини қайтаришга тушди. Бироқ у опаси ўргатаётган итальян сўзларини немис тилида талаффуз қиларди. Жияни Жеванниони Чоугато деб атай бошлади, тоғам мени ҳазиллашиб шундай ном билан атаяпти, дея кулиб қўярди жияни.

Орадан уч кун вақт ўтгач, “Фьяскеттерия Тоскана” қаҳвахонасида Голишнинг бошига тушган кулфатдан хабардор бўлган дўстлари кўргани келдилар. Итальян тилини янгидан ўрганаётган Голишни кўриб, аҳволига ачиндилар. Голиш эса ўрганаётган сўзларининг маъносини фаҳмламасди ҳам.

Голиш ғалати аҳволга тушиб қолганди. Маълум бир дақиқада у абадий давом этгувчи оламга шўнғиган-у, сўнг у ердан бутунлай бошқа инсон – қирқ саккиз ёшли ажнабий гўдак бўлиб туғилгандек эди.

Голиш ишламай қолган қўлини илк бор қимирлатганида шундай хурсанд бўлиб кетганини кўрсангиз эди! Оёғи эса қимирлай демасди. Лекин у оёғи ишлаб кетишига умид боғларди. Кристофоро Голиш оёғини ҳаракатга келтиришга жон-жаҳди билан ҳаракат қиларди.
– Қалай?– сўради у дўстларидан.

– Яхши, яқин кунларда юриб кетасан,– далда беришарди унга дўстлари.
Голишнинг яшашдан умиди катта эди. Ҳар эҳтимолга қарши дўстлари ҳамширадан беморга эътибор билан қараб туришини илтимос қилдилар.
– Биласизми, кутилмаганда ҳар қандай воқеа рўй бериши мумкин. Хотираси ҳам тикланиши турган гап. Голиш дўсти касал бўлганида нохуш фикрни миясига ўрнаштириб олганди: худо кўрсатмасин, хуруж яна қайтарилиб қолса борми, унда ҳар нарсани кутиш мумкин.
Ҳозирда Голиш эмас, балки дўстлари нохуш фикрлар гирдобида эдилар. Орадан йигирма кун ўтгач, опаси ва жияни етовида хона ичида бир неча қадам босаётганидаги хурсандчилигини кўрсангиз эди! Шу тобда ундан бахтли одам йўқ эди дунёда! Гўё онадан қайта туғилгандек эди. Худди ёш боладек қадам босаётганидан хурсанд бўларди. Арзимас нарсага йиғлаб ҳам оларди. Хонадаги ҳамма нарса унга жуда қадрдон кўринарди. Уларнинг ёнига бориб, қўли билан пайпаслаб кўрар, кўзига ёш олганча, қалби шодликка тўлиб судралиб қадам босарди. Бошқа хонадаги жиҳозларни ҳам узоқ вақт томоша қилиб турар ва шу хоналарга кириб боришни орзу қиларди. Ҳа, опаси билан жияни қўлтиғига киришса борми, у ҳамма хоналарни айланиб чиқарди. Кейинчалик Голиш жиянидан ёрдам сўрамай қўйди. Опаси ёрдамида соғ қўли билан ҳассага суянганча хонама-хона кеза бошлади. Тез орада бировнинг ёрдамисиз, фақат ҳасса билан юра бошлади ва ниҳоят, Кристофоро Голиш атрофдагиларга ўзининг нималарга қодирлигини кўрсатиб қўймоқчи бўлди.
– Энди-чи, энди… ҳассасиз юрсам дейман…

Голиш ҳассасига таянмай икки-уч қадам ташлади, лекин дарҳол курсига ўтириб олишига тўғри келди. У анча озиб-тўзган, ташқи кўриниши опасига ўхшаб кетганди.
– Бейамин!– дўстининг исмини бузиб чақирди Голиш.
Беньямино Ленци дўстининг шол бўлиб қолганлигини кўриб, ажабланмади ҳам. Мўйлови остидаги лабларини чўччайтирди, холос, шу лаҳзада ўнг юзи бир оз қийшайиб, тамшанганча деди:
– Сенга ҳам юқибди-да?– дея педал айлантиришда давом этди.

Эртаси куни Кристофоро Голиш шифокор ҳузурига опасининг ёрдамисиз бормоқчи бўлди. Беньямино эса ёлғиз ўзи қатнарди, Голиш ҳам ундан ортда қолмасликка аҳд қилди. Аввалига опаси ўғлига тоғасининг ортидан сездирмай кузатиб, назорат қилиб юришни тайинлади. Опанинг кўнгли хотиржам бўлгач, ёлғиз ўзи шифокор ҳузурига боришига рухсат этди.
Энди ҳар куни эрталаб бир вақтда иккита ногирон дўст йўлда учрашиб шифокор ҳузурига бирга қатнайдиган бўлдилар. Уларнинг йўналишлари бир хил эди – аввал кўча чироғи устунига етиб олишлари керак эди, сўнгра пастликка тушиб, бозор расталаридан ўтиб боришар, кўргазмага қўйилган арғимчоқда ўтирган чиннидан ясалган маймун боласини узоқ томоша қилгач, боғнинг панжараси олдига етиб олишлари зарур бўларди.

Бугун Голишнинг хаёлига ажойиб бир фикр келди. У дўсти Ленци билан фикрини ўртоқлашиш учун ошиқа бошлади. Икки дўст – кўча чироғининг устунига суянганча нигоҳларини бир-бирларига қадаб, нима демоқчи бўлганларини тушунар ва кулгидан оғзиларининг таноби қочарди. Улар гапираётган сўзларини бузиб талаффуз қилганча бир тўхтамга келдилар, Голиш ҳассасини кўтариб кўчадаги извошчини имо билан чақирди. Извошчи аввал биттасини, сўнг иккинчисини аравага чиқарди, мана энди улар Испания майдонида истиқомат қилаётган Надинаникига меҳмонга кетмоқда эдилар.

Пиллапоялардан юқорига минг азобда чиқиб, ҳансираб турган бу икки шахсни кўриб, Надинанинг эси оғиб қолаёзди. Бечора Надина кулишини ҳам, йиғлашини ҳам билмасди. Уларга ёрдамлашиб, икковларини ҳам меҳмонхонага бошлаб кирди ва ўз ёнидан ўтиришлари учун жой кўрсатди. Сўнг худди тарбиячиларга ўхшаб, қочиб келган ёш, шўх болаларга дакки бераётгандек, ўйламай қилган ишлари учун уларни койий кетди.

Беньямино Ленци аразлаган ёш боладек афтини бужмайтириб, йиғлаб юборди.
Голиш эса аксинча, қовоғини уйганча ташриф буюришдан мақсад, унга ажойиб – сирли совға қилмоқчи бўлганликларини айтди.
– Мени йўқлаб келганларинг учун бошим кўкка етди, раҳмат,– шоша-пиша деди Надина.– Яшаворинглар! Икковингизлар ҳам зўрсизлар… Уйимга қадам ранжида қилиб, бошимни осмонга етказдинглар. Мен айтган гапимдан хижолатдаман, лекин сизларнинг фойдангизни кўзлаган эдим… Меникигача етиб келиш, устига-устак пиллапоялардан юқорига чиқишда қийналган бўлсангиз керак, деб… Беньямино, қўй, азизим, йиғлама… Сенга нима бўлди ўзи. Бардам бўл, Беньямино! – дея Надина оппоқ, чиройли, дўмбоққина қўллари билан унинг юзини силаб қўйди.– Сенга нима бўлди? Қани, менга бир қара-чи!.. Уйимга келмоқчи эмасмидинг, а? Сени анави ярамас бу ерга бошлаб келган бўлса керак? Шунинг учун мен уни эркаламоқчи эмасман. Бас қил, сен менинг арслоним, қадрдонимсан. Йиғлама, кўз ёшларингни ўзим артиб қўяман. Ана шундай, шундай қилиб. Мана бу ажойиб феруза кўзли узукка қарагин-а? Уни менга ким совға қилган? Бу узукни ким ўз Надинасига совға қилган? Эгнимдаги чиройли кўйлакни-чи? Қани, топ-чи? Сен мен учун энг қадрли инсонсан, азизим,– дея Беньяминонинг пешонасидан ўпиб қўйди.

Сўнг ўрнидан даст турди-да, кўз ёшларини артиб олгач:
– Сизларни нима билан меҳмон қилсам экан-а?– деди Надина. Унинг қилган ишидан Кристофоро Голишнинг дили ранжиди, томоғидан овқат ўтмади. Беньямино Ленци ширинликдан бир бўлак ейишга розилик билдирди. У Надина узатган ширинлик томон чўзилиб, оғзини очмоқчи эди, Надина қиқирлаб кулганча ширинликни Беньяминодан олиб қочиб:
– Йўқ, йўқ, бермайман,– дея ҳазиллашди.

Топишиб олган икки қадрдон дўст ғаройиб кайфиятда эдилар. Улар қувонгандан қувониб, тинмай кулардилар.

ШОЛРЎМОЛ

I

– Тўхта, – деди Банди дўсти д’Андреага. – Мен бориб уни огоҳлантираман. Мабодо яна қайсарлик қилса, бостириб кирасан.

Иккаласи ҳам узоқни яхши кўролмасди Шу туфайли бир-бирига жуда яқин туриб сўзлашмоқда эдилар. Кўпчилик уларни эгизаклар деб ўйлашарди. Ёшлари ҳам деярли тенг бўлиб, бир-бирларига жуда ўхшаб кетардилар – баланд, тик қоматли, озғин, барча ишни саранжом-саришталик билан бажаришни хуш кўришарди. Суҳбатлашатуриб, бир-бирларининг кўзойнакларини ё бўлмаса бўйинбоғларини тўғрилаб қўйишар, ҳеч бўлмаганда, эгниларидаги камзулларининг тугмаларини тортиб қўярдилар. Улар кам гаплашардилар. Ҳаётда кўп қийинчиликларни бошдан кечирганликлари заъфарон юзларида акс этиб турарди.
Улар бирга вояга етдилар. Бир-бирларидан ёрдамларини аямай дорилфунунда ўқидилар. Бири ҳуқуқшунослик бўлимида, иккинчиси тиббиёт бўлимида таҳсил олди. Ҳозир эса турли соҳа бўйича ишлашар, аммо ишдан сўнг кечқурунлари кўришиб, шаҳар чеккасидаги жарлик бўйида чўзилиб кетган хиёбонда сайр этишни канда қилишмасди.

Улар шу қадар яқинлашиб кетишган эдики, бир-бирларини оғизларидан билинар-билинмас чиққан сўзлари, имо-ишораларию, кўз қарашларидан тушуниб олишарди. Сайр чоғида фикр алмашар, сўнг ортиқча гапирмай, индамасдан кезиб юришарди. Ўзаро айтилган икки-уч оғиз сўз уларга фикр алмашиш учун етарли озуқа бергандек бўларди. Худди ҳориган отларга ўхшаб бошларини эгиб, шошилмай қадам босишарди. Тўсиқдан сакраб ўтиб, пастликда ястаниб ётган адирликлару уфққа бош қўяётган қуёш нурида жилваланиб турган денгиз мавжларини томоша қилишни на униси, на буниси хаёлига келтирарди.

Ён атрофдаги гўзалликка маҳлиё бўлмаслик эса мумкин эмасди. Бу икки йигитчанинг бундай нохуш кайфиятда кетишларига нима сабаб бўлди экан?
Бир неча кун аввал Банди дўстига:
– Элеоноранинг соғлиғи яхши эмасга ўхшайди, – деб шипшиганди.
Д’Андреа дўстига қаради. Бу кўз қарашидан касаллик жиддий эмаслигини англади.
– Элеонора опамиз ўзим кўриб қўйишимни истаяптими? – сўради у дўстидан.
– Соппа-соғман, деяпти.
Бир умр оналари ўрнини босган Элеонора олдидаги қарздорлик бурчини ҳис этган ҳолда қовоқларини уйиб, индамай йўлда давом этдилар.

Д’Андреа ота-онасиз вояга етди. Уни амакиси асраб олди, аммо ўқитишга қурби етмади. Элеонора ҳам ўн саккиз ёшга етганида кенжа укаси билан етим қолди. У ота-онасидан қолган бор-будини тежаб-тергаб бир амаллаб кун ўтказишга сарф қиларди. Кейинчалик ишлашга мажбур бўлди, мусиқа ва ашуладан дарс бера бошлади. Шу зайлда укасини вояга етказди, унга қўшиб дўстини ҳам ўқитиб, саводини чиқарди.
– Мен дўмбоқман, сизлар қилтириқсизлар, – дея болалар билан қувноқ овозда ҳазиллашарди Элеонора. – Сизларнинг ўрнингизга ҳам мен семираяпман.
Ҳақиқатан ҳам Элеонора тўладан келган эди, кун сайин семириб борарди. Унинг чеҳраси сутга чайиб олингандек тиниқ. Кўзлари шаҳло, қайрилган киприклари узун, овози қўнғироқдек жарангларди. Унга разм солганларида семизлигидан ўзини ноқулай ҳис этиб, маъюс жилмайиб қўярди.

Элеонора оҳангларни бузиб бўлса-да, ҳис-ҳаяжон билан юракдан жўшиб қўшиқ куйларди. Жиддий ва тўпорилиги, ибо-ю, андиша, устига-устак укасининг ташвиши бўйнида бўлмаганида қўшиқчи бўлиш орзусида эди. Саҳнада қўшиқ айтишни жуда-жуда хоҳларди. Афсус, минг афсус, бу орзу ушалмай қолди. Ёши ҳам қирқларнинг нари-берисида эди. Шаҳарда истеъдодини қадрлашган бўлармиди. Бу ширин ўй-хаёллар юрагига бир оз таскин берарди, холос. Қийналиб бўлса-да, у иккита етим болани оёққа қўйди. Умрини уларга бахшида этиб, оқ ювиб, оқ таради. Бу унинг шунча йиллик меҳнатлари эвазига олган мукофоти эди.
Шифокор д’Андреа дўстини узоқ кутиб қолди, у ҳали-бери меҳмонхонадан чиқай демасди. Меҳмонхонанинг шифти баланд бўлмаса-да, ичи кенг, ёруғ эди, алмисоқдан қолиб, ўнгиб кетган мебеллар ўтмишни эслатарди; ўтмишда қадрли бўлиб хизмат қилган бу анжомлар хонада савлат тўкиб турар, қаршидаги кўзгудан уларнинг акси кўзга ташланарди. Хонага гўё марҳумларнинг портретлари йиғиб қўйилгандек эди. Улар бир нуқтага – Элеоноранинг роялига тикилиб тургандай туюларди.
Доктор кутишдан чарчади, ўрнидан туриб, эшикка яқинлашиб ичкарига қулоқ тутди. Бўғиқ йиғи овозини эшитгач, эшикни қоқди.
– Киравер,– деди Банди эшикни очаркан.– Опам нега бунча ўжарлик қиладилар, ҳеч тушунолмаяпман.
– Мен касал эмасман!– йиғи аралаш қичқирди Элеонора.
У чарм билан қопланган катта оромкурсида ранги докадек оқарганча, ҳар доимгидек қора кийимда ўтирарди. Шу тобдаги унинг қилиғи худди ёш боланикига ўхшаб кетарди; нимадандир безовталанар, укасининг нигоҳидан даҳшатга тушар, кўзларидаги саросимани беркитишга ҳаракат қиларди.
– Ростданам касал эмасман,– деди у бир оз ўзини ўнглаб олгач. – Илтимос, мени ўз ҳолимга қўйинглар. Мен ҳақимда ташвиш чекманглар.
– Яхши!– унинг гапини бўлди укаси.– Мана, Карлонинг ўзи айт-син, саломатлигингиз жойида эмаслиги шундоққина кўриниб турибди,– шундай дея у эшикни тарақлатиб ёпиб, хонадан чиқиб кетди.

Элеонора юзини қўли билан беркитиб, ҳўнграб йиғлашдан бир оз тўхтади. Д’Андреа Элеонорага тикилиб қараркан, ўзини ноқулай сезар, негадир ҳижолатда эди. Ниҳоят, у сўз қотди:
– Нима бўлди ўзи? Нима воқеа рўй берди? Наҳотки мендан ҳам буни сир тутсангиз?
Элеонора ҳамон йиғлашда давом этарди, Карло оғир-вазминлик билан гапираркан, ниҳоят, опасининг қўлларини юзидан аста туширди:
– Бўлди-да энди, йиғини бас қилсангиз-чи,– кўндиришга уринди у опасини.– Қани, бир бошдан гапиринг-чи, нима бўлди. Қўрқманг. Ёнингизда турибман.
Элеонора бошини чайқади ва бехосдан йигитнинг қўлларидан тутди-ю, бирпас сиқиб турди-турди-да, шу заҳоти юзи ғалати бўлиб, безовталанди ва:
– Карло! Укажоним Карло! – деб шивирлади.
Д’Андреа қизнинг қаршисида тиз чўкди.
– Ичингиздаги дардни менга айтинг, опажон…
Элеонора қўлини аста иягига тиради-да, оҳиста, тушкун аҳволда, ялинганнамо:
– Карло, бу дунёни тарк этишимга ёрдам бер. Садағанг кетай, ёрдамингни мендан дариғ тутма, нима қилишимни билолмаяпман, бошим қотиб қолди.
– Бу дунёни тарк этмоқчиман, деяпсизми? – кулиб юборди Карло.– Қизиқ гапни айтдингиз-ку.– Нега ёш умрингизни эрта хазон қилмоқчисиз?
– Яшагим келмаяпти! – деди Элеонора аста кўз ёшларини артиб.– Бу ишни қандай амалга оширсам бўлади, йўл кўрсат менга, Карло! Ахир сен шифокорсан-ку. Ортиқ бундай яшай олмайман! Ҳа, ҳа, яшай олмайман. Бундан ўзга чорам йўқ. Дорилбақога рихлат этсам, ҳаммасидан қутуламан.
Карло Элеонорага ҳайрат-ла боқди. Қиз ҳам йигитга тикилиб қаради-ю, дарҳол кўзини юмиб олди, юзи докадек оқариб, қўрқувдан саросимага тушди.
– Қандай кунларга қолдим-а, – деди Элеонора бир оз ўзига келгач,– Карло, мени худо уриб қўйди. Ҳа, ҳа, ишон, адойи тамом бўлдим.
Д’Андреа ўзини йўқотган кўйи қўлини Элеоноранинг қўллари орасидан тортиб олди.
– Нега адойи тамом бўласиз? Нега? – деб ғўлдиради у.
Элеонора ундан кўзини олиб қочаркан, “секин” дегандай бармоғини лабига қўйганча, эшик томон бош ирғаб:
– Фақат у билмаслиги керак! Худо ҳаққи укамга бу ҳақда оғиз очма! Аввал менга ёрдам бер. Менга дори керак. Сен дори берасан, мен ичаман-қўяман. Илтимос, тез таъсир қиладиганидан бер. Жонимга қасд қилолмаяпман. Қўрқаяпман! Шу ҳақда икки ойдан бери ўйлайвериб, ич этимни еб юбордим! Карло, айт-чи, опангга ёрдам берасанми?
– Қандай ёрдамим керак?– сўради д’Андреа ўзини йўқотиб.
Элеонора яна укасининг дўстини қўлидан тутиб, унга ёлворгандай нигоҳ ташлади:
– Жонимга қасд қилишимни истамасанг… сен менга… қандай ёрдам беришинг мумкин?
Д’ Андреа қаддини тик тутиб, қовоғини уюб олди.
– Карло, ёлвораман! – қайтарди у.– Ўзим учун эмас, укам Жоржони бўйнини хам қилмаслик учун шундай қилишим шарт. Фақат Жоржо бу гапдан хабар топмаслиги керак. Карло, сизлар учун ўз умримни бахшида этдим. Оқ ювиб, оқ тарадим, сизларни оёққа қўйдим. Карло, оз бўлса-да, шуларнинг ҳаққи-ҳурмати менга ёрдам бер, мени қийин аҳволдан қутқар! Наҳотки,қийналишимни истасанг? Ўйлайвериб, юрак-бағрим қон бўлиб кетди-ку, ахир! Шу ёшимда бу таънани қандай кўтариб юраман. Бу жуда оғир, ҳа, жуда оғирлик қиляпти…
– Элеонора опажон, айтинг-чи, бу воқеа қандай содир бўлди? Ким у одам?– сўради д’Андреа беихтиёр бўлган воқеани тушуниб етгач, саросимага тушиб.

Элеонора хавотир билан эшик томон қараб қўйди-да, юзини қўллари билан беркитиб олди ва:
– Билишинг шарт эмас! Ҳозир бу ҳақда ўйлашни истамайман! Наҳотки Жоржонинг аҳволига ачинмасанг? Эл орасида қандай бош кўтариб юради…
– Қандай рўй берди?– сўради д’Андреа,– Айтсангиз-чи, ахир. Бу катта жиноят-ку. Олдини ололмадингизми… ё чора тополмадингизми?
– Йўқ, чора тополмадим,– қатъий, алам билан деди Элеонора.– Етар! Нима демоқчилигингни тушундим. Энди мени ёлғиз қолдир. Мазам қочаяпти…
У бошини ўриндиқ суянчиғига беҳол ташлади-ю, бор гавдаси шалвираб тушди.

Карло д’Андреа ўзини йўқотганча Элеонорага кўзойнаги тепасидан қараб турарди. Софлик рамзи бўлмиш бу ажойиб қиз қандай қилиб ўзини ўлимга маҳкум этаётганини ҳис этаркан, бу иш унинг шаънига ярашмаслигини ўйлаб, бу ўй-фикрни калласига сиғдира олмади. Эҳ, Элеонора Банди? Ахир у ўз ёшлигини бизни деб хазон қилмаганмиди? Энди унинг ёшлиги қоптими? Балки, шунинг учун ҳам номусдан ўлимига рози бўлаётганмикин-а?
Карло опасига қараркан, унинг ҳаддан ташқари тўла гавдаси кўзига ёмон кўриниб, нафрати қўзиб кетди.
– Қани, йўлингдан қолма! – жаҳл билан қичқирди Элеонора довдираб қолган Карлонинг афтига ҳам қарамай.– Бор, ҳамма гапни Жоржога айтиб бер. Менга нисбатан қандай чора кўрса кўраверсин, ҳаммасини ипидан-игнасигача айтиб бер. Қани, бор, жўна.
Д’Андреа беихтиёр эшик томон йўл олди. Элеонора бошини даст кўтариб, унинг ортидан кузатиб қолди. Эшик ёпилиши биланоқ, Элеонора ҳушидан кетди.

II

Д’Андреа уйдан чиқиб кетгач, Элеонора икки ойдан бери уни эзиб юрган юкдан фориғ бўлди-қўйди. Барча қўрқинчли онлар ортда қолганди.
Бошига тушган ғам-андуҳлар билан курашишга Элеоноранинг ортиқ мадори қолмаганди. Майли, бу ёғи худодан, пешонасида борини кўради. Бу иш тезроқ бир ёқлик бўла қолсайди!
Ҳозир укаси ёнига важоҳат билан киради-да, уни бир ёқлик қилиб қўя қолади. Начора, тақдирга тан бермай иложи йўқ… У ҳурматга ҳам, эътиборга ҳам лойиқ эмас. Тўғри, у укаси ва унинг дўстига керагидан ортиқ меҳр кўрсатган, борлиғини бағишлаган – ҳаёт тақозоси шунга мажбур қилганди. Буни қарангки, мана энди топган обрўйи бир пул бўлиб ўтирибди.

Элеоноранинг юрагини ваҳима босди-ю, кўзларини чирт юмиб олди.
Ич-ичидан у ўзини айбдор ҳис эта бошлади. Ҳа, ҳаммасига унинг ёлғиз ўзи сабабчи, шунча йиллар давомида у ҳаётидаги барча қийинчиликларни енгиб ўтди, ҳаётда ўз ўрнини топди, ёмон ўй-хаёлларни миясига келтирмай, ҳаётда тўғри, ҳалол яшашга одатланди. Ҳеч кутмаганда номусини йўқотди-қўйди. Нақадар даҳшат!
Лекин у укаси олдида ўзини оқлай олмайди. Элеонора укасига: “Жоржо укажоним, барчасига аслида ўзинг айбдорсан”, дейиши ҳам мумкин. Гапнинг индаллосини айтганда, тўғриси ҳам шу-да.

