ҚАЙТИШ ГРАММАТИКАСИ
Мирзоҳид Музаффар
Бобил асотирини доим яхши кўрганман. Шоҳ Нерон Худонинг даргоҳига қадар узанган бир минора қуриб, ўз буюклигини исботламоқчи ва шу йўл билан кибрининг илдизларини суғормоқчи бўлади. Худо эса бундан ғазабланиб, минора сояси остидагиларни дунёга тарқатиб юборадию, тилларини унутишга мажбур қилади. Кибр, Худо ва Тушунмаслик, Тушунилмаслик азоби бир нуқтада жамлангани пайт тилнинг қаерда бошланиб, қаерда тугашини кўргандек бўламиз. Тилимнинг чегаралари, дейди Виттгенштейн, менинг чегараларимдир. Бу чегаралардан ўтган пайтимиз, эҳтимол Одам Атонинг Жаннатдан қувилмасидан аввалги лисонда гапира бошлар ё умуман, гапиришга эҳтиёж ҳам ҳис қилмай қўйишимиз мумкин. Ахир, жазодан қочиш жазодан қутулишнинг бир йўли эмасмиди? Жазонинг сабаби жазонинг натижасига айланса, гуноҳнинг қандай аҳамияти қолади? Гуноҳнинг завқи бўлмаса, жазонинг аянчли болтаси бошимизни узишида бирон маъно бормикан?
Туркияга келмасдан аввал ҳам ўз ёзувчиларим бор эди. Гарчи туркчани ҳеч қачон хорижий тил сифатида кўрмаган бўлсамда, барибир унда ёзилган бирон матнни ўқий туриб, тилнинг шууримга сингишаётган оҳангига ўзимни бой бериб қўйганимни доим сезиб турардим. Кейин эса Туркиядаги лисоний кечинмалар билан жанг қила бошладим.
Истанбулнинг кўчаларидан ўтдим. Анқаранинг кулранг кунларида яшадим. Измирнинг ёзларидан умид изладим. Бу изловлар, бу яшалган, яшалмаган кунлардан ташқарида бошқа қандайдир куч ҳам бор эдики, биз уни бегоналашиш, деб атаймиз. Ҳозир бу гапларни ёзяпману, миямда дарров иккита ажнабий жумла йилт этди: alienation ва embodiment.
Ташқарида дўстлар билан қурилган суҳбатлар, дарсдан ташқари ўқилган китоблар туркча, дарслар ва дарслар ичида кўз ўнгимдан шувиллаб, шовуллаб ўтган фикрлар инглизча янграрди, янграйди доим. Баъзан кунларча ўзбекча гапирмаган ҳафталарим бўлади. Ҳафталарча ўзбекча матн ўқимаган, ўзбекча сўз туймаган ойларим. Бу вақт оқими ичида миямда тепадаги икки сўзнинг маъносини тилимнинг остидаги хурмо данагидек шимиб юраман: бегоналаштириш ва жисмлаштириш.
Ўзбекчадан узоқлашганим сари фикрларимнинг ўзбекчадан бегоналашиб, буткул бошқа жисмга, қаттиқ (solid), индивидуал шаклга кираётганини сезиб тураман. Аям билан гаплашган пайтларим унга айтмоқчи бўлганларимни ичимда ўзбекчага таржима қилаётган пайтим ўзимни жиноят вақти тутиб олинган айбдордек ҳис қиламан баъзан. Ичимдаги виждоннинг чинқириқлари қайси тилда янграётганини эса ҳали тушуниб улгурганим йўқ.
