Инглиз адиби Уильям Сомерсет Моэм номи кўпчилик адабиёт ихлосмандларига таниш. Ёшлигидан илм олишга қизиққан, ўқиб-ўрганиб, шифокор бўлган ижодкор адабиёт оламига кириб келгач, ўз касбини ташлайди, бор куч-ғайратини ижодга бағишлайди. Бирин-кетин чоп этилган асарлари унга шуҳрат келтира бошлайди. Ёзувчининг ўзи эътироф этганидай, “Ой ва сариқ чақа” романи ҳақиқатан ҳам унинг шоҳ асарларидан бири бўлиб, асар муаллифи ўткир нигоҳи орқали кўз ўнгида содир бўлган ҳаётий воқеликни бадиий талқинда очиб берган. Шу билан бирга, воқеа ичида воқеанинг ривожланиб бориши, асар қаҳрамони Чарльз Стрикленднинг қирқ ёшидан кейин рассомликка муккасидан кетиши, у ва унинг дўстлари атрофида кечган инсоний муносабатлар, мўйқалам соҳибининг фожиавий қисмати ўқувчини чуқур фалсафий мушоҳадага ундайди, ҳаёт ҳақидаги тасаввурини бойитади. Қуйида асардан олинган парчаларни эътиборингизга ҳавола этамиз.

ТУЙҒУ ҲАММА ТУШУНАДИГАН
ТИЛДА ИФОДАЛАНАДИ
“Ой ва сариқ чақа” романидан
тагига чизиб ўқиладиган сатрлар

Таниқли инглиз ёзувчиси Уильям Сомерсет Моэм (инглизчада: William Somerset Maugham; 1874, Париж — 1965, Ницца) Парижда, инглиз элчихонасида хизмат қилган юрист оиласида туғилган. Болалигидаёқ ота-онасидан ажралган Сомерсет Англиядаги қариндошлари қўлида тарбияланади. Дастлаб Гейделберг университетида адабиёт ва фалсафа йўналишида, кейинчалик Лондондаги тиббиёт мактабида таҳсил кўрган. Моемнинг шу йилларда кечирган ҳаёти материаллари асосида ёзилган «Ламбетлик Лиза» (1897) романи машҳур. Шундан кейин Моэм врачлик ихтисосидан воз кечиб, ёзувчилик билан шуғулланган. У асосан Франциянинг жанубий томонларида яшаб, 60 йиллик адабий фаолияти давомида кўплаб роман, ҳикоя, песа, адабий-танқидий этюд ва мемуар асарлар ёзган.
Моэм 1-жаҳон уруши йилларида Британия разведкасининг ходими сифатида бир қанча мамлакатлар, шу жумладан, Россияда ҳам бўлган ва «Эшенден ёки Британия агенти» (1928) ҳикоялар тўпламида шу ҳақда нақл қилади.
Моем илк пьесаси — «Леди Фредерик» (1907) нинг катта муваффақият қозонганидан рағбатланиб, «Номаълумлик» (1920), «Садоқатли хизмати учун» (1932) ва «Шеппи» (1933) пьесаларини ёзган. Унинг пьесаларида 20-а.нинг 1-ярмидаги инглиз жамияти ҳаёти манзаралари акс этган.
Сомерсет Моэм «Ой ва чойчақа» (1919), «Ширин кулча ва пиво» (1930), «Театр» (1937) ва бошқа романлар муаллифи.Адибнинг «Инсоний эҳтирослар залвори» (1915) автобиографий романи, айниқса, машҳур бўлиб, унда роман қаҳрамони — ёш йигит ва у билан тўқнашган кишилар талқинидаги нозик психологизм ҳаёт манзараларининг кенг тасвири билан туташган ҳолда асарга ўзгача бадиий латофат бағишлаган. «Нотаниш одам Парижда» ва «Ой ва чойчақа» романлари ўзбек тилига таржима қилинган.

Санъат туйғуларни намойиш этиш шакли, туйғу эса ҳамма тушунадиган тилда ифодаланади.

* * *

Агар одам дарёга тушиб кетгудай бўлса, яхши ёки ёмон сузишидан қатъи назар, сув қаъридан қутулмоғи шарт, акс ҳолда, дарёга ғарқ бўлади.