Элеонора укасига оналик меҳрини берди. Хўш, бу яхшиликлар эвазига укасидан ва унинг дўстидан нима оқибат кўрди? Фақат уларни соғинарди, холос. Дорилфунунни тугатгач, икковлари ҳам ўз ишлари билан бўлиб кетдилар. Туну кун тиним билмай меҳнат қилишади. Энди уларни опаларининг ҳаёти қизиқтирмай қўйганди. Тезроқ опалари билан ҳисоб-китоб қилишга ошиқардилар. Бу ҳол Элеонорани ич-ичидан кемирарди. Шундан кейин унинг ҳаёти мазмунсиз, зерикарли ўта бошлади. У укаларига кераксиз бўлиб қолганлигини тушунгач, икки ўт ичида ёна бошлади. Ёшлиги эса аллақачоноқ қайтмас бўлиб ўтиб кетганди. Уни ортга қайтаришнинг сира иложи йўқ.

Укасининг олиб келган биринчи маоши ҳам унга тасалли бермади. Опаси ўз ҳаётини укаси учун қурбон қилганлигини англаб, Жоржо ич-ичидан эзилар, эрки ўз қўлида эмаслигидан ўкинар балки? Элеонора укасига шундай демоқчи ҳам бўлди: “Жоржо, укажоним, мени ўйлама, мен фақат ҳаётда ўз ўрнингни топишингни истайман. Чин юракдан айтяпман… Бахтимга омон бўл”.
Лекин у укасидан таъна аралаш:
– Эй воҳ, опажон, нималар қилиб қўйдингиз! Олдингиздаги қарзимни узаман. Қилган яхшиликларингизни унутганим йўқ,– деган дашномларни эшитди.
“Қарзимни узаман?” Кошки бунинг менга сариқ чақалик фойдаси бўлса, дея бор овози-ла ҳайқирмоқчи бўлди Элеонора. Укасини деб ҳаётини қурбон қилаётганда асло руҳи тушмаган, таъна-дашномсиз, очиқ чеҳра билан ҳаётда ўз ўрнини топиши учун бор куч-қувватини сарфлаганди.

Элеонора укасининг ўжар феъллигини билар, унга қаттиққўллик қилмасди. Уларнинг опаларига бўлган совуқ муомалаларидан, ўзларини бегонадай тутишларидан ўксинарди, холос. Ана шундай пайтларда Элеонора ўзини қўйгани жой тополмасди.
Укаси топармон-тутармон бўлиб қолганди, опасига барча шарт-шароитларни муҳайё қилиб берди. Опасини муаллима бўлиб ишламасликка кўндирди. Ишсиз ўтаётган зерикарли кунлардан бирида тўсатдан миясига етти ухлаб тушига кирмаган: “Турмушга чиқсаммикан?” деган фикр келиб урилди.

Ёши ўттиз тўққизда-я! Устига-устак семириб кетган. Қадди-қомати ўзига мос бўлган куёв топиши керак! Турмушга чиқиб кетса, укасининг ўзига кўрсатётган миннатдорлик мурувватларидан халос бўлиши мумкин. Элеонора худди боши боғлиқ қизлардек ўзига қараб юрадиган одат чиқарди. Бу ўй аввал ҳеч хаёлига келмаганди. Ўзига оро бера бошлади.
Бир пайтлар Элеоноранинг кўнглига йўл топишни истаган йигитлар ҳозирда бола-чақалик бўлиб кетдилар. Аввал у буларга парво ҳам қилмасди. Ҳозир-чи, ҳозир турмуш қуриб кетган дугоналарига ҳавас қилади.

Элеонора сўппайиб ёлғиз қолганди.
Балки бахти ҳали олдиндадир. Наҳотки у бола-чақалик бўлолмаса, танҳоликда яшаш пешонасига ёзилганмикин-а. Наҳотки, қалбида ёнаётган алангани ўт олдира олмаса? Наҳотки қалб туғёнларига қулоқ солмай, якка-ёлғиз яшашга маҳкум бўлса?
Элеонора юрак-бағрини ўртовчи ғам-ғуссага ботди. Кўнглини азобли армонлар қийнай бошлади. Ёқимтой лобарлиги аста-секин йўқолиб, кулгиси-ю, гап оҳангларида ўзгариш сезилди. Пичинг ва киноя билан гапирадиган, заҳарханда қиладиган бўлиб қолди. Хулқ-атвори тубдан ўзгараётганлигини ўзи ҳам ҳис эта бошлади. Кўнглига ёпирилиб кирган қора ўй-фикрлар қалбини шиддат билан қамраб олиб, тинчлик бермай қўйди.
Шу кунларда укаси тежаб-тергаб йиққан пулларига қишлоқдан ер сотиб олиб, уй қуришни режалаштираётган эди. У опасини уй қурилишига бош-қош бўлиб туриш учун – бир ойга боришга кўндирди. Укасининг бу илтимоси опасидан қутулишнинг бир йўлидек бўлиб туюлди. Ўзим истиқомат қилаётган уйда якка ўзим қолар эканман-да, деган хаёлга борди Элеонора. Ана шунда у эркин яшайди. Укасига оғирлиги тушмайди. Ўзи ҳам шу ёшда турмушга чиқиш ўй-фикрларидан фориғ бўлади.

Дастлабки кунлар осойишта ўта бошлади. Бу ерда эмин-эркин яшашни хаёл қилди.
Элеонора барвақт туриб, дала кезишга одатланди. Дала кезаркан, ҳар қадамда тўхтаб, ён-атрофга ҳайрат билан суқланиб боқар, даланинг мафтункор сукунатига қулоқ тутарди, чунки бу ерда ҳар бир нарса эрта тонгнинг нақадар беғуборлигини ангатарди, қишлоқ хўрозларининг қичқириғига қулоқ тутар, гоҳо тошларда ўсган замбуруғлар тўдасига, гоҳ ағдарилиб тушган дарахт тўнкасидаги духобадек товланиб турган пўпанакларга завқланиб боқарди.

Бу ерда шаҳардан ташқарида бошқа одамга айланиб қолсам эди. У билан қишлоқ ҳаёти ҳақида тўлиб-тошиб, ширин суҳбатлар қураётган мана шу ижарачининг ёқимтой хотинига айланиб қолсам-а, деган фикр ўтди миясидан… Бу беғараз суҳбатдан у ҳаётнинг янги қирраларини кўра бошлади.
Ижарачининг феъли оғир эди; у ўзини кўпни кўрган одамман деб, мағрур тутарди. Ҳа, чинданам кўпни кўрган, кўп ерларда бўлган ҳам. Америкада бўлган, саккиз йил Беноссарияда истиқомат қилган. Шунинг учун ҳам у ёлғиз ўғлини оддий кимса бўлиб қолишини истамасди. Ўғли ўн уч ёшга тўлганди, уни билим юртига жойлаштириб қўйди. Саводи чиқса Америкага юборишни мўлжаллади, жуда катта мамлакат, одамлар ичида тобланади, деб ўйлади.

Жерландо ҳозир ўн тўққиз ёшда. Кўп йиллардан бери ўқиса-да, калласига бир нима кирай демасди. Қад-қоматдан худо қисган, кўриниши қўпол. Отасининг ўта ғамхўрлигидан ниҳоятда чарчаган эди. Ўқиши давомида у шаҳарликларга хос баъзи қилиқлар орттирди, бу унинг кўринишини янада соқувлаштириб юборганди.
Ҳар куни эрталаб у ҳурпайган дағал сочларининг фарқини очиб тарарди. Сочлари қуригач, фарқлари ҳам бузилиб ғалати ҳолда диккайиб кетарди, қошлари бароқ, соқол-мўйлови сабза урганди. Жерландога ҳаёт ҳар томонлама кулиб боқмаганди. Доимо китоб устида қовушмай мук тушиб ўтиришини кўрган одамнинг унга раҳми келарди. Отаси уни уйқудан уйғотгунча она сути оғзига келарди. Уни тез-тез уйқу элтарди. Уйқуси ёзилмаган, довдираб турган ўғлини отаси шаҳарга жонини қийноққа солиб, олиб бориб қўярди.
Қишлоққа Элеонора хоним келгач, Жерландо онасига, айтинг, анови хоним отам билан гаплашиб, мени қийнаб ўқишга юбормаслигини тушунтирсин, дея ёлборди. Ўқишни жиним суймайди. Жин урсин, ўқишни хоҳламайман, деди.
Элеонора йигитнинг отаси билан гаплашди. Аммо ўғлининг одам бўлишини истаган ота Элеоноранинг гапига қулоқ солишни истамади ҳам. Ундан бировларнинг ишига аралашмаслигини сўради. Шундан сўнг Элеонора бир оз овуниш, нима биландир шуғулланиш мақсадида ўқишдан безган бечора болага қўлидан келганча ёрдам бера бошлади.
Элеонора ҳар куни чошгоҳдан сўнг Жерландони хонасига чорлаб, илм олишига ёрдам бера бошлади. Жерландо хонага уялиб, ўзини йўқотган ҳолда дафтар-китобларини қўлтиқлаб кириб келарди. Хоним уқувсизлигимдан, эрмак қилиб устимдан кулса-я, деган хаёлга борарди. Бола ўзига қолса бу ерга келмасди-я, лекин отасининг зўри билан келишга мажбур эди. Жерландога худо илм олишни юқтирмаганди. Кўчат ўтказиш дейсизми, мол боқишми, буларнинг барини жонини киргизарди. Бола Элеонорага мускулдор қўлларини кўз-кўз қилиб, мулойим тикиларкан, оғзини катта очиб, оппоқ, соғлом тишларини кўрсатганча баралла куларди…

Элеонора кун ўтган сайин Жерландони жини суймай қолди. Шаҳардан роялини олдириб келтирди, хонасининг ичидан қулфлаб олганча мусиқа чалишга, баъзида китоб ўқишга берилиб кетарди. Жерландо Элеоноранинг суҳбатларидан, кўрсатаётган мурувват-ларидан, ёрдамидан дабдурустдан маҳрум бўлгач, деразаси тагида пусиб ўтирганча унинг роял чалиб, қўшиқ айтишини эшитаётганини қиз тўсатдан пайқаб қолди. Шу топ Элеонора бемаъни ўйга бориб, болани қўлга туширмоқчи бўлди. Дабдурустдан роял чалишдан тўхтади-ю, пиллапоядан зинғиллаганча пастга югуриб тушаркан:
– Ия, бу ерда нима қиляпсан? – сўради Жерландодан.
– Тинглаяпман,– жавоб қилди у.
– Ёқаяптими?
– Жудаям, эшитиб мазза қилаяпман, хоним! Худди жаннатга тушгандек!
Элеонора хандон отиб кулиб юборди. Шу топда боланинг ҳам юзига кулгу инди. Кутилмаганда у Элеонорага ташланиб қолса бўладими… Болахонадан пастга ғира-шира ёруғлик тушиб турарди.

Алалхусус, бу воқеа шу куни рўй берганди.
Кутилмаганда рўй берган бу воқеадан қиз довдираб қолди, девқомат боланинг исканжасидан ўзини қутқаришга ожизлик қилди, ўзи истамаган ҳолда ҳушини йўқотди, боланинг эҳтирос-ла илондек чирмашишидан унга ўз изнини бериб қўйди…
Эртаси куни Элеонора шаҳарга қайтиб кетди.

Энди нима бўлади? Жоржо нега келмаяпти? Бўлган ишни д’Андреа унга айтмаганмикин. Балки қандай ёрдам беришни ўйлаётгандир?
Элеонора дабдурустдан қаршисида жарлик пайдо бўлгандек, қўрқиб қўллари билан юзини беркитиб олди.
Элеонора икки ўт орасида ёнарди. Бу дунёдан кўз юмсагина барчасига нуқта қўйган бўларди. Бу ишлар қачон ниҳоясига етаркин-а. Эшик очилиб, бўсағада юзидан қони қочган, кўзлари қизарган, довдираганча кириб келаётган Жоржо кўринди. Д’Андреа унинг ортидан эргашиб келмоқда эди.
– Бир нарсани билмоқчиман? – дона-дона гапириб сўроққа тутди у опасини. Унинг кимлигини билмоқчиман?
Элеонора кўзини ердан ололмай ўтирарди, сўнг бошини аста кўтараркан, уввос солиб йиғлаб юборди.
– Кимлигини ҳозир айтасиз!– сўзида қатъий турганча қичқирди Банди. Ким бўлишидан қатъий назар, сиз унга турмушга чиқасиз.
– Йўқ! Йўқ!– шивирлади Элеонора бошини яна-да қуйи соларкан қўллари титраб.– Айтолмайман! Иложим йўқ!
– У аблаҳ уйланганми?
– Йўқ уйланмаган,– шоша-пиша деди Элеонора.
– Исмини айтинг! Ким у аблаҳ? – Опасини қистовга олди Банди. – Ким ўзи? Айтсангиз-чи?
Элеонора укасининг ўқрайиб қарашидан жунжикиб, аранг бошини кўтарди.
– Айтолмайман,– дея шивирлади.
– Айтинг, ортиқ ғазабимни қайнатманг, охири ёмон бўлади,– дея бор овози билан қичқириб опаси томон муштини дўлайтириб кела бошлади Жоржо.
Д’ Андреа уларнинг ўртасига тушиб:
– Жоржо, қўй, ўзингни бос. Яхшиси, хонадан чиқиб кет. Менга бўлган воқеани сўзлаб берадилар. Қани, бу ердан чиқиб кета қол,– деди қатъий оҳангда Карло.
Дўсти шу тарзда уни хонадан чиқариб юборди.

III

Укаси ўз сўзида туриб олди.
Тўй арафасида нима қилиб бўлса ҳам жанжал чиқаришга ҳаракат қиларди. Одамлар орасида кулги бўлишдан чўчиб, барчага шарманда бўлганини сўкиниб сўзларди. Жоржо гўё ақлдан озгандек эди; барча унга ачинарди, холос.
Жоржо Жерландонинг отаси билан тил топишиши осон эмаслигини ҳис этди.
Қария илғор фикрли киши бўлса-да, тезда қизишиб кетадиган одати бор эди. Аввалига у нима гаплигини тушунмади. Гап нимада-лигини англагач:
– Ташвишланманг! Боплаб адабини бераман! Вой, аблаҳ-ей! Ичак-чавоғини ағдариб ташласаммикан? Яхшиси, қўл-оёғини боғлаб сизга топшира қолай. Аламдан чиқиш учун билганингизни қилинг. Жонини киритиб савалашингиз учун хипчинларни уч кун сувга солиб қўяман. Хоҳлаганча савалаб, хумордан чиқинг.
Жоржо савалаш билан иш чиқмаслигини айтиб, ўғлини опасига уйлантириб қўйишни таклиф қилганда, қария эсанкираб қолди:
– Нималар деяпсиз! Гапингизга тушунмаяпман… Эътиборли хоним ижарачининг ўғлига турмушга чиқадиларми? – қатъий деди у. Ва яна сўзида давом этди:
– Мени кечирасиз-у, хоним ўғлимдан йигирма ёш катта. Ақллари кирари кириб, чиқари чиққан. Менинг думбул ўғлимни йўлдан урмасликлари керак эди. Айтмоқчи эмасдим, энди айтмасам бўлмайдиганга ўхшайди. Хоним ҳар куни ўғлимни ҳузурига чақириб оларди. Ўзингиздан қолар гап йўқ… Ўғлимнинг она сути оғзидан кетмаган, ғўр бола бўлса. Тўғри, бу ёшда уларнинг кўзи қонга тўлади. Шайтон ичларига кириб олгач, нима қилиб қўйганларини ўзлари ҳам билмай қоладилар. Ўғлимдан ажралиб қолиш менга ҳам оғир; уни одам қиламан деб қанчадан-қанча пулларни сарф қилиб юбормадим дейсиз! Хафа бўлманг-у, хоним ўғлимнинг онаси тенги келади-я… Бу ёғи қандоқ бўлди…
Банди қизнинг сепига катта бир қўрғон ва анча-мунча пул ваъда қилди. Шундай қилмаса ғишт қолипидан кўчишини фаҳмлади.
Ана шу тарзда тўй қилишга келишиб олдилар. Элеонора истиқомат қилаётган кичик шаҳарчада бу воқеа катта шов-шувга сабаб бўлди.
Кўп йиллар давомида иззатини билиб яшаётган бечора қизнинг устидан ошкора равишда кула бошладилар. Шивир-шивир гаплар гўё гап ташиётганларга роҳат бахш этаётгандек эди. Аввалги ҳурмат-эътибор ўрнини ҳозирги шармандалик босиб кетганди.
Ҳамма Жоржога ачинарди; у тўйда иштирок этмади. Ғам-ғуссалар изтиробида қолган бечора дўстини ёлғиз қолдиролмаслигини айтиб, д’Андреа ҳам тўйда қатнашмади. Элеаноранинг ота-онасини даволаб юрган ёши бир жойга бориб қолган шифокор (шуни эслатиб қўйишимиз керакки, дорилфунунни тугатиб д’Андреа даволашнинг антиқа усулларини топиб, унинг кўпгина беморларини ўзига оғдириб олганди) гувоҳ бўлишга розилик билдирди. У ўзи билан бирга дўсти-ю, яна бир чолни ҳам олволди. Чол никоҳ пайтида иккинчи гувоҳ ўрнига ўтди.
Гувоҳлар билан бирга Элеонора извошда шаҳар мэри томон, сўнг шаҳар четидаги мўъжаз ибодатхонага йўл олдилар.
Иккинчи извошда эса қовоғидан қор ёғаётган куёв бўлмиш Жерландо ўтирарди. Куёв болага ота-онаси ҳамроҳ бўлиб кела-ётгандилар.
Улар тўй баҳонасида башанг кийиниб олишган, аммо чеҳралари тунд, қовоқлари солиқ ҳолда кетиб бормоқда эдилар. Буни қарангки, ўғиллари бойвучча хонимга уйланмоқда, келиннинг сепига катта ер, яхшигина уй-жой ва пул берилганди. Жерландо энди ўқишини давом эттирмаса ҳам бўлади, уй-жой ишлари билан отаси шуғулланаверади, бундай ишларнинг жонини киргизади. Келиннинг ёши улуғ-да. Балки, бир томондан бу яхшидир. Меросхўр бўлиб қолади. Табиат қонунларига кўра, у аввалроқ бу дунёни тарк этса, Жерландо эркин ва пулдор бойвачча бўлади-қўяди.
Учинчи извошда кетаётган куёв томондан бўлмиш отасининг дўстлари, кекса деҳқонлару иккита холаси ҳам шу ўй-хаёлда эдилар. Қолган қариндошлару Жерландонинг йиғилган дўстлари қўрғонда кутиб ўтирардилар. Йиғилганлар ясан-тусан қилиб олишган; эркаклар қора мовутдан тикилган курткада. Аёллар эса устларига янги ёпинчиқлар ташлаб, бошларига ялтир-юлтир рўмолларини ўраб олишганди. Куёвнинг отаси илғор дунёқарашли инсон бўлганлиги учун тўй тадоригини яхши ташкил этганди.
Мэр ҳузурига етиб келишганда Элеаноранинг хўрлиги келиб, йиғлаб юборди. Қариндошлар унинг ёнига куёвни суриб қўйдилар. Аммо Элеонора томондан гувоҳликка келган қари доктор куёв ҳозир четроқда турани маъқул, деди.
Йиғидан ўзини тўхтата олмаётган Элеонора никоҳ қайд қилинадиган саройга кириб келди. Ёнида уятдан, ўнғайсизликдан янада беўхшов, тўпори бўлиб кўринаётган куёвга кўзи тушди-ю, ғазаби қайнаб кетди; “йўқ-йўқ” дея қичқириб юборишига бир баҳя қолди. Зора, куёв никоҳни рад этса деб, унга қаради. Аммо икковлари ҳам тақдирга тан бериб “розиман” деган жавобни бердилар. Тезда никоҳ расм-русумлари бажарилди. Маросимда қатнашганлар худди мотамда иштирок этгандек совуққина қўрғонча томон йўл олдилар. Элеонора қадрдон дугоналаридан ажралгиси келмасди. Аммо у эри, қайнона-қайнотаси ўтирган извошга ўтиришга мажбур эди.
Улар йўл давомида чурқ этмай бордилар. Куёвнинг ота ва онаси паришон ҳолда кетиб борардилар, дам-бадам келинларига ер остидан ўғринча қараб қўяр, дамлари ичларида, бир-бирларига маъноли тикилиб, кўзларини ердан узмасдилар. Жерландо эса қовоғини уйганча извошда деразадан ён-атрофни кузатганча хаёл суриб борарди.
Қўрғонда уларни шод-хуррам, қий-чув, қилганча пақил-доқ-ларни отиб, қарсаклар чалиб кутиб олдилар. Йиғилганлар келинни ўз удумларига кўра табрик билан кутишга шайланиб турар, келинчак уларга жилмайиб қарамоқчи бўлди-ю, лекин бунинг уддасидан чиқа олмади, йиғилганлар келинни кўрдилару ҳанг-манг бўлиб қолдилар.
Келинчак ўз хонасига чиқиб, бир оз дам олиш мақсадида изн сўради. Унга рухсат бердилар. Элеонора хонасига чиқиб, келин билан куёв учун ўрин тўшаб қўйишганини кўрди-ю, донг қотиб қолди. Наҳотки болакай билан бир тўшакда ётса! Ҳечам-да! Бундай бўлиши мумкин эмас! Асло! Келинчакни титроқ босди, дарҳол ўзини бошқа хонага урди-ю, ичкаридан эшикни қулфлаб олди. Креслога ўтирганча қўллари билан юзини беркитди.
Ташқаридан ҳайқириқ ва кулгу овозлари эшитиларди. Меҳмонлар Жерландони тинчитмасдилар, улар келинни эмас, унинг сепию, оиласини мақтардилар.
Жерландо миқ этмай деразага тикилганча турарди. Юз берган воқеадан жуда изтиробда, дам-бадам бақувват елкаларини учириб қўярди.
Ҳа, у номусдан ерга кириб кетай дерди. Шу хонимга уйлангани учун дили азобда эди. Барчасига отаси айбдор, “ўқи, ўқи” деб ҳол-жонига қўймади, хоним ҳам уни тинмай мазах қиларди, дилини оғритарди. Мана, оқибати нима бўлди. Отаси бўлса қариқизни келин қилганидан хафа ҳам эмас. Баҳонада ерли-жойли, пулдор бўлиб олди. Аммо ўғлининг ҳоли не кечади. Қизиқ, ўзидан икки баробар катта хоним билан қандай яшайди, ахир ундан қўрқади-ку! Хоним шармандаликдан қутулиш учун унга турмушга чиқишга рози бўлди. У хонимга хотини сифатида қайси юз билан қарайди. Устига-устак отаси ўқишини давом эттиришини талаб қилиб турибди. Ўқишга қандай боради, ахир ҳамма унинг устидан кулади-ку! Келиннинг ёши куёвникидан йигирма ёш катта бўлса, устига-устак семизлигини айтмайсизми! Худди айиққа ўхшайди-я.
Жерландо ана шундай хаёлларга чўмиб турган кезда унинг ота-онаси сабрсизлик билан зиёфат дастурхонига ўтиришни кутишарди. Ниҳоят, улар дастурхон тузалган хонага тантанавор ҳолда кириб келдилар. Дастурхонга тортилган барча ноз-неъматлару егуликларни шаҳардан келган ошпаз ўзи билан эргаштириб келган ёрдамчилари билан тайёрлаган эди.
Ота ўғли ёнига келиб:
– Бор, хотинингни овқатга таклиф қил, – дея буйруқ берди.
– Бормайман, таклиф ҳам қилмайман,– депсиниб тўнғиллади Жерландо.– Ўзингиз бориб чақиринг.
– Тўнка, у сени чақиришингни кутмоқда, мени эмас, – бақирди отаси. – Ахир сен унинг эрисан. Қани, қимирла тезроқ. Тезда келсин!
– Ўзингиз бориб чақиринг, бормайман дедимми, бормайман,– ўжарлик қиларди Жерландо.
Сабр косаси тўлган ота ўғлининг ёқасидан олиб, кетига бир тепди.
– Энди уяласанми? Аҳмоқ бу ғалвани ўзинг бошладинг. Буни қаранглар-а, энди номус қилаётган эмишлар! Қани, ҳозироқ келинни олдингга солиб чиқ-чи! У энди жуфти ҳалолинг бўлади.
Бу ғалвадан хабар топган меҳмонлар ота-болани ажратар эканлар, зўр бериб Жерландони келинни чақириб чиқишга ундардилар.
– Чақирсанг нима бўпти? Бориб, бир қадаҳдан май ичишни таклиф қил, тамом-вассалом…
– Уни нима деб чақиришни билмайман! – чорасизликдан ғўлдира-ди Жерландо.
Бу гапдан йиғилганлардан баъзилари кулиб юбордилар, бошқалар эса тўйни бузаётган ўғлини дўппослашга чоғланаётган отани тинчлаштиришга ҳаракат қилардилар. Ахир бу тўй базмига анча-мунча пул сарфланган эди-да.
– Исмини айтиб чақирасан,– деб ўғлига шипшиди онаси.– Исми нима эди? Элеонора эдими? Элеонора деб чақиравер, энди у сенинг хотининг-ку. Борақол ўғлим, бор…
Жерландо бориб келин ўтирган хонанинг эшигини аста қоқди. Бир оз кутди. Жавоб бўлмади. У билан қандай муомала қилса экан? Дабдурустдан сенласамикан? Жин урсин ҳаммасини! Қандай шармандалик. У нега жавоб бемаяпти? Ҳойнаҳой эшик қоқаётганимни эшитмаётгандир. Жерландо эшикни қаттиқроқ қоқди. Яна бир оз кутди, жавоб бўлмади. Жерландо батамом ўзини йўқотиб қўйди. Онаси ўргатгандек қилиб келинни номини айтиб аста чақира бошлади. Аммо овози ўзига кулгили бўлиб туюлди, чунки довдираб келиннинг исмини адаштириб, “Энеолора” деб чақирган эди. Дарҳол қилган хатосини тузатиб дабдурустдан баланд, буйруқнамо оҳангда Элеонора, деб чақирди.
Шу тоб ичкаридан: – Ким у? – деган овоз эшитилди.
Жерландо овоз келган хона томон аста юрди.
– Бу менман…– деди Жерландо.– Мен, Жер… Жерландоман. Дастурхонга таклиф қилгани келдим.
– Мен чиқмайман. Ўзинглар бемалол ўтираверинглар.
Анча енгил тортган Жерландо дастурхон тузалган катта хонага қайтиб келди.
– Келмас экан. Бемалол ўтираверинглар, деди.
– Сен аҳмоқсан! – қичқирди отаси (у ўғлини доимо шундай дерди).
– Бугунги ёзилган дастурхон тамоман бошқачалигини – тўй дастурхони эканлигини унга уқтирмадингми? Зўрлаб олиб чиқиш керак эди.
Гапга онаси аралашиб, ҳозирча келинни ўз ҳолига қўяйлик, деди. Меҳмонлар ҳам онанинг гапини қўллаб-қувватлашди.
– Чиқишга юзи чидамаяпти, ҳа, уяляпти,– дейишди йиғилганлар.
Қайнота кези келганда келинига нималарга қолдирлигини кўрсатиб қўймоқчи бўлди. Келини тўй дастурхонига ташриф буюрмаганидан дарғазаб бўлган қайнота овқатларни дастурхонга тортишни буюрди. Тўйга йиғилганлар шаҳарлик ошпаз пиширган таомларни татиб кўриш иштиёқида иштаҳалари карнай эди. Улар дастурхон тузатилишидан ҳайратга тушдилар. Дастурхон устидаги каттаю кичик қадаҳлар, санчқилар, пичоқлар ва юпқа қоғоз салфеткаларни кўриб, буларнинг нима кераги бор экан, деб ўйладилар.
Меҳмонлар башанг кийиниб олганча, қарама-қарши ўтирган ҳолда бир-бирларига тикилиб, қабариқ қўлари билан кумуш санчқилару пичоқларни қандай ишлатишни билолмай гаранг эдилар, айниқса, оқ қўлқоп кийиб хизмат қилаётган хизматкорлар уларни ҳайратга солганди.
Жерландонинг отаси гарданини қаший туриб кавшанганча ўғлига қараб минғирлаган кўйи:
– Унинг ўтиришига қаранглар! Беўхшовлигини-чи! Келин бу гўрсўхтага қандай кўнгил берсин! Бекорга уялмаяпти. Эҳ, қани энди сенинг ўрнингда мен бўлиб қолсам эди!..– деди.
Тўй ҳам совуқ ошдек ўтди, йиғилганлар турли сабабларни важ қилиб, уй-уйларига тарқала бошладилар, ён-атроф зим-зиё қоронғулик оғушида.
– Хўш, энди нима қиласан? – деган саволга тутди ота ўғлини хизматкорлар дастурхонни йиғиштиришаётган пайтда. – Айт, нима қиласан? Бу ёғини ўзинг ҳал қил!
Шундай деб, ота хотинини қўрғончадан нарида жойлашган уйлари томон бошлаб кетди.
Улар кетганидан кейин Жерландо ён-атрофга бўшашиб қараб қўйди. Энди нима қилса экан?
У хоналардан бирида беркиниб, индамай ўтирган хотини борлигини ҳис этарди. Балки энди у ташқарига чиқар? Ҳамма уй-уйига тарқаб кетди-ку! Нима қилса экан-а?
Оҳ, қани энди боши очиқ бўлса-ю, у ҳам онасига эргашиб уйига кетса, дарахт тагида мазза қилиб ором олса!
Балки Элеонора Жерландонинг чақиришини кутаётгандир? Тақдирига тан бериб, эрини ичкарига кириб келишини кутаётган бўлса-чи! Ҳа, ҳа, тақдирга тан бермай қаёққаям борарди.
Жерландо аввалига қулоғини динг қилди. Атроф сукунатга чўмган. Ҳойнаҳой, келин донг қотиб ухлаб ётгандир. Вақт алламаҳал бўлиб қолган, атрофни зимистонлик чулғаган, болохонадаги очиқ эшик тирқишидан ёруғлик тараларди.
Жерландо чироқни ҳам ёқмай бир стулни ўзи билан болохонага олиб чиқди, у ердан бутун қишлоқ ва узоқдаги денгиз кўриниб турарди.
Ҳаво очиқ, юлдузлар самода жилва қилар, денгиз узра ой шуъла сочар, чигирткаларнинг тинмай чириллаши қулоққа чалинарди.
Дабдурустдан, бойўғлининг ёқимсиз овози эшитилди, кетма-кет бошқаси ҳам овоз бера бошлади, улар узоқ вақт қоронғу тун қўйнида навбатма-навбат ҳув-ҳувлай бошладилар.
Жерландо панжарага суянганча узоқ вақт бойўғли овозига қулоқ тутаркан, қалбини қийнаётган оғир сиқув аста-секин тарқалаётганини ҳис этди. Сўнг кўзи қўрғонни ўраб турган деворга тушди, энди буларнинг бари ўзига тегишли эканлиги хаёлидан ўтди, бу ерда ўсаётган барча дарахтлар: зайтун, бодом, анжир дарахтлари-ю узумзор ҳам энди унга тегишли.
Ҳа, отаси қувонганича бор экан, энди у ҳеч кимга қарам эмас.
Отаси уни ўқитмоқчи бўлганида ҳам узоқни кўзлаган экан. Энди ўқишни давом эттиради. Хотини олдида ивирсиб юрганидан кўра бориб ўқигани маъқул. Мабодо, ўртоқлари устидан кулиб, мазах қилгудек бўлсалар, адабларини бериб қўяди. Ахир у бойвачча-я, яхши ўқимаса ўқишдан ҳайдаб юбора олмайдилар. Бу ердаги бойваччалар олдида шарманда бўлмаслик учун ҳам астойдил ўқийди. Тез кунда қолган дарсларни ҳам ўзлаштириб олади. Яна тўрт йил ўқиса агроном ёки танобчи деган ҳужжатни олади. Қайниси кўзга кўринган адвокат, опасини кўнгилдагидек одамга узатмаганидан эзилиб юргандир. Ҳечқиси йўқ, ишимни топиб олганимдан кейин ўзи таъзим қилиб келади ҳали! Ҳа, албатта, қўли кўксида келади! Шунда у: “Менга қари опангни хотинликка бердингми”, деб уялтиради, “Мен ҳам ўқимишли инсонман, ёш ва гўзал хотинга уйланишга ҳаққим бор”, деб қайнисини тузлайди. Шу ўй-хаёллар билан бошини панжарани ушлаб турган қўллари устига қўйди-ю, пинакка кетди.
Тун ярмидан оққанда худди соя каби ичкаридан Элеонора чиқиб келди. У Жерландони уйғоқ деб ўйлаганди. Унга нисбатан ачиниш ҳисси уйғонди ва баногоҳ уни ваҳима босиб кетди. Элеонора ўз қарорини унга айтиш учун хонасига олиб кириш мақсадида уни уйғотсаммикан, деган хаёл билан жойида тик туриб қолди. Аммо эри саналмиш бу кимсани уйғотиш учун қўлини унга теккизолмади, унинг исмини айтиб чақиришга ҳам журъат этолмай, хонасига кириб кетди.

