Бугун  таниқли инглиз адиби Уильям Сомерсет Моэм таваллуд топган кун

    Анчадан буён бир нарсани биламан, менинг феъл-атворимда муайян тоифадаги кишиларга ёқмайдиган, улар ҳазм қила олмайдиган аллақандай бир жиҳат бор, начора – ҳамага ҳам бирдек суюмли бўлиш мушкул савдо. Бироқ шундай бўлса-да, менга ғараз билан қаровчиларга ҳам ғашим келмайди, улардан хафа бўлиб юрмайман, аксинча шундай одамларни кўриб кўпроқ тетиклашаман, янада ғайратланаман. Лекин, барибир, ўша ғаразгўйларни ўзимдаги қайси жиҳат бунчалик беҳаловат қилар экан-а? — деган саволга жавоб топишни истайман. Ўз ижодимга бериладиган баҳоларга ҳам бефарқман…

Сомерсет Моэм
УМРИМ ДАФТАРИДАН

ЕТМИШ ЁШИМДА

Кеча менинг ёшим етмишга тўлди. Гарчи бунда бирор-бир мантиқ кўринмаса-да, ҳаётимизнинг ҳар бир янги ўн йиллигига қадамни-ҳаммамиз ҳам, табиий равишда, умримизнинг ўта муҳим воқеаси, деб ҳисоблаймиз. Ўттиз ёшга тўлганимда акам менга:”Сен энди ёш бола эмассан, эркаклар қаторига қўшилдинг. Демак, ҳар жабҳада эркакка муносиб иш тут”, деб огоҳлантирган эди. Қирқ ёшга тўлганимда мен ўзимча: “Мана, ёшлигим ҳам ўтиб кетди”,– деган фикрда эдим. Эллик йиллик юбилейим чоғида “Ўзингни алдамай қўяқол ва ҳаммасига кўникавер, энди сен ҳам бир кексайган кишисан”, – деган қарорга келдим. Олтмишга кириб: “Мана, қариликнинг остонасига ҳам қадам қўйдим” дея хўрсиндим. – Ҳа, энди барча чала ишларни тартибга солиш ва қарзлардан қутулиши палласи келди”. Театрдаги ишимни ташлаб, “Сарҳисоб” асаримни ёздим ва унда ўз кўнглим учун ўтган шу йилларда ҳаёт ҳақида, адабиёт хусусида нималарни билиб олганим, ўзим нима ишлар қилганим ва бу ишларимдан қандай завқ-шавққа ноил бўлганимни аниқлаштириб олмоқчи бўлдим. Аммо етмиш ёш – бу энди бошқа издиҳомли саналар ичида хийла муҳимроғидир. Бу ёшни одатда бир инсон ҳаётининг мезони сифатида эътироф қиладилар, англайдилар. Зеро, улуғ китобларда ҳам “Бани одамнинг ёши етмишдир”[1], – дея бежиз зикр этилмаган. Етмишдан кейинги ҳаёт йилларингизни Ажал ҳазратларининг барчага муқаррар чалғиси ўтмаслашганлиги боис сизга кўрсатган кутилмаган инояти, туҳфаси, деб қабул қилишингиз мумкин. Йўқ, етмиш ёш – бу энди қариликнинг остонаси эмас. Бу – қариликнинг айни ўзидир…

Туғилган куним турли тантанаю асъасаларсиз ўтди. Эрталаб, одатдагидек ишладим, кунинг иккинчи ярмисида эса уйимиз орқасидаги, одамлардан холи, осуда ва сокин дарахтзор хиёбонга сайрга чиқдим… Сайрдан қайтгач, ўзимга бир финжон аччиқ чой дамлаб, тушга қадар мутоала билан машғул бўлдим. Кейин яна ўқиш билан андармон бўлдим, эрмак учун ўйин қарталарида пасьянс услубида ўзимга фол кўрдим, радиодан янгиликларни эшитдим ва ниҳоят бир детектив романни қўлимга олиб, тўшакка чўзилдим. Китобни ўқиб бўлгач, ухлаб қолдим. Агар хонадонимдаги қоратанли хизматчи аёлларни ҳисобга олмасак, кун давомида бирор-бир киши билан бир оғиз ҳам сўзлаша олмабман.

Умуман, мен етмиш ёшлик юбилейимни айни ўзим хоҳлагандек ўтказдим. Яъни бу кунда хоҳлаганимча ўйладим, хаёл сурдим.

Бир неч йил муқаддам, ана шундай сайрлардан бирида қизим Лиза, дабдурустдан, “қарилик ҳақида ўйласам, беихтиёр даҳшатга тушаман”,– деб қолди.

– Мен унга:” Қизим, қариганингда бугун ҳаётингга зеб бериб турган кўплаб истак-хоҳишларинг сени тарк этишини ҳам унутма”, — дея таскин бердим. Қариликнинг ҳам ўзига хос афзалликлари бор.

– Қанақа афзалликлари? – сўради у.

– Масалан, айтайлик, қариганингда, фақат ўзинг хоҳлаган ишларнигина қилишинг мумкин. Мусиқадан, тасвирий санъатдан, бадиий адабиётдан истаганингча баҳра оласан; албатта улар билан машғул бўлишинг, айни ёшлик чоғларингдагидек кечмаслиги мумкин, аммо бундан баҳраварлик даражаси зинҳор пасайиб қолмайди, аксинча янгича бир жозиба касб этади. Ахир ўзинг энди иштирок этмаётган воқеа-ҳодисаларни, шунчаки четдан туриб кузатишнинг ўзи ҳам ғаройиб шодлик эмасми? Бунинг устига кишининг завқи-шавқи бир қадар сусайгандан сўнг, улардан мосуволик алами ҳам унчалик аччиқ бўлмайди.

Мен қизимга шундай таскин бердим-у, аммо шу пайтнинг ўзидаёқ, бу таскинларим хийлагина мубҳам, хаёлан чизиб бераётганим – келажак тасвири анчагина рутубатли тарзда эканлиги ўзимга ҳам аён бўлди. Ва кейинчалик, бирор фурсат ўтиб, мен мазкур муаммо юзасидан яна мушоҳадаларга берилар эканман, миямга бир фикр келди: қариликнинг энг катта афзаллиги бу – унинг кишига маънавий, руҳий эркинлик бахш этишида экан. Ва бу назаримда, ҳамиша, инсоннинг куч-ғайратга тўлган, ёшлик чоғларида ўзи учун муҳим саналган кўплаб нарсаларга беэтиборроқ, лоқайдроқ бўлиб қолиши билан бирга кечадиган жараёндир. Қариликнинг яна бир афзаллиги бор-у кишини ҳасаддан, ғараздан ҳамда нафрат ҳиссидан озод қилади. Комил ишонч билан айтишим мумкинки, мен ҳозир, шу ёшимда дунёда бирор бир зотга ҳасад қилмайман. Табиат менга муайян қобилиятлар ато этди, гарчанд уларнинг барисини ҳам сақлаб қололмаган эсам-да, молу-давлатга эга бўлдим, ҳатто мендан кўпроқ истеъдодга эга кишиларга ҳам заррача ҳасадим йўқ. Омад ҳам мени четлаб ўтмади, ҳамкор сафдошларимнинг омади кулиб, ошиғи олчи эканлигидан айримлар каби ҳасаддан тўлғониб, кечалари ухлаёлмаслик дардидан холиман. Мен узоқ йиллар ўзим эгаллаб келганим, у қадар баланд бўлмаган мана шу обрў-эътибор, иззат шоҳсупасини ҳеч бир гина-кудуратсиз, бажонидил бошқа бирор кишига бўшатиб бера оламан. Мени ўзим ҳақимда одамларнинг нима дейишлари-ю, нимани ўйлашлари ҳам қизиқтирмайди. Одамлар истаганларини ўйлайверсинлар. Албатта, кимгадир манзур эканлигинг кишига ёқимли кайфият, рағбат беради, аммо ёқтиришмаса, наилож, зоримиз бору зўримиз йўқ…

Анчадан буён бир нарсани биламан, менинг феъл-атворимда муайян тоифадаги кишиларга ёқмайдиган, улар ҳазм қила олмайдиган аллақандай бир жиҳат бор, начора – ҳамага ҳам бирдек суюмли бўлиш мушкул савдо. Бироқ шундай бўлса-да, менга ғараз билан қаровчиларга ҳам ғашим келмайди, улардан хафа бўлиб юрмайман, аксинча шундай одамларни кўриб кўпроқ тетиклашаман, янада ғайратланаман. Лекин, барибир, ўша ғаразгўйларни ўзимдаги қайси жиҳат бунчалик беҳаловат қилар экан-а? — деган саволга жавоб топишни истайман. Ўз ижодимга бериладиган баҳоларга ҳам бефарқман…

Умумий фикр ва эътирофларга кўра менинг энг яхши китобим “Инсоний эҳтирослар залвори” номли романимдир. Мазкур асар бундан ўттиз йил илгари чоп этилган эди. Бироқ, сотувга чиқарилган нусхалар сонига қараб айтишим мумкинки, уни ҳозиргача мутолаа қилишаётир. Роман учун бу чиндан-да узоқ умр, дейиш мумкин. Аммо ҳозирги ёшларнинг бундай қалин китобларни мутолаа қилишга унчалик ҳам хушлари йўқ, ва менимча, айни пайтда ушбу романимни қайсидир, менга номаълум сабабларга кўра севиб ўқиётган ўрта ва кекса ёшлилар ўтиб кетишгач, бу китобимни ҳам унутишади, зеро илгари менинг бу асаримдан ҳам кўра аҳамиятлироқ ва яхшироқ китоблар ҳам шундай қисматга маҳкум бўлган эди. Фақат бир-иккита комедияларимгина яна бирор фурсат саҳна юзини кўриши мумкинлигига умид боғлай оламан, бунга сабаб уларни мен Санъат ва адабиётни қайта тиклаш – Реставрация даврига мансуб драматурглардан мерос қолган руҳда, эски инглиз анъаналари руҳида ёзганман. Бундай комедиялар то ҳануз томошабинлар оммасининг кўнглини хушлашда давом этаётир. Мисол тариқасида биргина Ноэл Коуарднинг пьесаларини олайлик[2]. Шу боисдан менинг айрим пьесаларим ҳам ушбу томошаларнинг узун рўйхатида муносиб ўрин эгаллаб, ўз муаллифи – каминаи камтариннинг номи учун англия театри тарихи саҳифаларидан бир-икки сатрни ишғол қилиши ҳам эҳтимолдан холи эмас. Ўйлайманки, менинг яна бир-иккита энг сара ҳикояларим ҳам турли антологиялардан муқим жой олишга муяссар бўлар, бу уларнинг жуда зўр ёзилганлигидан эмас албатта, шунчаки – уларда баён этилган воқеа-ҳодисалар кечадиган жойлар вақт ўтиши, тамаддуннинг тараққиёти туфайли янада кучлироқ романтик ореол, қиёфа касб эта бориши билан изоҳланади. Шундай қилиб, икки-учта пьеса ва ўн чоғли ҳикоя. Ҳа, бу келажаккка сафарга отланаётган киши учун у қадар салобат касб этадиган мулк эмас, бироқ, ҳар ҳолда йўқ дегандан кўра бори-да. Агар мен шу фикрларим билан янглишаётган бўлсам-чи ва мени дафн этилганимдан кейинги бир ой ичидаёқ унутиб юбришса-чи, унда начора, ахир мен бу ҳақда барибир била олмайман-ку…

Мен ўзим қачонлардир ният қилган барча ишларимни амалга оширдим ва эндиликда ўзимни, ўзлигимни намоён қилган ҳолда, бемалол, киройи тадорик ва ҳозирлик ила ором олишга чоғланишим мумкин.

Айрим жиҳатлар борки, менинг бу қарорим нечоғли оқилона эканлигини яққол тасдиқлайди: мен ҳамиша бугунги кун билан эмас, кўпроқ келажак хаёли билан яшадим, кейинги пайтларда эса нимагадир ўтмишда қолган кунларим мени тобора ўзига кўпроқ жалб этаётир.(Бу балки табиийдир, зеро, ортимда шунча яшаб ўтилган йиллар залвори, одинда эса деярли ҳеч вақо кўринмайди).

Дарҳақиқат, мен ҳамиша келгусида қилажак ишларим режасини тузардим ва уларни аксари ҳолларда бажариб келдим, аммо ҳозир, шу ёшимда, бу каби режалар хусусида гап ҳам бўлиши мумкин эмас.

Ахир кейинги йил ёки йиллар қандай кечиши, улар бизга нималарни туҳфа этиши-ю, бизнинг маиший турмушимиз, ҳаётимиз қай тарафга ўзгариб кетишини ким ҳам олдиндан айтиб бера оларди? Бир пайтлар мен Ўртаер денгизининг ложувард кенгликларида сузиб юришни хуш кўрадиган елканли қайиғимни немислар тортиб олишди; машинам италияликларда қолди; уйимни ҳам гоҳ немислар, гоҳ итальянлар галма-галдан тасарруф қилишди, уй жиҳозларим, мебелларим, тўплаган китоб ва картиналарим бутун Европа бўйлаб сочилиб кетди, ҳали уларнинг барисини ўғирлаб кетишмаган бўлса-ям, шукур дейман. Аслида, бу йўқотишларнинг бирортаси мени ташвишлантирмайди. Ўз пайтида мен ниҳоятда дабдабали ҳаёт кечирганман, энди эса менинг эҳтиёжим учун бир жуфт хонадан иборат уй, уч маҳал овқат ҳамда рисоладагидек китоб ғазнасига эга кутубхона бўлса бас.

Хаёлларим мени бот-бот, олис-олисларда қолиб кетган ёшлик чоғларимга бошлаб бораверади. Мен у пайтларда, энди эсласам, ўзимнинг ҳам ғашимни келтирадиган, афсус-надоматга лойиқ шумликларни қилган эдим. Аммо мен ўтмишимни эслаб, ўзимни ҳадеб изтиробга ташлашдан чекинаман, имкон қадар ўтмиш хотираларим бугунимга соя солишига йўл қуймасликка тиришаман: ўпкангни бос, дейман ўзимга-ўзимга, ахир бу бемаъниликларни бугунги “сен” эмас, балки ўша узоқ ўтмишда яшаган “сен” қилган-ку, дейман. Албатта, ўша пайтларда мен кимларгадир ёмонликлар ҳам қилганман, кимларнидир кўнглини қолдирганман, бироқ ўтмиш хатоларини тузатишнинг имконини тополмасдан, ўз гуноҳларимни ювиш учун бошқа бировларга яхшиликлар, хайру мурувватлар кўрсатишга интилдим. Баъзан ўша йилларда мен ўзим бой берган муҳаббат саргузаштларим, жисмоний ҳузур-ҳаловатларим ҳақида ҳам ўкинч билан ўйлайман, бироқ ўзимга хос нозиктаъблигим, киборлигим туфайли уларни бой бермасликнинг имкони бўлмаганлигини ҳам биламан: бинобарин, бундай ишларда ҳамма гап “асосий масала”га бориб тақалганда, мен ҳамиша ўзимда аллақандай жисмоний ижирғанишни туярдим ва бу ҳолат мени илгари юрагимни ҳаприқтирган ҳис-туйғулардан совутар, вужудимни исканжада тутгандек тутиб қоларди. Ҳа, нафсиламбрини айтганда, мен ўз ҳаётимни, анчагина, ҳатто ўзим истаганимдан ҳам кўра совуққонроқ донишмандлик билан кечирдим.

Одатда аксарият одамлар табиатан сергап бўлади, қарияларни-ку айтмай қўяверинг. Мен ҳамиша гапиришдан кўра тинглашни хуш кўрардим, бироқ сўнгги пайтларда менинг ўзим ҳам жуда сергап бўлиб бораётгандек туйилаётирман. Тўғри, мен ўзимда бу айбни пайқашим биланоқ, уни бартараф этишга киришдим. Шундоқ ҳам қари чолларнинг “минғир-минғири”га ҳар кимнинг ҳам асаби дош бермайди, шу важдан киши кексайганда атрофидагиларнинг меъдасига тегмаслиги учун бир қадар сергакроқ, зийракроқ бўлмоғи жоиз. Масалан, ҳадеб ёшларнинг даврасига суқилиб киравериш ҳам ақлдан эмас, чунки сизнинг ҳузурингизда ёшлар ўзларини жуда ноқулай, хижолатпазлик исканжасида сезадилар, улар даврасини тарк этишингиз биланоқ, “хайрият-ей”, – дегандек енгил нафас оладилар. Агар бирор-бир қария ўз ҳаётида муайян бир муваффақиятларни қўлга киритган, жамиятда обрў-эътибор қозонган бўлса, албатта, вақти-вақти билан ёшлар ҳам уни йўқлаб, суҳбатига ошно бўлишлари мумкин. Бироқ, шунда ҳам қари киши бир нарсани тўғри англамоғи керак, ёшлар аксарият ҳолларда қариянинг ўзини ҳурмат қилганидан эмас, балки кўпроқ, ўз тенгқур дўстларига мана шу қария билан мулоқотда бўлганликларини мақтаниб сўйлаб юриш учун ташриф буюрадилар. Яъни муҳтарам кекса киши ёшлар учун, баайни бир чўққидирки, унинг мулоқотига ноил бўлиш, бамисоли ўша чўққини забт этиш кабидир. Таассуфки, ёшлар учун бу чўққига кўтарилишдан мақсад ҳайбатли чўққида туриб табиат гўзаллигига боқиш ёки баландликдан пастга қараб эниш завқини туйиш эмас, балки бор-йўғи ана шу чўққини забт этиш жараёнида ўзлари кўрсатган жасоратдан фахрланиб, бу ҳақда мақтаниш ҳиссидан иборат бўлади. Шу сабабли ҳам, қариялар яхшиси ўз тенгқурлари билан мулоқотдан баҳра олганлари маъқулроқ. Агар, улар ўз тенгқурлари билан муомаладан завқ ва шодлик ҳиссини туя олсалар, уларнинг омади чопгани шу бўлади. Менинг ўзимга қолса, бир оёғи тўрдаю бир оёғи гўрда бўлган кексаларнинг суҳбатидан кўра зерикарлироқ машғулотнинг ўзи йўқдек. Сабаби, аҳмоқ киши кексайиб, ақлли бўлиб қолмайди, кекса аҳмоқнинг суҳбатидан эса худонинг ўзи сақласин. Мен бир нарсага – ўз устидан вақтнинг ҳукмини тан олмасдан, кўнгилни оздирар дражада ўзини навқирон қилиб қилиб кўрсатишга чиранадиган кишининг суҳбатига чидаш мушкулми ёки ўзи ўтмишда қотиб қолган ва теграсидаги дунё ҳам унинг билан ўша ўтмишда қотиб қолмаганлигидан аламзадалик туйиб, ҳамма нарсага жиғибийрон бўладиган, ҳар кимга заҳрини пуркайдиган кишига тоқат қилиш мушкулми? — деган масалага аниқ жавоб бера олмайман…

Баъзан инсон ўзи учун она табиат нечоғли беназир ва фараҳбахш неъматларни ато этганлигини идрок этиши, англаши учун ақл бовар қилмас даражада узоқ вақт талаб этилади. Менинг ўзим ҳам яқиндагина, ҳаётда қанчалар омадим кулганлигини англаб қолдим, умрим мобайнида бирор маротаба бош оғриғи, тиш оғриғи нималигини билмабман, ошқозон-ичак санчиқларидан азоб чекмадим. Янглишмасам, уч кун бўлди, бир жойда ўқиб қолдим, машҳур файласуф Кардано[3], таржимаи ҳолида ўзининг етмиш ёшга тўлганида ҳали оғзида ўн бешта тиши бус-бутун сақланганлигидан фахрланиб ёзган экан. Менинг эса худди шу ёшимда, санаб кўрсам, ҳали йигирма олтита тишим бутун. Узоқ умрим мобайнида мен ҳам бир қатор оғир хасталикларга дучор бўлганману силга чалиндим, ичбируғ бўлдим, безгак билан оғридим ва яна Худо билсин қанча касалликлар билан олишишимга тўғри келди, бироқ ҳеч қачон ичкиликка муккамдан кетмадим, овқатланишда ҳам меъёрни билдим ва натижада ҳали-ҳануз менинг мушакларим бақувват, юрганимда ҳансирамайман. Албатта, соғлиғинг жойида бўлмаса, қариликдан яхшилик кутиб бўлмаслигини ҳамма ҳам билади. Дарвоқе, бунда пулнинг ҳам ўрни бор, ҳолбуки, қариганингда унчалик ҳам катта пул шарт эмас, боиси кексаликда эҳтиёжларинг ҳам бир қадар чекланган бўлади-да. Аслини олганда, ҳаётда асосан ёмон ишларга кўпроқ пул сарфланади, кексалик чоғингда эса бадастир, киройи одам бўлиб юриш осонроқ… Тақдиримга шукроналар айтаманки, кўп сонли китобхонлар аҳлининг ёзганларимга нисбатан меҳру муҳаббати туфайли ўзимнинг фаровон турмушимни, хоҳиш-истакларимни таъминлайман, ёрдам беришим лозим бўлган кишиларга моддий кўмак кўрсатишга қурбим етади. Хасислик ва бахиллик кексаларга хос қусур. Одатда қарияларга моддий бойлик асосан, пулга муҳтож кишиларни ўз ҳукмида тутиб туришлари учун зарур бўлади. Мен ўзимда бу қусурни кўрмайман.