Бир тилда китоб ўқиш ё ўқимаслик сабаб виждонан азоб чекиш нима дегани? Бир асарни ўзбекча ўқиган пайтим, эскидан туркчамни ривожлантиришим керак, мен эса аллақачон она тилим бўлган тилда ўқияпман, деб ўйлардим, ўзимни буровга олардим тўхтамай. Энди эса, эртанги Роман Структураси дарсидан вазифа қилиб берилган “Ёлғиз Овчидир Юрак” ни ўғринча, ҳеч кимга кўрсатмай, уялиб, сиқилиб туркча ўқиётганимни тан олишга мажбур бўламан. Инглизча ўқишинг шарт, деган товуш янграйди. Қайси тилда янграши қоронғу. Шу қадар қоронғуки, руҳимнинг кавакларидаги тилсиз жонзотларни қушларга дон сочиб боққандек боқиш учун шунча қийналяпманмикан, деб ўйлайман. Бундай ҳолат охирги марта, Ўзбекистондан Туркияга келишимдан бир ой аввал, депрессияни бостирувчи баъзи дорилар ичиб юрган пайтим содир бўлганди. Ноқонуний ё рецепт билан олинадиган дорилар эмасди улар. Шунчаки, бир куни уйқу дориси таъсирида ётган маҳалим бирдан уйғондим. Йўқ эдим, яратилмагандим, дунё ҳали зулматдан иборат эди ва бошимнинг, ўзи йўқ, шаклсиз, яралишини кутаётган бошимнинг ичида шамоллар чирпирак бўлиб айланаётганини сезиб, уйғониб кетдим. Бу шамоллар тўхтагани йўқ. Уларнинг энди исмлари бор. Тил.
Бошқа бир тилда китоб ўқиш, бошқа бир тилда бир инсонга уни севолмаслигингни тушунтириш ўта қизиқ жараён. Баъзан тилинг айланмайди, баъзан мен бу тилни умуман билмайман, деган фикрлар тилингни кишанлайди. Кунларча умуман гапиролмайсан. Кунларча умуман гапиролмайман. Дудуқроқ эканлигимни ҳам шу жимжит кунларда сездим. Дарсларда берилган саволга жавобим бўлгани ҳолда каловланар, инглизчадаги энг оддий сўзни ҳам тополмай, хуноб бўлардим. Инглизчадаги бошланғич даража жумласи бўлмиш experience сўзини эслолмадим дарсда. Атай луғатга қарамадим. Икки ой эслашга уриндим. Инглизчада то Шекспир замонидан қолган, бугун бир кўзи тупроқда, бир кўзи аудиторияда бўлган кекса филологларгина ишлатадиган сўзларнинг маъноларини, ишлатилиш ва замонга мос шаклларини ёддан билардим. Бироқ, лаънатлар бўлсинки, шу тажриба маъносига келган experience сўзини эслолмадим. Балки, дедим ўзимга ўзим, эслашни истамаётгандирман? Фрейд ҳеч нарсани унутмаймиз, дейди. Шунчаки уларни онг саҳнидан супуриб ташлаймиз, холос. Бу супуриндиларнинг бир кун ташқарига чиқиш ё чиқмаслиги бизга бўйсунмайдиган онгостимизга боғлиқ.
Ўта соддалашдим. Авваллари бундай ёзсам, ўзимни аллақачон қаламдан тортган бўлардим, балки. Ўзбекчадаги сеҳрни ҳис қилолмай қолганимдандир, балки. Давом этайлик.
Аслида, experience сўзини ишлатиб қурадиган гапим шундай эди:
Sometimes we can have trouble due to unexperienced memories.
(Баъзан биз ўзимиз бошимиздан ўтказмаган, аслида йўқ хотиралар сабаб азият чекамиз.)
Мени бундай дейишга мажбур қилган ҳам аслида қайсидир ҳатто интернетта ҳам номи йўқ, унутилган бир ёзувчининг бугун фақат талабалар қонини ичиш учунгина ишлатиладиган романидаги мотам тасвирларини таҳлил қилиш эди. Асарни эслолмайман. Расволигини ва домланинг диддан кўра кўпроқ қитмирлик учун уни танлаганини ўйлаганимни эслайман, холос. Ўрнига ҳеч йўқ етмишинчи йиллар Американ адабиётида поездда узоқ йўлга чиқадиган йўловчилар зерикмай ўқиб кетишсин, деб ёзилган арзон, олди-қочди сариқ романларни ўқисак ҳам бўларди, аслида.
Гап бу романлар ҳақидамиди? Менимча, уларни ўқишни айнан туркчада уларнинг таржимаси йўқ бўлганлиги боис истагандим. Кимга керак таржима қилиш?