* * *

Инсон табиатида афсоналар тўқишга иштиёқ кучли бўлади. Шунинг учун ҳам одамлар ўзларига ўхшаган кишиларнинг ҳаёти тўғрисида ҳаммани ҳайрон қолдирадиган ва сирли ҳикоялар тўқишга интилишади. Кейинчалик ўзлари тўқиган афсоналарга ўзлари ҳам ишониб қолишади. Бу ўртамиёна ҳаётга қарши романтиканинг исёнидир.

* * *

Инсон шуҳратга ўч бўлади, баъзида шуҳрат учун ёвуз душманга эшикни очиб беришга ҳам тайёр туради. Душман эса бундай одамни ялтоқилик билан ўз тарафига оғдиради, тўдадан ажраб инсон бўлиб шаклланишига йўл қўймасликка интилади.

* * *

Чинакам инсон жамият фаровонлиги шахсий фаровонликдан юқори туришини англай бошлайди.

* * *

Инсонни инсоният, жамият билан боғлаб турган ришталар жуда мустаҳкам ришталардир.

* * *

Изтироб одамни олижаноб қилади, деган гапга кафиллик бериб бўлмайди. Бахт гоҳида одамда шундай туйғулар уйғотиши мумкин. Лекин изтироб аксарият ҳолларда одамни майдакаш ва қасоскорга айлантиради.

* * *

Гўзаллик ғаройиб ва ҳар кимга ҳам насиб этавермайдиган, санъаткор аҳли оғир руҳий изтироблар туфайлигина дунёга келтирадиган ноёб ҳодиса. У кашф қилингандан кейин ҳам ҳамманинг тиши унга ўтавермайди. Гўзаллик — санъаткор бизга чалиб берадиган куй. Юрагимизда бу куй акс-садо бериши учун билим, ҳиссиёт, фантазия керак одамга.

* * *

Умрингда сен кўрмаган, сени мутлақо танимайдиган одамлар қўлларинг билан яратган мўъжизани кўриб ҳаяжонланишлари, ўзларини қўярга жой тополмай қолишларини кўриш ғоят лаззатли бўлса керак. Шуҳрат кимга ёқмайди? Одамлар юрагида қўрқув ва изтироблар уйғотадиган туйғудан кўра шуҳрат афзалроқ бўлса не ажаб?

* * *

Мен учун энг муҳими – кўнглим кўриб турган нарсамни чизиш.

* * *

Севги бу ғамхўрлик ва назокат дегани… Севгида раҳмдиллик, ёқтирган одамини авайлаш, ҳимоя қилиш туйғуси, унга яхшилик қилиш, хурсанд этиш истаги мавжуд. Ҳарҳолда бу туйғуда усталик билан пардага ўралган худбинлик ҳам яширинган, шу билан бирга, унда маълум даражадаги журъатсизлик ҳам бор.

* * *

Мен ўзимни ҳаммавақт ҳам ахлоқий камолот учун курашувчи сифатида кўрсатишдан ийманганман. Агар шундай қилинса, одам ўзига бино қўйган кимсага айланиб қолиши ҳеч гап эмас. Юмор туйғусидан маҳрум бўлмаган одам учун бу ғоят ёқимсиздир.

* * *

Одамлар кўпинча ўз бошларига турли фалокатларни ёғдириш учун қўлларидан келган барча ишларни амалга оширишади-да, кейинчалик ўз ақлсизликларининг касофатидан бир амаллаб қутулиб қолишади.

* * *

Ҳаёт ғоят шафқатсиз. Ҳеч ким бу дунёда не сабабдан юрибди-ю, қаёққа кетаётганини билмайди. Итоаткорлик ҳаммамизга хос хусусият. Биз хотиржамликнинг ғаниматлигини қадрламоғимиз керак. Токи қисмат бизни топмагунча ҳаётда ҳам хотиржам ва тинчгина яшашни ўрганмоғимиз лозим. Оддий одамлардаги севгининг қадрини билмоқ жоиз. Уларнинг омилиги бизнинг билимдонлигимиздан яхшироқ. Бамайлихотир, Яратганнинг берганига шукрона қилиб, итоаткорлик билан яшамоқ керак. Ҳаётнинг бутун фалсафаси шу.