Хотирам ҳам яхши сақланган; тўғри баъзан мен кишиларнинг чеҳрасини ёки исмларини унутиб қўяман, аммо қачонлардир ўқиган нарсамни ҳамиша мукаммал эсда тутаман. Шу ўринда бир ноқулайликни айтиб ўтмоғим жоиз, мен шу пайтгача жаҳон адабиётидаги энг машҳур романларнинг ҳар бирини икки ёки уч маротабадан ўқиб чиқдим ва улар энди менга худди илгаригидек завқ-шавқни, мароқни бера олмайди. Замонавий адибларнинг эса мени қизиқтиришлари жуда камдан-кам юз беради; билмадим, агар ҳозирда ўқиётганим мана шу ўнлаб детектив китоблар бўлмаганида мен нима қилар эдим, бу китоблар, гарчи уларнинг мазмуни ўқиб чиқишим биланоқ ёдимдан кўтарилиб кетса-да, мени ёмон ўйлардан чалғитади, вақтимни ўтказишга ёрдам беради. Мени мутлоқа қизиқтирмайдиган нарсалар, жойлар, шахслар ҳақидаги китобларга, гарчанд улар қанчалик қизиқарли ва маърифий қилиб ёзилган бўлмасин, азал-азалдан унчалик хушим йўқ. Мен, масалан, Сиам тарихи ҳақида,ёки эскимосларнинг турмуш тарзи хусусида ҳеч қандай маълумотга эга эмаслигим борасида ҳеч қачон қайғуриб, афсус чекмайман. Шунингдек, Мандзонининг[4] таржимаи ҳолини ўқишни ҳам истамайман, жасоратли Кортес[5] ҳақида айтадиган бўлсам, менга унинг машҳур Дарьен чўққисини забт этганлигини билишимнинг ўзи кифоя, деб ҳисоблайман Мен ҳанузгача ёшлигимда ўзим севиб мутолаа қилган шоирларнинг шеърий китобларини варақлаб тураман, замонавий шеъриятни ҳам қизиқувчанлик билан кузатиб бораман. Ўзимнинг узоқ йиллик умрим давомида Йейтснинг, Элиотнинг сўнгги асарларини илк нашрларида ўқиганлигимдан фахрланаман. Мен яна Сэмюэл Жонсонга қандайдир алоқаси бўлган ҳар қандай китобни, Колриж, Байрон, Шелли ҳақидаги ҳамма-ҳамма китобларни ўқиб чиқишга тайёрман. Қариганингда, албатта, жаҳон адабиётининг дурдона асарларини илк бор ўқиётганингдаги каби сурур ва завқни туя билмайсан, аммо, бундан энди афсусланишга ҳожат йўқ, айтадиларку “ўтган — ўтди, кечган — кетди”, — деб… Яна бир хафа қиладиган жиҳат шундаки, баъзан айрим асарларни қайта ўқиб, улардан қалбингни жунбушга келтирадиган ҳеч нарсани топа олмайсан, ҳолбуки, улар сени бир пайтлар ниҳоятда тўлқинлантирган, ҳаяжонга солиб, хаёлингни ўғирлаган бўлади. Масалан, Китснинг “Осмонга тик боқаётган одам” асаридаги каби. Бироқ, яна бир нарса борки, мен ҳамон унинг бағрига ўзгача бир хоҳиш ва ўзгача бир ҳаяжон билан ғарқ бўлишим мумкин. Бу — фалсафадир, йўқ мен айтаётганим турли атамалар бўтқасидан иборат совуқ сафсатабозлик эмас, балки, чиндан-да борлиқдаги барча мажудлик учун даҳлдор бўлган муаммоларни талқин қилувчи, шарҳловчи фалсафадир: “Модомики, инсонларнинг изтиробини енгиллатишга хизмат қилмас экан, файласуфнинг ҳар қандай гапи пучдир”. Платон ва Аристотель асарлари менга таскин беради ва ўйлашга, тафаккур қилишга ундайди (айримлар Аристотелнинг тили бироз ғализроқ дейишади-ю, бироқ агар ўзингизда юмор ҳисси бўлса, сиз ундан анчагина қизиқарли нарсаларни топишингиз шубҳасиз). Шунингдек, Плотин, Спиноза, ва замондошларимиз бўлган яна бир-иккита донишмандлар, масалан, Брэдли[6] ва Уайтхед[7] асарларини ҳам бажонидил мутолаа қиламан. Гапнинг индаллосини айтганда, фақат ана шу зикр этилган алломалару қадимги юнон трагедиянависларигина ҳаётнинг моҳияти ҳақидаги чин гапларни, ҳақиқатларни маҳорат билан айта олишган. Фақат ўшаларгина кишида фикр-ўй туғдирадилар ва айни пайтда кўнгилларга таскин бера оладилар. Уларнинг асарларини мутолаа қилиш, менинг наздимда, худди осуда шамол ҳамроҳлигида сонсиз-саноқсиз ороллар сочилиб ётган бепаён денгиз мавжлари аро елканли қайиқда сузишдек туйилади…

Менимча, санъатнинг моҳиятини унинг ишлаб чиқариш эффекти (самараси)да эканлигини эътироф этиб, бундан эса “санъатнинг қиймати гўзаллигида эмас, балки керакли таъсир кучига эга бўлишидадир”, дея хулоса қилгувчи файласуфлар ҳақдирлар. Модомики, самаранинг ўзи самарали таъсир кучига эга эмас экан, у ҳеч бир маъно касб этмайди. Агар санъат фақат ижодкорнинг кўнгилхушлиги учун яратиладиган бўлса, гарчанд у қай даражада баландпарвоз, кўтаринки руҳда бўлмасин, ундан жамиятга манфаат кам бўлади: бундай асарларнинг меъморий обидаларнинг ҳайбатли гумбазини елкасида тутиб тургувчи улкан устунлар пештоқига қўндирилган митти ҳайкалчалардан фарқи йўқ; зеро, бу митти ҳайкалчалар ўзининг хилма-хил кўринишлари, нафислиги билан кўзларимизни қувонтиради, бироқ уларда ҳеч бир ижтимоий фойдали юк, вазифа бўлмайди. Агар санъат кишиларни бирор-бир эзгу ҳаракатга чорламас, даъват қилмас экан, у бор-йўғи соҳиби ақл – интеллектуаллар учун афюн бўлиб қолаверади.

1944 йил

САКСОН ЙИЛЛИК УМР ЙЎЛЛАРИМГА БИР НАЗАР

Кишининг саксон ёшга тўлишида ҳеч бир қизиқарли жиҳат йўқ, албатта. Ҳозирда одамлар илгариги даврларга қараганда, хийла узоқ яшашмоқда. Шунинг учун ҳам ёшлари тўқсондан ошиб кетса-да, ҳамон ўзининг куч-ғайратини, ишчанлик қобилиятларини йўқотмаган қариялар ҳақидаги гап-сўзлар тез-тез қулоғимизга чалиниб туради. Шу боисдан, менинг сиз азизларга бугунги мурожаатимни, бор-йўғи, инсон ўз умри давомида бир маротабагина саксон ёшга тўлиши мумкинлиги важҳидан, деб қабул этгайсиз.

Мен ўзимнинг узоқ йиллик умрим мобайнида урф-одатларимиз, анъаналаримиз, тафаккур тарзимизда юз берган кўплаб ўзгаришларга шоҳид бўлдим, ва ўйлайманки, улар ҳақида сўзлаб берсам, бу сизларга ҳам қизиқ бўлади. Инсоннинг қувваи ҳофизаси, хотираси одатда жуда қисқа бўлади; масалан, атиги бундан ярим аср муқаддам эсини таниган киши ҳам баъзан, ўша пайтларда бу олам нақадар ўзгача бўлганлигини эслаши, идрок этиши мушкулдир. Ёшларимиз эса илгариги дунё ҳақида мутлақо тасаввурга ҳам эга эмаслар, уларнинг наздида бугун уларни қуршаб турган нарса, ҳодисалар гўёки даққиюнус даврларидан буён мавжуд бўлган ва ҳамон айнан шундай барқарордек.

Мен ўн саккиз ёшга тўлиб, тиббиётни ўрганишга кириша бошлаган пайтимдаги дунё ҳали на самолётни, на машиналарни, на кино, на радиони ва на-да телефонни билар эди. Бир куни бизнинг Кентернберндаги мактабимизга бир маърузачи воиз келди ва у ҳаммамизни ҳайратга солиб, жудаям содда ва ғариб алпозда, хира ва узуқ-юлуқ тарзда бўлса-да, одам овозини қайта такрорлайдиган аппаратни намойиш этиб кўрсатди. Бу ғаройиб аппарат – илк граммафон эди. Мени ўшанда бағрига олган дунё ҳали ўз уйларини кўмир билан иситар ва бундан бизлар анчагина азият чекардик, ёритиш учун эса газли ёхуд керосин лампаларидан фойдаланиларди. Оддий уйдаги ваннани бизлар фақат бойларнинггина уйида бўладиган ҳашамат деб билардик. Бой одамлар (одатда уларни “экипаж соҳиблари” деб аташарди) кареталарда ёки ландо деб аталмиш салобатли араваларда юрардилар. Улардан сал камбағалроқлар – “пролетка” ва “шалдироқ арава” номи билан машҳурроқ тўрт ғилдиракли кажаваларда, янаям камбағал аҳоли эса – жамоат учун умумий бўлган, оғир юк тортувчи отларга қўшиладиган дилижансларда юришарди. У пайтларда Лондон кўчаларида турли машшоқлар ҳамда шарманкачилар тинимсиз изғиб юришар, улар сиздан узоқроққа кетишларини истасангиз, албатта қўлларига пул тутқазишингизга тўғри келарди. Якшанба кунлари шаҳар ҳовлиларини ажабтовур бўғиқ овозли қўнғироқларини даранглатиб, иссиқ булочка сотувчилар айланиб юрардилар ва одамлар, эрталабки нонушта учун бирор-бир ширинлик ёки ёпган нон олиш мақсадида бу сотувчиларнинг олдига югиргилаб чиқишарди.

У пайтларда ҳаёт кечириш анчагина арзон эди. Масалан, мен авлиё Фома шифохонасига ишга кирганимда Синвент-сквер кўчасидаги барча қулайликларга эга икки хонани ҳафтасига бор-йўғи ўн саккиз шиллингга ижарага олган эдим. Хонадон соҳибаси яна ўн икки шиллинг бадалига мени бир ҳафта давомида, эрталаблари тўйимли нонушта ва кечқурун-соат олти яримларда ишдан қайтганимда – кечки овқат билан боқар эди. Шифохонанинг ўзида эса тўрт пенсга буғдой унидан тайёрланган нон, сариёғ ва бир стакан сут олиб тановвул қилиш мумкин эди.

Шундай қилиб, ойига ҳаммаси бўлиб ўн тўрт фунтгина сарфлаб, мен нафақат бинойидек яшардим, балки бу пуллар эвазига ўқишимга тўловларни амалга оширар, ўзимга зарур асбоб-ускуналарни харид қилар, ҳаттоки, баъзи бир кўнгилхушликларимга ҳам шу пулдан ажрата олардим. Жудаям танг қолган пайтларимда эса, ҳамиша қўлимдаги микроскопимни уч фунт эвазига гаровга қўйиб, вазиятдан чиқиб кетишим мумкин бўларди.

Бисотимдаги пулларим у пайтлар ҳафтасига камида бир маротаба театр санъатидан баҳра олишимга ҳам изн берарди. Мен чипта оладиган партернинг сўнгги қаторларига у пайтлар, ҳозирдагидек салобату виқор билан кириб бориш шарт эмасди. Навбатга ҳам мутлақо эътибор берилмасди.Томашабинлар тўдаси кириш эшиклари олдида йиғилишар, эшиклар очилиши биланоқ, қий-чув, тўполонлар билан, ур-йиқит қилиб, бир-бирларини суришиб, имкон қадар яхшироқ жойларга ўзларини урардилар. Аммо шу ҳолатнинг ўзи ҳам мароқли бир кўнгилхушлик эди, назаримда. Мен машҳур санъат дарғалари Генри Ирвингни ва Эллен Терриларни ўз кўзим билан кўрганман. Шунингдек, “Иккинчи миссис Тенкерей”[8] спектаклида миссис Патрик Кэмпбеллнинг ва “Жиддий бўлиш нақадар муҳим” спектаклида Жорж Александрларнинг ижросидан баҳраманд бўлганман. Аммо менга энг катта шодликларни шанба кунлари Тиволи мюзик – холлидаги томошалар бахш этарди. Эндиликда, ҳамма эсидан чиқариб юборган бу Мюзик-холл у пайтларда ўз шуҳратининг энг юқори чўққисига кўтарилганди. Мазкур санъат кошонасида ўзларининг энг гуллаган даврларида Мари Ллойд, Бесси Белвуд, Веста Тилли, Альбер Шевалье, Дан Лено каби унутилмас шуҳратга сазовор санъаткорлар ижод қилишган. Уларнинг ҳар бири алоҳида, томошабинларни нақд йигирма дақиқагача кучли ҳис-ҳаяжон оғушида тутиб тура олар эдилар. Ҳайратланарли даражадаги истеъдод соҳиблари эди бу зотлар.

Бу улуғ санъаткорларга сўнгги йилларда ижод қилган комедия актёрларидан фақатгина ҳамманинг меҳрини қозонган ва вафоти билан барчани бирдек азадор этиб, чуқур қайғуга кўмиб ташлаган Сид Фильднигина тенглаштириш мумкиндир, эҳтимол.

Ўша пайтларда сайру саёҳатлар ҳам унчалик қимматга тушмасди. Мен йигирма ёшга тўлганимда, пасха байрами муносабати билан бериладиган олти ҳафталик таътилимни Италияда ўтказгандим. Кейинчалик Пизада бўлдим, бир бева аёлнинг (унинг ёши бир жойга бориб қолган эди) одамлар билан гавжум пансионатидан жуда шинам бўлган ҳужрачани ижарага олиб, бир ой мазза қилиб мўъжизакор Флоренцияда яшадим. Шундан кейин Венеция ва Миланда бўлиб, Лондонга қайтдим. Ўшанда ушбу саёҳатим харажатлари, темирйўл чипталари баҳосини ҳам қўшганда – менга йигирма фунтга тушганди, аммо бу саёҳатлардан олган таассуротларим, завқу шавқимнинг чеки-чегараси бўлмаган.

Талабалик чоғларимда мен Авлиё Фома шифохонасида беш йил ишладим. Тиббиёт соҳасига унчалик ҳам кўнглим чопмаганлиги сабабли мендан тайинли талаба ҳам чиққани йўқ. Ёшлигимдан ёзувчи бўлишни орзулар эдим, шунинг учун ҳам кечки овқатдан сўнг ҳамиша тинмай мутолаа қилар ёки нималарнидир қоралаш билан машғул бўлардим. Тез орада мен “Ламбетлик Лиза” романимни ёзиб, уни нашриётга жўнатиб юбордим. Шифохона ҳузуридаги таҳсилим тугагач, романимни нашр этишди ва у маълум даражада машҳурликка ҳам сазовор бўлди. Бу машҳурлик албатта, тасодифий ҳол эди, аммо мен ўшанда буни қаёқдан ҳам билай. Оқибатда, мен энди шифокорлик ишимни буткул ташлаб, профессионал ёзувчи бўлишим мумкин экан, деган қарорга келдим. Менга шифокорлик дипломини олиш имкониятини берган сўнгги имтиҳонни топиширганимдан атиги уч кун ўтиб, Испанияга тил ўргангани ва навбатдаги китобимни ёзиш учун жўнаб кетдим. Шунча йиллар яшаб, умримнинг ўша паллаларига қайта назар ташлар эканман, бугунги кунда мен ёзувчининг ҳаётда бирор-бир муваффақиятга эришиши осон эмаслигини ва қалам аҳлига аксарият ҳолларда ҳатто нонини топиб ейиш ҳам мушкул кечишини жуда аниқ-равшан биламан. Шу сабабли ҳам ўша пайтлардаги қарорим нечоғли аҳмоқона таваккал бўлганлигини тан оламан. Аммо у чоғлар бундай шубҳа-гумонлар миямнинг бир чеккасига ҳам келмаган, етти ухлаб тушимга ҳам кирмаган эди, албатта. Мен шундай қилиб, тиббиётни бутунлай ташладим ва бу ишимдан енгил нафас олдим; бироқ шундай эса-да, касалхонадаги фаолиятим билан кечган беш йиллик умримга ҳеч қачон афсусланмайман. Ҳатто аксинча: мен шу пайтгача инсон ҳақида нимаики билимларга эга бўлган бўлсам, уларнинг барисига айни мана шу йилларим мобайнида эришганман—зеро, касалхона шароитида ҳар қандай инсоннинг бор моҳияти, табиати шундоққина кўз ўнгингизда намоён бўлади. Дард азобини бошдан кечираётган, ўлим қўрқувини ҳис этаётган беморлар ўз шифокорларидан қалби тубидаги бирор-бир туйғуни яшира олмайдилар, сир сақлашга уринсалар-да, бунинг уддасидан чиқа билмайдилар.

Ростини айтсам, мен ўзим ҳақимда гапирмоқчи эмасдим, аммо ўйлаб қарасам, бугун таржимаи ҳолимга оид айрим маълумотларсиз сўзлашим даргумон кўринади. Шифохонадан ишдан кетганимдан кейинги ўн йил мен учун жуда оғир кечди. Дастлабки муваффақиятимдан кейин омад мендан бутунлай юзини ўгирди. Мен бир неча романлар (улардан фақат биттасигина “пичоққа илинадиган” эди, холос) ва пьесалар ёздим. Ёзган пьесаларимни олган театр директорлари шу заҳотиёқ қўлимга қайтариб тутқазардилар. Бу йиллар давомида менинг бир йиллик даромадим ҳаммаси бўлиб, юз фунтдан ошмас эди. Шундан кейин яна бирдан омадим кулиб қолди. Слоун-скверда жойлашган “Корт-тиэтр”ни ижарага олган жанобнинг бир пьесаси кутилмаганда омадсизликка учраб, умидлари чиппакка чиқибди, ундан кейинга мўлжалланган асар ҳам ҳали ниҳоясига етмаган экан, у бечора эса танг вазиятдан қандай чиқишни билмай қолибди. Шунда у менинг “Леди Фредирик” пьесамни ўқиб кўриб, гарчи пьесам унга маъқул келмаган бўлса-да, бир-икки ой, одамлар ундан безиб улгургунча, асарни саҳнада ушлаб туриш мумкиндир, деган фикрга келибди. Аммо, омадимни қаранг-ки, “Леди Фредирик” оз эмас, кўп эмас, роппа-роса ўн беш ой саҳнадан тушмади. Шундан кейин орадан унчалик ҳам кўп ўтмай, Лондоннинг ўзида менинг бир йўла тўртта пьесам саҳналаштирилиб, намойиш этилди. Илгари ҳеч қачон бундай бўлмаган экан шекилли, барча газеталар бу ҳақда ижобий маънода “шов-шув” кўтариб юборишди. Шу ўринда сохта камтарликни бир четга суриб, айтишим мумкинки, энди бутун шаҳар мен ҳақимда гапира бошлади. Айтишларича, ўша пайтларда қачонлардир фаолият юритганим — Авлиё Фома шифохонасида бир талаба, мен турли тиббий операциялар жараёнида қўл остида ассистент бўлиб ишлаган жарроҳдан, мен ҳақимда — сиз фалон драматургни танийсизми?– дея сўраган экан. У шифокор: “Ҳа уни жуда яхши эслайман. Бу жуда ачинарли ҳол. Ўйлашимча, шундай қўли гул жарроҳ бўлиши мумкин бўлган йигитнинг, пьеса ёзаман деб, тиббиётни ташлаб кетиши, ҳаммамиз учун ҳам катта йўқотиш бўлди !” –деган экан.