Сўзлар шууримда қаттиқлашди, дедим. Чиндан шундай. Бирон чет тилида у тилни қанчалар яхши билишингиздан қатъий назар сўзларни қунт билан танлайсиз. Ўзбекчадаги маросим ва инглизчадаги ritual сўзини туркчага қандай таржима қилиш мумкин? Ayin? Tören? Африкадаги бир қабиланинг урф-одатларига кўра бир ўсмир ҳақиқий эркакка айланиши учун чумолилар тўла ўрада бир кун ётиши керак. Буни қабиладагилар байрамдек нишонлашади. Хўш, бу байрам биздаги умматга қўшилиш учун суннат бўлган боланинг тўйига ўхшармиди? Ҳар иккисига ҳам муайян жамоатга қўшилиш учун ташкиллаштирилган Ўтиш Маросими атамасини қўллаш, камига бу атамани ўз-ўзидан инглизча ва туркчага таржима қилиш қанчалик мумкин? Суннат тўйини инглизчада яна ритуал деймизми ё бошқалар каби circumcision party? Ахир, party зиёфат эмасми? Бир инсоннинг бошқа жамоатга қўшилиши учун ўз танасидан бир парча беришини қандай қилиб зиёфат деб аташ мумкин? Албатта, бу қайсидир маънода хурсандчиликка арзийдиган ҳодиса, бироқ барибир зиёфат дейиш мантиқсиз эмасми?
Бу саволларни ўзимга бера туриб, менинг муаммойим тилда эмас, мантиқларда тажассум топганини кўрдим. Бир инсоннинг ўзидан оғир юкни кўтариши спортга алоқаси йўқ одам учун мантиқсиз, полвонлар учун эса кундалик юмушлар янглиғ савол остига олиб бўлмайдиган даражада мантиқли эди. Тиллар ҳам аслида инсоннинг алоқа қуриш воситаси эмас, ўша мантиқни ифодалаш бўлгани сабаб тушунарсиз тусга кирарди. Муаммо дедим буни, аммо унинг ечими йўқлигини ҳам билардим. Тилга эмас, мантиққа маҳкум бўлгандим.
Инглизчанинг ичига кирганим сари ундаги замондош фикрларни ҳам ўргана бошладим. Ўзбекча матндан инглизча мантиқ излаш, эҳтимол иллатдир, бироқ Саида Зуннунованинг “Олов” қиссасини бехос ўқий туриб, бу қандай мантиқсизлик, деганимни эслайман. Қиссада бош қаҳрамон, она ўспирин ўғлига ҳамма урушга кетган пайт у кўчада сандироқлаб юрганини айтади. Шу опангчалик ҳам бўлолмадинг, далада хотин-халаж пахта теряпти, уларга ҳам тенг бўлолмадинг сен, дейди у. Бу қандай жинсий айримчилик, дедим. Бир аёл ўз китобида бир аёл қаҳрамон оғзидан бошқа аёлларни ҳам бир мишиқи қаршисида ерга ураётгани бемаънидек туюлганди. Услуб мен учун ўта сийқа ва айни пайтда жоҳилликдек кўринди. Дарров ўз мантиғимни тиқиштиришга уриндим: Опангчалик ҳам бўлолмадинг, деган гап йўқ. Шу опанга ўхшаб ишлолмадинг, деган гап бўлиши мумкин. Бир жинс ўзи қаршисидаги жинсдан устун бўлгани ҳолда қаршисидаги жинснинг ожизлиги орқали ерга урилишга лойиқ эмас. Бунга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ. Аммо, бу Саида Зуннунова эди. Уни яхши кўрардим. Ва, айнан ўша, Зуннунова насрини ўз кейинчалик яратилган мантиғим билан “тергов” қила туриб, нафақат мантиқ, балки аввал ҳурмат қилган шахсий қадриятларимни ҳам йиқитганимни сездим. Бундан афсусланаманми? Албатта йўқ.
Хуллас, туркча ва инглизча сабаб мен ишонган тоғларга қор ёғди, бироқ бу қорларнинг бир кун эриб, ичимдаги яшилликларни суғоришига умид боғлаш, менимча ўзим кейинчалик яратган тил мантиғига зид бўлмас.