* * *

Теран ва ёрқин яратилган разил одам характери ёзувчини кўпроқ ўзига жалб этади. Менимча, Шекспир ой нуридай мусаффо Дездемонага қараганда, Ягони яратаётганда кўпроқ лаззатланган бўлса керак. Эҳтимол, ёзувчи аҳли товламачи ва ярамас одамларнинг образларини яратаётганда табиат томонидан ўзига жойланган, лекин маданий дунё урф-одатлари ва қонунлари туфайли онг остига яширинган туйғуларни қаноатлантиришга ҳам ҳаракат қилади. Фантазияси орқали яратаётган образларига ўзидаги “мен”нинг бир қисмини ҳам ҳадя этади. Унинг бу қувончи озодлик қувончи ҳамдир. Ёзувчи ҳукм чиқаришдан кўра кўпроқ ўрганишга даъват этилган.

* * *

Мен лоқайдликни кўксига қалқон қилиб олган одамни нишонга олиб, дабдаласини чиқаришни мўлжаллардиму, лекин афсуски, унинг сўзларида ҳақиқат учқунлари ҳам бор эди. Ахир биз бошқалар устидан ҳукмронлигимизни кўпроқ онгсиз равишда уларнинг бизнинг фикримизга қандай муносабатда бўлишларига қараб белгилаймиз, таъсиримизга тушишни истамайдиганларни ёмон кўра бошлаймиз. Инсон ғурури учун бундан кўра шафқатсизроқ алам йўқ.

* * *

Одамларнинг қандайлиги ишларида аён бўлади. Кўпчилик ўртасида эса ўзини қандай кўрсатишни хоҳласа, шундай кўрсатишга ҳаракат қилади.

* * *

Ўзига ниқоб кийиб юрадиган одам вақт ўтиши билан бу ниқобга ўрганиб қолади ва ҳақиқатан ҳам аввалига қандай кўринмоқчи бўлса, ўшанга ўхшаб қолади. Лекин ўз китоби ва расмларида у ўзини ҳимоя қила олмайди. Унинг даъволари эса ҳавойилигини кўрсатади. Тараша тарашалигича қолади-да.

* * *

Ҳеч қандай кучанишлар ўртамиёна асарни олий асарга айлантира олмайди. Дидли заршунос эскиздаёқ уни яратган рассомнинг қалбини кўра олади.

* * *

Одамлар гўзал сўзини шу қадар бепарво талаффуз этадиларки, натижада бу сўз ўз маъносини йўқотади-да, фикр юритилаётган нарса гўзаллиги ва улуғлигидан маҳрум бўлади.

* * *

Биз бошқалар билан ўз қалб хазинамизни зўр бериб баҳам кўрмоқчи бўламиз, лекин улар бундан қандай баҳраманд бўлишни билишмайди. Зеро, биз ҳаётда улар билан биргаликда елиб борамиз. Лекин уларни доимо ҳам тушунавермаймиз, улар ҳам бизни тушунавермайди. Биз бегона юртда бу ердагиларнинг тилини деярли билмасдан яшаётган одамларга ўхшаймиз. Улар бизга жуда кўп ажойиб теран фикрларни айтмоқчи бўлишади-ю, аммо биз тушунишимиз учун энг содда сўзларни гапиришади. Уларнинг миясида бир-биридан қизиқроқ ғоялар ғужғон уради-ю, бироқ ўта содда сўзлар билан чекланишади.

* * *

Назаримда, шундай одамлар бўладики, улар туғилишлари керак бўлган жойдан бошқа масканларда таваллуд топишади. Тасодифият уларни муайян ўлкага итқитиб ташлайди-да, умр бўйи ўзлари кўрмаган ватанлари фироқида азоб чекадилар… Туғилган юртида бегоналар билан яшайди, ўзлари ҳам бошқаларга бегона бўлиб қолишади.