Менимча, ўша жарроҳ ҳам ўз нуқтаи назарича, қайсидир жиҳатдан ҳақ эди. Қолаверса, ундан бошқа яна кўплаб кишилар ҳам ҳақли равишда менинг адабиётдаги бундай муваффақиятимни шунчаки ўткинчи тасодифнинг ҳосиласи, деб ҳисобларди. Бироқ нима бўлгандаям, мана шу муваффақият мени қашшоқлик ботқоғидан олиб чиқди, янгидан-янги дўстлар орттиришимга сабаб бўлди. Мен энди ҳар турли томошагоҳларга кирганимда, яхшироқ жойни эгаллаш учун олақуроқ оломон орасидан чопқиллаб чиқмасдим, аксинча энг нуфузли кишилар қаторида, ҳурмат ва эҳтиром билан ҳашаматли ўриндиқларда ўтирардим.

Дарвоқе, энди гапимнинг бошида ваъда берганим, сўнгги эллик йил ичида мамлакатимизда юз берган ўзгаришлар, воқеа-ҳодисалар хусусидаги мулоҳазаларимга қайтсам, маъқулроқ бўлар. Мени эндиликда анчагина таниқли драматург, жуда машҳур киши сифатида турли зиёфатларга чақира бошладилар, шуни ҳам айтишим керакки, уларнинг аксарияти жуда катта дабдабаю асъасалар билан ўтказиларди. Бундай зиёфатларга эркаклар албатта фрак кийишиб, бўйинларига оппоқ галстукларни боғлаб боришарди, аёллар эса – этак қисми анчагина узун қилиб тикилгувчи қимматбаҳо ва нафис кўйлакларда ташриф буюрардилар. Улар ўзларининг узун сочларини бошининг қоқ тепасига чамбар қилиб танғиб, турли гулли безаклар билан зийнатлашдан эринмасдилар. Зиёфатга таклиф этилган барча кишилар келиб йиғилгач, ҳар бир жентельменга у қайси бир хонимни дастурхон ёнига етаклаб бориши кераклиги ҳақида олдиндан айтиб қўйиларди. “Дастурхон сизларга мунтазир” деган чорлов янграши билан ҳар бир эркак, ўзига инониб топширилган хонимнинг қўлидан тутарди. Бундай пайтларда, ошхона томон йўналган ушбу шукуҳли сафнинг олдида одатда уйнинг эгаси, бирорта энг мартабали беванинг қўлидан тутиб борар, бошқалар эса унинг ортидан дабдабали бир виқор билан эргашардилар. Сафнинг охири хонадон бекаси билан якунланар, у ҳам амалдаги таомилга кўра аллақайси герцогнингми, ёки элчинингми қўлларига бироз таяниб, нозу ишвалар билан қадам оларди. Бундай зиёфатлар чоғида дастурхонга қанча миқдорда овқат тортилишию биз не қадар тўйиб таомланганлигимизни айтсам, балки ишонмассизлар. Дастлаб тановвулни шўрвадан ёки таъбга кўра бошқа бирор-бир суюқ овқатдан бошлардик, кейин балиқ ейиларди, кейин қовурдоқ, қовурдоқдан олдин яна турли газаклар тортиларди. Ниҳоятда тўйимли тайёрланган, сергўшт қовурдоқдан сўнг меҳмонларни ичига ях бўлаклари солинган турли мева шарбатлари билан сийлашарди: айтишларича, овқатланиш ўртасида ичиладиган шарбат, иштаҳадаги иккинчи нафасни очар экан. Шарбатхўрликдан сўнг парранда гўштига гал келарди (бу таом албатта мавсумий бўларди), ундан кейин эса хилма- хил ширинликлар, пишириқлар ҳамда меваларга ўтиларди. Одатда шўрвага бақамти узумдан тайёрланган ниҳоятда ўткир қувватга эга херес виноси, бошқа таомлар билан эса яна ўзгача винолар, жумладан шампан виноси ҳам ичиларди.

Бугунги кунда тобора камтарона кўриниш касб этиб бораётган дастурхонлардан тамадди қилиб юргувчилар, ўша вақтлардаги кишиларнинг еб-ичишларига ҳар қанча ҳавас қилсалар арзийди. Ҳа, у даврларда одамлар овқатланишнинг ҳадисини ҳам обдан яхши билишар эди. Лекин, бундай бўкиб еб-ичишлар зинҳор изсиз кетмасди. Зеро, “маззасининг жаззаси бор” , — деган ҳикмат бежизга айтилмайди. Бундай кайфу сафолардан кейин одамлар ҳаддан ташқари семириб кетишар, натижада ҳар бир дақиқаси қорин-қурсоқ ғамида кечадиган Лондон зиёфатлари мавсумидан кейин улар соғлиқларини қайта тиклаш, хусусан жигарларида юз берадиган салбий оқибатларни бартараф этиш, шунинг-дек ортиқча вазнларидан халос бўлиш илинжида Германиядаги шифобахш сувларга томон ошиқардилар. Менинг бир танишим бўларди, у ҳар йили Карлсбад шаҳрига икки хил бичимдаги кийим билан йўл оларди: бирисини— сиҳатгоҳга кийиб борса, иккинчи бичимдаги либосини ўн-ўн беш килолик вазнини ташлагач, у ердан қайтишида кийиб келарди.

Бундай зиёфатлардан кейин, ўша пайтлардаги одоб юзасидан, камида бир ҳафта мобайнида, сизни зиёфат қилган хонимга эҳтиром юзасидан уникига миннатдорчилик ташрифларини адо этишингиз лозим бўларди. Мабодо у уйида бўлмаса, (албатта, аксарият ҳолларда бу ҳол айни сизнинг дилингиздагидек иш бўларди) сиз хонадон соҳиблари учун иккита ташриф қоғозингизни (уларнинг бирини хоним учун, бирисини эса унинг турмуш ўртоғига атаб) қолдиришингиз керак эди. Бунга муваффақ бўлмасангиз, сиз мана шу башанг кийимингиз — сюртук ҳамда олачипор шимда, усти кулранг матодан қопланиб тугма қадаб тикилган, локланган бошмоқларингиз билан, бошингиздаги салобатли цилиндрингизни қўлингизга олиб, уйнинг иккинчи қаватидаги меҳмонхонага, оқсоч ходиманинг олдига чиқишингизга тўғри келарди. Меҳмонхонада эса цилиндрингизни бир четга қўйиб, камида ўн-ўн беш дақиқа бека билан, у ёқ-бу ёқдан суҳбатлашган киши бўлардингиз, шундан сўнггина кўнглингиз хотиржам тортиб, уйни тарк этар ва эшик ёпилгачгина енгил нафас олардингиз.

Бутун мавсум давомида ҳали у ерда ҳали бу ерда турли кўнгилочар бал ва зиёфатлар ўтказиб туриларди. Агар сиз чинданам машҳур киши бўлсангиз, бир куннинг ўзида бўлиб ўтадиган бир неча балга таклифномалар олишингиз ҳам мумкин эди. Бу баллар, зинҳор ҳозирги пайтдаги чакана гап-гаштакларга ўхшамасди. Эркаклар унга албатта фракда, ичидан оқ нимча, кўтарма ёқали кўйлак, қўлларига эса оқ қўлқоп кийган ҳолда ташриф буюрардилар. Ҳар бир ойимқизнинг қўлида балга мўлжалланган махсус варақачалари бўлиб, агар бал мобайнида улар банд этилмаган бирор рақс бўлса, сизни таклиф этишлари учун шу варақачага ўз исмингизни ёзиб қўйишингиз мумкин бўларди. Ойимқизларга кўпинча уларнинг оналари ёки холалари ҳамроҳлик қилардилар ва улар ҳам ўзаро тенг-тўшлари билан то эрталабки соат тўрт-бешларгача, бамайлихотир суҳбатлашиб ўтиришар, аммо шунда ҳам кўзларини ўзларига тегишли ойимқиздан узмасдилар. Зеро, улар ўз қизлари, бал мобайнида битта кавалер билан кетма-кет рақсга тушиб, мартабаларига зиён етказиб қўйишидан хавфсирардилар-да. Бундай ҳол эса, ўша пайтдаги таомилга кўра ниҳоятда айб саналар, ҳамда барча бундай кунга тушишдан худонинг ўзи сақласин, дерди. Дарвоқе, у пайтлардаги рақслар ҳам бугунгидан тамоман ўзгача бўларди.

Биз полькага ва лансьега рақс тушардик, ҳашаматли зал бўйлаб ажабтовур виқор билан вальс қилардик. Дарвоқе, вальс мобайнида ҳамма айланаётган томонга қарама-қарши тарзда чарх уриш-дидсизликнинг энг олий чўққиси, деб баҳоланарди.

Кўпинча бизларни ҳафтанинг сўнгги кунларини буткул қамраб олгувчи зиёфаларга таклиф этишарди. Мен ҳикоя қилаётганим ўша пайтларда, ўзим ҳам Мэйфэрда кичикрок бўлса-да, бир уйни сотиб олишга эришгандим, албатта бу уй аслозодалар яшайдиган ҳудудда эмас, оддий фуқаролар кўчасида эди. Бироқ, энди мен ҳам хонадонимга ошпаз, оқсоч ва хизматкорлар оғасини ёллаган эдим. Катта ва ҳашаматли уйлардаги зиёфатларга баъзан йигирма чоғли баъзан ҳатто ундан ҳам кўпроқ меҳмонлар таклиф этилар, шу боис уй соҳибига қарашли хизматчилар уларнинг барчасига мулозамат қилиб улгуриши мушкул эди. Шу важдан зиёфат уюштираётган хонадон соҳибаси таклифнома билан бирга юбориладиган хатида, ўзингиз билан зиёфатга бирорта малайингизни ҳам олиб келишингиз, аёлларга эса бирорта чўри қизлари билан бирга келишлари лозимлигини маълум қилар эди. Менинг малайим бўлмаганлиги сабабли, ўзимга доим хизматкорларим бошлиғини ҳамроҳ этардим. Хизматчиларни одатда оддийроқ жиҳозланган кишилик уйда, уларнинг хўжайини ёки бекасининг жамиятдаги мансаб-мақомига мувофиқ тарзда ўтқазишиб, овқатлантиришарди. Ёзувчиларнинг жамиятдаги мансаб-мартабаси турли казо-казо зодаганлар орасида аввал ҳам, ҳозирда ҳам у қадар нуфузли эмаслигини биласиз, балки шул сабабдандир, ана шундай зиёфатлардан бир-иккитасига ташрифимиз ўтгач, бир куни менинг ҳамроҳим: “Сэр, сизга бир гап айтсам бўладими? – деб қолди. Мен — айтақол, — дедим. Шунда у – “Жаноб, Сиз ҳам парламент аъзосими ёки шунга ўхшашроқ бирорта юқори мансабни эгалласангиз бўлмайдими, ҳадеб пойгакда, дастурхоннинг энг чеккасида ўтириш нафсониятимга тегиб кетди-ку!” – деди. Мен унга: – Бундай қилолмайман, начора, ёзувчининг қўлида хизмат қилар экансан, барча камситишларга чидашингга тўғри келади, энди, – дея жавоб бердим. Дарвоқе, бундай ташрифлар чоғида ҳам кишилар, худди Лондондаги каби жуда башанг кийинишарди. Аммо аёллар зиёфатхонадан чиқиб кетишлари биланоқ, улар кийимларини ўша пайтда жуда урф бўлган смокингларига алиштириб, чекиш учун махсус ажратилган хонага чопқиллашарди. Чунки меҳмонхонада чекишга мавжуд таомиллар изн бермасди. Чекиш хонасида эса улар бафуржа валақлашишар, бир-икки стакан ичиб ҳам олишар, энг муҳими сигараларини бурқситишиб, хуморидан чиқишарди.

Шубҳасиз, у даврларда ҳаёт хийла ёқимли кечарди… Бироқ ҳаммага ҳам шундай эмасди. Қашшоқ одамлар исқирт ва ғариб кулбаларда яшар, арзимас чақа учун кечасию кундузи тинимсиз меҳнат қилардилар, кексайган чоғида ҳам ҳеч бир рўшноликдан умид йўқ, улар то қабрларигача машаққатлар гирдобида эди. Боз устига уларнинг елкасини ҳамиша ишсиз қолиб кетиш хавфи, даҳшати тоғдек босиб турарди.

Менинг англашимча, биринчи жаҳон уруши ҳам мавжуд бу аҳволни деярли ўзгартира олмаганди. Йигирманчи йилларда бойлар камбағал бўлиб қолмаганидек, камбағаллар ҳам бойиб кета олмадилар. Фақат иккинчи жаҳон уруши ўзи келтириб чиқарган, барчани хонавайрон қилган ҳаддан зиёд сарф-харажатлари, аҳолининг барча қатламларига бирдек таъсир қилган ақл бовар қилмас солиқлари билан ҳамма-ҳамманинг турмуш тарзини ўзгартириб юборди, холос. Бойлар ҳам энди илгаригидек бой эмаслар. Бир пайтлар улар ортиқча дабадабаю асъасалар, сарфу харжлар билан давру даврон сурган ҳашаматли уйлари эндиликда мактабларга, турли муасасаларга айлантирилган ёки аста-секин нураб, путурдан кетиб бормоқда. Уларнинг бадавлат соҳиблари ҳам эндиликда, атиги эшик оғасига эга бўлган кичикроқ уйларга қаноат қилишаётир ёки айримлари Лондондаги одми хонадонларга бир йўла кўчиб ўтиб қўяқолишган. Бир замонлар нисбатан ҳашаматли тураржой тумани саналган Мэйфэр ҳам бугунга келиб, хийла урфга кириб қолган савдо марказига эврилди, энди унинг данғиллама уйларида ҳам турли-туман идоралар қўним топган.

Аммо бир нарсани ҳам тан олиб айтиш жоизки, бу ўзгаришлар бадалига жуда кўп нарсасидан маҳрум бўлганлар ҳам ўз йўқотишларини жуда катта сабот ва матонат, айни пайтда ўз иззатларини йўқотмаган ҳолда, муносиб қабул қилмоқдалар. Камбағалларни ҳам энди аввалги камбағаллар деб бўлмайди: улар ҳам энди рисоладагидек уйларда яшаётирлар, яхши кийинадилар, ҳар бир оилада радиоприёмниклар, телевизорлар, пластинка қўйиб эшитиладиган мосламалар мавжуд. Ниҳоят аҳолининг бу қатлами вакиллари ҳам чин инсон мақомида умргузаронлик қилиш, келажакка қўрқув ва ҳадикларсиз назар ташлаб, тўкинликда ҳаёт кечириш бахтига эришдилар. Бунинг учун ҳаммамиз ҳам тақдиримизга шукроналар айтмоғимиз керак. Шубҳасиз, биз миллат сифатида анча қадриятлардан мосуво бўлдик, қашшоқлашдик, бироқ бунинг эвазига кўпроқ шахс эркинлигини қўлга киритдик. Шу билан бирга кўплаб аҳмоқона ирим-сиримлардан, бидъату хурофотлардан ҳам халос бўла олдик. Масалан, жинслар ўртасидаги муносабатлар ҳам энди анчагина табиийроқ ва жозибалироқдир. Эндиликда бизлар одмироқ лекин жуда қулай кийимлар кияётирмиз. Бизда синфий тўсиқлар ҳам камайди. Бугун биз у қадар инжиқ ҳам, такаббур ҳам эмасмиз. Умуман олганда биз, мана шу кечган эллик йил мобайнида ўзимиз дуч келган кўплаб қийинчиликларга: турмушдаги тақчилликлар, чекловлар, тўсиқларга қарамасдан, аввалигидан кўра анчагина гўзаллашдик, энди бизлар ўтган даврлардагидан кўра анчагина яхши ва фаровон яшаётирмиз. Инглиз халқининг энг асосий фазилати бу – меҳр-оқибатлилик, кўнгилчанлик. Ўйлайманки, биз бу фазилатни энг оғир шарт-шароитларда ҳам сақлаб қола биламиз. Бизнинг кучимиз ҳам айни мана шундадир.

1954 йил

ТЎҚСОН ЙИЛЛИК ЮБИЛЕЙИМГА

Энди менинг хотирамга ҳавас қилиб бўлмайди, у буткул ишдан чиққан, зеро гўримгача яна бир-икки қадамимни судраб боса олсам бас, деб ўйлайман. Яшаганим – тўқсон йиллик умр давомидаги хотираларим шу қадар ғира-шираки, уларни ўйласам, баъзан ўз ўтмишимдан ҳам хўрлигим келиб кетади.

Ҳамма нарсадан ҳам онамнинг ўлимини яққолроқ эслайман. Бу хотира-мана саксон йилдан ошибди-ки, мени изтиробга солиб келади. Онам бизнинг Париждаги уйимизда вафот этгандилар, ўшанда мен атиги саккиз ёшда эдим… бироқ бу йўқотишнинг алам ва қайғуси ҳали-ҳануз юрагимни зирқиратади.

Албатта, менинг ўзгача хотираларим ҳам бор, бироқ улар шу қадар мавҳумки, ушбу хотираларни қайта тиклайман, деб чиранишдан кўра, ўз ҳолича қолдирганим маъқулроқ. Мен энди келажак ҳақида ҳам ўйлай олмайман: агар кишининг ёши тўқсондан ошган бўлса, уни олдинда фақат ҳувиллаган бир бўшлиқ қарши олади, холос.

Мен энди ҳар куни ажалнинг қўлидан тутиб тентираб юраман, шунда ҳам ажалнинг кафти менинг кафтларимдан ҳароратлироқдек туйилади. Ҳар оқшом, менга қарийб қирқ йилдан буён ҳамроҳлик қилиб келаётган содиқ хизматчим Алан Серлга хайрли тун тилар эканман, ундан менинг бугун уйқудан уйғонмаслигимни сўраб, Тангрига тиловат қилишини ўтинаман. Энди менинг бу дунёдан ҳаққим қолмади ва унга ортиқча юк бўлишни истамайман.

Менинг ҳаётим тўкис, қизиқарли кечди, бироқ унинг ниҳоясини ҳам мен хотиржамлик билан қарши оламан. Ўлим мени ҳали ҳам қўрқита олмайди. Мен ундан, зинҳор қўрқмайман, сабабики – нариги дунёда ҳаёт борлигига ишонмайман. Модомики, мен бир гумроҳ банда сифатида гуноҳ ишлар қилиб ҳам бу дунёда – жазоимни олмаган эканман, ҳаётни тарк этганимдан сўнг, у дунёда мени ким ҳам азобли қийноқларга мустаҳиқ этарди?

Мен дунёда Худо борми-йўқлигини билмайман.Унинг борлиги ҳақидаги далилларнинг бирортаси менга ишончли туйилмайди.Умуман, ишонч эътиқод ҳам, бир пайтлар Эпикур тўғри таъкидлаганидек, кишининг Худони таний билиши учун бевосита унга келадиган, унинг кўзини очадиган ваҳий туфайли пайдо бўлиши керак. Бундай ваҳий, афсуски, менга насиб бўлмади.