IV

Барча ишлар хамирдан қил суғургандек ҳал бўлди-қўйди.
Эртасига эрта тонгда Элеонора Жерландога кўнглидагини тўкиб солди. Бу уйнинг ҳақиқий эгаси Жерландо эканлигини, кўнглига келган ишни қилиши мумкинлигини, унинг этагига осилиб, оғир юк бўлмаслигини айтди. Ундан фақат бир нарсани – ёшлигидан уни яхши биладиган кекса хизматкор аёл билан алоҳида кичик бир хонада яшашига рухсат беришини сўради, холос.
Ярим тунда Жерландо ғирт маст ҳолда келди, уни ошхонадаги диванга ётқизиб қўйишди. Эрталаб уйғонгач, ичкиликдан ўзига келолмаётган Жерландо ўзини зўрлаб қовоғини солишга уринарди, гўёки бу хонадоннинг эгаси у-ю, ўзини гапга кўндириш осон эмаслигини кўрсатиб қўймоқчи бўларди. Элеоноранинг гапираётган ҳар бир сўзига, жиддий турганча бош ирғаб қўярди. Ўғилларининг аҳмоқона бу ишидан ота-оналарининг фиғони фалакка чиқарди. Ўғилларига қанча панд-насиҳат қилмасинлар, у қулоғидан кириб, бу қулоғидан чиқиб кетарди. Улар ҳамон бошқа-бошқа уйда ётардилар.
Жерландо отасини тинчлантириш мақсадида ўқишига октябрнинг бошларида қайтиш ниятида эканлигини айтди. Келинига аччиқ қилган онаси Жерландога энг шоҳона хоналарда яшашини, олиймақом ўқишларда ўқиб, яхши ошхоналарда овқатланишини тайинлар экан:
– Сен хотинингга бўш келма! Бўлмаса ўзим бориб, эр деганни қандай иззат-ҳурмат қилиш кераклигини ўргатиб қўяман! – дерди бобиллаб.
Эрини ҳурматини жойига қўймаётган димоғдор келинини кечирмаслигини, бир умр у билан гаплашмаслигини айтиб, онт ичди. Шундай йигитни қадрига етмаса-я! Гапнинг индаллосини айтганда, ёшгина йигит қариқизга муносибмиди, а?!
Жерландо ўқишга шўнғиб, имтиҳонларга тайёргарлик кўра бошлади. Вақт жуда оз қолганди, бор-йўғи уч ҳафта. Худо ўнглаб астойдил ҳаракат қилса борми, уч йилдан бери уддасидан чиқолмай келаётган ўқишини тугатиб, етуклик ҳужжатини қўлга киритар.
Бўлиб ўтган воқеалар бир оз унутилиб, энди ўзига келган Элеонора хизматкор кампирнинг маслаҳати билан туғилажак фарзандига кийим-кечак тикишга киришди. Аввалари бу ҳақда ҳечам ўйламаган экан.
Кекса хизматкор кампир Жеза Элеонорага чақалоққа кўйлак билан қалпоқча тикишни ўргатди. Тақдир Элеонорага шундай овунчоқ ҳадя этяптики, энди барча кўргуликлари унут бўлади. Хоҳ ўғил фарзанд кўрсин, хоҳ қиз, унга бутун борлиғини бағишлайди! Парвардигор ол қулим, деб ўғил фарзанд ато этса борми, ажойиб иш бўлурди. Элеоноранинг ёши ҳам ўтиб қолган – узоқ умр кўрадими, йўқми, худо билади – қиз болани тўпори отасига қандай ишониш мумкин? Қиз бола деганлари нозик нав-ниҳол бўлади. Ўғил бола кўпам ҳаётда қийналмайди, бир кунини кўриб кетаверади.
Бу азобли ўй-хаёллар уни чарчатди, тикиш-чатиш ҳам жонига тегди, ўзини чалғитиш мақсадида уйидан олиб келган китобларини биринчи бор қўлига олди. Аҳён-аҳёнда хизматкор кампир томон юз буриб:
– У шу ердами? –деб сўраб қўярди.
Жеза энсаси қотиб: “Ҳа, шу ерда”, деб тўнғилларди. Сўнг елкаларини қисганча ижирғаниб лабини бураркан:
– Бошини китоб устига қўйиб ётибди. Балки, ухлаётгандир. Ким билсин, балки хаёл суриб ётгандир,– деди.
Жерландо хаёл дарёсига ғарқ бўлганди. Бу қандай ҳаёт бўлди, деб ўйларди.
Ҳа… у хўжайин, аммо кимнинг устидан ҳукмини ўтказишни билмасди; хотини борми, йўқми, ўзи ҳам сезмасди. Ота-онаси билан муносабати яхши эмас, ораларига совуқчилик тушган. Ҳаёт унга кулиб боқмаганди, қанча ўқимасин, калласига ҳеч нарса кирмасди.
Жерландо ўзини қўярга жой тополмасди. Ишга қўли бормас, аламли изтироблар оғушида юрак-бағри эзилмоқда эди. Хотини унинг кўкрагидан қанчалик итарса, у хотини томон шунчалик талпинарди. Дабдурустдан хотинидан кўнгли совий бошлади. Қўрғонни эплаштириш ташвиши Жерландонинг бўйнида эди.
Жерландо ўрнидан даст туриб ғазаб билан хонасидан чиқарди-ю, қия очиқ эшик тирқишидан хотинини кўргач, жаҳлидан тушарди. У оғир хўрсиниб қўяркан, журъати етишмаётганидан, ҳечқиси йўқ, ҳаммаси йўлга тушиб кетади, деб ўзини овутарди.
Кунлардан бир куни навбатдаги имтиҳондан ўтолмай шаҳардан қайтиб келди. Ўқиш ҳам жонига тегди. Шунча ўқигани етар! Савил қолсин ҳаммаси! У жаҳл устида стол устидаги китоблару, дафтарлар, чизмалари-ю, барча-барча ўқув қуролларини уйи ташқарисига олиб чиқиб уйди-да, ўт қўйиб юборди.
Югуриб келган отаси уни тўхтатиб қолмоқчи бўлди. Жерландо баногоҳ портлаб, отасига ўшқирди:
– Менинг ишимга аралашманг!.. Ёш бола эмасман, бойваччаман.
Онаси ва далада ишлаётган деҳқонлар югуриб келишди. Қоғозлар уюми аланга олмоқда эди, тутун тобора қуюқлашиб борар, олов гуриллаганча осмонга ўрларди. Шовқин-суронни эшитган Элеонора болохонага югуриб чиқди, кетидан хизматкор кампир ҳам ҳозиру нозир бўлди.
Жерландо уст кийимини ечиб ташлаган, ғазабдан ранги қув ўчган, курк товуқдек ҳурпайганча узоқ йиллар ит азобида қийналиб ўқиган китобу дафтарларини аланга томон улоқтирмоқда эди.
Бу ҳолдан Элеоноранинг кулгуси қистади ва шоша-пиша ўзини ичкарига олди. Келинининг қилган ишини кўриб, қайнонанинг ғазаби жўш уриб, ўғлига:
– Қилаётган ишингдан хотинингнинг хурсандлигини кўряпсанми? Сени мазах қиляпти! – дея ўшқирди.
– Мазах қилишни унга кўрсатиб қўяман! – қичқирди Жерландо болахона томон ўгирилиб қараркан.
Бу гапни эшитган Элеоноранинг афт-ангори бўзариб кетди. У шу дамгача кечириб келаётган осуда ҳаёти дарз кетганлигини ҳис этди. Энди қисқа вақт ичида осуда ўтаётган ҳаёти тўс-тўполонга айланадими? Бу тентак ундан нима истайди ўзи? Элеоноранинг сабр косаси тўлди. Ортиқ чидай олмайди бу пичинглару азоб-уқубатларга.
Шу тоб кўзи баногоҳ Жерландога тушди. У тинмай ҳансирар, ғазабдан талвасага тушиб, хотинига ўшқира бошлади:
– Етар, бас! Мени мазах қилаяпсанми! Ҳа, отам оддий деҳқон, мен ҳам. Нима, бойвуччаман деб керилаяпсанми? Бу латта-лутталарингни кўзимдан йўқот! Болага шоҳона кўйлакларнинг кераги йўқ. У ҳам менга ўхшаб деҳқон бўлади. Хизматкор кампирнинг жавобини бер, йўқолсин уйимдан. Уй-жойга ҳам, ош-овқатга ҳам бугундан бошлаб ўзинг қарайсан. Онам юргизаётган рўзғорни сен ҳам эплайсан, ўлиб қолмайсан. Тушундингми гапимга!
Элеонора аста ўрнидан турди.
– Онанг билан ишим йўқ,– деди у Жерландонинг кўзига виқор-ла тик боқиб.– Мен синьёраман, сен мени деҳқон аёлига айлантира олмайсан.
– Сен менинг оддий хотинимсан! – қичқирди Жерландо Элеоноранинг қўлига қўполлик билан ёпишиб. – Айтганимни қиласан. Нима десам, шуни қиласан. Тушундингми?
Сўнг Жерландо хизматкор кампирга эшикни кўрсатиб:
– Қани, уйимдан туёғингни шиқиллатиб қол-чи!– дея қичқирди.
– Жеза, тўхта, мен ҳам сен билан кетаман! – дея қўлини бўшатмоқчи бўлди Элеонора.
Лекин Жерландо хотинига дағдаға қилиб, қўлини қўйиб юбормай, яна-да маҳкамроқ сиқди.
– Ҳеч қаерга кетмайсан, шу ерда қоласан. Мендан осонликча қутуламан деб ўйлаяпсанми! Сени деб, тоза эшитадиганимни эшитдим. Қани, хонангдан ҳамма нарсаларингни олиб чиқ! Етар, шу пайтгача ҳамма азобни бир ўзим тортганим. Шунча кўз ёши тўкканларим етар.
– Нима учун кўз ёши тўкдинг,– йиғисини аранг босиб сўради Элеонора. – Сендан мен ҳеч нарса талаб қилмаяпман-ку!
– Ия, ҳали талаб қиламаганинг шуми? Сенга тегинмаслигимни, сенга яқинлашмаслигимни талаб қилмадингми?– Нима, мен ердан чиққан қўзиқоринманми? Сиздек хоним билан гаплашишга ҳаққим йўқми? Менга хизмат қилиш учун хизматкор ёлладинг. Нега бошқа хотинлар каби менга ўзинг хизмат қилмайсан, а?!
– Мендан нима истайсан, ўзи? – деди Элеонора ўзини босишга уриниб.– Гар шуни истар экансан, сенга ўзим хизмат қилганим бўлсин.
Шу тобда Элеоноранинг мадори қолмай, кўзларига ёш қалқди, баногоҳ боши айланиб, ҳушидан кетди. Бу ҳолни кўриб ўзини йўқотган Жерландо Элеоноранинг қошига югурди ва дарҳол йиқилаётган хотинини ушлаб қолди. Жеза ёрдамида ўриндиққа ўтқазди.
Кечга яқин Элеонорани тўлғоқ тута бошлади.
Жерландо қилган тўполонидан пушаймон бўлиб, қўрқувдан онасини чақиргани югуриб кетди. Дояни олиб келиш учун бир болани шаҳарга жўнатдилар. Келинининг боласи тушиб қолишидан қўрқиб кетган Жерландонинг отаси тайёр уй-жойидан айрилиб қолишидан хавотирланиб, ўғлини: “Нима қилиб қўйдинг, аҳмоқ бола,– дея койий кетди.– Хотининг ўлиб қолса, нима қиласан? Фарзандингдан айрилиб қолсанг-чи? Хароб бўласан, тушундингми? Ўқишни ташладинг! Бирон-бир ишнинг уддасидан чиқолмайсан-ку, нодон бола! Қараб тур, итдек хор бўласан!
– Бола ўлса ўлавермайдими!– қичқирди Жерландо. – Ўзи тирик қолса бўлгани!
Ичкаридан югуриб чиққан Жерландонинг онаси қўлларини кўкка кўтариб, фарёд қила бошлади:
– Доктор керак! Тезроқ докторни чақиринглар! У ўлаяпти!
– Аҳволи ёмонми? – сўради ранги докадек оқариб кетган Жерландо. Отаси Жерландони эшик томон судраркан:
– Югур! Тезроқ доктор топиб кел! Оёғингни қўлга ол! – дея буюрди.
Жерландонинг вужудини титроқ боса бошлади. У жон-жаҳди билан югуриб кетди. Кўз ёшлари тинмай оқар, оёқлари худди юрмаётгандек туюларди ўзига.
Ярим йўлда у доя хотин билан бирга келаётган аравага дуч келди.
– Тезроқ ёрдам беринг! Тезроқ! – бор овози билан қичқирди у.– Докторни олиб келишга кетаяпман! Аҳволи оғирлашиб қолди.
Жерландо қоқилиб йиқилди, эгнилари тупроққа беланди, шилинган қўлини ушлаганча югуришда давом этди.
Жерландо шифокорни бошлаб келганида Элеонорадан қон кетиб, беҳуш ётарди.
– Қотил! Сен қотилсан! – дея қичқирди бекаси атрофида гирдикапалак бўлаётган Жеза. – Ҳаммасига сен айбдорсан! Унга қўл кўтаришга қандай ҳаддинг сиғди!
Элеонора бир оз ўзига келгач, жазаваси тутган кампирга “жим” дегандай бош чайқади. У кетаётган қон билан бирга вужудидан сўнгги куч-қуввати, яшаш онлари жисми жонини тарк этаётганини ва танаси музлаб бораётганини ҳис этмоқда эди. Бу дунёни тарк этгани бир жиҳатдан маъқулдир. Тавба, ўлим қўрқинчли эмас экан. Балки бу боқий дунёнинг ташвишларидан тўйиб кетгани учун ҳам дорилбақога рихлат этиш унга бир қадар ёқимли туюлаётгандир. Ранги оппоқ оқариб кетган Элеонора кўзларини шифтга тикканча абадий уйқуга кетишини кутиб ётарди. Никоҳ кечасида гувоҳ сифатида қатнашган шифокорни гўё тушида кўраётгандек эди. Элеонора унга боқаркан, юзида ним табассум пайдо бўлди.