Ким биландир гаплашаётгандим. Тўхтатди. Ўзбекча сўзлар билан туркча гапираётганимни, ўзбекча грамматика билан инглизча ёзаётганимни айтди. Балки, дедим. Аввал қаергадир қайд қилиб қўйганимдек тўхтатишдан кўра воз кечишни танладим. Воз кечганим ҳам аслида бир тилнинг эврилишлари сабаб ўзимга қилган азиятларим эди. Раҳматли Зариф Султонийнинг шеърларида, Гулноз Мўминованинг туркчадан қилган таржималарида кўзга ташланадиган, тилдан чиқолмаслик, тилга бўғилиш, тилга чўкиш ҳодисасининг айнан ўзи эканлигим, бу ҳолатнинг юқорида ёзилган embodiment (вужудлашув) жараёни ичида бевосита содир бўлаётганимни охири тан олдим. Қайтолмасдим энди. Ўзбекчанинг тупроқларига экилган ниҳолларим мен кутмаган ҳосилларни бера бошлаганди аллақачон. Бу тупроқлардан ортиқ саройлар қуролмаслигимни тушундим.
Тушундиму, сарой қуриб бўлмас тупроқларга қайтиш йўли доим борлигидан ҳам умид узмадим. Аслида, бу бир иқрор ҳам эмас. Бу бир тафсилот, бу бир таҳмин, бу бир тасаввур, холос. Уч қутбли дунёмнинг тўртинчи тарафида туришни ўрганяпман энди. Тиллар мени эмас, мен тилларни қандай бошқара олишимни тушунишим керак. Бир жаноза уйида қайси тилда йиғланиши кераклиги, қайси тилда фарёд уриб, қандай нолалар чиқарилиши лозимлигини билиб олсам, бас. Кейин ичимда бир-бир қулаган, пўст ташлаган ўзларимга мотам тутсам арзийди. Гапиролмай ўтказган кунларим, ўқий туриб хўрсинган лаҳзаларимнинг ҳисобини ўзимдан сўрайдиган эдим. Бу ҳисоб кунида гуноҳиму савобимни айтадиган фаришталарим ҳам бўлмайди. Афсус. Жазо ўрнида бўйнимга тушаётган болтанинг шувиллаши билан миямнинг ичидаги шамолнинг шовуллаши қандай аралашишини томоша қилмоқчи бўляпман. Аслида, қизиқ. Бироқ, бир матннинг охирига келган пайт кутилмаганда мавзуни олиб, Бағдод ё Кўҳи Қофга қочишчалик эмас. Ким билади, балки йўлимда бир харита топарман. Балки у харитада қандай қайтиш йўллари ёзилган бўлар. Ўшанда ҳам ўзимдан сўрайман:
Бу қайтиш йўлининг грамматикаси қайси оилага мансуб? Туркийгами? Славянгами? Ё Роман-Германга?
QAYTISH GRAMMATIKASI
Mirzohid Muzaffar
Bir diyordan boshqa bir diyorga ko’chish davrida qushlar o’z sayroqlarini o’zgartisharmikan? Arslonlar o’zga to’dalarga qo’shishlgan payti na’ralari o’sha to’da shevasida yangrarmikan hech?
Turkiyaga kelmasdan avval ham o’z yozuvchilarim bor edi. Garchi turkchani hech qachon xorijiy til sifatida ko’rmagan bo’lsamda, baribir unda yozilgan biron matnni o’qiy turib, tilning shuurimga singishayotgan ohangiga o’zimni boy berib qo’yganimni doim sezib turardim. Keyin esa Turkiyadagi lisoniy kechinmalar bilan jang qila boshladim.
Istanbulning ko’chalaridan o’tdim. Anqaraning kulrang kunlarida yashadim. Izmirning yozlaridan umid izladim. Bu izlovlar, bu yashalgan, yashalmagan kunlardan tashqarida boshqa qandaydir kuch ham bor ediki, biz uni begonalashish, deb ataymiz. Hozir bu gaplarni yozyapmanu, miyamda darrov ikkita ajnabiy jumla yilt etdi: alienation va embodiment.
Tashqarida do’stlar bilan qurilgan suhbatlar, darsdan tashqari o’qilgan kitoblar turkcha, darslar va darslar ichida ko’z o’ngimdan shuvillab, shovullab o’tgan fikrlar inglizcha yangrardi, yangraydi doim. Ba’zan kunlarcha o’zbekcha gapirmagan haftalarim bo’ladi. Haftalarcha o’zbekcha matn o’qimagan, o’zbekcha so’z tuymagan oylarim. Bu vaqt oqimi ichida miyamda tepadagi ikki so’zning ma’nosini tilimning ostidagi xurmo danagidek shimib yuraman: begonalashtirish va jismlashtirish.