Барибир ўлимдан қочиб қутулишнинг имкони йўқ, шунинг учун ҳам у сизнинг ёқангиздан қаерда ва қандай шароитда тутиб олишининг ҳам у қадар аҳамияти бўлмаса керак. Менимча, агар бирор киши, омадим келиб, бу ҳаётдан жимгина, билдирмасдангина, ҳеч бир азоб-уқубатларсиз кетиб олсайдим, дея умид қилса, уни айблаш ёки унга таъна назари билан қараш керак эмас.

Яқинда мен оғир бетобликни бошимдан кечирдим – кейинги пайтда бот-бот мазам қочиб турибди ва ана шундай кунлардан бирида мен кутилмаганда, шундай бир ҳолсизликни ҳис қилдимки, гўё менга, яна озгинагина сабр қилсам, бу қийинчиликларнинг ҳаммасидан буткул фориғ бўладигандек туйилди. О, ўлим деганлари агар шундай енгил ва фараҳли бўлса, мен бутун вужудим билан уни ёқлайман, дедим ўзимга-ўзим. Албатта, янги бошлаган китобимни тугаллашга улгурмаганлигим учун бироз афсусландим, аламим келди, аммо барибир, алал-оқибат, бунинг ҳеч бокиси йўқ, деган қарорга келдим; илло – барибир, бирор йил ўтиб, одамлар бу китобимни ҳам эсларидан чиқарадилар, дея ўйладим.

Мен мудом келажак хаёли билан яшадим, ҳатто ҳозир ҳам, олдимда арзимасгина масофа қолган бўлса-да, ўша эски одатимдан қутула олганим йўқ; мен ҳатто энди ўзим яратишга интилганим – ўша турмуш тарзининг мантиқий якунига етишини, ажабтовур интиқлик билан кутаётирман.

Баъзан шундай дақиқалар ҳам бўладики, мен тезроқ ўла қолсайдим деган истакдан ловуллаб кетаман, гўё бир пайтлар ўзимни муҳаббат оғушига ташлаганим каби, ажалнинг қучоғига ўзимни отгим келади. Мен учун бир пайтлар ҳаёт қанчалар муҳим бўлган бўлса, бугунги кунда ўлим ана шу даражадаги муҳим нарсага айланиб қолган. У ҳақда биргина фикрнинг ўзидан ҳам бошим айланиб кетади. Наздимда, фақат ўлимгина, менга чин маънодаги чекланмаган эркинликни бахш этадигандек. Албатта, дўстларимдан айрилиш мени қайғуга солади. Қолаверса, мен учун ўзим узоқ йиллар васийлик қилиб келган кишиларнинг тақдири ҳам бефарқ эмас. Иккинчи томондан эса, менга нимадир бўлса, улар ҳам шунча йиллик тобеликдан сўнг, мендан қутулганликлари учун енгил нафас оладилар, зеро энди тўрт томонлари қибла – истаган томонларига кетишлари мумкин бўлади.

Агар илгарилари фақат ҳаёт ҳақида ўйласам, энди нуқул ўлим ҳақида фикр юритаётирман. Бу ҳам қариликнинг бир белгиси бўлса ажаб эмас, ҳа мен чиндан-да жуда қартайдим.

Ҳали ҳам мен илгаригидек , тушдан кейин хизматчи ходимим Алан ҳамда хитой мопса зотига мансуб иккита – ўн беш ёшли Чинг ва ўн тўртга кирган Ли лақабли итларим ҳамроҳлигида боғда сайр қиламан, менимча итларим ҳам ўз қавмининг бутун Европадаги энг қари вакиллари бўлса керак.

Ажойиб томоша, бир тасаввур қилиб кўринг-а, шалвираган итлар ва мункиллаган мен! Бизлар бирдек путурдан кетганмиз, лекин шундай бўлса-да, боғбон нима иш қилаётганлигини кузатиш учун боғни кезииб юрибмиз, ҳолбуки, боғбоннинг бугунги меҳнати самарасини кўриш бизга насиб этадими-йўқми, буниси даргумон…

Менинг тўқсон йил давомида кўрган-кечирганларим – ҳар қандай инсон умри учун етарли, ҳатто керагидан ортиқроқ, десам бўлади.Аммо бир нарсани айтишим керакки, қарилик жон-жонимга тегиб кетди. Дармонсизлик ва зерикиш ҳисси уни янада чидаб бўлмас азоб-уқубатга айлантираётир.Мен ҳамиша гедонист бўлганман, яъни ҳузур-ҳаловатни яхши кўрадиган, завқ-шавқли, “кўча хандон” одам эдим, бугунги кунда эса умримда бир қатра бўлсин ҳузур-ҳаловат қолмади. Мен ҳатто кунларимни қисқартириш имконини бергувчи ёзиб-чизиш бахтидан ҳам маҳрумман. Тўғри, ҳали ҳам яхши таомлар тановвулидан лаззат туяман, ҳар куни эрталаб соат ўн бирда сув қўшилмаган виски ичаман. Аммо энди қулоғим тобора оғирлашиб бормоқда, тилим ҳам айрим сўзлар талаффузига яхши айланмаётир, гапиришда ҳам бироз дудуқликни сезаётирман. Ҳаммасидан ҳам алам қиладигани, мени кўпроқ ташвишга солаётгани бу – кўзларимнинг хира тортганидир. Ўқиш ҳам азобга айланиб қолди. Ҳозир мен қийналиб бўлса-да “Моби Дик” асарини такрор мутолаа қилаяпман. Уч кун бўлди,чоғи, китоб жавонимдан Флобернинг “Бовари хоним”ини топиб олдим. Бу китоб узоқ йиллар менинг энг суюмли асарим бўлиб келган ва мен уни яна бир қур қайта варақлашни истадим.

Ўзимнинг бой кутубхонамни бошқаларга инъом қилиб юборганман. Дарвоқе, марҳум укам охирги бор меникига келганида, бу ишимдан кўп хафа бўлиб, ёзғирган эди. Бироқ, бу китоблар энди мендан ҳам кўра бошқаларга кўпроқ зарур, кўпроқ наф келтиради-ку, дедим.

Ўз кунларимни мароқли мутолаа билан зийнатлаш мақсадида айрим китобларимни ўзимда олиб қолганман, албатта. Шу боисдан ҳам кўриш қобилиятим менга панд бераётганидан ўкинаман, бунга жуда жаҳлим чиқади.

Бир куни мендан: “Ҳаётингизни қайта бошдан яшашни истармидингиз?” – дея сўраб қолишди. Нимаям дердим, умуман, менинг ҳаётим жуда яхши кечди, айтишим мумкинки, айримларга таққослаганда аъло даражада яшадим. Бироқ, шундай бўлса-да, уни қайтадан яшаб кўришда ҳеч бир мантиқ йўқ, деб ҳисоблайман. Бу худди илгари бир неча бор ўқиб чиқилган детектив романни қайта мутолаа қилиш каби зерикарли юмуш бўлур эди. Нима бўлгандаям, келинг бир тасаввур қилиб кўрайлик, айтайлик чиндан ҳам ҳозирги кунда, дунёнинг тўртдан уч қисми ишониб келаётганидек, қайта туғилиш ёки ўзига бошқа бир ҳаётни, тақдирни синаб кўриш имкони мавжуд дейлик. Илгарилари мен бундай тажрибага бажони дил розилик билдирган бўлардим; зеро, менга қайсидир бир сабаб, масалан вақтимнинг етмаслиги ёки астойдил қунт қилмаганлигим, ё бўлмаса имконият топмаганлигим боисидан, шунингдек шахсий ёки ижтимоий ғояларга кўра амалга ошириш насиб бўлмаган бошқа бир ишларни, тажриба тариқасида синаб кўриш қизиқ туйиларди.

Ҳозир эса бундай тажрибани рад этган бўлардим. Илло, кўрган-кечирганларим ўзимга етарли. Баъзан ўзимни жудям беҳаловат, серташвиш, айни пайтда сермазмун ҳаёт кечиргандек ҳис қиламан: чунки умрим давомида ниҳоятда кўп одамлар билан таниш эдим, жуда кўп китобларни ўқидим, мен кўриб, баҳра олган тасвирий санъат асарларининг, ҳайкалларнинг, черков ва ҳашаматли иморатларнинг, тинглаган мусиқаларнинг эса сон-саноғи бўлмаса керак. Мен боқий ҳаётга ишонмайман ва унга интилмайман ҳам. Менинг истаганим энди бор-йўғи, жимгина оғриқ-азобларсиз омонатимни топшириш. Майли, сўнгги нафасимдан кейин менинг руҳи-жоним ўзининг бор хоҳиш-истаклари, фазилатлари ва қусурлари билан йўқлик сари парвоз қилиб, унга сингиб кетсин.

Бундан ўн йил муқаддам, мен ишимни ташлайман-у сайру саёҳатга отланаман, деб ният қилгандим. Ниятим ижобат бўлди. Мен яна ўзим бундан ўттиз, эллик йиллар илгари бўлган жойларимни зиёрат қилдим. Ва албатта, ўсмирлик чоғларимда таҳсил олган шаҳрим, жонажон Гейдельбергда ҳам бўлдим.

Ўша олис ўтмиш даврларда, мен бир инглиз киши билан танишиб қолгандим. У мени адабиёт хусусидаги кўплаб маълумотларга ошно этди. Унинг хайрли таъсири натижасида мен бу кенг оламнинг турли бурчакларини ўрганиш, ҳаётни янада теранроқ англаш мақсадида дунё кездим. Ва бу саёҳатларим шак-шубҳасиз, менинг ҳаётий воқеаларнинг мусаввири, нақлчиси – ёзувчи бўлиб шаклланишимда жуда катта ёрдам берди. Яқинда эса, камина қулингизнинг ҳаётида яна бир хурсандчилик юз берди – мени Гейдельберг университетининг фахрий доктори этиб сайладилар. Ҳа, мендек бир қариянинг иззатталаблик, мақтончоқлик хоҳишини яна бир карра бажо қилдилар, азаматлар.

Саёҳат қилишга бугун менинг қурбу қувватим етмайди. Аммо шундай бўлса-да, мени бу истаклар ҳануз тарк этганича йўқ. Мен масалан, ҳозирда Марокашга – бир пайтлар отам жудаям яхши кўрадиган, дунёнинг энг сўлим ва жозибали шаҳарчаларидан бирига боришни хоҳлаётирман.Ҳа. отам айни ўша ерда мавританияликларнинг ақидаларига кўра кишиларни турли бало-қазолардан ҳимоя қиладиган нишонни илк бор кўриб қолган эканлар. Худди ўша нишон бугун менга тегишли уйнинг кираверишидаги дарвозаларни ҳамда чоп этилган китобларимнинг муқоваларини безаб турибди.

Баъзан, бундан қарийб қирқ йил аввал сотиб олган уйимга қараб, уни шартта қулфлаб, яна дунё бўйлаб сайру саёҳатларга отлансаммикан, деб ўйлаб қоламан. Зеро, бугунги кунда ўзингнинг ҳашаматли уйга эга бўлишинг қайсидир маънода эскилик аломати, қолаверса бу уйни тутиб туриш ҳам жуда кўп маблағни талаб қилади. Қолган умримни буткул саёҳатларда ўтказсам: ана шундай роҳатбахш, қалбимга ҳамиша, то ҳануз айрича гўзаллик, орому осойиш бағишлайдиган ана шундай масканга қилинажак саёҳатлардан бирида ўлиб-нетиб қолсам ҳам, армоним бўлмасди.

Мен бунда Камбожадаги Ангкоре Вате деган сўлим жойни назарда тутаётирман. Менинг бу ҳаётдан атиги биттагина армоним қолган, у ҳам бўлса, яна бир бор жануби-шарқий Осиё чангалзорлари аро ниҳон бўлган ана шу сўлим қишлоқчага қайтиб бора олсам. Бир йиллар чамаси муқаддам у ерда бўлгандим, аслида мен ўшанда бир-икки кун туриб келмоқчи эдим, бироқ бу сокин гўшанинг сеҳрли жозибаси сабабли нақд уч ҳафта қолиб кетдим.

Янги саёҳат шак-шубҳасиз мени ўлдириб қўя қолади, лекин ана шундай гўзаллик қучоғида жон беришнинг ўзи ҳам — таърифига тил ожиз, ғаройиб лаззат бўлур эди.

Менинг уйим ҳам худди ўзим каби энди ўтмишга кўпроқ мансубдир. Менда энди маиший фаровонликнинг ҳеч бир ашқол-дашқолларига, моддий нишоналарига ҳавасу рағбат қолмаган. Мен зинҳор-базинҳор молу мулкка муккасидан кетиб, ундан мосуво бўлганидан қайғую аламга ғарқ бўладиганлар хилидан эмасман. Бутун дунё бўйлаб менинг қаламимга мансуб 800 миллион нусхадан кўпроқ китоблар нашр этилиб, сотилган. Пулни дарҳақиқат, инсоннинг олтинчи сезгиси, деб аташ мумкин. Ва қизиғи, бу сезги инсонга қолган бешта сезгисидан оқилона фойдаланиш имкониятини яратади. Албатта, умримнинг сўнгги кунларини қошшоқликда кечирмаётганлигим мени хурсанд қилади. Ҳам қари, бунинг устига камбағал ва қашшоқ бўлишдан оғири йўқ. Қариган чоғингда бирор-бир бошпанага муҳтож, нонга зор бўлиб, садақаларга қараб яшагандан кўра, яхшиси бу дунёга келмаган маъқул.

Мен узоқ йиллар давомида изчил равишда ўзимга ёққан импрессионист ва модернист рассомларнинг тасвирий санъат асарларини сотиб олиш билан машғул бўлдим. Бугун эса уларнинг бирортаси менинг қўлимда қолмаган, бироқ шунда ҳам уларни деб қайғу ҳасрат чекмаётирман. Дўстларим уйимнинг бугунги аҳволини кўришиб, унинг шип-шийдам бўлиб қолганлигини айтишади. Менга эса ҳечам ундай туйилмайди. Мен ҳатто бир пайтлар Таитида катта ҳавас билан сотиб олганим – Гогеннинг шахсан ўз қўллари билан чизилган, эшик кўзларига ўрнатиш учун мўлжалланган шиша панелдан ҳам воз кеча олдим. Ҳозир у Америкада аллақайси бир шахсий коллекционернинг ғазнасини безаб турибди.

Бугун уйимда фақатгина театр учун ишланган айрим эскизлар сақланиб қолган холос, аммо афсуски улар ҳам энди меники эмас. Мен уларни Виктория ва Альберт музейига ҳадя қилдим, ва мазкур музей васийлари менга катта ҳурмат кўргазишиб уларни то вафот этмагунимча олиб кетмасликка розилик билдирдилар.

Мени илгарилари ҳам, ҳозир ҳам кимнингдир мендан ўзгачароқ, фарқлироқ фикр юритиши, бошқа нуқтаи назарларга эга бўлиши кўпам ташвишлантиравермайди. Мен, албатта, доим баҳслашаётган рақибим эмас, балки ўзим ҳақ деб ҳисоблайман, агар ноҳақ бўлсам фикримни ўзгартирган бўлардим, лекин ўзганинг ноҳақ эканлигидан азият чекмайман.

Мен ўзим учун ўзимни, ўзлигимни ҳамиша, ҳар жабҳада бутун борлиқ ичра яратилган мавжудотларнинг энг мукаррами ва муҳими деб ҳисоблаганман… Лекин бунга ақл кўзи билан теранроқ назар солганда, мен бу бепоён борлиқ аро, атиги кўзга кўринмас бир зарраман, холос. Хўш, агар мен умуман бўлмаганимда, бу оламда нима ҳам ўзгариб қоларди, дейсиз?

Бир вақтлар – ҳозир аниқ эсимда йўқ, мен унда неча ёшларда эдим, ўзимча — модомики, биз ҳаётда бор-йўғи бир маротабагина яшар эканмиз, ҳаётдан имкон қадар кўпроқ нарсани олишимиз керак, деган қарорга келган эдим. Ўшанда мен ҳаётимни шундай яшайинки, токи бошқа турли фаолият шаклларимдан қатъи назар ёзувчилик фаолиятим ҳаётимнимнг энг муҳим бўғинига айлансин ва ўлимим олдидан ҳар жабҳада ўзига хос гармонияга, мутаносиблик ва мукаммалликка эга бўлай, дер эдим.

Ҳа, мен ҳаётимда ана шундай гармонияга, мукаммалликка эришдим, дея оламан. Мен дунёда узоқ йиллар муайян мавқега, ўринга эга бўлдим ва бундан хурсандман. Ўз ўрнимни тез орада бошқаларга бўшатиб бераман. Нафсилам-брини айтганда, ҳар қандай турмуш тарзининг ҳам асосий мақсади – унинг худди исталган турдаги ижод намунаси каби ўз етуклигига, мукаммаллигига, ниҳоясига етишида-ку ахир. Агар рассом ўзи яратган асарига халал бермасдан, яна ниманидир қўшиш имконига эга бўлмаса, у энди асаридан узоқлашгани маъқул.

Менга яқинда бир пайтлар ўзим даволанганим – Швейцаридаги доктор Ниханс шифохонасига боришимни маслаҳат беришди. Бироқ, ҳаётга бўлган қизиқишларим мутлақо сўниб бўлганлиги сабабли, мен умримни бундан бу-ёғига чўзишдан ҳеч бир маъно топмайман.

Энди ёзишни ҳам истамай қўйдим. Бошимда на бир ғоя, на бир сюжет ва на бир сўз қолган. Мен аллақачоноқ, ўзим ёзишни истаган барча нарсаларни қоғозга тушириб улгурдим ва қаламимни четга суриб қўйганман.

Энди эса бу ёғига кимдир “Таймс” газетасида менинг вафотим ҳақида чоп этилган таъзияномани ўқийди-ю: “Буни қаранглар-а! Мен уни аллақочонлар гўрда ётибди, деб ўйлар эканман!” дея ҳайқиради ва шунда менинг руҳим унинг боши узра парвоз этиб, шодумон “қаҳ-қаҳ “ уради, холос.

1964 йил

ИЗОҲЛАР
————————

[1] Псальмлар, 89 ,9.“Инжил”нинг тўрт китобидан бири.
[2] Коуард Ноэл Пирс (1899-1973) англиялик актер, композитор ва драматург, у кўплаб ахлоқий комедиялар, фарслар ва оперетталари билан машҳур.
[3] Кардано Жераламо – (1501-1576) – италиялик файласуф, математик, шифокор ва ёзувчи.
[4] Мандзони Алессандро (1785-1873) – италиялик ёзувчи, адабиётдаги романтик оқим етакчиларидан бири.
[5] Кортес Эрнан (1485-1547) — испаниялик конкистадор, Мексикани забт қилган, ривоятларга қараганда у Марказий Американи кесиб ўтиб Панамадаги Дарье бўғозида жойлашган тоғ чўққисига чиқиб, Тинч океанини кўрган, бироқ олимлар бу маълумотни рад қиладилар.
[6] Брэдли Фрэнсис Герберт (1846-1924) – инглиз идеалист-файласуфи, англиядаги неогегелчиларнинг етакчиси.
[7] Уайтхед Альфред Норт (1861-1947) – англия-америка файласуфи, математик, мантиқшунос, неореализм вакили.
[8] Мазкур асар машҳур инглиз драматурги Артур Уинг Пинеронинг (1855-1934) энг муваффақиятли пьесаларидан биридир. У 1883 йилда сахналаштирилган.