V

Жерландо хотинининг ёнидан кечасию кундузи жилмай ўтирди.
Элеонорани ниҳоят, оромкурсига олдилар, юзидан қон қочганди. Кўзи Жерландога тушди, худди эри ҳам ўлим тўшагидан тургандек эди наздида. Сўнг тепасида парвона бўлаётган қайнона-қайнотасини кўрди. Янаям катталашиб кетган шаҳло кўзлари ила уларга боқди ва улар билан ўзи ўртасида боғлаб турадиган ҳеч нарса йўқлигини сезди, гўё у қаердандир покланиб келган-у, нафақат эри, қайнона-қайнота билан ҳам, аввалги ҳаёти билан ҳам боғлаб турадиган ришталар батамом узилганини ҳис этди.
Элеоноранинг нафас олиши оғирлашганди. Арзимаган шовқиндан ҳам юраги гупиллаб уриб кетар, сўнг бир оз тўхтаб, яна ҳаприқиб уришда давом этарди. У ниҳоят бошини ўриндиқнинг орқа суянчиғига ташлаб, кўзларини юмди-ю, ўлмай қолганидан афсусланди. Энди у қандай яшайди? Қандай қилиб бу азобларга чидайди! Қаршисида ундан нигоҳларини узмай турган кимсаларнинг кўзига қандай қарайди. Уларга нисбатан қалб торлари узилиб кетганди! Аввал ўтиб кетганлар у томон бостириб келавердилар, кимдир уни бор кучи билан ушлаб тургандек, бошидан ўтказган воқеаларни томоша этишга мажбур этаётгандек эди, ҳамма-ҳаммасини унутишга ёпирилиб келаётган ўю хаёллари изн бермасди.
Элеонора энди одам қаторига кирмай, юрагим ёрилиб бу дунёни тарк этсам керак, деб ўйларди. Аслида ундай бўлмади… Барча азоблар ортда қолди. Аста-секин ўрнидан туриб, Жеза кампир ёрдамида хона ичида юра бошлади; қувватга киргач, пиллапоялардан аста-аста пастга тушиб, очиқ ҳаводан тўйиб-тўйиб нафас олди. Кейин-кейин ҳар оқшом қўрғоннинг жанубий томонидаги баландликкача борадиган бўлди. У ердан денгиз қирғоғи бемалол кўзга ташланарди. Элеонора дастлабки кунлари у ерга Жерландо ва Жеза ёрдамида, кейинчалик эса Жеза кампир ҳамроҳлигида борарди, ниҳоят, кучга киргач, ёлғиз ўзи борадиган бўлди.
Элеонора қари зайтун дарахти соясидаги тош устига ўтирганча денгизнинг мавжланишини томоша қилишни ёқтирарди; шу ердан ботаётган қуёшнинг гардиш нурлари денгиз устидаги қуюқ туман ичига кириб кўздан ғойиб бўлишини, тўлқинларнинг гўзал рангда мавжланаётганини, булутлар эса қуёш шуъласидан ғаройиб тусга кириб боришини, қоронғулик атрофга ўз пардасини ёяётган пайтда, самодаги юлдузларнинг бирин-кетин потраб чиқиши-ю, атрофга нур таратаётганини, уларга эргашиб тўлин ой ўз жамолини кўз-кўз қилаётганини томоша қилиб ўтирарди. Оқшом нақадар гўзалликларга бойлигидан ҳузурланаради. Бу хотиржамлик ва осудалик унга жаннатдагидек роҳат бахш этганди. Бу роҳатдан тўйиб-тўйиб лаззат оларди.
Бу орада Жерландонинг оиласида Элеонорага нисбатан тузоқ қўйилаётган эди. Қайнонаси билан қайнотаси меросхўр ҳақида ўғиллари қулоғига қуяётгандилар. Улар Элеонорадан хавотирда эдилар.
– Ўғлим, хотинингни ёлғиз қолдирма. Унга ғамхўрлик қилишинг керак. Ёнидан сира силжима, ишончини, меҳрини қозон. Хотинингни шунга мажбур қилгинки, хизматкор кампир унинг хонасида тунамасин. Келинимиз ҳозир ўзини яхши ҳис этяпти, тунлари унга хизматкорнинг ҳожати йўқ,– дея уқтирардилар.
– Нималар деяпсиз, ахир! Бундай ўй-хаёллар калламга келгани ҳам йўқ… Ё тавбангдан кетай! Ахир у мен билан онадек муносабатда. Ўзингиз ҳам бунинг гувоҳи бўлгансиз-ку!.. Унинг ёши ўтиб қолганмиш. Бу ишларга ярамасмиш!..
– Нима, қариб қолганмишми? – гапга аралашди онаси. – Уни қари деб бўлмайди, шунинг учун сен…
– Фарзандлик бўлмасанг, барча ерларингни тортиб оладилар! – Гапни бўлди отаси. – Мени айтди дерсан, сени унга боғлаб турадиган боланг бўлмаса хор бўлиб, кўчада қолиб кетасан. Мабодо, у сенга бола туғиб бермай ўлиб қолса борми, қонун бўйича бутун мол-мулкингни тортиб оладилар. Ўйлаб иш қил! Ўқишни ҳам ташладинг, вақтни бой бераяпсан. Мени айтди дерсан, отингни вақтида қамчилаб қолмасанг, ҳеч вақосиз қоласан. Кеч бўлмасдан яхшилаб ўйлаб кўр… Нимани кутиб ўтирибсан!
–Хотинингга дўқ қилма, яхши гапир,– аста тушунтирди отаси. – Олдига бориб ҳаммасини тушунтир. Айтганларимни қилмасанг, ҳеч вақосиз қоламан, дегин. Мени ҳам ўйлагин-да, мен ҳам сенинг айтганларингни қиляпман-ку, деб айт. Нимадан қўрқаяпсан? Ҳаммасини тушунтир, қўрқма, сени еб қўймайди.
– Яна шуни қўшиб қўйгинки,– яна гапга аралашди онаси, – Элеонора, сен укангга мурувват кўрсатмоқчимисан? Ахир у сени не кўйларга солмади дейсан. Мени уйдан қувиб юборишини истамасанг, гапимга кирасан. Ота-онам ҳам бу уй-жойлардан қувиладилар, дегин.
Жерландо миқ этмай ўтирарди. Ота-онасининг гап ўргатишларидан ижирғаниб ўтирса-да, айни вақтда улар ҳақ эканликларини ҳис этарди. Нима қилса экан? Бу воқеалар ҳақида Элеонорага сўз очса, албатта унга ёқмаслигини жуда яхши билади, аммо начора, фарзандсиз ҳаёт ҳаётми? Нима қилиб бўлса-да, Элеонорага буни ётиғи билан тушунтириши керак.
Элеонора энди дастурхон атрофига чиқиб ўтирадиган бўлганди. Бир куни кечки овқат пайтида эри дастурхонга тикилганча хаёл суриб ўтирганига кўзи тушиб қолди ва:
– Нега овқатингни емаяпсан? Бир нуқтага тикилиб ўтирибсан,– деб сўради.
Жерландо айни вақтда хотинидан шу саволни кутган ва айнан хотини шу саволни бериши учун ҳам дастурхонга тикилгандек хаёл суриб ўтирарди. Ўрни келганда ота-онаси миясига қуйган гапларни гапирмоқчи ҳам бўлди-ю, лекин қўл силтаб қўя қолди.
– Сенга нима бўлди? – қайта сўради Элеонора ундан.
– Ҳеч нарса, – саросимага тушиб деди Жерландо. – Отам сира тинчлик бермаяпти…
– Яна ўқи деяптими? – кулиб сўради Элеонора.
– Йўқ, бошқа нарса ҳақида, – аста гапирди Жерландо. – Фарзандлик бўлишимизни истаяпти. Набиралик бўлишни жуда хоҳлаётганмиш. Насл-насабсиз бўлишимизни истамаяпти. Бир-бирингизга қараб, сўппайиб ўтирасизларми деяпти. Меросхўр керак-ку, ахир!
– Отангга айтиб қўй, – жиддий тусда деди Элеонора Жерландони қизарган юзини кўрмай, деб қўллари билан юзини тўсаркан. – Отангга айт, ташвиш тортмасин. Мен ҳаммасини ўйлаб қўйганман. Гар шу ҳақда гап очилган экан, сенга бир гапни айтиб қўймоқчиман, ким олдин, ким кейин ўлади, бу ёлғиз Оллоҳга аён, мен аввал бандаликни бажарсам, хонамдаги жавоннинг иккинчи тортмасида сенга аталган хат бор, ҳаммаси ўша ерда ёзилган.
– Қандай хат? – сўради уятдан қизариб кетган Жерландо.
Элеонора бош ирғаб гапини тасдиқларкан:
– Ҳа. Хотиржам бўл, – деб гапни қисқа қилди.
Эртаси куни севинчи ичига сиғмаган Жерландо ота-онасининг уйи томон елдек учиб борди ва Элеонора айтган гапларни оқизмай-томизмай сўзлаб берди.
Жерландонинг ота-онаси ўғлининг гапидан қониқмай, ҳайрон бўлиб уни саволга тутдилар:
– Хат дейсанми?
“Қизиқ, бу қандай хат экан. Васиятномамикан. Демак, барча мол-мулкларни эрига қолдираётган экан-да. Хатда нималарни ёзди экан-а? Аёллигига бориб, ниманиям ёзганийкин! Ёзганларини нотариус тасдиқламаса, у қонуний ҳисобланмайди-ку. Укаси ҳам суд ходими бўлса, судлашиб бор-будларини тортиб олиши туган гап.
Судлашиб барака топмайсан. Судлашиб юришни худо кўрсатмасин. Биздай ночорларнинг кучимиз етмайди уларга. Укаси ўчакишиб бизни хонавайрон қилади. Оқни қора, қорани оқ, деб тураверишади. Ким билади дейсан, ўша тортмада ҳеч қандай хат йўқдир. Сендан қутулиш мақсадида шундай деяётгандир. Хатни ўз кўзинг билан кўрдингми? Йўқ, кўрмагансан. Боланг бўлганда борми, барчаси бошқача тус олган бўларди. Алданиб қолмагин тағин. Гапимизни икки қилмай фарзандлик бўлиш ҳаракатига туш. Хат билан иш битадими?” – тинмай ўғлига уқтирарди отаси.
Кунларнинг бирида одатда жарлик ёқасида ўтирган Элеоноранинг рўпарасида кутилмаганда Жерландо пайдо бўлди. Элеоноранинг эти жунжикиб елкасига қора шолрўмолини ташлаб олганди. Феврал ойи бўлса-да, кунлар илиб, баҳорнинг ҳиди келиб қолган. Жарликнинг пастидаги ялангликда ниш урган буғдой кўм-кўк ястаниб ётарди, уфқда денгиз ва осмон туташиб кетганди.
Элеонора осуда ранглар уйғунлашувини завқ билан томоша қилаётган эди. У толиққанини ҳис этгач, бошини зайтун дарахтининг танасига қўйиб, тин олди. Қора шолрўмолини бошига ўради, юзи оппоққина бўлиб кўзга ташланди-қўйди.
– Бу ерда нима қилиб ўтирибсан? – деди Жерландо унинг қаршисига келиб. – Худди мотамсаро оналардек ўтирибсан-а.
– Атрофни томоша қилаяпман,– деди Элеонора хўрсиниб, сўнг кўзини аста юмди.
Жерландо Элеонорага:
– Шолрўмолинг ўзингга бирам ярашибдики… – дея кўнглини кўтарди.
– Ростанам ярашибдими? – маъюс жилмайди Элеонора. – Совқотганимдан ўрадим.
– Рост айтаяпман, жуда ярашибди. Юзингни нақш олмадай кўрсатаяпти. Бирам очилиб кетибсанки,– деди Жерландо шоша-пиша хотинининг қаршисига тиз чўкаркан.
Элеонора йиғлаб юбормаслик учун кўзларини чирт юмиб олди. Самарасиз ўтиб кетган ёшлик йилларидаги хотиралар миясига қуюндай ёпирилиб кела бошлади. Эссиз ёшлиги, бесамар ўтган ёшлиги… Ўн саккиз ёшида у нақадар гўзал ва сулув эди-я!
Кутилмаганда Жерландо журъатсизлик билан унинг билагидан ушлаётганида Элеоноранинг ҳуши ўзига келди.
– Қўлингни менга бер, – деди Жерландо ва бесаранжом кўзлари билан хотинининг бошидан оёғигача разм солди.
Элеонора эрининг хатти-ҳаракатидан гап нимадалигига тушунса ҳам ўзини гўлликка солиб:
– Қўлимни? Нега? – деб сўради ва: – Зўрлама мени, кўтаролмайман. Кучим етмайди. Зўрға юрибман… Кеч бўлди, юр уйга кетайлик,– дея ўрнидан турди.
– Ёмон хаёл кўнглимга келгани йўқ, – тушунтирмоқчи бўлди Жерландо. – Бир оз шу ерда ўтирайлик. Бу ер жуда осуда, кўнгилочар жойлар экан…
Қуруқшаган лабларининг таноби қочганча Жерландо Элеоноранинг тиззаларини қучмоқчи бўлди.
– Йўқ! – қичқириб юборди Элеонора. – Эсингни еб қўйибсан! Қўйиб юбор!
Элеонора Жерландонинг елкасидан итариб юборди. Жерландо чўккалаб қолди, Элеоноранинг қора шолрўмоли унинг устига сирғалиб тушди.
– Қачонгача ноз қиласан-а, қачонгача, – яна-да куч билан Элеоноранинг тиззаларини қучаркан ғўлдиради Жерландо худди маст одамдек. Элеонорадан таралаётган ёқимли ҳиддан маст бўлган Жерландо аста-секин қўлини унинг бели томон чўзди.
Элеонора бор кучини ишга солиб, эрининг қучоғидан ўзини озод этди ва жар ёқасига югуриб келди-да:
– Яқинлашма! – деб бақирди.
Ғазаби жўш урган Жерландо Элеонорага ташланди. Элеонора унга чап бераман деб, пастга қулаб кетди.
Жерландо даҳшатдан турган жойида донг қотиб қолди. Қулоғига фарёд тўла бўғиқ овоз чалинди. Жерландо эсанкираганча қўрқа-писа пастга қаради, не кўз билан кўрсинки, яшил ўт-ўланлар устида бир тўда қора кийимлар ёйилиб ётарди. Қора шолрўмол эса шамолда ҳилпираб, қанот қоққандек пастлаб тушиб борарди.
Жерландо нима қиларини билмай иккала қўли билан бошини чангаллаганча уйи томонга қаради. Сўнг зайтун дарахти теппасида тўлин ой шуъла сочиб турганига кўзи тушди. Жерландо узоқ вақт ойдан кўзини узолмади. Унинг наздида тўлин ой барча воқеага гувоҳ бўлганча Жерландони айблаётгандек эди.

27 iyun — Italiyalik taniqli yozuvchi, Nobel mukofoti sohibi Luidji Pirandello tavallud topgan kun

Bugun Golishning xayoliga ajoyib bir fikr keldi. U do‘sti Lensi bilan fikrini o‘rtoqlashish uchun oshiqa boshladi. Ikki do‘st – ko‘cha chirog‘ining ustuniga suyangancha nigohlarini bir-birlariga qadab, nima demoqchi bo‘lganlarini tushunar va kulgidan og‘zilarining tanobi qochardi. Ular gapirayotgan so‘zlarini buzib talaffuz qilgancha bir to‘xtamga keldilar, Golish hassasini ko‘tarib ko‘chadagi izvoshchini imo bilan chaqirdi. Izvoshchi avval bittasini, so‘ng ikkinchisini aravaga chiqardi, mana endi ular Ispaniya maydonida istiqomat qilayotgan Nadinanikiga mehmonga ketmoqda edilar.

Luiji Pirandello
IKKI HIKOYA
Nazira Jo‘rayeva tarjimasi

---

Luiji Pirandello (1867–1936) – mashhur italyan yozuvchisi, shoir, dramaturg. 1889 yilda birinchi she’riy to‘plami bosilib chiqqan. Gyotening “Rim elegiyalari” asari tarjimasi (1896) unga katta shuhrat keltirgan. “Begona ayol” (1901), “Marhum Mitti Paskal” (1904) romanlari, “Agar shunday bo‘lmasa…” (1915), “Olti personaj muallifni qidiradi” (1921), “Genrix IV” (1922) pyesalari va o‘nlab novella to‘plamlari Pirandello ijodining cho‘qqisi hisoblanadi. Adib 1934 yilda Nobel mukofoti bilan taqdirlangan. Uning asarlari ko‘plab jahon tillariga tarjima qilingan.

---

BIROVGA KULMA ZINHOR

I

Kristoforo Golish gavdasining og‘irligidan bir oz bukilgan oyoqlarini kerib, ko‘cha o‘rtasida turardi; boshiga qiyshiq qo‘ndirgan shapka gardishi uni yumaloq golland pishlog‘iga o‘xshatib qo‘ygan edi. Golish qo‘lini silkib:
– Benyamino! – deb qichqirdi.
Baland bo‘yli, xipchadan kelgan, yoshi elliklar atrofidagi bir kishi shamolda tebranayotgan novdadek chayqalib qarshisidan kelmoqda edi. Rangpar yuzidagi katta-katta ko‘zlari atrofga olazarak boqardi. U uchiga rezina o‘rnatilgan hassaga tayangancha chap oyog‘ini sudrab kelmoqda edi.

– Benyamino!– qayta chaqirdi Golish. Negadir ovozi bu safar boshqacha chiqdi. U qadrdon do‘stini bu ahvolda ko‘raman, deb sira o‘ylamagandi.
Benyamino Lensi negadir tez-tez kiprik qoqar, lekin ko‘z qarashlari hamon o‘sha-o‘sha edi. Ko‘zlari bir zumda yoshga to‘ldi, lekin afti sira o‘zgarmadi. Mo‘ylovi ostidagi bir oz qiyshiq lablari qimirlab, nimadir demoqchi bo‘lardi-yu, biroq gapi qovushmay:
– Bu meni bol-adigan yo‘-lim,– deya duduqlandi.
– Barakalla,– dedi Golish, qarshisida go‘yo qadrdon do‘sti Benyamino Lensi emas, balki rahm-shafqatga muhtoj yosh bolakay turgandek. Uni sovuq ter bosdi.
Golish do‘stiga yaqinlashib, uning yurishiga mos ravishda qadam tashlamoqchi bo‘ldi. Afsuslar bo‘lsinki, bu jonsiz sudralayotgan oyoqni go‘yo qandaydir noma’lum kimsa yer qa’riga tortayotgandek edi! Yarimshol va badbashara, o‘lim nafasi kelib turgan bu kimsani ko‘rib, unga achinayotganini hamda sarosimaga tushganligini yashirish maqsadida Golish Benyaminodan Rimdan ketganidan beri shu vaqtgacha qayerda yurganligi-yu, qachon qaytib kelganligini so‘rab, savollarga ko‘mib tashladi.

Benyamino Lensi do‘stining savollariga g‘o‘ldirash bilan javob berdi. Golish esa bergan savollarini Lensi tushundimi, yo‘qmi, deb shubhalana boshladi. Kipriklarini tez-tez pirpiratib turishi, u azob chekayotgani va juda tang holatda ekanligini bildirib turardi. Bu hol chehrasida qotib qolgan g‘alati sarosimalikdan xalos etmoqchidek tuyulardi.Og‘ir xastalik Benyamino Lensida o‘chmas iz qoldirgandi. Uning ko‘zlarida hayrat va qo‘rquv muhrlanib qolgandi.
– Voy-voy-voy!– tishlarini g‘ijirlatib dedi Kristoforo Golish majruh do‘stiga achinib qarayotgan odamlarga g‘azab bilan boqarkan.

Uning g‘azabi tobora oshib, dili vayron bo‘lmoqda edi. Atrofdagilar ko‘chada yengil qadam tashlab borayaptilar. Qanday baxt. Oyoq-qo‘llari erkin harakatda, qanday yaxshi. Boshlarini u yoq-bu yoqqa burayaptilar. Tani sog‘liq – tuman boylik, deb shuni aytsalar kerak-da. Xo‘sh, o‘zining ko‘rinishi qanday! Baquvvat, muskuldor vujudidan kuch-quvvat yog‘ilib turibdi. Kristoforo Golish qo‘lini musht qildi. Jin ursin hammasini! Shu tobda kimningdir yelkasiga musht tushirgisi kelib qoldi. Qiziq, nima uchun musht tushirishi kerak? Buning sababini o‘zi ham bilmasdi. O‘tib ketayotganlar jig‘iga tegmoqda edi. Ayniqsa, Lensiga o‘girilib qarayotgan baquvvat yoshlar uni g‘azabini keltirmoqda. Golish cho‘ntagidan havo rang dastro‘molini olib, terga botgan yuzini artdi.
– Benyamino do‘stim, qayerga ketayapsan?

Lensi yurishdan taqqa to‘xtadi-da, sog‘lom qo‘li bilan ko‘cha chirog‘i ustuniga suyandi va uning notekis joylarini paypaslarkan:
– Shifo-kolga oyo-qimni mashq qiy-diygani,– deya qotib qolgan oyog‘ini ko‘tarmoqchi bo‘ldi.
– Mashq qildirgani deysanmi?– so‘radi Golish.– Oyog‘ingni mashq qildirayapsanmi?
– Ha, oyo-qimni,– javob qaytardi Lensi.
– Barakalla! – dedi Golish. Uning ko‘nglida nogiron oyoqqa jon ato etib, do‘stini bu azobdan qutqarish niyati paydo bo‘ldi.

Do‘stini bunday achinarli holatda ko‘rish Golish uchun juda og‘ir edi. Nahotki uning qarshisida turgan o‘sha yoshlik yillarida g‘aroyib sarguzashtlar ishqibozi bo‘lgan Benyamino Lensi bo‘lsa? Ikkovlari ham uylanmay bo‘ydoqliklaricha qolib ketdilar. Bo‘sh vaqtlarini maishatda va o‘yin-kulgi bilan o‘tkazishni yoqtirar edilar. Keyinchalik Benyaminoning hayotida o‘zgarish ro‘y berdi. U juda epchil chiqib qoldi. Gaplari burro, qat’iy edi. U paytlarda Benyamino deganlari ishga mukkasidan ketgan, umid bilan harakat qilardi. Kutilmaganda, shunday holatga tushib o‘tirsa-ya… Bu yog‘i qandoq bo‘ldi! Achinarli ahvolga-ya!

Golish do‘stidan ko‘p narsalar haqida so‘ramoqchi bo‘ldi, ammo buni o‘ziga ep ko‘rmadi. Undan so‘ramoqchi bo‘lgan qancha gaplari bor edi-ya.
– “Fyasketteriya Toskana” baridagi bahsimiz yodingdami?– eslatdi u do‘stiga.– Nadina esingdami? Bilasanmi, hozir ham men u bilan uchrashib turaman. Yodingdami, sen g‘ayirlik qilib uni mendan tortib olmoqchi bo‘lganding? O‘shanda Nadina seni juda yoqtirib qolgandi. Hali-hanuzgacha u seni eslaydi. Bugun kechqurun unikiga mehmondorchilikka o‘taman, seni uchratib qolganimni unga aytaman. Qara, sen ham meni tanimayotgandirsan, taniyotgan bo‘lsang ham xuddi tushda ko‘rayotgandekdirsan.
Golish jiqqa yoshga to‘lgan ko‘zlari bilan do‘stiga tikilar, Benyamino barmoqlari bilan tinmay o‘zi suyanib turgan chiroq ustunini paypaslardi.

Benyamino Lensi hozirda suyanib turgan chiroq ustunini yaxshi eslab qolgandi, chunki har kuni sayrga chiqqanida shu yerda bir oz dam olish uchun to‘xtardi. Atrofda hayot davom etmoqda, odamlar uning ahvoliga qarab achinar, qadam tashlashiga xavotirlanib qarashardi. Lensi esa hech narsani payqamay, o‘z xayoli bilan bo‘lib, shu tosh ko‘chadan sudralib o‘tardi. U bor kuchini to‘plab, avval ko‘cha chirog‘i ustuniga, so‘ng shahar bozoridagi bironta do‘konning ko‘rgazma oynasi oldigacha yetib olishga jon-jahdi bilan harakat qilardi. Bu yer esa ikkinchi marotaba to‘xtab dam oladigan manzili edi. Benyamino Lensi shu yerda uzoq vaqt turib, ko‘rgazmaga qo‘yilgan arg‘imchoqqa qizil bog‘ich bilan bog‘langan chinni maymunchani tomosha qilib turardi. Keyingi paytlarda ko‘chaning ichkarisidagi bog‘ devori oldida to‘xtab dam oladigan bo‘ldi. Aynan uni davolaydigan shifokor ham shu ko‘chada istiqomat qilardi.

Shifokorning hovlisi shinamgina, gultuvaklarga ekilgan anvoyi gullaru katta yog‘och qutilarga o‘tkazilgan yosh bambuq, apelsin daraxtlariga to‘la edi. Shu bilan birga turli xil mashq o‘tkaziladigan asbob-anjomlar ham mavjud edi. Bir burchakda esa mustahkam taxtachalarga qoqilgan halqachalarda aylana orqali o‘tkazilgan arqon ham osilib turardi.
Benyamino Lensi kasal oyog‘ini yog‘och pedal ustiga qo‘yib aylantira boshladi. Bu mashq har kuni yarim soat davom etardi. Oradan ikki-uch oy o‘tgach, ancha tetiklashib, sog‘ayib ketishiga o‘zida ham ishonch paydo bo‘lgan edi.

Bu manzarani bir oz kuzatib turgan Kristoforo Golish qo‘llarini siltagancha, katta-katta qadam tashlab, hovlidan shitob bilan chiqib ketdi.
Shu tobda Golishni shunday his-tuyg‘ular qamrab oldiki, go‘yo bu ahvolga Lensi emas, xuddi o‘zi tushib qolgandek tuyuldi.

Golish o‘rtog‘ining bunday nochor ahvoliga aslo toqat qilolmay qoldi. Ko‘zlari g‘azabdan chaqnardi. Aqldan ozgan odamdek qo‘llarini silkitib, tishini tishiga qo‘ygancha ko‘cha bo‘ylab o‘zi bilan o‘zi so‘zlashib borardi:
– Bu yog‘i qandoq bo‘ldi-a? Sening o‘rningda bo‘lganimda, o‘zimni xarob qildirib qo‘yarmidim? Odamlar mazax qilishlariga chidab yurarmidim? Boshqalar mazza qilib yursinlar-da, men kulgi-malomatga qolaymi? Yo‘q, bu kunimdan o‘lganim yaxshi. Kulgi bo‘lishni istamayman.
Shu oqshom, ertasi kuni va yana bir necha kun davomida uning miyasini faqat shu o‘y-xayollar qamrab oldi. Sodir bo‘lgan bu hol uni vasvasaga solib, na uyda, na ishda va na qahvaxonada tinchlik bermasdi. Tanish-bilishlarni ko‘rib qolgudek bo‘lsa:
– Benyamino Lensini ko‘rdingizmi? – deb so‘rardi. “Yo‘q” deb javob bergudek bo‘lishsa:– Bechora shol bo‘lib qolibdi! Qanday yashab yuribdi, hayronman. Shifokor bo‘lganimda bu holdan qutqararmidim… Bechora pedal aylantirib, oyog‘ini harakatga keltirayapti. Tuzalib ketarmikin? Bir ming sakkiz yuz oltmish oltinchi yilda – yoshlik yillarida men bilan yonma-yon turib urushgan va duelda qatnashgan o‘sha Benyamino Lensi-da. Jin ursin, biz o‘zimizni hech qachon ayagan emasmiz. Hayot shodu xurramliklarga to‘la bo‘lsagina qadrli bo‘larkan. Bo‘lmasa, uning qizig‘i yo‘q ekan. Men bu ahvolga chidayolmay o‘zimni bir baloga giriftor qilgan bo‘lardim.
Nihoyat, qahvaxonada o‘tirgan ulfatlar Golishning gapidan charchashdi.
– Men jonimga qasd qilgan bo‘lardim,– dedi Golish.
– Tezroq aytganingni amalga oshir, biz ham sovuq gaplaringdan qutulaylik,– deb hazillashishdi do‘stlari.
Kistoforo Golish ulfatlarining gapiga e’tiroz bildirib, qo‘llarini siltab:
– Yo‘q, agar shunday holat ro‘y bersa deyapman-da…– dedi.