O’zbekchadan uzoqlashganim sari fikrlarimning o’zbekchadan begonalashib, butkul boshqa jismga, qattiq (solid), individual shaklga kirayotganini sezib turaman. Ayam bilan gaplashgan paytlarim unga aytmoqchi bo’lganlarimni ichimda o’zbekchaga tarjima qilayotgan paytim o’zimni jinoyat vaqti tutib olingan aybdordek his qilaman ba’zan. Ichimdagi vijdonning chinqiriqlari qaysi tilda yangrayotganini esa hali tushunib ulgurganim yo’q.
Bir tilda kitob o’qish yo o’qimaslik sabab vijdonan azob chekish nima degani? Bir asarni o’zbekcha o’qigan paytim, eskidan turkchamni rivojlantirishim kerak, men esa allaqachon ona tilim bo’lgan tilda o’qiyapman, deb o’ylardim, o’zimni burovga olardim to’xtamay. Endi esa, ertangi Roman Strukturasi darsidan vazifa qilib berilgan “Yolg’iz Ovchidir Yurak” ni o’g’rincha, hech kimga ko’rsatmay, uyalib, siqilib turkcha o’qiyotganimni tan olishga majbur bo’laman. Inglizcha o’qishing shart, degan tovush yangraydi. Qaysi tilda yangrashi qorong’u. Shu qadar qorong’uki, ruhimning kavaklaridagi tilsiz jonzotlarni qushlarga don sochib boqqandek boqish uchun shuncha qiynalyapmanmikan, deb o’ylayman. Bunday holat oxirgi marta, O’zbekistondan Turkiyaga kelishimdan bir oy avval, depressiyani bostiruvchi ba’zi dorilar ichib yurgan paytim sodir bo’lgandi. Noqonuniy yo retsept bilan olinadigan dorilar emasdi ular. Shunchaki, bir kuni uyqu dorisi ta’sirida yotgan mahalim birdan uyg’ondim. Yo’q edim, yaratilmagandim, dunyo hali zulmatdan iborat edi va boshimning, o’zi yo’q, shaklsiz, yaralishini kutayotgan boshimning ichida shamollar chirpirak bo’lib aylanayotganini sezib, uyg’onib ketdim. Bu shamollar to’xtagani yo’q. Ularning endi ismlari bor. Til.
Boshqa bir tilda kitob o’qish, boshqa bir tilda bir insonga uni sevolmasligingni tushuntirish o’ta qiziq jarayon. Ba’zan tiling aylanmaydi, ba’zan men bu tilni umuman bilmayman, degan fikrlar tilingni kishanlaydi. Kunlarcha umuman gapirolmaysan. Kunlarcha umuman gapirolmayman. Duduqroq ekanligimni ham shu jimjit kunlarda sezdim. Darslarda berilgan savolga javobim bo’lgani holda kalovlanar, inglizchadagi eng oddiy so’zni ham topolmay, xunob bo’lardim. Inglizchadagi boshlang’ich daraja jumlasi bo’lmish experience so’zini eslolmadim darsda. Atay lug’atga qaramadim. Ikki oy eslashga urindim. Inglizchada to Shekspir zamonidan qolgan, bugun bir ko’zi tuproqda, bir ko’zi auditoriyada bo’lgan keksa filologlargina ishlatadigan so’zlarning ma’nolarini, ishlatilish va zamonga mos shakllarini yoddan bilardim. Biroq, la’natlar bo’lsinki, shu tajriba ma’nosiga kelgan experience so’zini eslolmadim. Balki, dedim o’zimga o’zim, eslashni istamayotgandirman? Freyd hech narsani unutmaymiz, deydi. Shunchaki ularni ong sahnidan supurib tashlaymiz, xolos. Bu supurindilarning bir kun tashqariga chiqish yo chiqmasligi bizga bo’ysunmaydigan ongostimizga bog’liq.