Рус тилидан Муҳиддин Омон таржимаси

   Bugun  taniqli ingliz adibi Uilьyam Somerset Moem tavallud topgan kun

Anchadan buyon bir narsani bilaman, mening fe’l-atvorimda muayyan toifadagi kishilarga yoqmaydigan, ular hazm qila olmaydigan allaqanday bir jihat bor, nachora – hamaga ham birdek suyumli bo’lish mushkul savdo. Biroq shunday bo’lsa-da, menga g’araz bilan qarovchilarga ham g’ashim kelmaydi, ulardan xafa bo’lib yurmayman, aksincha shunday odamlarni ko’rib ko’proq tetiklashaman, yanada g’ayratlanaman. Lekin, baribir, o’sha g’arazgo’ylarni o’zimdagi qaysi jihat bunchalik behalovat qilar ekan-a? — degan savolga javob topishni istayman. O’z ijodimga beriladigan baholarga ham befarqman…

Somerset Moem
UMRIM DAFTARIDAN
Rus tilidan Muhiddin Omon tarjimasi

YETMISH YOSHIMDA

Kecha mening yoshim yetmishga to‘ldi. Garchi bunda biror-bir mantiq ko‘rinmasa-da, hayotimizning har bir yangi o‘n yilligiga qadamni-hammamiz ham, tabiiy ravishda, umrimizning o‘ta muhim voqeasi, deb hisoblaymiz. O‘ttiz yoshga to‘lganimda akam menga:”Sen endi yosh bola emassan, erkaklar qatoriga qo‘shilding. Demak, har jabhada erkakka munosib ish tut”, deb ogohlantirgan edi. Qirq yoshga to‘lganimda men o‘zimcha: “Mana, yoshligim ham o‘tib ketdi”,– degan fikrda edim. Ellik yillik yubileyim chog‘ida “O‘zingni aldamay qo‘yaqol va hammasiga ko‘nikaver, endi sen ham bir keksaygan kishisan”, – degan qarorga keldim. Oltmishga kirib: “Mana, qarilikning ostonasiga ham qadam qo‘ydim” deya xo‘rsindim. – Ha, endi barcha chala ishlarni tartibga solish va qarzlardan qutulishi pallasi keldi”. Teatrdagi ishimni tashlab, “Sarhisob” asarimni yozdim va unda o‘z ko‘nglim uchun o‘tgan shu yillarda hayot haqida, adabiyot xususida nimalarni bilib olganim, o‘zim nima ishlar qilganim va bu ishlarimdan qanday zavq-shavqqa noil bo‘lganimni aniqlashtirib olmoqchi bo‘ldim. Ammo yetmish yosh – bu endi boshqa izdihomli sanalar ichida xiyla muhimrog‘idir. Bu yoshni odatda bir inson hayotining mezoni sifatida e’tirof qiladilar, anglaydilar. Zero, ulug‘ kitoblarda ham “Bani odamning yoshi yetmishdir”[1], – deya bejiz zikr etilmagan. Yetmishdan keyingi hayot yillaringizni Ajal hazratlarining barchaga muqarrar chalg‘isi o‘tmaslashganligi bois sizga ko‘rsatgan kutilmagan inoyati, tuhfasi, deb qabul qilishingiz mumkin. Yo‘q, yetmish yosh – bu endi qarilikning ostonasi emas. Bu – qarilikning ayni o‘zidir…

Tug‘ilgan kunim turli tantanayu as’asalarsiz o‘tdi. Ertalab, odatdagidek ishladim, kuning ikkinchi yarmisida esa uyimiz orqasidagi, odamlardan xoli, osuda va sokin daraxtzor xiyobonga sayrga chiqdim… Sayrdan qaytgach, o‘zimga bir finjon achchiq choy damlab, tushga qadar mutoala bilan mashg‘ul bo‘ldim. Keyin yana o‘qish bilan andarmon bo‘ldim, ermak uchun o‘yin qartalarida pasyans uslubida o‘zimga fol ko‘rdim, radiodan yangiliklarni eshitdim va nihoyat bir detektiv romanni qo‘limga olib, to‘shakka cho‘zildim. Kitobni o‘qib bo‘lgach, uxlab qoldim. Agar xonadonimdagi qoratanli xizmatchi ayollarni hisobga olmasak, kun davomida biror-bir kishi bilan bir og‘iz ham so‘zlasha olmabman.

Umuman, men yetmish yoshlik yubileyimni ayni o‘zim xohlagandek o‘tkazdim. Ya’ni bu kunda xohlaganimcha o‘yladim, xayol surdim.

Bir nech yil muqaddam, ana shunday sayrlardan birida qizim Liza, dabdurustdan, “qarilik haqida o‘ylasam, beixtiyor dahshatga tushaman”,– deb qoldi.

– Men unga:” Qizim, qariganingda bugun hayotingga zeb berib turgan ko‘plab istak-xohishlaring seni tark etishini ham unutma”, — deya taskin berdim. Qarilikning ham o‘ziga xos afzalliklari bor.

– Qanaqa afzalliklari? – so‘radi u.

– Masalan, aytaylik, qariganingda, faqat o‘zing xohlagan ishlarnigina qilishing mumkin. Musiqadan, tasviriy san’atdan, badiiy adabiyotdan istaganingcha bahra olasan; albatta ular bilan mashg‘ul bo‘lishing, ayni yoshlik chog‘laringdagidek kechmasligi mumkin, ammo bundan bahravarlik darajasi zinhor pasayib qolmaydi, aksincha yangicha bir joziba kasb etadi. Axir o‘zing endi ishtirok etmayotgan voqea-hodisalarni, shunchaki chetdan turib kuzatishning o‘zi ham g‘aroyib shodlik emasmi? Buning ustiga kishining zavqi-shavqi bir qadar susaygandan so‘ng, ulardan mosuvolik alami ham unchalik achchiq bo‘lmaydi.

Men qizimga shunday taskin berdim-u, ammo shu paytning o‘zidayoq, bu taskinlarim xiylagina mubham, xayolan chizib berayotganim – kelajak tasviri anchagina rutubatli tarzda ekanligi o‘zimga ham ayon bo‘ldi. Va keyinchalik, biror fursat o‘tib, men mazkur muammo yuzasidan yana mushohadalarga berilar ekanman, miyamga bir fikr keldi: qarilikning eng katta afzalligi bu – uning kishiga ma’naviy, ruhiy erkinlik baxsh etishida ekan. Va bu nazarimda, hamisha, insonning kuch-g‘ayratga to‘lgan, yoshlik chog‘larida o‘zi uchun muhim sanalgan ko‘plab narsalarga beetiborroq, loqaydroq bo‘lib qolishi bilan birga kechadigan jarayondir. Qarilikning yana bir afzalligi bor-u kishini hasaddan, g‘arazdan hamda nafrat hissidan ozod qiladi. Komil ishonch bilan aytishim mumkinki, men hozir, shu yoshimda dunyoda biror bir zotga hasad qilmayman. Tabiat menga muayyan qobiliyatlar ato etdi, garchand ularning barisini ham saqlab qololmagan esam-da, molu-davlatga ega bo‘ldim, hatto mendan ko‘proq iste’dodga ega kishilarga ham zarracha hasadim yo‘q. Omad ham meni chetlab o‘tmadi, hamkor safdoshlarimning omadi kulib, oshig‘i olchi ekanligidan ayrimlar kabi hasaddan to‘lg‘onib, kechalari uxlayolmaslik dardidan xoliman. Men uzoq yillar o‘zim egallab kelganim, u qadar baland bo‘lmagan mana shu obro‘-e’tibor, izzat shohsupasini hech bir gina-kuduratsiz, bajonidil boshqa biror kishiga bo‘shatib bera olaman. Meni o‘zim haqimda odamlarning nima deyishlari-yu, nimani o‘ylashlari ham qiziqtirmaydi. Odamlar istaganlarini o‘ylayversinlar. Albatta, kimgadir manzur ekanliging kishiga yoqimli kayfiyat, rag‘bat beradi, ammo yoqtirishmasa, nailoj, zorimiz boru zo‘rimiz yo‘q…

Anchadan buyon bir narsani bilaman, mening fe’l-atvorimda muayyan toifadagi kishilarga yoqmaydigan, ular hazm qila olmaydigan allaqanday bir jihat bor, nachora – hamaga ham birdek suyumli bo‘lish mushkul savdo. Biroq shunday bo‘lsa-da, menga g‘araz bilan qarovchilarga ham g‘ashim kelmaydi, ulardan xafa bo‘lib yurmayman, aksincha shunday odamlarni ko‘rib ko‘proq tetiklashaman, yanada g‘ayratlanaman. Lekin, baribir, o‘sha g‘arazgo‘ylarni o‘zimdagi qaysi jihat bunchalik behalovat qilar ekan-a? — degan savolga javob topishni istayman. O‘z ijodimga beriladigan baholarga ham befarqman…

Umumiy fikr va e’tiroflarga ko‘ra mening eng yaxshi kitobim “Insoniy ehtiroslar zalvori” nomli romanimdir. Mazkur asar bundan o‘ttiz yil ilgari chop etilgan edi. Biroq, sotuvga chiqarilgan nusxalar soniga qarab aytishim mumkinki, uni hozirgacha mutolaa qilishayotir. Roman uchun bu chindan-da uzoq umr, deyish mumkin. Ammo hozirgi yoshlarning bunday qalin kitoblarni mutolaa qilishga unchalik ham xushlari yo‘q, va menimcha, ayni paytda ushbu romanimni qaysidir, menga noma’lum sabablarga ko‘ra sevib o‘qiyotgan o‘rta va keksa yoshlilar o‘tib ketishgach, bu kitobimni ham unutishadi, zero ilgari mening bu asarimdan ham ko‘ra ahamiyatliroq va yaxshiroq kitoblar ham shunday qismatga mahkum bo‘lgan edi. Faqat bir-ikkita komediyalarimgina yana biror fursat sahna yuzini ko‘rishi mumkinligiga umid bog‘lay olaman, bunga sabab ularni men San’at va adabiyotni qayta tiklash – Restavratsiya davriga mansub dramaturglardan meros qolgan ruhda, eski ingliz an’analari ruhida yozganman. Bunday komediyalar to hanuz tomoshabinlar ommasining ko‘nglini xushlashda davom etayotir. Misol tariqasida birgina Noel Kouardning pesalarini olaylik[2]. Shu boisdan mening ayrim pesalarim ham ushbu tomoshalarning uzun ro‘yxatida munosib o‘rin egallab, o‘z muallifi – kaminai kamtarinning nomi uchun angliya teatri tarixi sahifalaridan bir-ikki satrni ishg‘ol qilishi ham ehtimoldan xoli emas. O‘ylaymanki, mening yana bir-ikkita eng sara hikoyalarim ham turli antologiyalardan muqim joy olishga muyassar bo‘lar, bu ularning juda zo‘r yozilganligidan emas albatta, shunchaki – ularda bayon etilgan voqea-hodisalar kechadigan joylar vaqt o‘tishi, tamaddunning taraqqiyoti tufayli yanada kuchliroq romantik oreol, qiyofa kasb eta borishi bilan izohlanadi. Shunday qilib, ikki-uchta pesa va o‘n chog‘li hikoya. Ha, bu kelajakkka safarga otlanayotgan kishi uchun u qadar salobat kasb etadigan mulk emas, biroq, har holda yo‘q degandan ko‘ra bori-da. Agar men shu fikrlarim bilan yanglishayotgan bo‘lsam-chi va meni dafn etilganimdan keyingi bir oy ichidayoq unutib yubrishsa-chi, unda nachora, axir men bu haqda baribir bila olmayman-ku…

Men o‘zim qachonlardir niyat qilgan barcha ishlarimni amalga oshirdim va endilikda o‘zimni, o‘zligimni namoyon qilgan holda, bemalol, kiroyi tadorik va hozirlik ila orom olishga chog‘lanishim mumkin.

Ayrim jihatlar borki, mening bu qarorim nechog‘li oqilona ekanligini yaqqol tasdiqlaydi: men hamisha bugungi kun bilan emas, ko‘proq kelajak xayoli bilan yashadim, keyingi paytlarda esa nimagadir o‘tmishda qolgan kunlarim meni tobora o‘ziga ko‘proq jalb etayotir.(Bu balki tabiiydir, zero, ortimda shuncha yashab o‘tilgan yillar zalvori, odinda esa deyarli hech vaqo ko‘rinmaydi).

Darhaqiqat, men hamisha kelgusida qilajak ishlarim rejasini tuzardim va ularni aksari hollarda bajarib keldim, ammo hozir, shu yoshimda, bu kabi rejalar xususida gap ham bo‘lishi mumkin emas.

Axir keyingi yil yoki yillar qanday kechishi, ular bizga nimalarni tuhfa etishi-yu, bizning maishiy turmushimiz, hayotimiz qay tarafga o‘zgarib ketishini kim ham oldindan aytib bera olardi? Bir paytlar men O‘rtaer dengizining lojuvard kengliklarida suzib yurishni xush ko‘radigan yelkanli qayig‘imni nemislar tortib olishdi; mashinam italiyaliklarda qoldi; uyimni ham goh nemislar, goh italyanlar galma-galdan tasarruf qilishdi, uy jihozlarim, mebellarim, to‘plagan kitob va kartinalarim butun Yevropa bo‘ylab sochilib ketdi, hali ularning barisini o‘g‘irlab ketishmagan bo‘lsa-yam, shukur deyman. Aslida, bu yo‘qotishlarning birortasi meni tashvishlantirmaydi. O‘z paytida men nihoyatda dabdabali hayot kechirganman, endi esa mening ehtiyojim uchun bir juft xonadan iborat uy, uch mahal ovqat hamda risoladagidek kitob g‘aznasiga ega kutubxona bo‘lsa bas.

Xayollarim meni bot-bot, olis-olislarda qolib ketgan yoshlik chog‘larimga boshlab boraveradi. Men u paytlarda, endi eslasam, o‘zimning ham g‘ashimni keltiradigan, afsus-nadomatga loyiq shumliklarni qilgan edim. Ammo men o‘tmishimni eslab, o‘zimni hadeb iztirobga tashlashdan chekinaman, imkon qadar o‘tmish xotiralarim bugunimga soya solishiga yo‘l quymaslikka tirishaman: o‘pkangni bos, deyman o‘zimga-o‘zimga, axir bu bema’niliklarni bugungi “sen” emas, balki o‘sha uzoq o‘tmishda yashagan “sen” qilgan-ku, deyman. Albatta, o‘sha paytlarda men kimlargadir yomonliklar ham qilganman, kimlarnidir ko‘nglini qoldirganman, biroq o‘tmish xatolarini tuzatishning imkonini topolmasdan, o‘z gunohlarimni yuvish uchun boshqa birovlarga yaxshiliklar, xayru muruvvatlar ko‘rsatishga intildim. Ba’zan o‘sha yillarda men o‘zim boy bergan muhabbat sarguzashtlarim, jismoniy huzur-halovatlarim haqida ham o‘kinch bilan o‘ylayman, biroq o‘zimga xos nozikta’bligim, kiborligim tufayli ularni boy bermaslikning imkoni bo‘lmaganligini ham bilaman: binobarin, bunday ishlarda hamma gap “asosiy masala”ga borib taqalganda, men hamisha o‘zimda allaqanday jismoniy ijirg‘anishni tuyardim va bu holat meni ilgari yuragimni hapriqtirgan his-tuyg‘ulardan sovutar, vujudimni iskanjada tutgandek tutib qolardi. Ha, nafsilambrini aytganda, men o‘z hayotimni, anchagina, hatto o‘zim istaganimdan ham ko‘ra sovuqqonroq donishmandlik bilan kechirdim.

Odatda aksariyat odamlar tabiatan sergap bo‘ladi, qariyalarni-ku aytmay qo‘yavering. Men hamisha gapirishdan ko‘ra tinglashni xush ko‘rardim, biroq so‘nggi paytlarda mening o‘zim ham juda sergap bo‘lib borayotgandek tuyilayotirman. To‘g‘ri, men o‘zimda bu aybni payqashim bilanoq, uni bartaraf etishga kirishdim. Shundoq ham qari chollarning “ming‘ir-ming‘iri”ga har kimning ham asabi dosh bermaydi, shu vajdan kishi keksayganda atrofidagilarning me’dasiga tegmasligi uchun bir qadar sergakroq, ziyrakroq bo‘lmog‘i joiz. Masalan, hadeb yoshlarning davrasiga suqilib kiraverish ham aqldan emas, chunki sizning huzuringizda yoshlar o‘zlarini juda noqulay, xijolatpazlik iskanjasida sezadilar, ular davrasini tark etishingiz bilanoq, “xayriyat-ey”, – degandek yengil nafas oladilar. Agar biror-bir qariya o‘z hayotida muayyan bir muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritgan, jamiyatda obro‘-e’tibor qozongan bo‘lsa, albatta, vaqti-vaqti bilan yoshlar ham uni yo‘qlab, suhbatiga oshno bo‘lishlari mumkin. Biroq, shunda ham qari kishi bir narsani to‘g‘ri anglamog‘i kerak, yoshlar aksariyat hollarda qariyaning o‘zini hurmat qilganidan emas, balki ko‘proq, o‘z tengqur do‘stlariga mana shu qariya bilan muloqotda bo‘lganliklarini maqtanib so‘ylab yurish uchun tashrif buyuradilar. Ya’ni muhtaram keksa kishi yoshlar uchun, baayni bir cho‘qqidirki, uning muloqotiga noil bo‘lish, bamisoli o‘sha cho‘qqini zabt etish kabidir. Taassufki, yoshlar uchun bu cho‘qqiga ko‘tarilishdan maqsad haybatli cho‘qqida turib tabiat go‘zalligiga boqish yoki balandlikdan pastga qarab enish zavqini tuyish emas, balki bor-yo‘g‘i ana shu cho‘qqini zabt etish jarayonida o‘zlari ko‘rsatgan jasoratdan faxrlanib, bu haqda maqtanish hissidan iborat bo‘ladi. Shu sababli ham, qariyalar yaxshisi o‘z tengqurlari bilan muloqotdan bahra olganlari ma’qulroq. Agar, ular o‘z tengqurlari bilan muomaladan zavq va shodlik hissini tuya olsalar, ularning omadi chopgani shu bo‘ladi. Mening o‘zimga qolsa, bir oyog‘i to‘rdayu bir oyog‘i go‘rda bo‘lgan keksalarning suhbatidan ko‘ra zerikarliroq mashg‘ulotning o‘zi yo‘qdek. Sababi, ahmoq kishi keksayib, aqlli bo‘lib qolmaydi, keksa ahmoqning suhbatidan esa xudoning o‘zi saqlasin. Men bir narsaga – o‘z ustidan vaqtning hukmini tan olmasdan, ko‘ngilni ozdirar drajada o‘zini navqiron qilib qilib ko‘rsatishga chiranadigan kishining suhbatiga chidash mushkulmi yoki o‘zi o‘tmishda qotib qolgan va tegrasidagi dunyo ham uning bilan o‘sha o‘tmishda qotib qolmaganligidan alamzadalik tuyib, hamma narsaga jig‘ibiyron bo‘ladigan, har kimga zahrini purkaydigan kishiga toqat qilish mushkulmi? — degan masalaga aniq javob bera olmayman…

Ba’zan inson o‘zi uchun ona tabiat nechog‘li benazir va farahbaxsh ne’matlarni ato etganligini idrok etishi, anglashi uchun aql bovar qilmas darajada uzoq vaqt talab etiladi. Mening o‘zim ham yaqindagina, hayotda qanchalar omadim kulganligini anglab qoldim, umrim mobaynida biror marotaba bosh og‘rig‘i, tish og‘rig‘i nimaligini bilmabman, oshqozon-ichak sanchiqlaridan azob chekmadim. Yanglishmasam, uch kun bo‘ldi, bir joyda o‘qib qoldim, mashhur faylasuf Kardano[3], tarjimai holida o‘zining yetmish yoshga to‘lganida hali og‘zida o‘n beshta tishi bus-butun saqlanganligidan faxrlanib yozgan ekan. Mening esa xuddi shu yoshimda, sanab ko‘rsam, hali yigirma oltita tishim butun. Uzoq umrim mobaynida men ham bir qator og‘ir xastaliklarga duchor bo‘lganmanu silga chalindim, ichbirug‘ bo‘ldim, bezgak bilan og‘ridim va yana Xudo bilsin qancha kasalliklar bilan olishishimga to‘g‘ri keldi, biroq hech qachon ichkilikka mukkamdan ketmadim, ovqatlanishda ham me’yorni bildim va natijada hali-hanuz mening mushaklarim baquvvat, yurganimda hansiramayman. Albatta, sog‘lig‘ing joyida bo‘lmasa, qarilikdan yaxshilik kutib bo‘lmasligini hamma ham biladi. Darvoqe, bunda pulning ham o‘rni bor, holbuki, qariganingda unchalik ham katta pul shart emas, boisi keksalikda ehtiyojlaring ham bir qadar cheklangan bo‘ladi-da. Aslini olganda, hayotda asosan yomon ishlarga ko‘proq pul sarflanadi, keksalik chog‘ingda esa badastir, kiroyi odam bo‘lib yurish osonroq… Taqdirimga shukronalar aytamanki, ko‘p sonli kitobxonlar ahlining yozganlarimga nisbatan mehru muhabbati tufayli o‘zimning farovon turmushimni, xohish-istaklarimni ta’minlayman, yordam berishim lozim bo‘lgan kishilarga moddiy ko‘mak ko‘rsatishga qurbim yetadi. Xasislik va baxillik keksalarga xos qusur. Odatda qariyalarga moddiy boylik asosan, pulga muhtoj kishilarni o‘z hukmida tutib turishlari uchun zarur bo‘ladi. Men o‘zimda bu qusurni ko‘rmayman.