II

Oradan bir oylar chamasi o‘tgach, Kristoforo Golish opasi va jiyani bilan bir dasturxonda kechki ovqatni tanovul qilayotgan paytlarida to‘satdan nafas ololmayotgandek ko‘zlari olayib, og‘zi qiyshaydi-qoldi. U stolga yuztuban yiqilib, taqsimcha ustiga boshini qo‘ydi.
Xuddi unga o‘lim sharpa solayotgandek edi. Bir zumda Golishning o‘ng taraf a’zolari ishlamay, gapdan qoldi.
Kristoforo Golish Italiyada tug‘ilgandi. Ota-onasi nemis edilar. Umrida Germaniyaga bormagandi. U sof rim shevasida so‘zlashardi. Do‘stlari uning Golish ismi sharifini allaqachonoq italyancha Golichchi deya o‘zgartirib yuborgan edilar. Ba’zilar esa, qorni qappayganligi, haddan ziyod ishtahasi zo‘rligi uchun unga Golachcha, deb laqab ham qo‘yib olgan edilar. U ba’zan xufiyona gaplari bo‘lsa opasi bilan nemis tilida so‘zlashardi, xolos.

Kristoforo Golish gapira oladigan bo‘lganidan so‘ng, u shifokorni hayratga solib qo‘ydi, italyan tilini mutlaqo unutib, faqat nemis tilida so‘zlasha boshladi.
Qizarib ketgan, qo‘rquv to‘la ko‘zlarini ochib, qiyshaygan og‘zi va yuzini chap tarafini harakatga keltirib, bo‘ysunmayotgan tili bilan bir nechta so‘z aytmoqchi bo‘ldi. So‘ng sog‘ qo‘li bilan boshini ushlab shifokorga nemis tilida shunday murojaat etdi:
– Siz… siz… mo‘ljalga olib musht tushirganday…– dedi.
Shifokor nemis tilini tushunmadi, ukasining gapidan esi chiqib ketgan opasi bu gaplarni tarjima qilishga majbur bo‘ldi.

Kristofor Golish to‘satdan nemisga aylandi-qoldi. Aniqroq qilib aytganda, u qaytadan nemis bo‘lib tug‘ildi. Xotirasidan barcha italyan so‘zlar chiqib ketgandi.
Shifokor bu holatni ilmiy asosda tushuntirmoqchi bo‘ldi, o‘z tashxisini qo‘yib, muolajalar buyurdi. Shifokor ketayotganda Golishning opasi uni bir chetga olib, bir necha kun avval shol bo‘lib qolgan eski qadrdoni bilan uchrashib qolganida, agar o‘zi ham shunday dardga chalingudek bo‘lsa, joniga qasd qilishga ont ichganligini aytib berdi.

– Bilasizmi, doktor, xuddi shu kasalga mubtalo bo‘lishini avvaldan sezgandek, faqat shu haqda gapirgani-gapirgan edi. U joniga qasd qilishi turgan gap. Men juda xavotirdaman.
Shifokor xayrixohlik bilan iljayib:
– Xavotir bo‘lmang, xonim, hech qo‘rqadigan joyi yo‘q. Ukangizga uning betobligi bor-yo‘g‘i ovqat hazm bo‘lmaganidan deb aytamiz, mana ko‘rasiz…
– Lekin doktor!
– U ishonadi, men bunga kafilman. Chunki kasali og‘ir emas, bir necha kundan so‘ng oyoq-qo‘llarini qimirlata boshlaydi. Vaqt o‘tgach, yurib ham ketadi. Asta-sekin yuradi. Kim bilsin, vaqt o‘tishi bilan u butkul ko‘rmagandek bo‘lib ketishi ham mumkin… Bu unga jiddiy ogohlantirish bo‘ldi. U hayot tarzini butunlay o‘zgartirishi va qat’iy tartibga bo‘ysunib yashashi lozim. Faqat shu yo‘l bilan kasal xuruji qaytalanishidan uzoq vaqt saqlanishi mumkin.

Opasi ko‘ziga qalqib chiqqan yoshlarini yashirish maqsadida, qo‘llari bilan ko‘zlarini yumib oldi. Shifokorning gaplariga ishonmasdan darhol xizmatkori va o‘g‘li bilan maslahatlashib, ukasining tortmada turadigan to‘pponchasini yashirib qo‘yish rejasini tuza boshlashdi. Maslahatga ko‘ra u xizmatkor bilan to‘shakni to‘g‘rilab qo‘yish bahonasida karavotning chetida turib olganlarida, tortmadan o‘g‘li to‘pponchani bildirmay olib chiqib ketadigan bo‘ldi. Faqat ehtiyotkor bo‘lishlari kerak. Shunday qildilar ham. Opasi o‘z ehtiyotkorligidan yengil tin oldi, chunki avvallari ukasining bunday kasallik haqidagi tushuntirishlariga uncha e’tibor ham bermagandi. Xuddi shifokor aytganidek, ukasiga kasalini oddiy oshqozon kasali deb tushuntirdilar.
– Ha… ha… bu oddiy oshqozon kasali…

Darhaqiqat, ukasi to‘rt kungacha oshqozonida qandaydir noxushlik ro‘y berayotganini sezdi.
– Me’da sustligi… ha…ha… shunday.
“Nahotki tanasining o‘ng tarafi shol bo‘lib qolganligini ukam sezmayotgan bo‘lsa?– deya xayol surardi opasi.– Nahotki u Lensining boshiga tushgan bu azoblardan so‘ng oddiy me’da sustligi shunday dahshatli oqibatlarga olib kelishi mumkinligiga ishonishi mumkin bo‘lsa, a?”

U o‘z ixtiyori bilan navbatchilik qila boshlagan birinchi kundanoq go‘yo yosh bolaga o‘rgatgandek, unga mehr bilan unutilgan italyan so‘zlarini o‘rgata boshladi. Ukasidan esa nima uchun italyan tilida gapirmayotganini so‘radi.

Golish opasiga hayrat-la boqdi. U hozir nemis tilida so‘zlashayotganini ham payqamayotgandi; u dabdurustdan nemis tilida so‘zlasha boshladi, boshqa tilda so‘zlashish esa uning xayoliga ham kelmasdi. Golish opasi o‘rgatayotganday qilib, italyan so‘zlarini qaytarishga tushdi. Biroq u opasi o‘rgatayotgan italyan so‘zlarini nemis tilida talaffuz qilardi. Jiyani Jevannioni Chougato deb atay boshladi, tog‘am meni hazillashib shunday nom bilan atayapti, deya kulib qo‘yardi jiyani.

Oradan uch kun vaqt o‘tgach, “Fyasketteriya Toskana” qahvaxonasida Golishning boshiga tushgan kulfatdan xabardor bo‘lgan do‘stlari ko‘rgani keldilar. Italyan tilini yangidan o‘rganayotgan Golishni ko‘rib, ahvoliga achindilar. Golish esa o‘rganayotgan so‘zlarining ma’nosini fahmlamasdi ham.

Golish g‘alati ahvolga tushib qolgandi. Ma’lum bir daqiqada u abadiy davom etguvchi olamga sho‘ng‘igan-u, so‘ng u yerdan butunlay boshqa inson – qirq sakkiz yoshli ajnabiy go‘dak bo‘lib tug‘ilgandek edi.

Golish ishlamay qolgan qo‘lini ilk bor qimirlatganida shunday xursand bo‘lib ketganini ko‘rsangiz edi! Oyog‘i esa qimirlay demasdi. Lekin u oyog‘i ishlab ketishiga umid bog‘lardi. Kristoforo Golish oyog‘ini harakatga keltirishga jon-jahdi bilan harakat qilardi.
– Qalay?– so‘radi u do‘stlaridan.

– Yaxshi, yaqin kunlarda yurib ketasan,– dalda berishardi unga do‘stlari.
Golishning yashashdan umidi katta edi. Har ehtimolga qarshi do‘stlari hamshiradan bemorga e’tibor bilan qarab turishini iltimos qildilar.
– Bilasizmi, kutilmaganda har qanday voqea ro‘y berishi mumkin. Xotirasi ham tiklanishi turgan gap. Golish do‘sti kasal bo‘lganida noxush fikrni miyasiga o‘rnashtirib olgandi: xudo ko‘rsatmasin, xuruj yana qaytarilib qolsa bormi, unda har narsani kutish mumkin.
Hozirda Golish emas, balki do‘stlari noxush fikrlar girdobida edilar. Oradan yigirma kun o‘tgach, opasi va jiyani yetovida xona ichida bir necha qadam bosayotganidagi xursandchiligini ko‘rsangiz edi! Shu tobda undan baxtli odam yo‘q edi dunyoda! Go‘yo onadan qayta tug‘ilgandek edi. Xuddi yosh boladek qadam bosayotganidan xursand bo‘lardi. Arzimas narsaga yig‘lab ham olardi. Xonadagi hamma narsa unga juda qadrdon ko‘rinardi. Ularning yoniga borib, qo‘li bilan paypaslab ko‘rar, ko‘ziga yosh olgancha, qalbi shodlikka to‘lib sudralib qadam bosardi. Boshqa xonadagi jihozlarni ham uzoq vaqt tomosha qilib turar va shu xonalarga kirib borishni orzu qilardi. Ha, opasi bilan jiyani qo‘ltig‘iga kirishsa bormi, u hamma xonalarni aylanib chiqardi. Keyinchalik Golish jiyanidan yordam so‘ramay qo‘ydi. Opasi yordamida sog‘ qo‘li bilan hassaga suyangancha xonama-xona keza boshladi. Tez orada birovning yordamisiz, faqat hassa bilan yura boshladi va nihoyat, Kristoforo Golish atrofdagilarga o‘zining nimalarga qodirligini ko‘rsatib qo‘ymoqchi bo‘ldi.
– Endi-chi, endi… hassasiz yursam deyman…

Golish hassasiga tayanmay ikki-uch qadam tashladi, lekin darhol kursiga o‘tirib olishiga to‘g‘ri keldi. U ancha ozib-to‘zgan, tashqi ko‘rinishi opasiga o‘xshab ketgandi.
– Beyamin!– do‘stining ismini buzib chaqirdi Golish.
Benyamino Lensi do‘stining shol bo‘lib qolganligini ko‘rib, ajablanmadi ham. Mo‘ylovi ostidagi lablarini cho‘chchaytirdi, xolos, shu lahzada o‘ng yuzi bir oz qiyshayib, tamshangancha dedi:
– Senga ham yuqibdi-da?– deya pedal aylantirishda davom etdi.

Ertasi kuni Kristoforo Golish shifokor huzuriga opasining yordamisiz bormoqchi bo‘ldi. Benyamino esa yolg‘iz o‘zi qatnardi, Golish ham undan ortda qolmaslikka ahd qildi. Avvaliga opasi o‘g‘liga tog‘asining ortidan sezdirmay kuzatib, nazorat qilib yurishni tayinladi. Opaning ko‘ngli xotirjam bo‘lgach, yolg‘iz o‘zi shifokor huzuriga borishiga ruxsat etdi.
Endi har kuni ertalab bir vaqtda ikkita nogiron do‘st yo‘lda uchrashib shifokor huzuriga birga qatnaydigan bo‘ldilar. Ularning yo‘nalishlari bir xil edi – avval ko‘cha chirog‘i ustuniga yetib olishlari kerak edi, so‘ngra pastlikka tushib, bozor rastalaridan o‘tib borishar, ko‘rgazmaga qo‘yilgan arg‘imchoqda o‘tirgan chinnidan yasalgan maymun bolasini uzoq tomosha qilgach, bog‘ning panjarasi oldiga yetib olishlari zarur bo‘lardi.

Bugun Golishning xayoliga ajoyib bir fikr keldi. U do‘sti Lensi bilan fikrini o‘rtoqlashish uchun oshiqa boshladi. Ikki do‘st – ko‘cha chirog‘ining ustuniga suyangancha nigohlarini bir-birlariga qadab, nima demoqchi bo‘lganlarini tushunar va kulgidan og‘zilarining tanobi qochardi. Ular gapirayotgan so‘zlarini buzib talaffuz qilgancha bir to‘xtamga keldilar, Golish hassasini ko‘tarib ko‘chadagi izvoshchini imo bilan chaqirdi. Izvoshchi avval bittasini, so‘ng ikkinchisini aravaga chiqardi, mana endi ular Ispaniya maydonida istiqomat qilayotgan Nadinanikiga mehmonga ketmoqda edilar.

Pillapoyalardan yuqoriga ming azobda chiqib, hansirab turgan bu ikki shaxsni ko‘rib, Nadinaning esi og‘ib qolayozdi. Bechora Nadina kulishini ham, yig‘lashini ham bilmasdi. Ularga yordamlashib, ikkovlarini ham mehmonxonaga boshlab kirdi va o‘z yonidan o‘tirishlari uchun joy ko‘rsatdi. So‘ng xuddi tarbiyachilarga o‘xshab, qochib kelgan yosh, sho‘x bolalarga dakki berayotgandek, o‘ylamay qilgan ishlari uchun ularni koyiy ketdi.

Benyamino Lensi arazlagan yosh boladek aftini bujmaytirib, yig‘lab yubordi.
Golish esa aksincha, qovog‘ini uygancha tashrif buyurishdan maqsad, unga ajoyib – sirli sovg‘a qilmoqchi bo‘lganliklarini aytdi.
– Meni yo‘qlab kelganlaring uchun boshim ko‘kka yetdi, rahmat,– shosha-pisha dedi Nadina.– Yashavoringlar! Ikkovingizlar ham zo‘rsizlar… Uyimga qadam ranjida qilib, boshimni osmonga yetkazdinglar. Men aytgan gapimdan xijolatdaman, lekin sizlarning foydangizni ko‘zlagan edim… Menikigacha yetib kelish, ustiga-ustak pillapoyalardan yuqoriga chiqishda qiynalgan bo‘lsangiz kerak, deb… Benyamino, qo‘y, azizim, yig‘lama… Senga nima bo‘ldi o‘zi. Bardam bo‘l, Benyamino! – deya Nadina oppoq, chiroyli, do‘mboqqina qo‘llari bilan uning yuzini silab qo‘ydi.– Senga nima bo‘ldi? Qani, menga bir qara-chi!.. Uyimga kelmoqchi emasmiding, a? Seni anavi yaramas bu yerga boshlab kelgan bo‘lsa kerak? Shuning uchun men uni erkalamoqchi emasman. Bas qil, sen mening arslonim, qadrdonimsan. Yig‘lama, ko‘z yoshlaringni o‘zim artib qo‘yaman. Ana shunday, shunday qilib. Mana bu ajoyib feruza ko‘zli uzukka qaragin-a? Uni menga kim sovg‘a qilgan? Bu uzukni kim o‘z Nadinasiga sovg‘a qilgan? Egnimdagi chiroyli ko‘ylakni-chi? Qani, top-chi? Sen men uchun eng qadrli insonsan, azizim,– deya Benyaminoning peshonasidan o‘pib qo‘ydi.

So‘ng o‘rnidan dast turdi-da, ko‘z yoshlarini artib olgach:
– Sizlarni nima bilan mehmon qilsam ekan-a?– dedi Nadina. Uning qilgan ishidan Kristoforo Golishning dili ranjidi, tomog‘idan ovqat o‘tmadi. Benyamino Lensi shirinlikdan bir bo‘lak yeyishga rozilik bildirdi. U Nadina uzatgan shirinlik tomon cho‘zilib, og‘zini ochmoqchi edi, Nadina qiqirlab kulgancha shirinlikni Benyaminodan olib qochib:
– Yo‘q, yo‘q, bermayman,– deya hazillashdi.

Topishib olgan ikki qadrdon do‘st g‘aroyib kayfiyatda edilar. Ular quvongandan quvonib, tinmay kulardilar.

SHOLRO‘MOL

I

– To‘xta, – dedi Bandi do‘sti d’Andreaga. – Men borib uni ogohlantiraman. Mabodo yana qaysarlik qilsa, bostirib kirasan.

Ikkalasi ham uzoqni yaxshi ko‘rolmasdi Shu tufayli bir-biriga juda yaqin turib so‘zlashmoqda edilar. Ko‘pchilik ularni egizaklar deb o‘ylashardi. Yoshlari ham deyarli teng bo‘lib, bir-birlariga juda o‘xshab ketardilar – baland, tik qomatli, ozg‘in, barcha ishni saranjom-sarishtalik bilan bajarishni xush ko‘rishardi. Suhbatlashaturib, bir-birlarining ko‘zoynaklarini yo bo‘lmasa bo‘yinbog‘larini to‘g‘rilab qo‘yishar, hech bo‘lmaganda, egnilaridagi kamzullarining tugmalarini tortib qo‘yardilar. Ular kam gaplashardilar. Hayotda ko‘p qiyinchiliklarni boshdan kechirganliklari za’faron yuzlarida aks etib turardi.
Ular birga voyaga yetdilar. Bir-birlaridan yordamlarini ayamay dorilfununda o‘qidilar. Biri huquqshunoslik bo‘limida, ikkinchisi tibbiyot bo‘limida tahsil oldi. Hozir esa turli soha bo‘yicha ishlashar, ammo ishdan so‘ng kechqurunlari ko‘rishib, shahar chekkasidagi jarlik bo‘yida cho‘zilib ketgan xiyobonda sayr etishni kanda qilishmasdi.

Ular shu qadar yaqinlashib ketishgan ediki, bir-birlarini og‘izlaridan bilinar-bilinmas chiqqan so‘zlari, imo-ishoralariyu, ko‘z qarashlaridan tushunib olishardi. Sayr chog‘ida fikr almashar, so‘ng ortiqcha gapirmay, indamasdan kezib yurishardi. O‘zaro aytilgan ikki-uch og‘iz so‘z ularga fikr almashish uchun yetarli ozuqa bergandek bo‘lardi. Xuddi horigan otlarga o‘xshab boshlarini egib, shoshilmay qadam bosishardi. To‘siqdan sakrab o‘tib, pastlikda yastanib yotgan adirliklaru ufqqa bosh qo‘yayotgan quyosh nurida jilvalanib turgan dengiz mavjlarini tomosha qilishni na unisi, na bunisi xayoliga keltirardi.

Yon atrofdagi go‘zallikka mahliyo bo‘lmaslik esa mumkin emasdi. Bu ikki yigitchaning bunday noxush kayfiyatda ketishlariga nima sabab bo‘ldi ekan?
Bir necha kun avval Bandi do‘stiga:
– Eleonoraning sog‘lig‘i yaxshi emasga o‘xshaydi, – deb shipshigandi.
D’Andrea do‘stiga qaradi. Bu ko‘z qarashidan kasallik jiddiy emasligini angladi.
– Eleonora opamiz o‘zim ko‘rib qo‘yishimni istayaptimi? – so‘radi u do‘stidan.
– Soppa-sog‘man, deyapti.
Bir umr onalari o‘rnini bosgan Eleonora oldidagi qarzdorlik burchini his etgan holda qovoqlarini uyib, indamay yo‘lda davom etdilar.

D’Andrea ota-onasiz voyaga yetdi. Uni amakisi asrab oldi, ammo o‘qitishga qurbi yetmadi. Eleonora ham o‘n sakkiz yoshga yetganida kenja ukasi bilan yetim qoldi. U ota-onasidan qolgan bor-budini tejab-tergab bir amallab kun o‘tkazishga sarf qilardi. Keyinchalik ishlashga majbur bo‘ldi, musiqa va ashuladan dars bera boshladi. Shu zaylda ukasini voyaga yetkazdi, unga qo‘shib do‘stini ham o‘qitib, savodini chiqardi.
– Men do‘mboqman, sizlar qiltiriqsizlar, – deya bolalar bilan quvnoq ovozda hazillashardi Eleonora. – Sizlarning o‘rningizga ham men semirayapman.
Haqiqatan ham Eleonora to‘ladan kelgan edi, kun sayin semirib borardi. Uning chehrasi sutga chayib olingandek tiniq. Ko‘zlari shahlo, qayrilgan kipriklari uzun, ovozi qo‘ng‘iroqdek jaranglardi. Unga razm solganlarida semizligidan o‘zini noqulay his etib, ma’yus jilmayib qo‘yardi.

Eleonora ohanglarni buzib bo‘lsa-da, his-hayajon bilan yurakdan jo‘shib qo‘shiq kuylardi. Jiddiy va to‘poriligi, ibo-yu, andisha, ustiga-ustak ukasining tashvishi bo‘ynida bo‘lmaganida qo‘shiqchi bo‘lish orzusida edi. Sahnada qo‘shiq aytishni juda-juda xohlardi. Afsus, ming afsus, bu orzu ushalmay qoldi. Yoshi ham qirqlarning nari-berisida edi. Shaharda iste’dodini qadrlashgan bo‘larmidi. Bu shirin o‘y-xayollar yuragiga bir oz taskin berardi, xolos. Qiynalib bo‘lsa-da, u ikkita yetim bolani oyoqqa qo‘ydi. Umrini ularga baxshida etib, oq yuvib, oq taradi. Bu uning shuncha yillik mehnatlari evaziga olgan mukofoti edi.
Shifokor d’Andrea do‘stini uzoq kutib qoldi, u hali-beri mehmonxonadan chiqay demasdi. Mehmonxonaning shifti baland bo‘lmasa-da, ichi keng, yorug‘ edi, almisoqdan qolib, o‘ngib ketgan mebellar o‘tmishni eslatardi; o‘tmishda qadrli bo‘lib xizmat qilgan bu anjomlar xonada savlat to‘kib turar, qarshidagi ko‘zgudan ularning aksi ko‘zga tashlanardi. Xonaga go‘yo marhumlarning portretlari yig‘ib qo‘yilgandek edi. Ular bir nuqtaga – Eleonoraning royaliga tikilib turganday tuyulardi.
Doktor kutishdan charchadi, o‘rnidan turib, eshikka yaqinlashib ichkariga quloq tutdi. Bo‘g‘iq yig‘i ovozini eshitgach, eshikni qoqdi.
– Kiraver,– dedi Bandi eshikni ocharkan.– Opam nega buncha o‘jarlik qiladilar, hech tushunolmayapman.
– Men kasal emasman!– yig‘i aralash qichqirdi Eleonora.
U charm bilan qoplangan katta oromkursida rangi dokadek oqargancha, har doimgidek qora kiyimda o‘tirardi. Shu tobdagi uning qilig‘i xuddi yosh bolanikiga o‘xshab ketardi; nimadandir bezovtalanar, ukasining nigohidan dahshatga tushar, ko‘zlaridagi sarosimani berkitishga harakat qilardi.
– Rostdanam kasal emasman,– dedi u bir oz o‘zini o‘nglab olgach. – Iltimos, meni o‘z holimga qo‘yinglar. Men haqimda tashvish chekmanglar.
– Yaxshi!– uning gapini bo‘ldi ukasi.– Mana, Karloning o‘zi ayt-sin, salomatligingiz joyida emasligi shundoqqina ko‘rinib turibdi,– shunday deya u eshikni taraqlatib yopib, xonadan chiqib ketdi.