O’ta soddalashdim. Avvallari bunday yozsam, o’zimni allaqachon qalamdan tortgan bo’lardim, balki. O’zbekchadagi sehrni his qilolmay qolganimdandir, balki. Davom etaylik.
Aslida, experience so’zini ishlatib quradigan gapim shunday edi:
Sometimes we can have trouble due to unexperienced memories.
(Ba’zan biz o’zimiz boshimizdan o’tkazmagan, aslida yo’q xotiralar sabab aziyat chekamiz.)
Meni bunday deyishga majbur qilgan ham aslida qaysidir hatto internetta ham nomi yo’q, unutilgan bir yozuvchining bugun faqat talabalar qonini ichish uchungina ishlatiladigan romanidagi motam tasvirlarini tahlil qilish edi. Asarni eslolmayman. Rasvoligini va domlaning diddan ko’ra ko’proq qitmirlik uchun uni tanlaganini o’ylaganimni eslayman, xolos. O’rniga hech yo’q yetmishinchi yillar Amerikan adabiyotida poyezdda uzoq yo’lga chiqadigan yo’lovchilar zerikmay o’qib ketishsin, deb yozilgan arzon, oldi-qochdi sariq romanlarni o’qisak ham bo’lardi, aslida.
Gap bu romanlar haqidamidi? Menimcha, ularni o’qishni aynan turkchada ularning tarjimasi yo’q bo’lganligi bois istagandim. Kimga kerak tarjima qilish?
So’zlar shuurimda qattiqlashdi, dedim. Chindan shunday. Biron chet tilida u tilni qanchalar yaxshi bilishingizdan qat’iy nazar so’zlarni qunt bilan tanlaysiz. O’zbekchadagi marosim va inglizchadagi ritual so’zini turkchaga qanday tarjima qilish mumkin? Ayin? Tören? Afrikadagi bir qabilaning urf-odatlariga ko’ra bir o’smir haqiqiy erkakka aylanishi uchun chumolilar to’la o’rada bir kun yotishi kerak. Buni qabiladagilar bayramdek nishonlashadi. Xo’sh, bu bayram bizdagi ummatga qo’shilish uchun sunnat bo’lgan bolaning to’yiga o’xsharmidi? Har ikkisiga ham muayyan jamoatga qo’shilish uchun tashkillashtirilgan O’tish Marosimi atamasini qo’llash, kamiga bu atamani o’z-o’zidan inglizcha va turkchaga tarjima qilish qanchalik mumkin? Sunnat to’yini inglizchada yana ritual deymizmi yo boshqalar kabi circumcision party? Axir, party ziyofat emasmi? Bir insonning boshqa jamoatga qo’shilishi uchun o’z tanasidan bir parcha berishini qanday qilib ziyofat deb atash mumkin? Albatta, bu qaysidir ma’noda xursandchilikka arziydigan hodisa, biroq baribir ziyofat deyish mantiqsiz emasmi?
Bu savollarni o’zimga bera turib, mening muammoyim tilda emas, mantiqlarda tajassum topganini ko’rdim. Bir insonning o’zidan og’ir yukni ko’tarishi sportga aloqasi yo’q odam uchun mantiqsiz, polvonlar uchun esa kundalik yumushlar yanglig’ savol ostiga olib bo’lmaydigan darajada mantiqli edi. Tillar ham aslida insonning aloqa qurish vositasi emas, o’sha mantiqni ifodalash bo’lgani sabab tushunarsiz tusga kirardi. Muammo dedim buni, ammo uning yechimi yo’qligini ham bilardim. Tilga emas, mantiqqa mahkum bo’lgandim.