Xotiram ham yaxshi saqlangan; to‘g‘ri ba’zan men kishilarning chehrasini yoki ismlarini unutib qo‘yaman, ammo qachonlardir o‘qigan narsamni hamisha mukammal esda tutaman. Shu o‘rinda bir noqulaylikni aytib o‘tmog‘im joiz, men shu paytgacha jahon adabiyotidagi eng mashhur romanlarning har birini ikki yoki uch marotabadan o‘qib chiqdim va ular endi menga xuddi ilgarigidek zavq-shavqni, maroqni bera olmaydi. Zamonaviy adiblarning esa meni qiziqtirishlari juda kamdan-kam yuz beradi; bilmadim, agar hozirda o‘qiyotganim mana shu o‘nlab detektiv kitoblar bo‘lmaganida men nima qilar edim, bu kitoblar, garchi ularning mazmuni o‘qib chiqishim bilanoq yodimdan ko‘tarilib ketsa-da, meni yomon o‘ylardan chalg‘itadi, vaqtimni o‘tkazishga yordam beradi. Meni mutloqa qiziqtirmaydigan narsalar, joylar, shaxslar haqidagi kitoblarga, garchand ular qanchalik qiziqarli va ma’rifiy qilib yozilgan bo‘lmasin, azal-azaldan unchalik xushim yo‘q. Men, masalan, Siam tarixi haqida,yoki eskimoslarning turmush tarzi xususida hech qanday ma’lumotga ega emasligim borasida hech qachon qayg‘urib, afsus chekmayman. Shuningdek, Mandzonining[4] tarjimai holini o‘qishni ham istamayman, jasoratli Kortes[5]haqida aytadigan bo‘lsam, menga uning mashhur Daren cho‘qqisini zabt etganligini bilishimning o‘zi kifoya, deb hisoblayman Men hanuzgacha yoshligimda o‘zim sevib mutolaa qilgan shoirlarning she’riy kitoblarini varaqlab turaman, zamonaviy she’riyatni ham qiziquvchanlik bilan kuzatib boraman. O‘zimning uzoq yillik umrim davomida Yeytsning, Eliotning so‘nggi asarlarini ilk nashrlarida o‘qiganligimdan faxrlanaman. Men yana Semyuel Jonsonga qandaydir aloqasi bo‘lgan har qanday kitobni, Kolrij, Bayron, Shelli haqidagi hamma-hamma kitoblarni o‘qib chiqishga tayyorman. Qariganingda, albatta, jahon adabiyotining durdona asarlarini ilk bor o‘qiyotganingdagi kabi surur va zavqni tuya bilmaysan, ammo, bundan endi afsuslanishga hojat yo‘q, aytadilarku “o‘tgan — o‘tdi, kechgan — ketdi”, — deb… Yana bir xafa qiladigan jihat shundaki, ba’zan ayrim asarlarni qayta o‘qib, ulardan qalbingni junbushga keltiradigan hech narsani topa olmaysan, holbuki, ular seni bir paytlar nihoyatda to‘lqinlantirgan, hayajonga solib, xayolingni o‘g‘irlagan bo‘ladi. Masalan, Kitsning “Osmonga tik boqayotgan odam” asaridagi kabi. Biroq, yana bir narsa borki, men hamon uning bag‘riga o‘zgacha bir xohish va o‘zgacha bir hayajon bilan g‘arq bo‘lishim mumkin. Bu — falsafadir, yo‘q men aytayotganim turli atamalar bo‘tqasidan iborat sovuq safsatabozlik emas, balki, chindan-da borliqdagi barcha majudlik uchun dahldor bo‘lgan muammolarni talqin qiluvchi, sharhlovchi falsafadir: “Modomiki, insonlarning iztirobini yengillatishga xizmat qilmas ekan, faylasufning har qanday gapi puchdir”. Platon va Aristotel asarlari menga taskin beradi va o‘ylashga, tafakkur qilishga undaydi (ayrimlar Aristotelning tili biroz g‘alizroq deyishadi-yu, biroq agar o‘zingizda yumor hissi bo‘lsa, siz undan anchagina qiziqarli narsalarni topishingiz shubhasiz). Shuningdek, Plotin, Spinoza, va zamondoshlarimiz bo‘lgan yana bir-ikkita donishmandlar, masalan, Bredli[6]va Uaytxed[7] asarlarini ham bajonidil mutolaa qilaman. Gapning indallosini aytganda, faqat ana shu zikr etilgan allomalaru qadimgi yunon tragediyanavislarigina hayotning mohiyati haqidagi chin gaplarni, haqiqatlarni mahorat bilan ayta olishgan. Faqat o‘shalargina kishida fikr-o‘y tug‘diradilar va ayni paytda ko‘ngillarga taskin bera oladilar. Ularning asarlarini mutolaa qilish, mening nazdimda, xuddi osuda shamol hamrohligida sonsiz-sanoqsiz orollar sochilib yotgan bepayon dengiz mavjlari aro yelkanli qayiqda suzishdek tuyiladi…

Menimcha, san’atning mohiyatini uning ishlab chiqarish effekti (samarasi)da ekanligini e’tirof etib, bundan esa “san’atning qiymati go‘zalligida emas, balki kerakli ta’sir kuchiga ega bo‘lishidadir”, deya xulosa qilguvchi faylasuflar haqdirlar. Modomiki, samaraning o‘zi samarali ta’sir kuchiga ega emas ekan, u hech bir ma’no kasb etmaydi. Agar san’at faqat ijodkorning ko‘ngilxushligi uchun yaratiladigan bo‘lsa, garchand u qay darajada balandparvoz, ko‘tarinki ruhda bo‘lmasin, undan jamiyatga manfaat kam bo‘ladi: bunday asarlarning me’moriy obidalarning haybatli gumbazini yelkasida tutib turguvchi ulkan ustunlar peshtoqiga qo‘ndirilgan mitti haykalchalardan farqi yo‘q; zero, bu mitti haykalchalar o‘zining xilma-xil ko‘rinishlari, nafisligi bilan ko‘zlarimizni quvontiradi, biroq ularda hech bir ijtimoiy foydali yuk, vazifa bo‘lmaydi. Agar san’at kishilarni biror-bir ezgu harakatga chorlamas, da’vat qilmas ekan, u bor-yo‘g‘i sohibi aql – intellektuallar uchun afyun bo‘lib qolaveradi.

1944 yil

SAKSON YILLIKUMR YO‘LLARIMGA BIR NAZAR

Kishining sakson yoshga to‘lishida hech bir qiziqarli jihat yo‘q, albatta. Hozirda odamlar ilgarigi davrlarga qaraganda, xiyla uzoq yashashmoqda. Shuning uchun ham yoshlari to‘qsondan oshib ketsa-da, hamon o‘zining kuch-g‘ayratini, ishchanlik qobiliyatlarini yo‘qotmagan qariyalar haqidagi gap-so‘zlar tez-tez qulog‘imizga chalinib turadi. Shu boisdan, mening siz azizlarga bugungi murojaatimni, bor-yo‘g‘i, inson o‘z umri davomida bir marotabagina sakson yoshga to‘lishi mumkinligi vajhidan, deb qabul etgaysiz.

Men o‘zimning uzoq yillik umrim mobaynida urf-odatlarimiz, an’analarimiz, tafakkur tarzimizda yuz bergan ko‘plab o‘zgarishlarga shohid bo‘ldim, va o‘ylaymanki, ular haqida so‘zlab bersam, bu sizlarga ham qiziq bo‘ladi. Insonning quvvai hofizasi, xotirasi odatda juda qisqa bo‘ladi; masalan, atigi bundan yarim asr muqaddam esini tanigan kishi ham ba’zan, o‘sha paytlarda bu olam naqadar o‘zgacha bo‘lganligini eslashi, idrok etishi mushkuldir. Yoshlarimiz esa ilgarigi dunyo haqida mutlaqo tasavvurga ham ega emaslar, ularning nazdida bugun ularni qurshab turgan narsa, hodisalar go‘yoki daqqiyunus davrlaridan buyon mavjud bo‘lgan va hamon aynan shunday barqarordek.

Men o‘n sakkiz yoshga to‘lib, tibbiyotni o‘rganishga kirisha boshlagan paytimdagi dunyo hali na samolyotni, na mashinalarni, na kino, na radioni va na-da telefonni bilar edi. Bir kuni bizning Kenternberndagi maktabimizga bir ma’ruzachi voiz keldi va u hammamizni hayratga solib, judayam sodda va g‘arib alpozda, xira va uzuq-yuluq tarzda bo‘lsa-da, odam ovozini qayta takrorlaydigan apparatni namoyish etib ko‘rsatdi. Bu g‘aroyib apparat – ilk grammafon edi. Meni o‘shanda bag‘riga olgan dunyo hali o‘z uylarini ko‘mir bilan isitar va bundan bizlar anchagina aziyat chekardik, yoritish uchun esa gazli yoxud kerosin lampalaridan foydalanilardi. Oddiy uydagi vannani bizlar faqat boylarninggina uyida bo‘ladigan hashamat deb bilardik. Boy odamlar (odatda ularni “ekipaj sohiblari” deb atashardi) karetalarda yoki lando deb atalmish salobatli aravalarda yurardilar. Ulardan sal kambag‘alroqlar – “proletka” va “shaldiroq arava” nomi bilan mashhurroq to‘rt g‘ildirakli kajavalarda, yanayam kambag‘al aholi esa – jamoat uchun umumiy bo‘lgan, og‘ir yuk tortuvchi otlarga qo‘shiladigan dilijanslarda yurishardi. U paytlarda London ko‘chalarida turli mashshoqlar hamda sharmankachilar tinimsiz izg‘ib yurishar, ular sizdan uzoqroqqa ketishlarini istasangiz, albatta qo‘llariga pul tutqazishingizga to‘g‘ri kelardi. Yakshanba kunlari shahar hovlilarini ajabtovur bo‘g‘iq ovozli qo‘ng‘iroqlarini daranglatib, issiq bulochka sotuvchilar aylanib yurardilar va odamlar, ertalabki nonushta uchun biror-bir shirinlik yoki yopgan non olish maqsadida bu sotuvchilarning oldiga yugirgilab chiqishardi.

U paytlarda hayot kechirish anchagina arzon edi. Masalan, men avliyo Foma shifoxonasiga ishga kirganimda Sinvent-skver ko‘chasidagi barcha qulayliklarga ega ikki xonani haftasiga bor-yo‘g‘i o‘n sakkiz shillingga ijaraga olgan edim. Xonadon sohibasi yana o‘n ikki shilling badaliga meni bir hafta davomida, ertalablari to‘yimli nonushta va kechqurun-soat olti yarimlarda ishdan qaytganimda – kechki ovqat bilan boqar edi. Shifoxonaning o‘zida esa to‘rt pensga bug‘doy unidan tayyorlangan non, sariyog‘ va bir stakan sut olib tanovvul qilish mumkin edi.

Shunday qilib, oyiga hammasi bo‘lib o‘n to‘rt funtgina sarflab, men nafaqat binoyidek yashardim, balki bu pullar evaziga o‘qishimga to‘lovlarni amalga oshirar, o‘zimga zarur asbob-uskunalarni xarid qilar, hattoki, ba’zi bir ko‘ngilxushliklarimga ham shu puldan ajrata olardim. Judayam tang qolgan paytlarimda esa, hamisha qo‘limdagi mikroskopimni uch funt evaziga garovga qo‘yib, vaziyatdan chiqib ketishim mumkin bo‘lardi.

Bisotimdagi pullarim u paytlar haftasiga kamida bir marotaba teatr san’atidan bahra olishimga ham izn berardi. Men chipta oladigan parterning so‘nggi qatorlariga u paytlar, hozirdagidek salobatu viqor bilan kirib borish shart emasdi. Navbatga ham mutlaqo e’tibor berilmasdi.Tomashabinlar to‘dasi kirish eshiklari oldida yig‘ilishar, eshiklar ochilishi bilanoq, qiy-chuv, to‘polonlar bilan, ur-yiqit qilib, bir-birlarini surishib, imkon qadar yaxshiroq joylarga o‘zlarini urardilar. Ammo shu holatning o‘zi ham maroqli bir ko‘ngilxushlik edi, nazarimda. Men mashhur san’at darg‘alari Genri Irvingni va Ellen Terrilarni o‘z ko‘zim bilan ko‘rganman. Shuningdek, “Ikkinchi missis Tenkerey”[8]spektaklida missis Patrik Kempbellning va “Jiddiy bo‘lish naqadar muhim” spektaklida Jorj Aleksandrlarning ijrosidan bahramand bo‘lganman. Ammo menga eng katta shodliklarni shanba kunlari Tivoli myuzik – xollidagi tomoshalar baxsh etardi. Endilikda, hamma esidan chiqarib yuborgan bu Myuzik-xoll u paytlarda o‘z shuhratining eng yuqori cho‘qqisiga ko‘tarilgandi. Mazkur san’at koshonasida o‘zlarining eng gullagan davrlarida Mari Lloyd, Bessi Belvud, Vesta Tilli, Alber Shevale, Dan Leno kabi unutilmas shuhratga sazovor san’atkorlar ijod qilishgan. Ularning har biri alohida, tomoshabinlarni naqd yigirma daqiqagacha kuchli his-hayajon og‘ushida tutib tura olar edilar. Hayratlanarli darajadagi iste’dod sohiblari edi bu zotlar.

Bu ulug‘ san’atkorlarga so‘nggi yillarda ijod qilgan komediya aktyorlaridan faqatgina hammaning mehrini qozongan va vafoti bilan barchani birdek azador etib, chuqur qayg‘uga ko‘mib tashlagan Sid Fildnigina tenglashtirish mumkindir, ehtimol.

O‘sha paytlarda sayru sayohatlar ham unchalik qimmatga tushmasdi. Men yigirma yoshga to‘lganimda, pasxa bayrami munosabati bilan beriladigan olti haftalik ta’tilimni Italiyada o‘tkazgandim. Keyinchalik Pizada bo‘ldim, bir beva ayolning (uning yoshi bir joyga borib qolgan edi) odamlar bilan gavjum pansionatidan juda shinam bo‘lgan hujrachani ijaraga olib, bir oy mazza qilib mo‘‘jizakor Florentsiyada yashadim. Shundan keyin Venetsiya va Milanda bo‘lib, Londonga qaytdim. O‘shanda ushbu sayohatim xarajatlari, temiryo‘l chiptalari bahosini ham qo‘shganda – menga yigirma funtga tushgandi, ammo bu sayohatlardan olgan taassurotlarim, zavqu shavqimning cheki-chegarasi bo‘lmagan.

Talabalik chog‘larimda men Avliyo Foma shifoxonasida besh yil ishladim. Tibbiyot sohasiga unchalik ham ko‘nglim chopmaganligi sababli mendan tayinli talaba ham chiqqani yo‘q. Yoshligimdan yozuvchi bo‘lishni orzular edim, shuning uchun ham kechki ovqatdan so‘ng hamisha tinmay mutolaa qilar yoki nimalarnidir qoralash bilan mashg‘ul bo‘lardim. Tez orada men “Lambetlik Liza” romanimni yozib, uni nashriyotga jo‘natib yubordim. Shifoxona huzuridagi tahsilim tugagach, romanimni nashr etishdi va u ma’lum darajada mashhurlikka ham sazovor bo‘ldi. Bu mashhurlik albatta, tasodifiy hol edi, ammo men o‘shanda buni qayoqdan ham bilay. Oqibatda, men endi shifokorlik ishimni butkul tashlab, professional yozuvchi bo‘lishim mumkin ekan, degan qarorga keldim. Menga shifokorlik diplomini olish imkoniyatini bergan so‘nggi imtihonni topishirganimdan atigi uch kun o‘tib, Ispaniyaga til o‘rgangani va navbatdagi kitobimni yozish uchun jo‘nab ketdim. Shuncha yillar yashab, umrimning o‘sha pallalariga qayta nazar tashlar ekanman, bugungi kunda men yozuvchining hayotda biror-bir muvaffaqiyatga erishishi oson emasligini va qalam ahliga aksariyat hollarda hatto nonini topib yeyish ham mushkul kechishini juda aniq-ravshan bilaman. Shu sababli ham o‘sha paytlardagi qarorim nechog‘li ahmoqona tavakkal bo‘lganligini tan olaman. Ammo u chog‘lar bunday shubha-gumonlar miyamning bir chekkasiga ham kelmagan, yetti uxlab tushimga ham kirmagan edi, albatta. Men shunday qilib, tibbiyotni butunlay tashladim va bu ishimdan yengil nafas oldim; biroq shunday esa-da, kasalxonadagi faoliyatim bilan kechgan besh yillik umrimga hech qachon afsuslanmayman. Hatto aksincha: men shu paytgacha inson haqida nimaiki bilimlarga ega bo‘lgan bo‘lsam, ularning barisiga ayni mana shu yillarim mobaynida erishganman—zero, kasalxona sharoitida har qanday insonning bor mohiyati, tabiati shundoqqina ko‘z o‘ngingizda namoyon bo‘ladi. Dard azobini boshdan kechirayotgan, o‘lim qo‘rquvini his etayotgan bemorlar o‘z shifokorlaridan qalbi tubidagi biror-bir tuyg‘uni yashira olmaydilar, sir saqlashga urinsalar-da, buning uddasidan chiqa bilmaydilar.

Rostini aytsam, men o‘zim haqimda gapirmoqchi emasdim, ammo o‘ylab qarasam, bugun tarjimai holimga oid ayrim ma’lumotlarsiz so‘zlashim dargumon ko‘rinadi. Shifoxonadan ishdan ketganimdan keyingi o‘n yil men uchun juda og‘ir kechdi. Dastlabki muvaffaqiyatimdan keyin omad mendan butunlay yuzini o‘girdi. Men bir necha romanlar (ulardan faqat bittasigina “pichoqqa ilinadigan” edi, xolos) va pesalar yozdim. Yozgan pesalarimni olgan teatr direktorlari shu zahotiyoq qo‘limga qaytarib tutqazardilar. Bu yillar davomida mening bir yillik daromadim hammasi bo‘lib, yuz funtdan oshmas edi. Shundan keyin yana birdan omadim kulib qoldi. Sloun-skverda joylashgan “Kort-tietr”ni ijaraga olgan janobning bir pesasi kutilmaganda omadsizlikka uchrab, umidlari chippakka chiqibdi, undan keyinga mo‘ljallangan asar ham hali nihoyasiga yetmagan ekan, u bechora esa tang vaziyatdan qanday chiqishni bilmay qolibdi. Shunda u mening “Ledi Fredirik” pesamni o‘qib ko‘rib, garchi pesam unga ma’qul kelmagan bo‘lsa-da, bir-ikki oy, odamlar undan bezib ulgurguncha, asarni sahnada ushlab turish mumkindir, degan fikrga kelibdi. Ammo, omadimni qarang-ki, “Ledi Fredirik” oz emas, ko‘p emas, roppa-rosa o‘n besh oy sahnadan tushmadi. Shundan keyin oradan unchalik ham ko‘p o‘tmay, Londonning o‘zida mening bir yo‘la to‘rtta pesam sahnalashtirilib, namoyish etildi. Ilgari hech qachon bunday bo‘lmagan ekan shekilli, barcha gazetalar bu haqda ijobiy ma’noda “shov-shuv” ko‘tarib yuborishdi. Shu o‘rinda soxta kamtarlikni bir chetga surib, aytishim mumkinki, endi butun shahar men haqimda gapira boshladi. Aytishlaricha, o‘sha paytlarda qachonlardir faoliyat yuritganim — Avliyo Foma shifoxonasida bir talaba, men turli tibbiy operatsiyalar jarayonida qo‘l ostida assistent bo‘lib ishlagan jarrohdan, men haqimda — siz falon dramaturgni taniysizmi?– deya so‘ragan ekan. U shifokor: “Ha uni juda yaxshi eslayman. Bu juda achinarli hol. O‘ylashimcha, shunday qo‘li gul jarroh bo‘lishi mumkin bo‘lgan yigitning, pesa yozaman deb, tibbiyotni tashlab ketishi, hammamiz uchun ham katta yo‘qotish bo‘ldi !” –degan ekan.