Дилфуза ЖУМАЕВА тайёрлаган
Манба: “Қашқадарё” газетаси № 094-сони

   Ingliz adibi Uilyam Somerset Moem nomi ko’pchilik adabiyot ixlosmandlariga tanish. Yoshligidan ilm olishga qiziqqan, o’qib-o’rganib, shifokor bo’lgan ijodkor adabiyot olamiga kirib kelgach, o’z kasbini tashlaydi, bor kuch-g’ayratini ijodga bag’ishlaydi. Birin-ketin chop etilgan asarlari unga shuhrat keltira boshlaydi. Yozuvchining o’zi e’tirof etganiday, “Oy va sariq chaqa” romani haqiqatan ham uning shoh asarlaridan biri bo’lib, asar muallifi o’tkir nigohi orqali ko’z o’ngida sodir bo’lgan hayotiy voqelikni badiiy talqinda ochib bergan. Shu bilan birga, voqea ichida voqeaning rivojlanib borishi, asar qahramoni Charl`z Striklendning qirq yoshidan keyin rassomlikka mukkasidan ketishi, u va uning do’stlari atrofida kechgan insoniy munosabatlar, mo’yqalam sohibining fojiaviy qismati o’quvchini chuqur falsafiy mushohadaga undaydi, hayot haqidagi tasavvurini boyitadi. Quyida asardan olingan parchalarni e’tiboringizga havola etamiz.

TUYG’U HAMMA TUSHUNADIGAN
TILDA IFODALANADI
“Oy va sariq chaqa” romanidan
tagiga chizib o’qiladigan satrlar

Taniqli ingliz yozuvchisi Uil`yam Somerset Moem (inglizchada: William Somerset Maugham; 1874, Parij — 1965, Nitstsa) Parijda, ingliz elchixonasida xizmat qilgan yurist oilasida tug’ilgan. Bolaligidayoq ota-onasidan ajralgan Somerset Angliyadagi qarindoshlari qo’lida tarbiyalanadi. Dastlab Geydelberg universitetida adabiyot va falsafa yo’nalishida, keyinchalik Londondagi tibbiyot maktabida tahsil ko’rgan. Moemning shu yillarda kechirgan hayoti materiallari asosida yozilgan «Lambetlik Liza» (1897) romani mashhur. Shundan keyin Moem vrachlik ixtisosidan voz kechib, yozuvchilik bilan shug’ullangan. U asosan Frantsiyaning janubiy tomonlarida yashab, 60 yillik adabiy faoliyati davomida ko’plab roman, hikoya, pesa, adabiy-tanqidiy etyud va memuar asarlar yozgan.Moem 1-jahon urushi yillarida Britaniya razvedkasining xodimi sifatida bir qancha mamlakatlar, shu jumladan, Rossiyada ham bo’lgan va «Eshenden yoki Britaniya agenti» (1928) hikoyalar to’plamida shu haqda naql qiladi.Moem ilk p`esasi — «Ledi Frederik» (1907) ning katta muvaffaqiyat qozonganidan rag’batlanib, «Noma’lumlik» (1920), «Sadoqatli xizmati uchun» (1932) va «Sheppi» (1933) p`esalarini yozgan. Uning p`esalarida 20-a.ning 1-yarmidagi ingliz jamiyati hayoti manzaralari aks etgan.
Somerset Moem «Oy va choychaqa» (1919), «Shirin kulcha va pivo» (1930), «Teatr» (1937) va boshqa romanlar muallifi.Adibning «Insoniy ehtiroslar zalvori» (1915) avtobiografiy romani, ayniqsa, mashhur bo’lib, unda roman qahramoni — yosh yigit va u bilan to’qnashgan kishilar talqinidagi nozik psixologizm hayot manzaralarining keng tasviri bilan tutashgan holda asarga o’zgacha badiiy latofat bag’ishlagan. «Notanish odam Parijda» va «Oy va choychaqa» romanlari o’zbek tiliga tarjima qilingan.

San’at tuyg’ularni namoyish etish shakli, tuyg’u esa hamma tushunadigan tilda ifodalanadi.

* * *

Agar odam daryoga tushib ketguday bo’lsa, yaxshi yoki yomon suzishidan qat’i nazar, suv qa’ridan qutulmog’i shart, aks holda, daryoga g’arq bo’ladi.