Eleonora yuzini qo‘li bilan berkitib, ho‘ngrab yig‘lashdan bir oz to‘xtadi. D’Andrea Eleonoraga tikilib qararkan, o‘zini noqulay sezar, negadir hijolatda edi. Nihoyat, u so‘z qotdi:
– Nima bo‘ldi o‘zi? Nima voqea ro‘y berdi? Nahotki mendan ham buni sir tutsangiz?
Eleonora hamon yig‘lashda davom etardi, Karlo og‘ir-vazminlik bilan gapirarkan, nihoyat, opasining qo‘llarini yuzidan asta tushirdi:
– Bo‘ldi-da endi, yig‘ini bas qilsangiz-chi,– ko‘ndirishga urindi u opasini.– Qani, bir boshdan gapiring-chi, nima bo‘ldi. Qo‘rqmang. Yoningizda turibman.
Eleonora boshini chayqadi va bexosdan yigitning qo‘llaridan tutdi-yu, birpas siqib turdi-turdi-da, shu zahoti yuzi g‘alati bo‘lib, bezovtalandi va:
– Karlo! Ukajonim Karlo! – deb shivirladi.
D’Andrea qizning qarshisida tiz cho‘kdi.
– Ichingizdagi dardni menga ayting, opajon…
Eleonora qo‘lini asta iyagiga tiradi-da, ohista, tushkun ahvolda, yalingannamo:
– Karlo, bu dunyoni tark etishimga yordam ber. Sadag‘ang ketay, yordamingni mendan darig‘ tutma, nima qilishimni bilolmayapman, boshim qotib qoldi.
– Bu dunyoni tark etmoqchiman, deyapsizmi? – kulib yubordi Karlo.– Qiziq gapni aytdingiz-ku.– Nega yosh umringizni erta xazon qilmoqchisiz?
– Yashagim kelmayapti! – dedi Eleonora asta ko‘z yoshlarini artib.– Bu ishni qanday amalga oshirsam bo‘ladi, yo‘l ko‘rsat menga, Karlo! Axir sen shifokorsan-ku. Ortiq bunday yashay olmayman! Ha, ha, yashay olmayman. Bundan o‘zga choram yo‘q. Dorilbaqoga rixlat etsam, hammasidan qutulaman.
Karlo Eleonoraga hayrat-la boqdi. Qiz ham yigitga tikilib qaradi-yu, darhol ko‘zini yumib oldi, yuzi dokadek oqarib, qo‘rquvdan sarosimaga tushdi.
– Qanday kunlarga qoldim-a, – dedi Eleonora bir oz o‘ziga kelgach,– Karlo, meni xudo urib qo‘ydi. Ha, ha, ishon, adoyi tamom bo‘ldim.
D’Andrea o‘zini yo‘qotgan ko‘yi qo‘lini Eleonoraning qo‘llari orasidan tortib oldi.
– Nega adoyi tamom bo‘lasiz? Nega? – deb g‘o‘ldiradi u.
Eleonora undan ko‘zini olib qocharkan, “sekin” deganday barmog‘ini labiga qo‘ygancha, eshik tomon bosh irg‘ab:
– Faqat u bilmasligi kerak! Xudo haqqi ukamga bu haqda og‘iz ochma! Avval menga yordam ber. Menga dori kerak. Sen dori berasan, men ichaman-qo‘yaman. Iltimos, tez ta’sir qiladiganidan ber. Jonimga qasd qilolmayapman. Qo‘rqayapman! Shu haqda ikki oydan beri o‘ylayverib, ich etimni yeb yubordim! Karlo, ayt-chi, opangga yordam berasanmi?
– Qanday yordamim kerak?– so‘radi d’Andrea o‘zini yo‘qotib.
Eleonora yana ukasining do‘stini qo‘lidan tutib, unga yolvorganday nigoh tashladi:
– Jonimga qasd qilishimni istamasang… sen menga… qanday yordam berishing mumkin?
D’ Andrea qaddini tik tutib, qovog‘ini uyub oldi.
– Karlo, yolvoraman! – qaytardi u.– O‘zim uchun emas, ukam Jorjoni bo‘ynini xam qilmaslik uchun shunday qilishim shart. Faqat Jorjo bu gapdan xabar topmasligi kerak. Karlo, sizlar uchun o‘z umrimni baxshida etdim. Oq yuvib, oq taradim, sizlarni oyoqqa qo‘ydim. Karlo, oz bo‘lsa-da, shularning haqqi-hurmati menga yordam ber, meni qiyin ahvoldan qutqar! Nahotki,qiynalishimni istasang? O‘ylayverib, yurak-bag‘rim qon bo‘lib ketdi-ku, axir! Shu yoshimda bu ta’nani qanday ko‘tarib yuraman. Bu juda og‘ir, ha, juda og‘irlik qilyapti…
– Eleonora opajon, ayting-chi, bu voqea qanday sodir bo‘ldi? Kim u odam?– so‘radi d’Andrea beixtiyor bo‘lgan voqeani tushunib yetgach, sarosimaga tushib.

Eleonora xavotir bilan eshik tomon qarab qo‘ydi-da, yuzini qo‘llari bilan berkitib oldi va:
– Bilishing shart emas! Hozir bu haqda o‘ylashni istamayman! Nahotki Jorjoning ahvoliga achinmasang? El orasida qanday bosh ko‘tarib yuradi…
– Qanday ro‘y berdi?– so‘radi d’Andrea,– Aytsangiz-chi, axir. Bu katta jinoyat-ku. Oldini ololmadingizmi… yo chora topolmadingizmi?
– Yo‘q, chora topolmadim,– qat’iy, alam bilan dedi Eleonora.– Yetar! Nima demoqchiligingni tushundim. Endi meni yolg‘iz qoldir. Mazam qochayapti…
U boshini o‘rindiq suyanchig‘iga behol tashladi-yu, bor gavdasi shalvirab tushdi.

Karlo d’Andrea o‘zini yo‘qotgancha Eleonoraga ko‘zoynagi tepasidan qarab turardi. Soflik ramzi bo‘lmish bu ajoyib qiz qanday qilib o‘zini o‘limga mahkum etayotganini his etarkan, bu ish uning sha’niga yarashmasligini o‘ylab, bu o‘y-fikrni kallasiga sig‘dira olmadi. Eh, Eleonora Bandi? Axir u o‘z yoshligini bizni deb xazon qilmaganmidi? Endi uning yoshligi qoptimi? Balki, shuning uchun ham nomusdan o‘limiga rozi bo‘layotganmikin-a?
Karlo opasiga qararkan, uning haddan tashqari to‘la gavdasi ko‘ziga yomon ko‘rinib, nafrati qo‘zib ketdi.
– Qani, yo‘lingdan qolma! – jahl bilan qichqirdi Eleonora dovdirab qolgan Karloning aftiga ham qaramay.– Bor, hamma gapni Jorjoga aytib ber. Menga nisbatan qanday chora ko‘rsa ko‘raversin, hammasini ipidan-ignasigacha aytib ber. Qani, bor, jo‘na.
D’Andrea beixtiyor eshik tomon yo‘l oldi. Eleonora boshini dast ko‘tarib, uning ortidan kuzatib qoldi. Eshik yopilishi bilanoq, Eleonora hushidan ketdi.

II

D’Andrea uydan chiqib ketgach, Eleonora ikki oydan beri uni ezib yurgan yukdan forig‘ bo‘ldi-qo‘ydi. Barcha qo‘rqinchli onlar ortda qolgandi.
Boshiga tushgan g‘am-anduhlar bilan kurashishga Eleonoraning ortiq madori qolmagandi. Mayli, bu yog‘i xudodan, peshonasida borini ko‘radi. Bu ish tezroq bir yoqlik bo‘la qolsaydi!
Hozir ukasi yoniga vajohat bilan kiradi-da, uni bir yoqlik qilib qo‘ya qoladi. Nachora, taqdirga tan bermay iloji yo‘q… U hurmatga ham, e’tiborga ham loyiq emas. To‘g‘ri, u ukasi va uning do‘stiga keragidan ortiq mehr ko‘rsatgan, borlig‘ini bag‘ishlagan – hayot taqozosi shunga majbur qilgandi. Buni qarangki, mana endi topgan obro‘yi bir pul bo‘lib o‘tiribdi.

Eleonoraning yuragini vahima bosdi-yu, ko‘zlarini chirt yumib oldi.
Ich-ichidan u o‘zini aybdor his eta boshladi. Ha, hammasiga uning yolg‘iz o‘zi sababchi, shuncha yillar davomida u hayotidagi barcha qiyinchiliklarni yengib o‘tdi, hayotda o‘z o‘rnini topdi, yomon o‘y-xayollarni miyasiga keltirmay, hayotda to‘g‘ri, halol yashashga odatlandi. Hech kutmaganda nomusini yo‘qotdi-qo‘ydi. Naqadar dahshat!
Lekin u ukasi oldida o‘zini oqlay olmaydi. Eleonora ukasiga: “Jorjo ukajonim, barchasiga aslida o‘zing aybdorsan”, deyishi ham mumkin. Gapning indallosini aytganda, to‘g‘risi ham shu-da.

Eleonora ukasiga onalik mehrini berdi. Xo‘sh, bu yaxshiliklar evaziga ukasidan va uning do‘stidan nima oqibat ko‘rdi? Faqat ularni sog‘inardi, xolos. Dorilfununni tugatgach, ikkovlari ham o‘z ishlari bilan bo‘lib ketdilar. Tunu kun tinim bilmay mehnat qilishadi. Endi ularni opalarining hayoti qiziqtirmay qo‘ygandi. Tezroq opalari bilan hisob-kitob qilishga oshiqardilar. Bu hol Eleonorani ich-ichidan kemirardi. Shundan keyin uning hayoti mazmunsiz, zerikarli o‘ta boshladi. U ukalariga keraksiz bo‘lib qolganligini tushungach, ikki o‘t ichida yona boshladi. Yoshligi esa allaqachonoq qaytmas bo‘lib o‘tib ketgandi. Uni ortga qaytarishning sira iloji yo‘q.

Ukasining olib kelgan birinchi maoshi ham unga tasalli bermadi. Opasi o‘z hayotini ukasi uchun qurbon qilganligini anglab, Jorjo ich-ichidan ezilar, erki o‘z qo‘lida emasligidan o‘kinar balki? Eleonora ukasiga shunday demoqchi ham bo‘ldi: “Jorjo, ukajonim, meni o‘ylama, men faqat hayotda o‘z o‘rningni topishingni istayman. Chin yurakdan aytyapman… Baxtimga omon bo‘l”.
Lekin u ukasidan ta’na aralash:
– Ey voh, opajon, nimalar qilib qo‘ydingiz! Oldingizdagi qarzimni uzaman. Qilgan yaxshiliklaringizni unutganim yo‘q,– degan dashnomlarni eshitdi.
“Qarzimni uzaman?” Koshki buning menga sariq chaqalik foydasi bo‘lsa, deya bor ovozi-la hayqirmoqchi bo‘ldi Eleonora. Ukasini deb hayotini qurbon qilayotganda aslo ruhi tushmagan, ta’na-dashnomsiz, ochiq chehra bilan hayotda o‘z o‘rnini topishi uchun bor kuch-quvvatini sarflagandi.

Eleonora ukasining o‘jar fe’lligini bilar, unga qattiqqo‘llik qilmasdi. Ularning opalariga bo‘lgan sovuq muomalalaridan, o‘zlarini begonaday tutishlaridan o‘ksinardi, xolos. Ana shunday paytlarda Eleonora o‘zini qo‘ygani joy topolmasdi.
Ukasi toparmon-tutarmon bo‘lib qolgandi, opasiga barcha shart-sharoitlarni muhayyo qilib berdi. Opasini muallima bo‘lib ishlamaslikka ko‘ndirdi. Ishsiz o‘tayotgan zerikarli kunlardan birida to‘satdan miyasiga yetti uxlab tushiga kirmagan: “Turmushga chiqsammikan?” degan fikr kelib urildi.

Yoshi o‘ttiz to‘qqizda-ya! Ustiga-ustak semirib ketgan. Qaddi-qomati o‘ziga mos bo‘lgan kuyov topishi kerak! Turmushga chiqib ketsa, ukasining o‘ziga ko‘rsatyotgan minnatdorlik muruvvatlaridan xalos bo‘lishi mumkin. Eleonora xuddi boshi bog‘liq qizlardek o‘ziga qarab yuradigan odat chiqardi. Bu o‘y avval hech xayoliga kelmagandi. O‘ziga oro bera boshladi.
Bir paytlar Eleonoraning ko‘ngliga yo‘l topishni istagan yigitlar hozirda bola-chaqalik bo‘lib ketdilar. Avval u bularga parvo ham qilmasdi. Hozir-chi, hozir turmush qurib ketgan dugonalariga havas qiladi.

Eleonora so‘ppayib yolg‘iz qolgandi.
Balki baxti hali oldindadir. Nahotki u bola-chaqalik bo‘lolmasa, tanholikda yashash peshonasiga yozilganmikin-a. Nahotki, qalbida yonayotgan alangani o‘t oldira olmasa? Nahotki qalb tug‘yonlariga quloq solmay, yakka-yolg‘iz yashashga mahkum bo‘lsa?
Eleonora yurak-bag‘rini o‘rtovchi g‘am-g‘ussaga botdi. Ko‘nglini azobli armonlar qiynay boshladi. Yoqimtoy lobarligi asta-sekin yo‘qolib, kulgisi-yu, gap ohanglarida o‘zgarish sezildi. Piching va kinoya bilan gapiradigan, zaharxanda qiladigan bo‘lib qoldi. Xulq-atvori tubdan o‘zgarayotganligini o‘zi ham his eta boshladi. Ko‘ngliga yopirilib kirgan qora o‘y-fikrlar qalbini shiddat bilan qamrab olib, tinchlik bermay qo‘ydi.
Shu kunlarda ukasi tejab-tergab yiqqan pullariga qishloqdan yer sotib olib, uy qurishni rejalashtirayotgan edi. U opasini uy qurilishiga bosh-qosh bo‘lib turish uchun – bir oyga borishga ko‘ndirdi. Ukasining bu iltimosi opasidan qutulishning bir yo‘lidek bo‘lib tuyuldi. O‘zim istiqomat qilayotgan uyda yakka o‘zim qolar ekanman-da, degan xayolga bordi Eleonora. Ana shunda u erkin yashaydi. Ukasiga og‘irligi tushmaydi. O‘zi ham shu yoshda turmushga chiqish o‘y-fikrlaridan forig‘ bo‘ladi.

Dastlabki kunlar osoyishta o‘ta boshladi. Bu yerda emin-erkin yashashni xayol qildi.
Eleonora barvaqt turib, dala kezishga odatlandi. Dala kezarkan, har qadamda to‘xtab, yon-atrofga hayrat bilan suqlanib boqar, dalaning maftunkor sukunatiga quloq tutardi, chunki bu yerda har bir narsa erta tongning naqadar beg‘uborligini angatardi, qishloq xo‘rozlarining qichqirig‘iga quloq tutar, goho toshlarda o‘sgan zamburug‘lar to‘dasiga, goh ag‘darilib tushgan daraxt to‘nkasidagi duxobadek tovlanib turgan po‘panaklarga zavqlanib boqardi.

Bu yerda shahardan tashqarida boshqa odamga aylanib qolsam edi. U bilan qishloq hayoti haqida to‘lib-toshib, shirin suhbatlar qurayotgan mana shu ijarachining yoqimtoy xotiniga aylanib qolsam-a, degan fikr o‘tdi miyasidan… Bu beg‘araz suhbatdan u hayotning yangi qirralarini ko‘ra boshladi.
Ijarachining fe’li og‘ir edi; u o‘zini ko‘pni ko‘rgan odamman deb, mag‘rur tutardi. Ha, chindanam ko‘pni ko‘rgan, ko‘p yerlarda bo‘lgan ham. Amerikada bo‘lgan, sakkiz yil Benossariyada istiqomat qilgan. Shuning uchun ham u yolg‘iz o‘g‘lini oddiy kimsa bo‘lib qolishini istamasdi. O‘g‘li o‘n uch yoshga to‘lgandi, uni bilim yurtiga joylashtirib qo‘ydi. Savodi chiqsa Amerikaga yuborishni mo‘ljalladi, juda katta mamlakat, odamlar ichida toblanadi, deb o‘yladi.

Jerlando hozir o‘n to‘qqiz yoshda. Ko‘p yillardan beri o‘qisa-da, kallasiga bir nima kiray demasdi. Qad-qomatdan xudo qisgan, ko‘rinishi qo‘pol. Otasining o‘ta g‘amxo‘rligidan nihoyatda charchagan edi. O‘qishi davomida u shaharliklarga xos ba’zi qiliqlar orttirdi, bu uning ko‘rinishini yanada soquvlashtirib yuborgandi.
Har kuni ertalab u hurpaygan dag‘al sochlarining farqini ochib tarardi. Sochlari qurigach, farqlari ham buzilib g‘alati holda dikkayib ketardi, qoshlari baroq, soqol-mo‘ylovi sabza urgandi. Jerlandoga hayot har tomonlama kulib boqmagandi. Doimo kitob ustida qovushmay muk tushib o‘tirishini ko‘rgan odamning unga rahmi kelardi. Otasi uni uyqudan uyg‘otguncha ona suti og‘ziga kelardi. Uni tez-tez uyqu eltardi. Uyqusi yozilmagan, dovdirab turgan o‘g‘lini otasi shaharga jonini qiynoqqa solib, olib borib qo‘yardi.
Qishloqqa Eleonora xonim kelgach, Jerlando onasiga, ayting, anovi xonim otam bilan gaplashib, meni qiynab o‘qishga yubormasligini tushuntirsin, deya yolbordi. O‘qishni jinim suymaydi. Jin ursin, o‘qishni xohlamayman, dedi.
Eleonora yigitning otasi bilan gaplashdi. Ammo o‘g‘lining odam bo‘lishini istagan ota Eleonoraning gapiga quloq solishni istamadi ham. Undan birovlarning ishiga aralashmasligini so‘radi. Shundan so‘ng Eleonora bir oz ovunish, nima bilandir shug‘ullanish maqsadida o‘qishdan bezgan bechora bolaga qo‘lidan kelgancha yordam bera boshladi.
Eleonora har kuni choshgohdan so‘ng Jerlandoni xonasiga chorlab, ilm olishiga yordam bera boshladi. Jerlando xonaga uyalib, o‘zini yo‘qotgan holda daftar-kitoblarini qo‘ltiqlab kirib kelardi. Xonim uquvsizligimdan, ermak qilib ustimdan kulsa-ya, degan xayolga borardi. Bola o‘ziga qolsa bu yerga kelmasdi-ya, lekin otasining zo‘ri bilan kelishga majbur edi. Jerlandoga xudo ilm olishni yuqtirmagandi. Ko‘chat o‘tkazish deysizmi, mol boqishmi, bularning barini jonini kirgizardi. Bola Eleonoraga muskuldor qo‘llarini ko‘z-ko‘z qilib, muloyim tikilarkan, og‘zini katta ochib, oppoq, sog‘lom tishlarini ko‘rsatgancha baralla kulardi…

Eleonora kun o‘tgan sayin Jerlandoni jini suymay qoldi. Shahardan royalini oldirib keltirdi, xonasining ichidan qulflab olgancha musiqa chalishga, ba’zida kitob o‘qishga berilib ketardi. Jerlando Eleonoraning suhbatlaridan, ko‘rsatayotgan muruvvat-laridan, yordamidan dabdurustdan mahrum bo‘lgach, derazasi tagida pusib o‘tirgancha uning royal chalib, qo‘shiq aytishini eshitayotganini qiz to‘satdan payqab qoldi. Shu top Eleonora bema’ni o‘yga borib, bolani qo‘lga tushirmoqchi bo‘ldi. Dabdurustdan royal chalishdan to‘xtadi-yu, pillapoyadan zing‘illagancha pastga yugurib tusharkan:
– Iya, bu yerda nima qilyapsan? – so‘radi Jerlandodan.
– Tinglayapman,– javob qildi u.
– Yoqayaptimi?
– Judayam, eshitib mazza qilayapman, xonim! Xuddi jannatga tushgandek!
Eleonora xandon otib kulib yubordi. Shu topda bolaning ham yuziga kulgu indi. Kutilmaganda u Eleonoraga tashlanib qolsa bo‘ladimi… Bolaxonadan pastga g‘ira-shira yorug‘lik tushib turardi.

Alalxusus, bu voqea shu kuni ro‘y bergandi.
Kutilmaganda ro‘y bergan bu voqeadan qiz dovdirab qoldi, devqomat bolaning iskanjasidan o‘zini qutqarishga ojizlik qildi, o‘zi istamagan holda hushini yo‘qotdi, bolaning ehtiros-la ilondek chirmashishidan unga o‘z iznini berib qo‘ydi…
Ertasi kuni Eleonora shaharga qaytib ketdi.

Endi nima bo‘ladi? Jorjo nega kelmayapti? Bo‘lgan ishni d’Andrea unga aytmaganmikin. Balki qanday yordam berishni o‘ylayotgandir?
Eleonora dabdurustdan qarshisida jarlik paydo bo‘lgandek, qo‘rqib qo‘llari bilan yuzini berkitib oldi.
Eleonora ikki o‘t orasida yonardi. Bu dunyodan ko‘z yumsagina barchasiga nuqta qo‘ygan bo‘lardi. Bu ishlar qachon nihoyasiga yetarkin-a. Eshik ochilib, bo‘sag‘ada yuzidan qoni qochgan, ko‘zlari qizargan, dovdiragancha kirib kelayotgan Jorjo ko‘rindi. D’Andrea uning ortidan ergashib kelmoqda edi.
– Bir narsani bilmoqchiman? – dona-dona gapirib so‘roqqa tutdi u opasini. Uning kimligini bilmoqchiman?
Eleonora ko‘zini yerdan ololmay o‘tirardi, so‘ng boshini asta ko‘tararkan, uvvos solib yig‘lab yubordi.
– Kimligini hozir aytasiz!– so‘zida qat’iy turgancha qichqirdi Bandi. Kim bo‘lishidan qat’iy nazar, siz unga turmushga chiqasiz.
– Yo‘q! Yo‘q!– shivirladi Eleonora boshini yana-da quyi solarkan qo‘llari titrab.– Aytolmayman! Ilojim yo‘q!
– U ablah uylanganmi?
– Yo‘q uylanmagan,– shosha-pisha dedi Eleonora.
– Ismini ayting! Kim u ablah? – Opasini qistovga oldi Bandi. – Kim o‘zi? Aytsangiz-chi?
Eleonora ukasining o‘qrayib qarashidan junjikib, arang boshini ko‘tardi.
– Aytolmayman,– deya shivirladi.
– Ayting, ortiq g‘azabimni qaynatmang, oxiri yomon bo‘ladi,– deya bor ovozi bilan qichqirib opasi tomon mushtini do‘laytirib kela boshladi Jorjo.
D’ Andrea ularning o‘rtasiga tushib:
– Jorjo, qo‘y, o‘zingni bos. Yaxshisi, xonadan chiqib ket. Menga bo‘lgan voqeani so‘zlab beradilar. Qani, bu yerdan chiqib keta qol,– dedi qat’iy ohangda Karlo.
Do‘sti shu tarzda uni xonadan chiqarib yubordi.