Menimcha, o‘sha jarroh ham o‘z nuqtai nazaricha, qaysidir jihatdan haq edi. Qolaversa, undan boshqa yana ko‘plab kishilar ham haqli ravishda mening adabiyotdagi bunday muvaffaqiyatimni shunchaki o‘tkinchi tasodifning hosilasi, deb hisoblardi. Biroq nima bo‘lgandayam, mana shu muvaffaqiyat meni qashshoqlik botqog‘idan olib chiqdi, yangidan-yangi do‘stlar orttirishimga sabab bo‘ldi. Men endi har turli tomoshagohlarga kirganimda, yaxshiroq joyni egallash uchun olaquroq olomon orasidan chopqillab chiqmasdim, aksincha eng nufuzli kishilar qatorida, hurmat va ehtirom bilan hashamatli o‘rindiqlarda o‘tirardim.

Darvoqe, endi gapimning boshida va’da berganim, so‘nggi ellik yil ichida mamlakatimizda yuz bergan o‘zgarishlar, voqea-hodisalar xususidagi mulohazalarimga qaytsam, ma’qulroq bo‘lar. Meni endilikda anchagina taniqli dramaturg, juda mashhur kishi sifatida turli ziyofatlarga chaqira boshladilar, shuni ham aytishim kerakki, ularning aksariyati juda katta dabdabayu as’asalar bilan o‘tkazilardi. Bunday ziyofatlarga erkaklar albatta frak kiyishib, bo‘yinlariga oppoq galstuklarni bog‘lab borishardi, ayollar esa – etak qismi anchagina uzun qilib tikilguvchi qimmatbaho va nafis ko‘ylaklarda tashrif buyurardilar. Ular o‘zlarining uzun sochlarini boshining qoq tepasiga chambar qilib tang‘ib, turli gulli bezaklar bilan ziynatlashdan erinmasdilar. Ziyofatga taklif etilgan barcha kishilar kelib yig‘ilgach, har bir jentelmenga u qaysi bir xonimni dasturxon yoniga yetaklab borishi kerakligi haqida oldindan aytib qo‘yilardi. “Dasturxon sizlarga muntazir” degan chorlov yangrashi bilan har bir erkak, o‘ziga inonib topshirilgan xonimning qo‘lidan tutardi. Bunday paytlarda, oshxona tomon yo‘nalgan ushbu shukuhli safning oldida odatda uyning egasi, birorta eng martabali bevaning qo‘lidan tutib borar, boshqalar esa uning ortidan dabdabali bir viqor bilan ergashardilar. Safning oxiri xonadon bekasi bilan yakunlanar, u ham amaldagi taomilga ko‘ra allaqaysi gertsogningmi, yoki elchiningmi qo‘llariga biroz tayanib, nozu ishvalar bilan qadam olardi. Bunday ziyofatlar chog‘ida dasturxonga qancha miqdorda ovqat tortilishiyu biz ne qadar to‘yib taomlanganligimizni aytsam, balki ishonmassizlar. Dastlab tanovvulni sho‘rvadan yoki ta’bga ko‘ra boshqa biror-bir suyuq ovqatdan boshlardik, keyin baliq yeyilardi, keyin qovurdoq, qovurdoqdan oldin yana turli gazaklar tortilardi. Nihoyatda to‘yimli tayyorlangan, sergo‘sht qovurdoqdan so‘ng mehmonlarni ichiga yax bo‘laklari solingan turli meva sharbatlari bilan siylashardi: aytishlaricha, ovqatlanish o‘rtasida ichiladigan sharbat, ishtahadagi ikkinchi nafasni ochar ekan. Sharbatxo‘rlikdan so‘ng parranda go‘shtiga gal kelardi (bu taom albatta mavsumiy bo‘lardi), undan keyin esa xilma- xil shirinliklar, pishiriqlar hamda mevalarga o‘tilardi. Odatda sho‘rvaga baqamti uzumdan tayyorlangan nihoyatda o‘tkir quvvatga ega xeres vinosi, boshqa taomlar bilan esa yana o‘zgacha vinolar, jumladan shampan vinosi ham ichilardi.

Bugungi kunda tobora kamtarona ko‘rinish kasb etib borayotgan dasturxonlardan tamaddi qilib yurguvchilar, o‘sha vaqtlardagi kishilarning yeb-ichishlariga har qancha havas qilsalar arziydi. Ha, u davrlarda odamlar ovqatlanishning hadisini ham obdan yaxshi bilishar edi. Lekin, bunday bo‘kib yeb-ichishlar zinhor izsiz ketmasdi. Zero, “mazzasining jazzasi bor” , — degan hikmat bejizga aytilmaydi. Bunday kayfu safolardan keyin odamlar haddan tashqari semirib ketishar, natijada har bir daqiqasi qorin-qursoq g‘amida kechadigan London ziyofatlari mavsumidan keyin ular sog‘liqlarini qayta tiklash, xususan jigarlarida yuz beradigan salbiy oqibatlarni bartaraf etish, shuning-dek ortiqcha vaznlaridan xalos bo‘lish ilinjida Germaniyadagi shifobaxsh suvlarga tomon oshiqardilar. Mening bir tanishim bo‘lardi, u har yili Karlsbad shahriga ikki xil bichimdagi kiyim bilan yo‘l olardi: birisini— sihatgohga kiyib borsa, ikkinchi bichimdagi libosini o‘n-o‘n besh kilolik vaznini tashlagach, u yerdan qaytishida kiyib kelardi.

Bunday ziyofatlardan keyin, o‘sha paytlardagi odob yuzasidan, kamida bir hafta mobaynida, sizni ziyofat qilgan xonimga ehtirom yuzasidan unikiga minnatdorchilik tashriflarini ado etishingiz lozim bo‘lardi. Mabodo u uyida bo‘lmasa, (albatta, aksariyat hollarda bu hol ayni sizning dilingizdagidek ish bo‘lardi) siz xonadon sohiblari uchun ikkita tashrif qog‘ozingizni (ularning birini xonim uchun, birisini esa uning turmush o‘rtog‘iga atab) qoldirishingiz kerak edi. Bunga muvaffaq bo‘lmasangiz, siz mana shu bashang kiyimingiz — syurtuk hamda olachipor shimda, usti kulrang matodan qoplanib tugma qadab tikilgan, loklangan boshmoqlaringiz bilan, boshingizdagi salobatli tsilindringizni qo‘lingizga olib, uyning ikkinchi qavatidagi mehmonxonaga, oqsoch xodimaning oldiga chiqishingizga to‘g‘ri kelardi. Mehmonxonada esa tsilindringizni bir chetga qo‘yib, kamida o‘n-o‘n besh daqiqa beka bilan, u yoq-bu yoqdan suhbatlashgan kishi bo‘lardingiz, shundan so‘nggina ko‘nglingiz xotirjam tortib, uyni tark etar va eshik yopilgachgina yengil nafas olardingiz.

Butun mavsum davomida hali u yerda hali bu yerda turli ko‘ngilochar bal va ziyofatlar o‘tkazib turilardi. Agar siz chindanam mashhur kishi bo‘lsangiz, bir kunning o‘zida bo‘lib o‘tadigan bir necha balga taklifnomalar olishingiz ham mumkin edi. Bu ballar, zinhor hozirgi paytdagi chakana gap-gashtaklarga o‘xshamasdi. Erkaklar unga albatta frakda, ichidan oq nimcha, ko‘tarma yoqali ko‘ylak, qo‘llariga esa oq qo‘lqop kiygan holda tashrif buyurardilar. Har bir oyimqizning qo‘lida balga mo‘ljallangan maxsus varaqachalari bo‘lib, agar bal mobaynida ular band etilmagan biror raqs bo‘lsa, sizni taklif etishlari uchun shu varaqachaga o‘z ismingizni yozib qo‘yishingiz mumkin bo‘lardi. Oyimqizlarga ko‘pincha ularning onalari yoki xolalari hamrohlik qilardilar va ular ham o‘zaro teng-to‘shlari bilan to ertalabki soat to‘rt-beshlargacha, bamaylixotir suhbatlashib o‘tirishar, ammo shunda ham ko‘zlarini o‘zlariga tegishli oyimqizdan uzmasdilar. Zero, ular o‘z qizlari, bal mobaynida bitta kavaler bilan ketma-ket raqsga tushib, martabalariga ziyon yetkazib qo‘yishidan xavfsirardilar-da. Bunday hol esa, o‘sha paytdagi taomilga ko‘ra nihoyatda ayb sanalar, hamda barcha bunday kunga tushishdan xudoning o‘zi saqlasin, derdi. Darvoqe, u paytlardagi raqslar ham bugungidan tamoman o‘zgacha bo‘lardi.

Biz polkaga va lansega raqs tushardik, hashamatli zal bo‘ylab ajabtovur viqor bilan vals qilardik. Darvoqe, vals mobaynida hamma aylanayotgan tomonga qarama-qarshi tarzda charx urish-didsizlikning eng oliy cho‘qqisi, deb baholanardi.

Ko‘pincha bizlarni haftaning so‘nggi kunlarini butkul qamrab olguvchi ziyofalarga taklif etishardi. Men hikoya qilayotganim o‘sha paytlarda, o‘zim ham Meyferda kichikrok bo‘lsa-da, bir uyni sotib olishga erishgandim, albatta bu uy aslozodalar yashaydigan hududda emas, oddiy fuqarolar ko‘chasida edi. Biroq, endi men ham xonadonimga oshpaz, oqsoch va xizmatkorlar og‘asini yollagan edim. Katta va hashamatli uylardagi ziyofatlarga ba’zan yigirma chog‘li ba’zan hatto undan ham ko‘proq mehmonlar taklif etilar, shu bois uy sohibiga qarashli xizmatchilar ularning barchasiga mulozamat qilib ulgurishi mushkul edi. Shu vajdan ziyofat uyushtirayotgan xonadon sohibasi taklifnoma bilan birga yuboriladigan xatida, o‘zingiz bilan ziyofatga birorta malayingizni ham olib kelishingiz, ayollarga esa birorta cho‘ri qizlari bilan birga kelishlari lozimligini ma’lum qilar edi. Mening malayim bo‘lmaganligi sababli, o‘zimga doim xizmatkorlarim boshlig‘ini hamroh etardim. Xizmatchilarni odatda oddiyroq jihozlangan kishilik uyda, ularning xo‘jayini yoki bekasining jamiyatdagi mansab-maqomiga muvofiq tarzda o‘tqazishib, ovqatlantirishardi. Yozuvchilarning jamiyatdagi mansab-martabasi turli kazo-kazo zodaganlar orasida avval ham, hozirda ham u qadar nufuzli emasligini bilasiz, balki shul sababdandir, ana shunday ziyofatlardan bir-ikkitasiga tashrifimiz o‘tgach, bir kuni mening hamrohim: “Ser, sizga bir gap aytsam bo‘ladimi? – deb qoldi. Men — aytaqol, — dedim. Shunda u – “Janob, Siz ham parlament a’zosimi yoki shunga o‘xshashroq birorta yuqori mansabni egallasangiz bo‘lmaydimi, hadeb poygakda, dasturxonning eng chekkasida o‘tirish nafsoniyatimga tegib ketdi-ku!” – dedi. Men unga: – Bunday qilolmayman, nachora, yozuvchining qo‘lida xizmat qilar ekansan, barcha kamsitishlarga chidashingga to‘g‘ri keladi, endi, – deya javob berdim. Darvoqe, bunday tashriflar chog‘ida ham kishilar, xuddi Londondagi kabi juda bashang kiyinishardi. Ammo ayollar ziyofatxonadan chiqib ketishlari bilanoq, ular kiyimlarini o‘sha paytda juda urf bo‘lgan smokinglariga alishtirib, chekish uchun maxsus ajratilgan xonaga chopqillashardi. Chunki mehmonxonada chekishga mavjud taomillar izn bermasdi. Chekish xonasida esa ular bafurja valaqlashishar, bir-ikki stakan ichib ham olishar, eng muhimi sigaralarini burqsitishib, xumoridan chiqishardi.

Shubhasiz, u davrlarda hayot xiyla yoqimli kechardi… Biroq hammaga ham shunday emasdi. Qashshoq odamlar isqirt va g‘arib kulbalarda yashar, arzimas chaqa uchun kechasiyu kunduzi tinimsiz mehnat qilardilar, keksaygan chog‘ida ham hech bir ro‘shnolikdan umid yo‘q, ular to qabrlarigacha mashaqqatlar girdobida edi. Boz ustiga ularning yelkasini hamisha ishsiz qolib ketish xavfi, dahshati tog‘dek bosib turardi.

Mening anglashimcha, birinchi jahon urushi ham mavjud bu ahvolni deyarli o‘zgartira olmagandi. Yigirmanchi yillarda boylar kambag‘al bo‘lib qolmaganidek, kambag‘allar ham boyib keta olmadilar. Faqat ikkinchi jahon urushi o‘zi keltirib chiqargan, barchani xonavayron qilgan haddan ziyod sarf-xarajatlari, aholining barcha qatlamlariga birdek ta’sir qilgan aql bovar qilmas soliqlari bilan hamma-hammaning turmush tarzini o‘zgartirib yubordi, xolos. Boylar ham endi ilgarigidek boy emaslar. Bir paytlar ular ortiqcha dabadabayu as’asalar, sarfu xarjlar bilan davru davron surgan hashamatli uylari endilikda maktablarga, turli muasasalarga aylantirilgan yoki asta-sekin nurab, puturdan ketib bormoqda. Ularning badavlat sohiblari ham endilikda, atigi eshik og‘asiga ega bo‘lgan kichikroq uylarga qanoat qilishayotir yoki ayrimlari Londondagi odmi xonadonlarga bir yo‘la ko‘chib o‘tib qo‘yaqolishgan. Bir zamonlar nisbatan hashamatli turarjoy tumani sanalgan Meyfer ham bugunga kelib, xiyla urfga kirib qolgan savdo markaziga evrildi, endi uning dang‘illama uylarida ham turli-tuman idoralar qo‘nim topgan.

Ammo bir narsani ham tan olib aytish joizki, bu o‘zgarishlar badaliga juda ko‘p narsasidan mahrum bo‘lganlar ham o‘z yo‘qotishlarini juda katta sabot va matonat, ayni paytda o‘z izzatlarini yo‘qotmagan holda, munosib qabul qilmoqdalar. Kambag‘allarni ham endi avvalgi kambag‘allar deb bo‘lmaydi: ular ham endi risoladagidek uylarda yashayotirlar, yaxshi kiyinadilar, har bir oilada radiopriyomniklar, televizorlar, plastinka qo‘yib eshitiladigan moslamalar mavjud. Nihoyat aholining bu qatlami vakillari ham chin inson maqomida umrguzaronlik qilish, kelajakka qo‘rquv va hadiklarsiz nazar tashlab, to‘kinlikda hayot kechirish baxtiga erishdilar. Buning uchun hammamiz ham taqdirimizga shukronalar aytmog‘imiz kerak. Shubhasiz, biz millat sifatida ancha qadriyatlardan mosuvo bo‘ldik, qashshoqlashdik, biroq buning evaziga ko‘proq shaxs erkinligini qo‘lga kiritdik. Shu bilan birga ko‘plab ahmoqona irim-sirimlardan, bid’atu xurofotlardan ham xalos bo‘la oldik. Masalan, jinslar o‘rtasidagi munosabatlar ham endi anchagina tabiiyroq va jozibaliroqdir. Endilikda bizlar odmiroq lekin juda qulay kiyimlar kiyayotirmiz. Bizda sinfiy to‘siqlar ham kamaydi. Bugun biz u qadar injiq ham, takabbur ham emasmiz. Umuman olganda biz, mana shu kechgan ellik yil mobaynida o‘zimiz duch kelgan ko‘plab qiyinchiliklarga: turmushdagi taqchilliklar, cheklovlar, to‘siqlarga qaramasdan, avvaligidan ko‘ra anchagina go‘zallashdik, endi bizlar o‘tgan davrlardagidan ko‘ra anchagina yaxshi va farovon yashayotirmiz. Ingliz xalqining eng asosiy fazilati bu – mehr-oqibatlilik, ko‘ngilchanlik. O‘ylaymanki, biz bu fazilatni eng og‘ir shart-sharoitlarda ham saqlab qola bilamiz. Bizning kuchimiz ham ayni mana shundadir.

1954 yil

TO‘QSON YILLIK YUBILEYIMGA

Endi mening xotiramga havas qilib bo‘lmaydi, u butkul ishdan chiqqan, zero go‘rimgacha yana bir-ikki qadamimni sudrab bosa olsam bas, deb o‘ylayman. Yashaganim – to‘qson yillik umr davomidagi xotiralarim shu qadar g‘ira-shiraki, ularni o‘ylasam, ba’zan o‘z o‘tmishimdan ham xo‘rligim kelib ketadi.

Hamma narsadan ham onamning o‘limini yaqqolroq eslayman. Bu xotira-mana sakson yildan oshibdi-ki, meni iztirobga solib keladi. Onam bizning Parijdagi uyimizda vafot etgandilar, o‘shanda men atigi sakkiz yoshda edim… biroq bu yo‘qotishning alam va qayg‘usi hali-hanuz yuragimni zirqiratadi.

Albatta, mening o‘zgacha xotiralarim ham bor, biroq ular shu qadar mavhumki, ushbu xotiralarni qayta tiklayman, deb chiranishdan ko‘ra, o‘z holicha qoldirganim ma’qulroq. Men endi kelajak haqida ham o‘ylay olmayman: agar kishining yoshi to‘qsondan oshgan bo‘lsa, uni oldinda faqat huvillagan bir bo‘shliq qarshi oladi, xolos.

Men endi har kuni ajalning qo‘lidan tutib tentirab yuraman, shunda ham ajalning kafti mening kaftlarimdan haroratliroqdek tuyiladi. Har oqshom, menga qariyb qirq yildan buyon hamrohlik qilib kelayotgan sodiq xizmatchim Alan Serlga xayrli tun tilar ekanman, undan mening bugun uyqudan uyg‘onmasligimni so‘rab, Tangriga tilovat qilishini o‘tinaman. Endi mening bu dunyodan haqqim qolmadi va unga ortiqcha yuk bo‘lishni istamayman.

Mening hayotim to‘kis, qiziqarli kechdi, biroq uning nihoyasini ham men xotirjamlik bilan qarshi olaman. O‘lim meni hali ham qo‘rqita olmaydi. Men undan, zinhor qo‘rqmayman, sababiki – narigi dunyoda hayot borligiga ishonmayman. Modomiki, men bir gumroh banda sifatida gunoh ishlar qilib ham bu dunyoda – jazoimni olmagan ekanman, hayotni tark etganimdan so‘ng, u dunyoda meni kim ham azobli qiynoqlarga mustahiq etardi?