Inglizchaning ichiga kirganim sari undagi zamondosh fikrlarni ham o’rgana boshladim. O’zbekcha matndan inglizcha mantiq izlash, ehtimol illatdir, biroq Saida Zunnunovaning “Olov” qissasini bexos o’qiy turib, bu qanday mantiqsizlik, deganimni eslayman. Qissada bosh qahramon, ona o’spirin o’g’liga hamma urushga ketgan payt u ko’chada sandiroqlab yurganini aytadi. Shu opangchalik ham bo’lolmading, dalada xotin-xalaj paxta teryapti, ularga ham teng bo’lolmading sen, deydi u. Bu qanday jinsiy ayrimchilik, dedim. Bir ayol o’z kitobida bir ayol qahramon og’zidan boshqa ayollarni ham bir mishiqi qarshisida yerga urayotgani bema’nidek tuyulgandi. Uslub men uchun o’ta siyqa va ayni paytda johillikdek ko’rindi. Darrov o’z mantig’imni tiqishtirishga urindim: Opangchalik ham bo’lolmading, degan gap yo’q. Shu opanga o’xshab ishlolmading, degan gap bo’lishi mumkin. Bir jins o’zi qarshisidagi jinsdan ustun bo’lgani holda qarshisidagi jinsning ojizligi orqali yerga urilishga loyiq emas. Bunga hech kimning haqqi yo’q. Ammo, bu Saida Zunnunova edi. Uni yaxshi ko’rardim. Va, aynan o’sha, Zunnunova nasrini o’z keyinchalik yaratilgan mantig’im bilan “tergov” qila turib, nafaqat mantiq, balki avval hurmat qilgan shaxsiy qadriyatlarimni ham yiqitganimni sezdim. Bundan afsuslanamanmi? Albatta yo’q.
Xullas, turkcha va inglizcha sabab men ishongan tog’larga qor yog’di, biroq bu qorlarning bir kun erib, ichimdagi yashilliklarni sug’orishiga umid bog’lash, menimcha o’zim keyinchalik yaratgan til mantig’iga zid bo’lmas.
Kim bilandir gaplashayotgandim. To’xtatdi. O’zbekcha so’zlar bilan turkcha gapirayotganimni, o’zbekcha grammatika bilan inglizcha yozayotganimni aytdi. Balki, dedim. Avval qayergadir qayd qilib qo’yganimdek to’xtatishdan ko’ra voz kechishni tanladim. Voz kechganim ham aslida bir tilning evrilishlari sabab o’zimga qilgan aziyatlarim edi. Rahmatli Zarif Sultoniyning she’rlarida, Gulnoz Mo’minovaning turkchadan qilgan tarjimalarida ko’zga tashlanadigan, tildan chiqolmaslik, tilga bo’g’ilish, tilga cho’kish hodisasining aynan o’zi ekanligim, bu holatning yuqorida yozilgan embodiment (vujudlashuv) jarayoni ichida bevosita sodir bo’layotganimni oxiri tan oldim. Qaytolmasdim endi. O’zbekchaning tuproqlariga ekilgan nihollarim men kutmagan hosillarni bera boshlagandi allaqachon. Bu tuproqlardan ortiq saroylar qurolmasligimni tushundim.
Tushundimu, saroy qurib bo’lmas tuproqlarga qaytish yo’li doim borligidan ham umid uzmadim. Aslida, bu bir iqror ham emas. Bu bir tafsilot, bu bir tahmin, bu bir tasavvur, xolos. Uch qutbli dunyomning to’rtinchi tarafida turishni o’rganyapman endi. Tillar meni emas, men tillarni qanday boshqara olishimni tushunishim kerak. Bir janoza uyida qaysi tilda yig’lanishi kerakligi, qaysi tilda faryod urib, qanday nolalar chiqarilishi lozimligini bilib olsam, bas. Keyin ichimda bir-bir qulagan, po’st tashlagan o’zlarimga motam tutsam arziydi. Gapirolmay o’tkazgan kunlarim, o’qiy turib xo’rsingan lahzalarimning hisobini o’zimdan so’raydigan edim. Bu hisob kunida gunohimu savobimni aytadigan farishtalarim ham bo’lmaydi. Afsus. Jazo o’rnida bo’ynimga tushayotgan boltaning shuvillashi bilan miyamning ichidagi shamolning shovullashi qanday aralashishini tomosha qilmoqchi bo’lyapman. Aslida, qiziq. Biroq, bir matnning oxiriga kelgan payt kutilmaganda mavzuni olib, Bag’dod yo Ko’hi Qofga qochishchalik emas. Kim biladi, balki yo’limda bir xarita toparman. Balki u xaritada qanday qaytish yo’llari yozilgan bo’lar. O’shanda ham o’zimdan so’rayman:
Bu qaytish yo’lining grammatikasi qaysi oilaga mansub? Turkiygami? Slavyangami? Yo Roman-Germanga?