III

Ukasi o‘z so‘zida turib oldi.
To‘y arafasida nima qilib bo‘lsa ham janjal chiqarishga harakat qilardi. Odamlar orasida kulgi bo‘lishdan cho‘chib, barchaga sharmanda bo‘lganini so‘kinib so‘zlardi. Jorjo go‘yo aqldan ozgandek edi; barcha unga achinardi, xolos.
Jorjo Jerlandoning otasi bilan til topishishi oson emasligini his etdi.
Qariya ilg‘or fikrli kishi bo‘lsa-da, tezda qizishib ketadigan odati bor edi. Avvaliga u nima gapligini tushunmadi. Gap nimada-ligini anglagach:
– Tashvishlanmang! Boplab adabini beraman! Voy, ablah-yey! Ichak-chavog‘ini ag‘darib tashlasammikan? Yaxshisi, qo‘l-oyog‘ini bog‘lab sizga topshira qolay. Alamdan chiqish uchun bilganingizni qiling. Jonini kiritib savalashingiz uchun xipchinlarni uch kun suvga solib qo‘yaman. Xohlagancha savalab, xumordan chiqing.
Jorjo savalash bilan ish chiqmasligini aytib, o‘g‘lini opasiga uylantirib qo‘yishni taklif qilganda, qariya esankirab qoldi:
– Nimalar deyapsiz! Gapingizga tushunmayapman… E’tiborli xonim ijarachining o‘g‘liga turmushga chiqadilarmi? – qat’iy dedi u. Va yana so‘zida davom etdi:
– Meni kechirasiz-u, xonim o‘g‘limdan yigirma yosh katta. Aqllari kirari kirib, chiqari chiqqan. Mening dumbul o‘g‘limni yo‘ldan urmasliklari kerak edi. Aytmoqchi emasdim, endi aytmasam bo‘lmaydiganga o‘xshaydi. Xonim har kuni o‘g‘limni huzuriga chaqirib olardi. O‘zingizdan qolar gap yo‘q… O‘g‘limning ona suti og‘zidan ketmagan, g‘o‘r bola bo‘lsa. To‘g‘ri, bu yoshda ularning ko‘zi qonga to‘ladi. Shayton ichlariga kirib olgach, nima qilib qo‘yganlarini o‘zlari ham bilmay qoladilar. O‘g‘limdan ajralib qolish menga ham og‘ir; uni odam qilaman deb qanchadan-qancha pullarni sarf qilib yubormadim deysiz! Xafa bo‘lmang-u, xonim o‘g‘limning onasi tengi keladi-ya… Bu yog‘i qandoq bo‘ldi…
Bandi qizning sepiga katta bir qo‘rg‘on va ancha-muncha pul va’da qildi. Shunday qilmasa g‘isht qolipidan ko‘chishini fahmladi.
Ana shu tarzda to‘y qilishga kelishib oldilar. Eleonora istiqomat qilayotgan kichik shaharchada bu voqea katta shov-shuvga sabab bo‘ldi.
Ko‘p yillar davomida izzatini bilib yashayotgan bechora qizning ustidan oshkora ravishda kula boshladilar. Shivir-shivir gaplar go‘yo gap tashiyotganlarga rohat baxsh etayotgandek edi. Avvalgi hurmat-e’tibor o‘rnini hozirgi sharmandalik bosib ketgandi.
Hamma Jorjoga achinardi; u to‘yda ishtirok etmadi. G‘am-g‘ussalar iztirobida qolgan bechora do‘stini yolg‘iz qoldirolmasligini aytib, d’Andrea ham to‘yda qatnashmadi. Eleanoraning ota-onasini davolab yurgan yoshi bir joyga borib qolgan shifokor (shuni eslatib qo‘yishimiz kerakki, dorilfununni tugatib d’Andrea davolashning antiqa usullarini topib, uning ko‘pgina bemorlarini o‘ziga og‘dirib olgandi) guvoh bo‘lishga rozilik bildirdi. U o‘zi bilan birga do‘sti-yu, yana bir cholni ham olvoldi. Chol nikoh paytida ikkinchi guvoh o‘rniga o‘tdi.
Guvohlar bilan birga Eleonora izvoshda shahar meri tomon, so‘ng shahar chetidagi mo‘jaz ibodatxonaga yo‘l oldilar.
Ikkinchi izvoshda esa qovog‘idan qor yog‘ayotgan kuyov bo‘lmish Jerlando o‘tirardi. Kuyov bolaga ota-onasi hamroh bo‘lib kela-yotgandilar.
Ular to‘y bahonasida bashang kiyinib olishgan, ammo chehralari tund, qovoqlari soliq holda ketib bormoqda edilar. Buni qarangki, o‘g‘illari boyvuchcha xonimga uylanmoqda, kelinning sepiga katta yer, yaxshigina uy-joy va pul berilgandi. Jerlando endi o‘qishini davom ettirmasa ham bo‘ladi, uy-joy ishlari bilan otasi shug‘ullanaveradi, bunday ishlarning jonini kirgizadi. Kelinning yoshi ulug‘-da. Balki, bir tomondan bu yaxshidir. Merosxo‘r bo‘lib qoladi. Tabiat qonunlariga ko‘ra, u avvalroq bu dunyoni tark etsa, Jerlando erkin va puldor boyvachcha bo‘ladi-qo‘yadi.
Uchinchi izvoshda ketayotgan kuyov tomondan bo‘lmish otasining do‘stlari, keksa dehqonlaru ikkita xolasi ham shu o‘y-xayolda edilar. Qolgan qarindoshlaru Jerlandoning yig‘ilgan do‘stlari qo‘rg‘onda kutib o‘tirardilar. Yig‘ilganlar yasan-tusan qilib olishgan; erkaklar qora movutdan tikilgan kurtkada. Ayollar esa ustlariga yangi yopinchiqlar tashlab, boshlariga yaltir-yultir ro‘mollarini o‘rab olishgandi. Kuyovning otasi ilg‘or dunyoqarashli inson bo‘lganligi uchun to‘y tadorigini yaxshi tashkil etgandi.
Mer huzuriga yetib kelishganda Eleanoraning xo‘rligi kelib, yig‘lab yubordi. Qarindoshlar uning yoniga kuyovni surib qo‘ydilar. Ammo Eleonora tomondan guvohlikka kelgan qari doktor kuyov hozir chetroqda turani ma’qul, dedi.
Yig‘idan o‘zini to‘xtata olmayotgan Eleonora nikoh qayd qilinadigan saroyga kirib keldi. Yonida uyatdan, o‘ng‘aysizlikdan yanada beo‘xshov, to‘pori bo‘lib ko‘rinayotgan kuyovga ko‘zi tushdi-yu, g‘azabi qaynab ketdi; “yo‘q-yo‘q” deya qichqirib yuborishiga bir bahya qoldi. Zora, kuyov nikohni rad etsa deb, unga qaradi. Ammo ikkovlari ham taqdirga tan berib “roziman” degan javobni berdilar. Tezda nikoh rasm-rusumlari bajarildi. Marosimda qatnashganlar xuddi motamda ishtirok etgandek sovuqqina qo‘rg‘oncha tomon yo‘l oldilar. Eleonora qadrdon dugonalaridan ajralgisi kelmasdi. Ammo u eri, qaynona-qaynotasi o‘tirgan izvoshga o‘tirishga majbur edi.
Ular yo‘l davomida churq etmay bordilar. Kuyovning ota va onasi parishon holda ketib borardilar, dam-badam kelinlariga yer ostidan o‘g‘rincha qarab qo‘yar, damlari ichlarida, bir-birlariga ma’noli tikilib, ko‘zlarini yerdan uzmasdilar. Jerlando esa qovog‘ini uygancha izvoshda derazadan yon-atrofni kuzatgancha xayol surib borardi.
Qo‘rg‘onda ularni shod-xurram, qiy-chuv, qilgancha paqil-doq-larni otib, qarsaklar chalib kutib oldilar. Yig‘ilganlar kelinni o‘z udumlariga ko‘ra tabrik bilan kutishga shaylanib turar, kelinchak ularga jilmayib qaramoqchi bo‘ldi-yu, lekin buning uddasidan chiqa olmadi, yig‘ilganlar kelinni ko‘rdilaru hang-mang bo‘lib qoldilar.
Kelinchak o‘z xonasiga chiqib, bir oz dam olish maqsadida izn so‘radi. Unga ruxsat berdilar. Eleonora xonasiga chiqib, kelin bilan kuyov uchun o‘rin to‘shab qo‘yishganini ko‘rdi-yu, dong qotib qoldi. Nahotki bolakay bilan bir to‘shakda yotsa! Hecham-da! Bunday bo‘lishi mumkin emas! Aslo! Kelinchakni titroq bosdi, darhol o‘zini boshqa xonaga urdi-yu, ichkaridan eshikni qulflab oldi. Kresloga o‘tirgancha qo‘llari bilan yuzini berkitdi.
Tashqaridan hayqiriq va kulgu ovozlari eshitilardi. Mehmonlar Jerlandoni tinchitmasdilar, ular kelinni emas, uning sepiyu, oilasini maqtardilar.
Jerlando miq etmay derazaga tikilgancha turardi. Yuz bergan voqeadan juda iztirobda, dam-badam baquvvat yelkalarini uchirib qo‘yardi.
Ha, u nomusdan yerga kirib ketay derdi. Shu xonimga uylangani uchun dili azobda edi. Barchasiga otasi aybdor, “o‘qi, o‘qi” deb hol-joniga qo‘ymadi, xonim ham uni tinmay mazax qilardi, dilini og‘ritardi. Mana, oqibati nima bo‘ldi. Otasi bo‘lsa qariqizni kelin qilganidan xafa ham emas. Bahonada yerli-joyli, puldor bo‘lib oldi. Ammo o‘g‘lining holi ne kechadi. Qiziq, o‘zidan ikki barobar katta xonim bilan qanday yashaydi, axir undan qo‘rqadi-ku! Xonim sharmandalikdan qutulish uchun unga turmushga chiqishga rozi bo‘ldi. U xonimga xotini sifatida qaysi yuz bilan qaraydi. Ustiga-ustak otasi o‘qishini davom ettirishini talab qilib turibdi. O‘qishga qanday boradi, axir hamma uning ustidan kuladi-ku! Kelinning yoshi kuyovnikidan yigirma yosh katta bo‘lsa, ustiga-ustak semizligini aytmaysizmi! Xuddi ayiqqa o‘xshaydi-ya.
Jerlando ana shunday xayollarga cho‘mib turgan kezda uning ota-onasi sabrsizlik bilan ziyofat dasturxoniga o‘tirishni kutishardi. Nihoyat, ular dasturxon tuzalgan xonaga tantanavor holda kirib keldilar. Dasturxonga tortilgan barcha noz-ne’matlaru yeguliklarni shahardan kelgan oshpaz o‘zi bilan ergashtirib kelgan yordamchilari bilan tayyorlagan edi.
Ota o‘g‘li yoniga kelib:
– Bor, xotiningni ovqatga taklif qil, – deya buyruq berdi.
– Bormayman, taklif ham qilmayman,– depsinib to‘ng‘illadi Jerlando.– O‘zingiz borib chaqiring.
– To‘nka, u seni chaqirishingni kutmoqda, meni emas, – baqirdi otasi. – Axir sen uning erisan. Qani, qimirla tezroq. Tezda kelsin!
– O‘zingiz borib chaqiring, bormayman dedimmi, bormayman,– o‘jarlik qilardi Jerlando.
Sabr kosasi to‘lgan ota o‘g‘lining yoqasidan olib, ketiga bir tepdi.
– Endi uyalasanmi? Ahmoq bu g‘alvani o‘zing boshlading. Buni qaranglar-a, endi nomus qilayotgan emishlar! Qani, hoziroq kelinni oldingga solib chiq-chi! U endi jufti haloling bo‘ladi.
Bu g‘alvadan xabar topgan mehmonlar ota-bolani ajratar ekanlar, zo‘r berib Jerlandoni kelinni chaqirib chiqishga undardilar.
– Chaqirsang nima bo‘pti? Borib, bir qadahdan may ichishni taklif qil, tamom-vassalom…
– Uni nima deb chaqirishni bilmayman! – chorasizlikdan g‘o‘ldira-di Jerlando.
Bu gapdan yig‘ilganlardan ba’zilari kulib yubordilar, boshqalar esa to‘yni buzayotgan o‘g‘lini do‘pposlashga chog‘lanayotgan otani tinchlashtirishga harakat qilardilar. Axir bu to‘y bazmiga ancha-muncha pul sarflangan edi-da.
– Ismini aytib chaqirasan,– deb o‘g‘liga shipshidi onasi.– Ismi nima edi? Eleonora edimi? Eleonora deb chaqiraver, endi u sening xotining-ku. Boraqol o‘g‘lim, bor…
Jerlando borib kelin o‘tirgan xonaning eshigini asta qoqdi. Bir oz kutdi. Javob bo‘lmadi. U bilan qanday muomala qilsa ekan? Dabdurustdan senlasamikan? Jin ursin hammasini! Qanday sharmandalik. U nega javob bemayapti? Hoynahoy eshik qoqayotganimni eshitmayotgandir. Jerlando eshikni qattiqroq qoqdi. Yana bir oz kutdi, javob bo‘lmadi. Jerlando batamom o‘zini yo‘qotib qo‘ydi. Onasi o‘rgatgandek qilib kelinni nomini aytib asta chaqira boshladi. Ammo ovozi o‘ziga kulgili bo‘lib tuyuldi, chunki dovdirab kelinning ismini adashtirib, “Eneolora” deb chaqirgan edi. Darhol qilgan xatosini tuzatib dabdurustdan baland, buyruqnamo ohangda Eleonora, deb chaqirdi.
Shu tob ichkaridan: – Kim u? – degan ovoz eshitildi.
Jerlando ovoz kelgan xona tomon asta yurdi.
– Bu menman…– dedi Jerlando.– Men, Jer… Jerlandoman. Dasturxonga taklif qilgani keldim.
– Men chiqmayman. O‘zinglar bemalol o‘tiraveringlar.
Ancha yengil tortgan Jerlando dasturxon tuzalgan katta xonaga qaytib keldi.
– Kelmas ekan. Bemalol o‘tiraveringlar, dedi.
– Sen ahmoqsan! – qichqirdi otasi (u o‘g‘lini doimo shunday derdi).
– Bugungi yozilgan dasturxon tamoman boshqachaligini – to‘y dasturxoni ekanligini unga uqtirmadingmi? Zo‘rlab olib chiqish kerak edi.
Gapga onasi aralashib, hozircha kelinni o‘z holiga qo‘yaylik, dedi. Mehmonlar ham onaning gapini qo‘llab-quvvatlashdi.
– Chiqishga yuzi chidamayapti, ha, uyalyapti,– deyishdi yig‘ilganlar.
Qaynota kezi kelganda keliniga nimalarga qoldirligini ko‘rsatib qo‘ymoqchi bo‘ldi. Kelini to‘y dasturxoniga tashrif buyurmaganidan darg‘azab bo‘lgan qaynota ovqatlarni dasturxonga tortishni buyurdi. To‘yga yig‘ilganlar shaharlik oshpaz pishirgan taomlarni tatib ko‘rish ishtiyoqida ishtahalari karnay edi. Ular dasturxon tuzatilishidan hayratga tushdilar. Dasturxon ustidagi kattayu kichik qadahlar, sanchqilar, pichoqlar va yupqa qog‘oz salfetkalarni ko‘rib, bularning nima keragi bor ekan, deb o‘yladilar.
Mehmonlar bashang kiyinib olgancha, qarama-qarshi o‘tirgan holda bir-birlariga tikilib, qabariq qo‘lari bilan kumush sanchqilaru pichoqlarni qanday ishlatishni bilolmay garang edilar, ayniqsa, oq qo‘lqop kiyib xizmat qilayotgan xizmatkorlar ularni hayratga solgandi.
Jerlandoning otasi gardanini qashiy turib kavshangancha o‘g‘liga qarab ming‘irlagan ko‘yi:
– Uning o‘tirishiga qaranglar! Beo‘xshovligini-chi! Kelin bu go‘rso‘xtaga qanday ko‘ngil bersin! Bekorga uyalmayapti. Eh, qani endi sening o‘rningda men bo‘lib qolsam edi!..– dedi.
To‘y ham sovuq oshdek o‘tdi, yig‘ilganlar turli sabablarni vaj qilib, uy-uylariga tarqala boshladilar, yon-atrof zim-ziyo qorong‘ulik og‘ushida.
– Xo‘sh, endi nima qilasan? – degan savolga tutdi ota o‘g‘lini xizmatkorlar dasturxonni yig‘ishtirishayotgan paytda. – Ayt, nima qilasan? Bu yog‘ini o‘zing hal qil!
Shunday deb, ota xotinini qo‘rg‘onchadan narida joylashgan uylari tomon boshlab ketdi.
Ular ketganidan keyin Jerlando yon-atrofga bo‘shashib qarab qo‘ydi. Endi nima qilsa ekan?
U xonalardan birida berkinib, indamay o‘tirgan xotini borligini his etardi. Balki endi u tashqariga chiqar? Hamma uy-uyiga tarqab ketdi-ku! Nima qilsa ekan-a?
Oh, qani endi boshi ochiq bo‘lsa-yu, u ham onasiga ergashib uyiga ketsa, daraxt tagida mazza qilib orom olsa!
Balki Eleonora Jerlandoning chaqirishini kutayotgandir? Taqdiriga tan berib, erini ichkariga kirib kelishini kutayotgan bo‘lsa-chi! Ha, ha, taqdirga tan bermay qayoqqayam borardi.
Jerlando avvaliga qulog‘ini ding qildi. Atrof sukunatga cho‘mgan. Hoynahoy, kelin dong qotib uxlab yotgandir. Vaqt allamahal bo‘lib qolgan, atrofni zimistonlik chulg‘agan, boloxonadagi ochiq eshik tirqishidan yorug‘lik taralardi.
Jerlando chiroqni ham yoqmay bir stulni o‘zi bilan boloxonaga olib chiqdi, u yerdan butun qishloq va uzoqdagi dengiz ko‘rinib turardi.
Havo ochiq, yulduzlar samoda jilva qilar, dengiz uzra oy shu’la sochar, chigirtkalarning tinmay chirillashi quloqqa chalinardi.
Dabdurustdan, boyo‘g‘lining yoqimsiz ovozi eshitildi, ketma-ket boshqasi ham ovoz bera boshladi, ular uzoq vaqt qorong‘u tun qo‘ynida navbatma-navbat huv-huvlay boshladilar.
Jerlando panjaraga suyangancha uzoq vaqt boyo‘g‘li ovoziga quloq tutarkan, qalbini qiynayotgan og‘ir siquv asta-sekin tarqalayotganini his etdi. So‘ng ko‘zi qo‘rg‘onni o‘rab turgan devorga tushdi, endi bularning bari o‘ziga tegishli ekanligi xayolidan o‘tdi, bu yerda o‘sayotgan barcha daraxtlar: zaytun, bodom, anjir daraxtlari-yu uzumzor ham endi unga tegishli.
Ha, otasi quvonganicha bor ekan, endi u hech kimga qaram emas.
Otasi uni o‘qitmoqchi bo‘lganida ham uzoqni ko‘zlagan ekan. Endi o‘qishni davom ettiradi. Xotini oldida ivirsib yurganidan ko‘ra borib o‘qigani ma’qul. Mabodo, o‘rtoqlari ustidan kulib, mazax qilgudek bo‘lsalar, adablarini berib qo‘yadi. Axir u boyvachcha-ya, yaxshi o‘qimasa o‘qishdan haydab yubora olmaydilar. Bu yerdagi boyvachchalar oldida sharmanda bo‘lmaslik uchun ham astoydil o‘qiydi. Tez kunda qolgan darslarni ham o‘zlashtirib oladi. Yana to‘rt yil o‘qisa agronom yoki tanobchi degan hujjatni oladi. Qaynisi ko‘zga ko‘ringan advokat, opasini ko‘ngildagidek odamga uzatmaganidan ezilib yurgandir. Hechqisi yo‘q, ishimni topib olganimdan keyin o‘zi ta’zim qilib keladi hali! Ha, albatta, qo‘li ko‘ksida keladi! Shunda u: “Menga qari opangni xotinlikka berdingmi”, deb uyaltiradi, “Men ham o‘qimishli insonman, yosh va go‘zal xotinga uylanishga haqqim bor”, deb qaynisini tuzlaydi. Shu o‘y-xayollar bilan boshini panjarani ushlab turgan qo‘llari ustiga qo‘ydi-yu, pinakka ketdi.
Tun yarmidan oqqanda xuddi soya kabi ichkaridan Eleonora chiqib keldi. U Jerlandoni uyg‘oq deb o‘ylagandi. Unga nisbatan achinish hissi uyg‘ondi va banogoh uni vahima bosib ketdi. Eleonora o‘z qarorini unga aytish uchun xonasiga olib kirish maqsadida uni uyg‘otsammikan, degan xayol bilan joyida tik turib qoldi. Ammo eri sanalmish bu kimsani uyg‘otish uchun qo‘lini unga tekkizolmadi, uning ismini aytib chaqirishga ham jur’at etolmay, xonasiga kirib ketdi.