* * *

Inson tabiatida afsonalar to’qishga ishtiyoq kuchli bo’ladi. Shuning uchun ham odamlar o’zlariga o’xshagan kishilarning hayoti to’g’risida hammani hayron qoldiradigan va sirli hikoyalar to’qishga intilishadi. Keyinchalik o’zlari to’qigan afsonalarga o’zlari ham ishonib qolishadi. Bu o’rtamiyona hayotga qarshi romantikaning isyonidir.

* * *

Inson shuhratga o’ch bo’ladi, ba’zida shuhrat uchun yovuz dushmanga eshikni ochib berishga ham tayyor turadi. Dushman esa bunday odamni yaltoqilik bilan o’z tarafiga og’diradi, to’dadan ajrab inson bo’lib shakllanishiga yo’l qo’ymaslikka intiladi.

* * *

Chinakam inson jamiyat farovonligi shaxsiy farovonlikdan yuqori turishini anglay boshlaydi.

* * *

Insonni insoniyat, jamiyat bilan bog’lab turgan rishtalar juda mustahkam rishtalardir.

* * *

Iztirob odamni olijanob qiladi, degan gapga kafillik berib bo’lmaydi. Baxt gohida odamda shunday tuyg’ular uyg’otishi mumkin. Lekin iztirob aksariyat hollarda odamni maydakash va qasoskorga aylantiradi.

* * *

Go’zallik g’aroyib va har kimga ham nasib etavermaydigan, san’atkor ahli og’ir ruhiy iztiroblar tufayligina dunyoga keltiradigan noyob hodisa. U kashf qilingandan keyin ham hammaning tishi unga o’tavermaydi. Go’zallik — san’atkor bizga chalib beradigan kuy. Yuragimizda bu kuy aks-sado berishi uchun bilim, hissiyot, fantaziya kerak odamga.

* * *

Umringda sen ko’rmagan, seni mutlaqo tanimaydigan odamlar qo’llaring bilan yaratgan mo»jizani ko’rib hayajonlanishlari, o’zlarini qo’yarga joy topolmay qolishlarini ko’rish g’oyat lazzatli bo’lsa kerak. Shuhrat kimga yoqmaydi? Odamlar yuragida qo’rquv va iztiroblar uyg’otadigan tuyg’udan ko’ra shuhrat afzalroq bo’lsa ne ajab?

* * *

Men uchun eng muhimi – ko’nglim ko’rib turgan narsamni chizish.

* * *

Sevgi bu g’amxo’rlik va nazokat degani… Sevgida rahmdillik, yoqtirgan odamini avaylash, himoya qilish tuyg’usi, unga yaxshilik qilish, xursand etish istagi mavjud. Harholda bu tuyg’uda ustalik bilan pardaga o’ralgan xudbinlik ham yashiringan, shu bilan birga, unda ma’lum darajadagi jur’atsizlik ham bor.

* * *

Men o’zimni hammavaqt ham axloqiy kamolot uchun kurashuvchi sifatida ko’rsatishdan iymanganman. Agar shunday qilinsa, odam o’ziga bino qo’ygan kimsaga aylanib qolishi hech gap emas. Yumor tuyg’usidan mahrum bo’lmagan odam uchun bu g’oyat yoqimsizdir.

* * *

Odamlar ko’pincha o’z boshlariga turli falokatlarni yog’dirish uchun qo’llaridan kelgan barcha ishlarni amalga oshirishadi-da, keyinchalik o’z aqlsizliklarining kasofatidan bir amallab qutulib qolishadi.

* * *

Hayot g’oyat shafqatsiz. Hech kim bu dunyoda ne sababdan yuribdi-yu, qayoqqa ketayotganini bilmaydi. Itoatkorlik hammamizga xos xususiyat. Biz xotirjamlikning g’animatligini qadrlamog’imiz kerak. Toki qismat bizni topmaguncha hayotda ham xotirjam va tinchgina yashashni o’rganmog’imiz lozim. Oddiy odamlardagi sevgining qadrini bilmoq joiz. Ularning omiligi bizning bilimdonligimizdan yaxshiroq. Bamaylixotir, Yaratganning berganiga shukrona qilib, itoatkorlik bilan yashamoq kerak. Hayotning butun falsafasi shu.