Men dunyoda Xudo bormi-yo‘qligini bilmayman.Uning borligi haqidagi dalillarning birortasi menga ishonchli tuyilmaydi.Umuman, ishonch e’tiqod ham, bir paytlar Epikur to‘g‘ri ta’kidlaganidek, kishining Xudoni taniy bilishi uchun bevosita unga keladigan, uning ko‘zini ochadigan vahiy tufayli paydo bo‘lishi kerak. Bunday vahiy, afsuski, menga nasib bo‘lmadi.

Baribir o‘limdan qochib qutulishning imkoni yo‘q, shuning uchun ham u sizning yoqangizdan qaerda va qanday sharoitda tutib olishining ham u qadar ahamiyati bo‘lmasa kerak. Menimcha, agar biror kishi, omadim kelib, bu hayotdan jimgina, bildirmasdangina, hech bir azob-uqubatlarsiz ketib olsaydim, deya umid qilsa, uni ayblash yoki unga ta’na nazari bilan qarash kerak emas.

Yaqinda men og‘ir betoblikni boshimdan kechirdim – keyingi paytda bot-bot mazam qochib turibdi va ana shunday kunlardan birida men kutilmaganda, shunday bir holsizlikni his qildimki, go‘yo menga, yana ozginagina sabr qilsam, bu qiyinchiliklarning hammasidan butkul forig‘ bo‘ladigandek tuyildi. O, o‘lim deganlari agar shunday yengil va farahli bo‘lsa, men butun vujudim bilan uni yoqlayman, dedim o‘zimga-o‘zim. Albatta, yangi boshlagan kitobimni tugallashga ulgurmaganligim uchun biroz afsuslandim, alamim keldi, ammo baribir, alal-oqibat, buning hech bokisi yo‘q, degan qarorga keldim; illo – baribir, biror yil o‘tib, odamlar bu kitobimni ham eslaridan chiqaradilar, deya o‘yladim.

Men mudom kelajak xayoli bilan yashadim, hatto hozir ham, oldimda arzimasgina masofa qolgan bo‘lsa-da, o‘sha eski odatimdan qutula olganim yo‘q; men hatto endi o‘zim yaratishga intilganim – o‘sha turmush tarzining mantiqiy yakuniga yetishini, ajabtovur intiqlik bilan kutayotirman.

Ba’zan shunday daqiqalar ham bo‘ladiki, men tezroq o‘la qolsaydim degan istakdan lovullab ketaman, go‘yo bir paytlar o‘zimni muhabbat og‘ushiga tashlaganim kabi, ajalning quchog‘iga o‘zimni otgim keladi. Men uchun bir paytlar hayot qanchalar muhim bo‘lgan bo‘lsa, bugungi kunda o‘lim ana shu darajadagi muhim narsaga aylanib qolgan. U haqda birgina fikrning o‘zidan ham boshim aylanib ketadi. Nazdimda, faqat o‘limgina, menga chin ma’nodagi cheklanmagan erkinlikni baxsh etadigandek. Albatta, do‘stlarimdan ayrilish meni qayg‘uga soladi. Qolaversa, men uchun o‘zim uzoq yillar vasiylik qilib kelgan kishilarning taqdiri ham befarq emas. Ikkinchi tomondan esa, menga nimadir bo‘lsa, ular ham shuncha yillik tobelikdan so‘ng, mendan qutulganliklari uchun yengil nafas oladilar, zero endi to‘rt tomonlari qibla – istagan tomonlariga ketishlari mumkin bo‘ladi.

Agar ilgarilari faqat hayot haqida o‘ylasam, endi nuqul o‘lim haqida fikr yuritayotirman. Bu ham qarilikning bir belgisi bo‘lsa ajab emas, ha men chindan-da juda qartaydim.

Hali ham men ilgarigidek , tushdan keyin xizmatchi xodimim Alan hamda xitoy mopsa zotiga mansub ikkita – o‘n besh yoshli Ching va o‘n to‘rtga kirgan Li laqabli itlarim hamrohligida bog‘da sayr qilaman, menimcha itlarim ham o‘z qavmining butun Yevropadagi eng qari vakillari bo‘lsa kerak.

Ajoyib tomosha, bir tasavvur qilib ko‘ring-a, shalviragan itlar va munkillagan men! Bizlar birdek puturdan ketganmiz, lekin shunday bo‘lsa-da, bog‘bon nima ish qilayotganligini kuzatish uchun bog‘ni keziib yuribmiz, holbuki, bog‘bonning bugungi mehnati samarasini ko‘rish bizga nasib etadimi-yo‘qmi, bunisi dargumon…

Mening to‘qson yil davomida ko‘rgan-kechirganlarim – har qanday inson umri uchun yetarli, hatto keragidan ortiqroq, desam bo‘ladi.Ammo bir narsani aytishim kerakki, qarilik jon-jonimga tegib ketdi. Darmonsizlik va zerikish hissi uni yanada chidab bo‘lmas azob-uqubatga aylantirayotir.Men hamisha gedonist bo‘lganman, ya’ni huzur-halovatni yaxshi ko‘radigan, zavq-shavqli, “ko‘cha xandon” odam edim, bugungi kunda esa umrimda bir qatra bo‘lsin huzur-halovat qolmadi. Men hatto kunlarimni qisqartirish imkonini berguvchi yozib-chizish baxtidan ham mahrumman. To‘g‘ri, hali ham yaxshi taomlar tanovvulidan lazzat tuyaman, har kuni ertalab soat o‘n birda suv qo‘shilmagan viski ichaman. Ammo endi qulog‘im tobora og‘irlashib bormoqda, tilim ham ayrim so‘zlar talaffuziga yaxshi aylanmayotir, gapirishda ham biroz duduqlikni sezayotirman. Hammasidan ham alam qiladigani, meni ko‘proq tashvishga solayotgani bu – ko‘zlarimning xira tortganidir. O‘qish ham azobga aylanib qoldi. Hozir men qiynalib bo‘lsa-da “Mobi Dik” asarini takror mutolaa qilayapman. Uch kun bo‘ldi,chog‘i, kitob javonimdan Floberning “Bovari xonim”ini topib oldim. Bu kitob uzoq yillar mening eng suyumli asarim bo‘lib kelgan va men uni yana bir qur qayta varaqlashni istadim.

O‘zimning boy kutubxonamni boshqalarga in’om qilib yuborganman. Darvoqe, marhum ukam oxirgi bor menikiga kelganida, bu ishimdan ko‘p xafa bo‘lib, yozg‘irgan edi. Biroq, bu kitoblar endi mendan ham ko‘ra boshqalarga ko‘proq zarur, ko‘proq naf keltiradi-ku, dedim.

O‘z kunlarimni maroqli mutolaa bilan ziynatlash maqsadida ayrim kitoblarimni o‘zimda olib qolganman, albatta. Shu boisdan ham ko‘rish qobiliyatim menga pand berayotganidan o‘kinaman, bunga juda jahlim chiqadi.

Bir kuni mendan: “Hayotingizni qayta boshdan yashashni istarmidingiz?” – deya so‘rab qolishdi. Nimayam derdim, umuman, mening hayotim juda yaxshi kechdi, aytishim mumkinki, ayrimlarga taqqoslaganda a’lo darajada yashadim. Biroq, shunday bo‘lsa-da, uni qaytadan yashab ko‘rishda hech bir mantiq yo‘q, deb hisoblayman. Bu xuddi ilgari bir necha bor o‘qib chiqilgan detektiv romanni qayta mutolaa qilish kabi zerikarli yumush bo‘lur edi. Nima bo‘lgandayam, keling bir tasavvur qilib ko‘raylik, aytaylik chindan ham hozirgi kunda, dunyoning to‘rtdan uch qismi ishonib kelayotganidek, qayta tug‘ilish yoki o‘ziga boshqa bir hayotni, taqdirni sinab ko‘rish imkoni mavjud deylik. Ilgarilari men bunday tajribaga bajoni dil rozilik bildirgan bo‘lardim; zero, menga qaysidir bir sabab, masalan vaqtimning yetmasligi yoki astoydil qunt qilmaganligim, yo bo‘lmasa imkoniyat topmaganligim boisidan, shuningdek shaxsiy yoki ijtimoiy g‘oyalarga ko‘ra amalga oshirish nasib bo‘lmagan boshqa bir ishlarni, tajriba tariqasida sinab ko‘rish qiziq tuyilardi.

Hozir esa bunday tajribani rad etgan bo‘lardim. Illo, ko‘rgan-kechirganlarim o‘zimga yetarli. Ba’zan o‘zimni judyam behalovat, sertashvish, ayni paytda sermazmun hayot kechirgandek his qilaman: chunki umrim davomida nihoyatda ko‘p odamlar bilan tanish edim, juda ko‘p kitoblarni o‘qidim, men ko‘rib, bahra olgan tasviriy san’at asarlarining, haykallarning, cherkov va hashamatli imoratlarning, tinglagan musiqalarning esa son-sanog‘i bo‘lmasa kerak. Men boqiy hayotga ishonmayman va unga intilmayman ham. Mening istaganim endi bor-yo‘g‘i, jimgina og‘riq-azoblarsiz omonatimni topshirish. Mayli, so‘nggi nafasimdan keyin mening ruhi-jonim o‘zining bor xohish-istaklari, fazilatlari va qusurlari bilan yo‘qlik sari parvoz qilib, unga singib ketsin.

Bundan o‘n yil muqaddam, men ishimni tashlayman-u sayru sayohatga otlanaman, deb niyat qilgandim. Niyatim ijobat bo‘ldi. Men yana o‘zim bundan o‘ttiz, ellik yillar ilgari bo‘lgan joylarimni ziyorat qildim. Va albatta, o‘smirlik chog‘larimda tahsil olgan shahrim, jonajon Geydelbergda ham bo‘ldim.

O‘sha olis o‘tmish davrlarda, men bir ingliz kishi bilan tanishib qolgandim. U meni adabiyot xususidagi ko‘plab ma’lumotlarga oshno etdi. Uning xayrli ta’siri natijasida men bu keng olamning turli burchaklarini o‘rganish, hayotni yanada teranroq anglash maqsadida dunyo kezdim. Va bu sayohatlarim shak-shubhasiz, mening hayotiy voqealarning musavviri, naqlchisi – yozuvchi bo‘lib shakllanishimda juda katta yordam berdi. Yaqinda esa, kamina qulingizning hayotida yana bir xursandchilik yuz berdi – meni Geydelberg universitetining faxriy doktori etib sayladilar. Ha, mendek bir qariyaning izzattalablik, maqtonchoqlik xohishini yana bir karra bajo qildilar, azamatlar.

Sayohat qilishga bugun mening qurbu quvvatim yetmaydi. Ammo shunday bo‘lsa-da, meni bu istaklar hanuz tark etganicha yo‘q. Men masalan, hozirda Marokashga – bir paytlar otam judayam yaxshi ko‘radigan, dunyoning eng so‘lim va jozibali shaharchalaridan biriga borishni xohlayotirman.Ha. otam ayni o‘sha yerda mavritaniyaliklarning aqidalariga ko‘ra kishilarni turli balo-qazolardan himoya qiladigan nishonni ilk bor ko‘rib qolgan ekanlar. Xuddi o‘sha nishon bugun menga tegishli uyning kiraverishidagi darvozalarni hamda chop etilgan kitoblarimning muqovalarini bezab turibdi.

Ba’zan, bundan qariyb qirq yil avval sotib olgan uyimga qarab, uni shartta qulflab, yana dunyo bo‘ylab sayru sayohatlarga otlansammikan, deb o‘ylab qolaman. Zero, bugungi kunda o‘zingning hashamatli uyga ega bo‘lishing qaysidir ma’noda eskilik alomati, qolaversa bu uyni tutib turish ham juda ko‘p mablag‘ni talab qiladi. Qolgan umrimni butkul sayohatlarda o‘tkazsam: ana shunday rohatbaxsh, qalbimga hamisha, to hanuz ayricha go‘zallik, oromu osoyish bag‘ishlaydigan ana shunday maskanga qilinajak sayohatlardan birida o‘lib-netib qolsam ham, armonim bo‘lmasdi.

Men bunda Kambojadagi Angkore Vate degan so‘lim joyni nazarda tutayotirman. Mening bu hayotdan atigi bittagina armonim qolgan, u ham bo‘lsa, yana bir bor janubi-sharqiy Osiyo changalzorlari aro nihon bo‘lgan ana shu so‘lim qishloqchaga qaytib bora olsam. Bir yillar chamasi muqaddam u yerda bo‘lgandim, aslida men o‘shanda bir-ikki kun turib kelmoqchi edim, biroq bu sokin go‘shaning sehrli jozibasi sababli naqd uch hafta qolib ketdim.

Yangi sayohat shak-shubhasiz meni o‘ldirib qo‘ya qoladi, lekin ana shunday go‘zallik quchog‘ida jon berishning o‘zi ham — ta’rifiga til ojiz, g‘aroyib lazzat bo‘lur edi.

Mening uyim ham xuddi o‘zim kabi endi o‘tmishga ko‘proq mansubdir. Menda endi maishiy farovonlikning hech bir ashqol-dashqollariga, moddiy nishonalariga havasu rag‘bat qolmagan. Men zinhor-bazinhor molu mulkka mukkasidan ketib, undan mosuvo bo‘lganidan qayg‘uyu alamga g‘arq bo‘ladiganlar xilidan emasman. Butun dunyo bo‘ylab mening qalamimga mansub 800 million nusxadan ko‘proq kitoblar nashr etilib, sotilgan. Pulni darhaqiqat, insonning oltinchi sezgisi, deb atash mumkin. Va qizig‘i, bu sezgi insonga qolgan beshta sezgisidan oqilona foydalanish imkoniyatini yaratadi. Albatta, umrimning so‘nggi kunlarini qoshshoqlikda kechirmayotganligim meni xursand qiladi. Ham qari, buning ustiga kambag‘al va qashshoq bo‘lishdan og‘iri yo‘q. Qarigan chog‘ingda biror-bir boshpanaga muhtoj, nonga zor bo‘lib, sadaqalarga qarab yashagandan ko‘ra, yaxshisi bu dunyoga kelmagan ma’qul.

Men uzoq yillar davomida izchil ravishda o‘zimga yoqqan impressionist va modernist rassomlarning tasviriy san’at asarlarini sotib olish bilan mashg‘ul bo‘ldim. Bugun esa ularning birortasi mening qo‘limda qolmagan, biroq shunda ham ularni deb qayg‘u hasrat chekmayotirman. Do‘stlarim uyimning bugungi ahvolini ko‘rishib, uning ship-shiydam bo‘lib qolganligini aytishadi. Menga esa hecham unday tuyilmaydi. Men hatto bir paytlar Taitida katta havas bilan sotib olganim – Gogenning shaxsan o‘z qo‘llari bilan chizilgan, eshik ko‘zlariga o‘rnatish uchun mo‘ljallangan shisha paneldan ham voz kecha oldim. Hozir u Amerikada allaqaysi bir shaxsiy kollektsionerning g‘aznasini bezab turibdi.

Bugun uyimda faqatgina teatr uchun ishlangan ayrim eskizlar saqlanib qolgan xolos, ammo afsuski ular ham endi meniki emas. Men ularni Viktoriya va Albert muzeyiga hadya qildim, va mazkur muzey vasiylari menga katta hurmat ko‘rgazishib ularni to vafot etmagunimcha olib ketmaslikka rozilik bildirdilar.

Meni ilgarilari ham, hozir ham kimningdir mendan o‘zgacharoq, farqliroq fikr yuritishi, boshqa nuqtai nazarlarga ega bo‘lishi ko‘pam tashvishlantiravermaydi. Men, albatta, doim bahslashayotgan raqibim emas, balki o‘zim haq deb hisoblayman, agar nohaq bo‘lsam fikrimni o‘zgartirgan bo‘lardim, lekin o‘zganing nohaq ekanligidan aziyat chekmayman.

Men o‘zim uchun o‘zimni, o‘zligimni hamisha, har jabhada butun borliq ichra yaratilgan mavjudotlarning eng mukarrami va muhimi deb hisoblaganman… Lekin bunga aql ko‘zi bilan teranroq nazar solganda, men bu bepoyon borliq aro, atigi ko‘zga ko‘rinmas bir zarraman, xolos. Xo‘sh, agar men umuman bo‘lmaganimda, bu olamda nima ham o‘zgarib qolardi, deysiz?

Bir vaqtlar – hozir aniq esimda yo‘q, men unda necha yoshlarda edim, o‘zimcha — modomiki, biz hayotda bor-yo‘g‘i bir marotabagina yashar ekanmiz, hayotdan imkon qadar ko‘proq narsani olishimiz kerak, degan qarorga kelgan edim. O‘shanda men hayotimni shunday yashayinki, toki boshqa turli faoliyat shakllarimdan qat’i nazar yozuvchilik faoliyatim hayotimnimng eng muhim bo‘g‘iniga aylansin va o‘limim oldidan har jabhada o‘ziga xos garmoniyaga, mutanosiblik va mukammallikka ega bo‘lay, der edim.

Ha, men hayotimda ana shunday garmoniyaga, mukammallikka erishdim, deya olaman. Men dunyoda uzoq yillar muayyan mavqega, o‘ringa ega bo‘ldim va bundan xursandman. O‘z o‘rnimni tez orada boshqalarga bo‘shatib beraman. Nafsilam-brini aytganda, har qanday turmush tarzining ham asosiy maqsadi – uning xuddi istalgan turdagi ijod namunasi kabi o‘z yetukligiga, mukammalligiga, nihoyasiga yetishida-ku axir. Agar rassom o‘zi yaratgan asariga xalal bermasdan, yana nimanidir qo‘shish imkoniga ega bo‘lmasa, u endi asaridan uzoqlashgani ma’qul.

Menga yaqinda bir paytlar o‘zim davolanganim – Shveytsaridagi doktor Nixans shifoxonasiga borishimni maslahat berishdi. Biroq, hayotga bo‘lgan qiziqishlarim mutlaqo so‘nib bo‘lganligi sababli, men umrimni bundan bu-yog‘iga cho‘zishdan hech bir ma’no topmayman.

Endi yozishni ham istamay qo‘ydim. Boshimda na bir g‘oya, na bir syujet va na bir so‘z qolgan. Men allaqachonoq, o‘zim yozishni istagan barcha narsalarni qog‘ozga tushirib ulgurdim va qalamimni chetga surib qo‘yganman.

Endi esa bu yog‘iga kimdir “Tayms” gazetasida mening vafotim haqida chop etilgan ta’ziyanomani o‘qiydi-yu: “Buni qaranglar-a! Men uni allaqochonlar go‘rda yotibdi, deb o‘ylar ekanman!” deya hayqiradi va shunda mening ruhim uning boshi uzra parvoz etib, shodumon “qah-qah “ uradi, xolos.

1964 yil

IZOHLAR

[1] Psalmlar, 89 ,9.“Injil”ning to‘rt kitobidan biri.
[2] Kouard Noel Pirs (1899-1973) angliyalik akter, kompozitor va dramaturg, u ko‘plab axloqiy komediyalar, farslar va operettalari bilan mashhur.
[3] Kardano Jeralamo – (1501-1576) – italiyalik faylasuf, matematik, shifokor va yozuvchi.
[4] Mandzoni Alessandro (1785-1873) – italiyalik yozuvchi, adabiyotdagi romantik oqim yetakchilaridan biri.
[5] Kortes Ernan (1485-1547) — ispaniyalik konkistador, Meksikani zabt qilgan, rivoyatlarga qaraganda u Markaziy Amerikani kesib o‘tib Panamadagi Dare bo‘g‘ozida joylashgan tog‘ cho‘qqisiga chiqib, Tinch okeanini ko‘rgan, biroq olimlar bu ma’lumotni rad qiladilar.
[6] Bredli Frensis Gerbert (1846-1924) – ingliz idealist-faylasufi, angliyadagi neogegelchilarning yetakchisi.
[7] Uaytxed Alfred Nort (1861-1947) – angliya-amerika faylasufi, matematik, mantiqshunos, neorealizm vakili.
[8] Mazkur asar mashhur ingliz dramaturgi Artur Uing Pineroning (1855-1934) eng muvaffaqiyatli pesalaridan biridir. U 1883 yilda saxnalashtirilgan.