IV

Barcha ishlar xamirdan qil sug‘urgandek hal bo‘ldi-qo‘ydi.
Ertasiga erta tongda Eleonora Jerlandoga ko‘nglidagini to‘kib soldi. Bu uyning haqiqiy egasi Jerlando ekanligini, ko‘ngliga kelgan ishni qilishi mumkinligini, uning etagiga osilib, og‘ir yuk bo‘lmasligini aytdi. Undan faqat bir narsani – yoshligidan uni yaxshi biladigan keksa xizmatkor ayol bilan alohida kichik bir xonada yashashiga ruxsat berishini so‘radi, xolos.
Yarim tunda Jerlando g‘irt mast holda keldi, uni oshxonadagi divanga yotqizib qo‘yishdi. Ertalab uyg‘ongach, ichkilikdan o‘ziga kelolmayotgan Jerlando o‘zini zo‘rlab qovog‘ini solishga urinardi, go‘yoki bu xonadonning egasi u-yu, o‘zini gapga ko‘ndirish oson emasligini ko‘rsatib qo‘ymoqchi bo‘lardi. Eleonoraning gapirayotgan har bir so‘ziga, jiddiy turgancha bosh irg‘ab qo‘yardi. O‘g‘illarining ahmoqona bu ishidan ota-onalarining fig‘oni falakka chiqardi. O‘g‘illariga qancha pand-nasihat qilmasinlar, u qulog‘idan kirib, bu qulog‘idan chiqib ketardi. Ular hamon boshqa-boshqa uyda yotardilar.
Jerlando otasini tinchlantirish maqsadida o‘qishiga oktyabrning boshlarida qaytish niyatida ekanligini aytdi. Keliniga achchiq qilgan onasi Jerlandoga eng shohona xonalarda yashashini, oliymaqom o‘qishlarda o‘qib, yaxshi oshxonalarda ovqatlanishini tayinlar ekan:
– Sen xotiningga bo‘sh kelma! Bo‘lmasa o‘zim borib, er deganni qanday izzat-hurmat qilish kerakligini o‘rgatib qo‘yaman! – derdi bobillab.
Erini hurmatini joyiga qo‘ymayotgan dimog‘dor kelinini kechirmasligini, bir umr u bilan gaplashmasligini aytib, ont ichdi. Shunday yigitni qadriga yetmasa-ya! Gapning indallosini aytganda, yoshgina yigit qariqizga munosibmidi, a?!
Jerlando o‘qishga sho‘ng‘ib, imtihonlarga tayyorgarlik ko‘ra boshladi. Vaqt juda oz qolgandi, bor-yo‘g‘i uch hafta. Xudo o‘nglab astoydil harakat qilsa bormi, uch yildan beri uddasidan chiqolmay kelayotgan o‘qishini tugatib, yetuklik hujjatini qo‘lga kiritar.
Bo‘lib o‘tgan voqealar bir oz unutilib, endi o‘ziga kelgan Eleonora xizmatkor kampirning maslahati bilan tug‘ilajak farzandiga kiyim-kechak tikishga kirishdi. Avvalari bu haqda hecham o‘ylamagan ekan.
Keksa xizmatkor kampir Jeza Eleonoraga chaqaloqqa ko‘ylak bilan qalpoqcha tikishni o‘rgatdi. Taqdir Eleonoraga shunday ovunchoq hadya etyaptiki, endi barcha ko‘rguliklari unut bo‘ladi. Xoh o‘g‘il farzand ko‘rsin, xoh qiz, unga butun borlig‘ini bag‘ishlaydi! Parvardigor ol qulim, deb o‘g‘il farzand ato etsa bormi, ajoyib ish bo‘lurdi. Eleonoraning yoshi ham o‘tib qolgan – uzoq umr ko‘radimi, yo‘qmi, xudo biladi – qiz bolani to‘pori otasiga qanday ishonish mumkin? Qiz bola deganlari nozik nav-nihol bo‘ladi. O‘g‘il bola ko‘pam hayotda qiynalmaydi, bir kunini ko‘rib ketaveradi.
Bu azobli o‘y-xayollar uni charchatdi, tikish-chatish ham joniga tegdi, o‘zini chalg‘itish maqsadida uyidan olib kelgan kitoblarini birinchi bor qo‘liga oldi. Ahyon-ahyonda xizmatkor kampir tomon yuz burib:
– U shu yerdami? –deb so‘rab qo‘yardi.
Jeza ensasi qotib: “Ha, shu yerda”, deb to‘ng‘illardi. So‘ng yelkalarini qisgancha ijirg‘anib labini burarkan:
– Boshini kitob ustiga qo‘yib yotibdi. Balki, uxlayotgandir. Kim bilsin, balki xayol surib yotgandir,– dedi.
Jerlando xayol daryosiga g‘arq bo‘lgandi. Bu qanday hayot bo‘ldi, deb o‘ylardi.
Ha… u xo‘jayin, ammo kimning ustidan hukmini o‘tkazishni bilmasdi; xotini bormi, yo‘qmi, o‘zi ham sezmasdi. Ota-onasi bilan munosabati yaxshi emas, oralariga sovuqchilik tushgan. Hayot unga kulib boqmagandi, qancha o‘qimasin, kallasiga hech narsa kirmasdi.
Jerlando o‘zini qo‘yarga joy topolmasdi. Ishga qo‘li bormas, alamli iztiroblar og‘ushida yurak-bag‘ri ezilmoqda edi. Xotini uning ko‘kragidan qanchalik itarsa, u xotini tomon shunchalik talpinardi. Dabdurustdan xotinidan ko‘ngli soviy boshladi. Qo‘rg‘onni eplashtirish tashvishi Jerlandoning bo‘ynida edi.
Jerlando o‘rnidan dast turib g‘azab bilan xonasidan chiqardi-yu, qiya ochiq eshik tirqishidan xotinini ko‘rgach, jahlidan tushardi. U og‘ir xo‘rsinib qo‘yarkan, jur’ati yetishmayotganidan, hechqisi yo‘q, hammasi yo‘lga tushib ketadi, deb o‘zini ovutardi.
Kunlardan bir kuni navbatdagi imtihondan o‘tolmay shahardan qaytib keldi. O‘qish ham joniga tegdi. Shuncha o‘qigani yetar! Savil qolsin hammasi! U jahl ustida stol ustidagi kitoblaru, daftarlar, chizmalari-yu, barcha-barcha o‘quv qurollarini uyi tashqarisiga olib chiqib uydi-da, o‘t qo‘yib yubordi.
Yugurib kelgan otasi uni to‘xtatib qolmoqchi bo‘ldi. Jerlando banogoh portlab, otasiga o‘shqirdi:
– Mening ishimga aralashmang!.. Yosh bola emasman, boyvachchaman.
Onasi va dalada ishlayotgan dehqonlar yugurib kelishdi. Qog‘ozlar uyumi alanga olmoqda edi, tutun tobora quyuqlashib borar, olov gurillagancha osmonga o‘rlardi. Shovqin-suronni eshitgan Eleonora boloxonaga yugurib chiqdi, ketidan xizmatkor kampir ham hoziru nozir bo‘ldi.
Jerlando ust kiyimini yechib tashlagan, g‘azabdan rangi quv o‘chgan, kurk tovuqdek hurpaygancha uzoq yillar it azobida qiynalib o‘qigan kitobu daftarlarini alanga tomon uloqtirmoqda edi.
Bu holdan Eleonoraning kulgusi qistadi va shosha-pisha o‘zini ichkariga oldi. Kelinining qilgan ishini ko‘rib, qaynonaning g‘azabi jo‘sh urib, o‘g‘liga:
– Qilayotgan ishingdan xotiningning xursandligini ko‘ryapsanmi? Seni mazax qilyapti! – deya o‘shqirdi.
– Mazax qilishni unga ko‘rsatib qo‘yaman! – qichqirdi Jerlando bolaxona tomon o‘girilib qararkan.
Bu gapni eshitgan Eleonoraning aft-angori bo‘zarib ketdi. U shu damgacha kechirib kelayotgan osuda hayoti darz ketganligini his etdi. Endi qisqa vaqt ichida osuda o‘tayotgan hayoti to‘s-to‘polonga aylanadimi? Bu tentak undan nima istaydi o‘zi? Eleonoraning sabr kosasi to‘ldi. Ortiq chiday olmaydi bu pichinglaru azob-uqubatlarga.
Shu tob ko‘zi banogoh Jerlandoga tushdi. U tinmay hansirar, g‘azabdan talvasaga tushib, xotiniga o‘shqira boshladi:
– Yetar, bas! Meni mazax qilayapsanmi! Ha, otam oddiy dehqon, men ham. Nima, boyvuchchaman deb kerilayapsanmi? Bu latta-luttalaringni ko‘zimdan yo‘qot! Bolaga shohona ko‘ylaklarning keragi yo‘q. U ham menga o‘xshab dehqon bo‘ladi. Xizmatkor kampirning javobini ber, yo‘qolsin uyimdan. Uy-joyga ham, osh-ovqatga ham bugundan boshlab o‘zing qaraysan. Onam yurgizayotgan ro‘zg‘orni sen ham eplaysan, o‘lib qolmaysan. Tushundingmi gapimga!
Eleonora asta o‘rnidan turdi.
– Onang bilan ishim yo‘q,– dedi u Jerlandoning ko‘ziga viqor-la tik boqib.– Men sinyoraman, sen meni dehqon ayoliga aylantira olmaysan.
– Sen mening oddiy xotinimsan! – qichqirdi Jerlando Eleonoraning qo‘liga qo‘pollik bilan yopishib. – Aytganimni qilasan. Nima desam, shuni qilasan. Tushundingmi?
So‘ng Jerlando xizmatkor kampirga eshikni ko‘rsatib:
– Qani, uyimdan tuyog‘ingni shiqillatib qol-chi!– deya qichqirdi.
– Jeza, to‘xta, men ham sen bilan ketaman! – deya qo‘lini bo‘shatmoqchi bo‘ldi Eleonora.
Lekin Jerlando xotiniga dag‘dag‘a qilib, qo‘lini qo‘yib yubormay, yana-da mahkamroq siqdi.
– Hech qayerga ketmaysan, shu yerda qolasan. Mendan osonlikcha qutulaman deb o‘ylayapsanmi! Seni deb, toza eshitadiganimni eshitdim. Qani, xonangdan hamma narsalaringni olib chiq! Yetar, shu paytgacha hamma azobni bir o‘zim tortganim. Shuncha ko‘z yoshi to‘kkanlarim yetar.
– Nima uchun ko‘z yoshi to‘kding,– yig‘isini arang bosib so‘radi Eleonora. – Sendan men hech narsa talab qilmayapman-ku!
– Iya, hali talab qilamaganing shumi? Senga teginmasligimni, senga yaqinlashmasligimni talab qilmadingmi?– Nima, men yerdan chiqqan qo‘ziqorinmanmi? Sizdek xonim bilan gaplashishga haqqim yo‘qmi? Menga xizmat qilish uchun xizmatkor yollading. Nega boshqa xotinlar kabi menga o‘zing xizmat qilmaysan, a?!
– Mendan nima istaysan, o‘zi? – dedi Eleonora o‘zini bosishga urinib.– Gar shuni istar ekansan, senga o‘zim xizmat qilganim bo‘lsin.
Shu tobda Eleonoraning madori qolmay, ko‘zlariga yosh qalqdi, banogoh boshi aylanib, hushidan ketdi. Bu holni ko‘rib o‘zini yo‘qotgan Jerlando Eleonoraning qoshiga yugurdi va darhol yiqilayotgan xotinini ushlab qoldi. Jeza yordamida o‘rindiqqa o‘tqazdi.
Kechga yaqin Eleonorani to‘lg‘oq tuta boshladi.
Jerlando qilgan to‘polonidan pushaymon bo‘lib, qo‘rquvdan onasini chaqirgani yugurib ketdi. Doyani olib kelish uchun bir bolani shaharga jo‘natdilar. Kelinining bolasi tushib qolishidan qo‘rqib ketgan Jerlandoning otasi tayyor uy-joyidan ayrilib qolishidan xavotirlanib, o‘g‘lini: “Nima qilib qo‘yding, ahmoq bola,– deya koyiy ketdi.– Xotining o‘lib qolsa, nima qilasan? Farzandingdan ayrilib qolsang-chi? Xarob bo‘lasan, tushundingmi? O‘qishni tashlading! Biron-bir ishning uddasidan chiqolmaysan-ku, nodon bola! Qarab tur, itdek xor bo‘lasan!
– Bola o‘lsa o‘lavermaydimi!– qichqirdi Jerlando. – O‘zi tirik qolsa bo‘lgani!
Ichkaridan yugurib chiqqan Jerlandoning onasi qo‘llarini ko‘kka ko‘tarib, faryod qila boshladi:
– Doktor kerak! Tezroq doktorni chaqiringlar! U o‘layapti!
– Ahvoli yomonmi? – so‘radi rangi dokadek oqarib ketgan Jerlando. Otasi Jerlandoni eshik tomon sudrarkan:
– Yugur! Tezroq doktor topib kel! Oyog‘ingni qo‘lga ol! – deya buyurdi.
Jerlandoning vujudini titroq bosa boshladi. U jon-jahdi bilan yugurib ketdi. Ko‘z yoshlari tinmay oqar, oyoqlari xuddi yurmayotgandek tuyulardi o‘ziga.
Yarim yo‘lda u doya xotin bilan birga kelayotgan aravaga duch keldi.
– Tezroq yordam bering! Tezroq! – bor ovozi bilan qichqirdi u.– Doktorni olib kelishga ketayapman! Ahvoli og‘irlashib qoldi.
Jerlando qoqilib yiqildi, egnilari tuproqqa belandi, shilingan qo‘lini ushlagancha yugurishda davom etdi.
Jerlando shifokorni boshlab kelganida Eleonoradan qon ketib, behush yotardi.
– Qotil! Sen qotilsan! – deya qichqirdi bekasi atrofida girdikapalak bo‘layotgan Jeza. – Hammasiga sen aybdorsan! Unga qo‘l ko‘tarishga qanday hadding sig‘di!
Eleonora bir oz o‘ziga kelgach, jazavasi tutgan kampirga “jim” deganday bosh chayqadi. U ketayotgan qon bilan birga vujudidan so‘nggi kuch-quvvati, yashash onlari jismi jonini tark etayotganini va tanasi muzlab borayotganini his etmoqda edi. Bu dunyoni tark etgani bir jihatdan ma’quldir. Tavba, o‘lim qo‘rqinchli emas ekan. Balki bu boqiy dunyoning tashvishlaridan to‘yib ketgani uchun ham dorilbaqoga rixlat etish unga bir qadar yoqimli tuyulayotgandir. Rangi oppoq oqarib ketgan Eleonora ko‘zlarini shiftga tikkancha abadiy uyquga ketishini kutib yotardi. Nikoh kechasida guvoh sifatida qatnashgan shifokorni go‘yo tushida ko‘rayotgandek edi. Eleonora unga boqarkan, yuzida nim tabassum paydo bo‘ldi.

V

Jerlando xotinining yonidan kechasiyu kunduzi jilmay o‘tirdi.
Eleonorani nihoyat, oromkursiga oldilar, yuzidan qon qochgandi. Ko‘zi Jerlandoga tushdi, xuddi eri ham o‘lim to‘shagidan turgandek edi nazdida. So‘ng tepasida parvona bo‘layotgan qaynona-qaynotasini ko‘rdi. Yanayam kattalashib ketgan shahlo ko‘zlari ila ularga boqdi va ular bilan o‘zi o‘rtasida bog‘lab turadigan hech narsa yo‘qligini sezdi, go‘yo u qayerdandir poklanib kelgan-u, nafaqat eri, qaynona-qaynota bilan ham, avvalgi hayoti bilan ham bog‘lab turadigan rishtalar batamom uzilganini his etdi.
Eleonoraning nafas olishi og‘irlashgandi. Arzimagan shovqindan ham yuragi gupillab urib ketar, so‘ng bir oz to‘xtab, yana hapriqib urishda davom etardi. U nihoyat boshini o‘rindiqning orqa suyanchig‘iga tashlab, ko‘zlarini yumdi-yu, o‘lmay qolganidan afsuslandi. Endi u qanday yashaydi? Qanday qilib bu azoblarga chidaydi! Qarshisida undan nigohlarini uzmay turgan kimsalarning ko‘ziga qanday qaraydi. Ularga nisbatan qalb torlari uzilib ketgandi! Avval o‘tib ketganlar u tomon bostirib kelaverdilar, kimdir uni bor kuchi bilan ushlab turgandek, boshidan o‘tkazgan voqealarni tomosha etishga majbur etayotgandek edi, hamma-hammasini unutishga yopirilib kelayotgan o‘yu xayollari izn bermasdi.
Eleonora endi odam qatoriga kirmay, yuragim yorilib bu dunyoni tark etsam kerak, deb o‘ylardi. Aslida unday bo‘lmadi… Barcha azoblar ortda qoldi. Asta-sekin o‘rnidan turib, Jeza kampir yordamida xona ichida yura boshladi; quvvatga kirgach, pillapoyalardan asta-asta pastga tushib, ochiq havodan to‘yib-to‘yib nafas oldi. Keyin-keyin har oqshom qo‘rg‘onning janubiy tomonidagi balandlikkacha boradigan bo‘ldi. U yerdan dengiz qirg‘og‘i bemalol ko‘zga tashlanardi. Eleonora dastlabki kunlari u yerga Jerlando va Jeza yordamida, keyinchalik esa Jeza kampir hamrohligida borardi, nihoyat, kuchga kirgach, yolg‘iz o‘zi boradigan bo‘ldi.
Eleonora qari zaytun daraxti soyasidagi tosh ustiga o‘tirgancha dengizning mavjlanishini tomosha qilishni yoqtirardi; shu yerdan botayotgan quyoshning gardish nurlari dengiz ustidagi quyuq tuman ichiga kirib ko‘zdan g‘oyib bo‘lishini, to‘lqinlarning go‘zal rangda mavjlanayotganini, bulutlar esa quyosh shu’lasidan g‘aroyib tusga kirib borishini, qorong‘ulik atrofga o‘z pardasini yoyayotgan paytda, samodagi yulduzlarning birin-ketin potrab chiqishi-yu, atrofga nur taratayotganini, ularga ergashib to‘lin oy o‘z jamolini ko‘z-ko‘z qilayotganini tomosha qilib o‘tirardi. Oqshom naqadar go‘zalliklarga boyligidan huzurlanaradi. Bu xotirjamlik va osudalik unga jannatdagidek rohat baxsh etgandi. Bu rohatdan to‘yib-to‘yib lazzat olardi.
Bu orada Jerlandoning oilasida Eleonoraga nisbatan tuzoq qo‘yilayotgan edi. Qaynonasi bilan qaynotasi merosxo‘r haqida o‘g‘illari qulog‘iga quyayotgandilar. Ular Eleonoradan xavotirda edilar.
– O‘g‘lim, xotiningni yolg‘iz qoldirma. Unga g‘amxo‘rlik qilishing kerak. Yonidan sira siljima, ishonchini, mehrini qozon. Xotiningni shunga majbur qilginki, xizmatkor kampir uning xonasida tunamasin. Kelinimiz hozir o‘zini yaxshi his etyapti, tunlari unga xizmatkorning hojati yo‘q,– deya uqtirardilar.
– Nimalar deyapsiz, axir! Bunday o‘y-xayollar kallamga kelgani ham yo‘q… Yo tavbangdan ketay! Axir u men bilan onadek munosabatda. O‘zingiz ham buning guvohi bo‘lgansiz-ku!.. Uning yoshi o‘tib qolganmish. Bu ishlarga yaramasmish!..
– Nima, qarib qolganmishmi? – gapga aralashdi onasi. – Uni qari deb bo‘lmaydi, shuning uchun sen…
– Farzandlik bo‘lmasang, barcha yerlaringni tortib oladilar! – Gapni bo‘ldi otasi. – Meni aytdi dersan, seni unga bog‘lab turadigan bolang bo‘lmasa xor bo‘lib, ko‘chada qolib ketasan. Mabodo, u senga bola tug‘ib bermay o‘lib qolsa bormi, qonun bo‘yicha butun mol-mulkingni tortib oladilar. O‘ylab ish qil! O‘qishni ham tashlading, vaqtni boy berayapsan. Meni aytdi dersan, otingni vaqtida qamchilab qolmasang, hech vaqosiz qolasan. Kech bo‘lmasdan yaxshilab o‘ylab ko‘r… Nimani kutib o‘tiribsan!
–Xotiningga do‘q qilma, yaxshi gapir,– asta tushuntirdi otasi. – Oldiga borib hammasini tushuntir. Aytganlarimni qilmasang, hech vaqosiz qolaman, degin. Meni ham o‘ylagin-da, men ham sening aytganlaringni qilyapman-ku, deb ayt. Nimadan qo‘rqayapsan? Hammasini tushuntir, qo‘rqma, seni yeb qo‘ymaydi.
– Yana shuni qo‘shib qo‘yginki,– yana gapga aralashdi onasi, – Eleonora, sen ukangga muruvvat ko‘rsatmoqchimisan? Axir u seni ne ko‘ylarga solmadi deysan. Meni uydan quvib yuborishini istamasang, gapimga kirasan. Ota-onam ham bu uy-joylardan quviladilar, degin.
Jerlando miq etmay o‘tirardi. Ota-onasining gap o‘rgatishlaridan ijirg‘anib o‘tirsa-da, ayni vaqtda ular haq ekanliklarini his etardi. Nima qilsa ekan? Bu voqealar haqida Eleonoraga so‘z ochsa, albatta unga yoqmasligini juda yaxshi biladi, ammo nachora, farzandsiz hayot hayotmi? Nima qilib bo‘lsa-da, Eleonoraga buni yotig‘i bilan tushuntirishi kerak.
Eleonora endi dasturxon atrofiga chiqib o‘tiradigan bo‘lgandi. Bir kuni kechki ovqat paytida eri dasturxonga tikilgancha xayol surib o‘tirganiga ko‘zi tushib qoldi va:
– Nega ovqatingni yemayapsan? Bir nuqtaga tikilib o‘tiribsan,– deb so‘radi.
Jerlando ayni vaqtda xotinidan shu savolni kutgan va aynan xotini shu savolni berishi uchun ham dasturxonga tikilgandek xayol surib o‘tirardi. O‘rni kelganda ota-onasi miyasiga quygan gaplarni gapirmoqchi ham bo‘ldi-yu, lekin qo‘l siltab qo‘ya qoldi.
– Senga nima bo‘ldi? – qayta so‘radi Eleonora undan.
– Hech narsa, – sarosimaga tushib dedi Jerlando. – Otam sira tinchlik bermayapti…
– Yana o‘qi deyaptimi? – kulib so‘radi Eleonora.
– Yo‘q, boshqa narsa haqida, – asta gapirdi Jerlando. – Farzandlik bo‘lishimizni istayapti. Nabiralik bo‘lishni juda xohlayotganmish. Nasl-nasabsiz bo‘lishimizni istamayapti. Bir-biringizga qarab, so‘ppayib o‘tirasizlarmi deyapti. Merosxo‘r kerak-ku, axir!
– Otangga aytib qo‘y, – jiddiy tusda dedi Eleonora Jerlandoni qizargan yuzini ko‘rmay, deb qo‘llari bilan yuzini to‘sarkan. – Otangga ayt, tashvish tortmasin. Men hammasini o‘ylab qo‘yganman. Gar shu haqda gap ochilgan ekan, senga bir gapni aytib qo‘ymoqchiman, kim oldin, kim keyin o‘ladi, bu yolg‘iz Ollohga ayon, men avval bandalikni bajarsam, xonamdagi javonning ikkinchi tortmasida senga atalgan xat bor, hammasi o‘sha yerda yozilgan.
– Qanday xat? – so‘radi uyatdan qizarib ketgan Jerlando.
Eleonora bosh irg‘ab gapini tasdiqlarkan:
– Ha. Xotirjam bo‘l, – deb gapni qisqa qildi.
Ertasi kuni sevinchi ichiga sig‘magan Jerlando ota-onasining uyi tomon yeldek uchib bordi va Eleonora aytgan gaplarni oqizmay-tomizmay so‘zlab berdi.
Jerlandoning ota-onasi o‘g‘lining gapidan qoniqmay, hayron bo‘lib uni savolga tutdilar:
– Xat deysanmi?
“Qiziq, bu qanday xat ekan. Vasiyatnomamikan. Demak, barcha mol-mulklarni eriga qoldirayotgan ekan-da. Xatda nimalarni yozdi ekan-a? Ayolligiga borib, nimaniyam yozganiykin! Yozganlarini notarius tasdiqlamasa, u qonuniy hisoblanmaydi-ku. Ukasi ham sud xodimi bo‘lsa, sudlashib bor-budlarini tortib olishi tugan gap.
Sudlashib baraka topmaysan. Sudlashib yurishni xudo ko‘rsatmasin. Bizday nochorlarning kuchimiz yetmaydi ularga. Ukasi o‘chakishib bizni xonavayron qiladi. Oqni qora, qorani oq, deb turaverishadi. Kim biladi deysan, o‘sha tortmada hech qanday xat yo‘qdir. Sendan qutulish maqsadida shunday deyayotgandir. Xatni o‘z ko‘zing bilan ko‘rdingmi? Yo‘q, ko‘rmagansan. Bolang bo‘lganda bormi, barchasi boshqacha tus olgan bo‘lardi. Aldanib qolmagin tag‘in. Gapimizni ikki qilmay farzandlik bo‘lish harakatiga tush. Xat bilan ish bitadimi?” – tinmay o‘g‘liga uqtirardi otasi.
Kunlarning birida odatda jarlik yoqasida o‘tirgan Eleonoraning ro‘parasida kutilmaganda Jerlando paydo bo‘ldi. Eleonoraning eti junjikib yelkasiga qora sholro‘molini tashlab olgandi. Fevral oyi bo‘lsa-da, kunlar ilib, bahorning hidi kelib qolgan. Jarlikning pastidagi yalanglikda nish urgan bug‘doy ko‘m-ko‘k yastanib yotardi, ufqda dengiz va osmon tutashib ketgandi.
Eleonora osuda ranglar uyg‘unlashuvini zavq bilan tomosha qilayotgan edi. U toliqqanini his etgach, boshini zaytun daraxtining tanasiga qo‘yib, tin oldi. Qora sholro‘molini boshiga o‘radi, yuzi oppoqqina bo‘lib ko‘zga tashlandi-qo‘ydi.
– Bu yerda nima qilib o‘tiribsan? – dedi Jerlando uning qarshisiga kelib. – Xuddi motamsaro onalardek o‘tiribsan-a.
– Atrofni tomosha qilayapman,– dedi Eleonora xo‘rsinib, so‘ng ko‘zini asta yumdi.
Jerlando Eleonoraga:
– Sholro‘moling o‘zingga biram yarashibdiki… – deya ko‘nglini ko‘tardi.
– Rostanam yarashibdimi? – ma’yus jilmaydi Eleonora. – Sovqotganimdan o‘radim.
– Rost aytayapman, juda yarashibdi. Yuzingni naqsh olmaday ko‘rsatayapti. Biram ochilib ketibsanki,– dedi Jerlando shosha-pisha xotinining qarshisiga tiz cho‘karkan.
Eleonora yig‘lab yubormaslik uchun ko‘zlarini chirt yumib oldi. Samarasiz o‘tib ketgan yoshlik yillaridagi xotiralar miyasiga quyunday yopirilib kela boshladi. Essiz yoshligi, besamar o‘tgan yoshligi… O‘n sakkiz yoshida u naqadar go‘zal va suluv edi-ya!
Kutilmaganda Jerlando jur’atsizlik bilan uning bilagidan ushlayotganida Eleonoraning hushi o‘ziga keldi.
– Qo‘lingni menga ber, – dedi Jerlando va besaranjom ko‘zlari bilan xotinining boshidan oyog‘igacha razm soldi.
Eleonora erining xatti-harakatidan gap nimadaligiga tushunsa ham o‘zini go‘llikka solib:
– Qo‘limni? Nega? – deb so‘radi va: – Zo‘rlama meni, ko‘tarolmayman. Kuchim yetmaydi. Zo‘rg‘a yuribman… Kech bo‘ldi, yur uyga ketaylik,– deya o‘rnidan turdi.
– Yomon xayol ko‘nglimga kelgani yo‘q, – tushuntirmoqchi bo‘ldi Jerlando. – Bir oz shu yerda o‘tiraylik. Bu yer juda osuda, ko‘ngilochar joylar ekan…
Quruqshagan lablarining tanobi qochgancha Jerlando Eleonoraning tizzalarini quchmoqchi bo‘ldi.
– Yo‘q! – qichqirib yubordi Eleonora. – Esingni yeb qo‘yibsan! Qo‘yib yubor!
Eleonora Jerlandoning yelkasidan itarib yubordi. Jerlando cho‘kkalab qoldi, Eleonoraning qora sholro‘moli uning ustiga sirg‘alib tushdi.
– Qachongacha noz qilasan-a, qachongacha, – yana-da kuch bilan Eleonoraning tizzalarini qucharkan g‘o‘ldiradi Jerlando xuddi mast odamdek. Eleonoradan taralayotgan yoqimli hiddan mast bo‘lgan Jerlando asta-sekin qo‘lini uning beli tomon cho‘zdi.
Eleonora bor kuchini ishga solib, erining quchog‘idan o‘zini ozod etdi va jar yoqasiga yugurib keldi-da:
– Yaqinlashma! – deb baqirdi.
G‘azabi jo‘sh urgan Jerlando Eleonoraga tashlandi. Eleonora unga chap beraman deb, pastga qulab ketdi.
Jerlando dahshatdan turgan joyida dong qotib qoldi. Qulog‘iga faryod to‘la bo‘g‘iq ovoz chalindi. Jerlando esankiragancha qo‘rqa-pisa pastga qaradi, ne ko‘z bilan ko‘rsinki, yashil o‘t-o‘lanlar ustida bir to‘da qora kiyimlar yoyilib yotardi. Qora sholro‘mol esa shamolda hilpirab, qanot qoqqandek pastlab tushib borardi.
Jerlando nima qilarini bilmay ikkala qo‘li bilan boshini changallagancha uyi tomonga qaradi. So‘ng zaytun daraxti teppasida to‘lin oy shu’la sochib turganiga ko‘zi tushdi. Jerlando uzoq vaqt oydan ko‘zini uzolmadi. Uning nazdida to‘lin oy barcha voqeaga guvoh bo‘lgancha Jerlandoni ayblayotgandek edi.