* * *

Teran va yorqin yaratilgan razil odam xarakteri yozuvchini ko’proq o’ziga jalb etadi. Menimcha, Shekspir oy nuriday musaffo Dezdemonaga qaraganda, Yagoni yaratayotganda ko’proq lazzatlangan bo’lsa kerak. Ehtimol, yozuvchi ahli tovlamachi va yaramas odamlarning obrazlarini yaratayotganda tabiat tomonidan o’ziga joylangan, lekin madaniy dunyo urf-odatlari va qonunlari tufayli ong ostiga yashiringan tuyg’ularni qanoatlantirishga ham harakat qiladi. Fantaziyasi orqali yaratayotgan obrazlariga o’zidagi “men”ning bir qismini ham hadya etadi. Uning bu quvonchi ozodlik quvonchi hamdir. Yozuvchi hukm chiqarishdan ko’ra ko’proq o’rganishga da’vat etilgan.

* * *

Men loqaydlikni ko’ksiga qalqon qilib olgan odamni nishonga olib, dabdalasini chiqarishni mo’ljallardimu, lekin afsuski, uning so’zlarida haqiqat uchqunlari ham bor edi. Axir biz boshqalar ustidan hukmronligimizni ko’proq ongsiz ravishda ularning bizning fikrimizga qanday munosabatda bo’lishlariga qarab belgilaymiz, ta’sirimizga tushishni istamaydiganlarni yomon ko’ra boshlaymiz. Inson g’ururi uchun bundan ko’ra shafqatsizroq alam yo’q.

* * *

Odamlarning qandayligi ishlarida ayon bo’ladi. Ko’pchilik o’rtasida esa o’zini qanday ko’rsatishni xohlasa, shunday ko’rsatishga harakat qiladi.

* * *

O’ziga niqob kiyib yuradigan odam vaqt o’tishi bilan bu niqobga o’rganib qoladi va haqiqatan ham avvaliga qanday ko’rinmoqchi bo’lsa, o’shanga o’xshab qoladi. Lekin o’z kitobi va rasmlarida u o’zini himoya qila olmaydi. Uning da’volari esa havoyiligini ko’rsatadi. Tarasha tarashaligicha qoladi-da.

* * *

Hech qanday kuchanishlar o’rtamiyona asarni oliy asarga aylantira olmaydi. Didli zarshunos eskizdayoq uni yaratgan rassomning qalbini ko’ra oladi.

* * *

Odamlar go’zal so’zini shu qadar beparvo talaffuz etadilarki, natijada bu so’z o’z ma’nosini yo’qotadi-da, fikr yuritilayotgan narsa go’zalligi va ulug’ligidan mahrum bo’ladi.

* * *

Biz boshqalar bilan o’z qalb xazinamizni zo’r berib baham ko’rmoqchi bo’lamiz, lekin ular bundan qanday bahramand bo’lishni bilishmaydi. Zero, biz hayotda ular bilan birgalikda yelib boramiz. Lekin ularni doimo ham tushunavermaymiz, ular ham bizni tushunavermaydi. Biz begona yurtda bu yerdagilarning tilini deyarli bilmasdan yashayotgan odamlarga o’xshaymiz. Ular bizga juda ko’p ajoyib teran fikrlarni aytmoqchi bo’lishadi-yu, ammo biz tushunishimiz uchun eng sodda so’zlarni gapirishadi. Ularning miyasida bir-biridan qiziqroq g’oyalar g’ujg’on uradi-yu, biroq o’ta sodda so’zlar bilan cheklanishadi.

* * *

Nazarimda, shunday odamlar bo’ladiki, ular tug’ilishlari kerak bo’lgan joydan boshqa maskanlarda tavallud topishadi. Tasodifiyat ularni muayyan o’lkaga itqitib tashlaydi-da, umr bo’yi o’zlari ko’rmagan vatanlari firoqida azob chekadilar… Tug’ilgan yurtida begonalar bilan yashaydi, o’zlari ham boshqalarga begona bo’lib qolishadi.

Dilfuza JUMAEVA tayyorlagan

Manba: “Qashqadaryo” gazetasi № 094-soni