Мени доим бир нарса ажаблантиради, нега одамлар машҳурлар билан яқин бўлишга интиладилар? Таниқли одамлар билан яқинлигингиз ўз наздингизда одамлар орасида сизга обрў келтиради. Аслида эса бу сизнинг қадрингизни пасайтиради. Арзимас одам эканингизни намойиш қилади.

Сомерсет Моэм
ХУЛОСА ҚИЛИБ АЙТГАНДА…
Шу номли эсседан парча

Таниқли инглиз ёзувчиси Уильям Сомерсет Моэм (инглизчада: William Somerset Maugham; 1874, Париж — 1965, Ницца) Парижда, инглиз элчихонасида хизмат қилган юрист оиласида туғилган. Болалигидаёқ ота-онасидан ажралган Сомерсет Англиядаги қариндошлари қўлида тарбияланади. Дастлаб Гейделберг университетида адабиёт ва фалсафа йўналишида, кейинчалик Лондондаги тиббиёт мактабида таҳсил кўрган. Моемнинг шу йилларда кечирган ҳаёти материаллари асосида ёзилган «Ламбетлик Лиза» (1897) романи машҳур. Шундан кейин Моэм врачлик ихтисосидан воз кечиб, ёзувчилик билан шуғулланган. У асосан Франциянинг жанубий томонларида яшаб, 60 йиллик адабий фаолияти давомида кўплаб роман, ҳикоя, песа, адабий-танқидий этюд ва мемуар асарлар ёзган.

Моэм 1-жаҳон уруши йилларида Британия разведкасининг ходими сифатида бир қанча мамлакатлар, шу жумладан, Россияда ҳам бўлган ва «Эшенден ёки Британия агенти» (1928) ҳикоялар тўпламида шу ҳақда нақл қилади.

Моем илк пьесаси — «Леди Фредерик» (1907) нинг катта муваффақият қозонганидан рағбатланиб, «Номаълумлик» (1920), «Садоқатли хизмати учун» (1932) ва «Шеппи» (1933) пьесаларини ёзган. Унинг пьесаларида 20-а.нинг 1-ярмидаги инглиз жамияти ҳаёти манзаралари акс этган.

Сомерсет Моэм «Ой ва чойчақа» (1919), «Ширин кулча ва пиво» (1930), «Театр» (1937) ва бошқа романлар муаллифи.Адибнинг «Инсоний эҳтирослар залвори» (1915) автобиографий романи, айниқса, машҳур бўлиб, унда роман қаҳрамони — ёш йигит ва у билан тўқнашган кишилар талқинидаги нозик психологизм ҳаёт манзараларининг кенг тасвири билан туташган ҳолда асарга ўзгача бадиий латофат бағишлаган. «Нотаниш одам Парижда» ва «Ой ва чойчақа» романлари ўзбек тилига таржима қилинган.

   Бу китоб на таржимаи ҳол ва на эсдаликлардир. Ҳаётимда содир бўлган воқеа-ҳодисалардан ё у, ё бу тарзда асарларимда фойдаланганман. Баъзан бошимдан ўтказган бирон бир изтиробли ҳолат ёзилажак асаримга мавзу бўлиб хизмат қилган. Бу мавзуни ёритиш учун мен бир қатор воқеаларни ўйлаб топар эдим. Кўпинча мен яқиндан билган, ёки шунчаки таниш бўлган кишилардан фойдаланар эдим. Ҳамда уларга суяниб қиёфалар яратардим. Менинг китобларимда ҳақиқат билан уйдирма шунчалик қоришиб кетганки, энди орқага назар ташлаб, ўзим ҳам уларнинг фарқига боролмайман.

Менинг умрим турфа хил ҳодисаларга тўла, жудаям қизиқарли кечди. Лекин, ҳаёт йўлим саргузаштларга бой бўлган, деёлмайман. Менинг хотирам чатоқ. Бирон бир латифа эшитсам, ўша заҳотиёқ унутаман. Ҳатто, ўзимнинг ҳазилларим ҳам ёдимда турмагани сабабли, уларни такрорлаб беролмайман. Бу камчилик мулоқот пайти менга панд беришини яхши биламан.

Мен ҳеч қачон кундалик ёзмаганман. Драматург сифатида илк бор муваффақиятга эришганимда шу ишни қилмаганимга ачинаман. Ўша пайтлар мен бир талай истеъдод эгалари билан бақамти бўлганман. Менинг қайдларим ҳозирда ҳужжат сифатида аҳамиятли бўлиши тайин эди.

Бу китобни ёзишга киришганимдан мақсад бошимда ўрнашиб, тинчимни бузаётган бир талай фикрларни қоқиб чиқаришдан иборатдир. Мен ҳеч кимга ақл ўргатмоқчи эмасман. Менинг мураббийликка лаёқатим йўқ. Шу туфайли ўз билимларимни биров билан баҳам кўришга муҳтож эмасман.

Бошқалар фикримга қўшиладими, йўқми, менга – барибир. Албатта, ўзимни ҳақ деб биламан. Мулоҳазаларим кўпчиликнинг фикрига тескари бўлган чоғда ҳам, пинагимни бузмайман. Чунки ички ҳиссиётларимга ишонаман. Мен ёзаётган пайтимда, ўзимни мўътабар зот, деб билишим зарур. Аслида ҳам мен ўзим учун дунёдаги энг эътиборли шахсман. Лекин, оддийгина соғлом фикр нуқтаи назаридан келиб чиқсак, (Абсолют, деб аталмиш улкан ғояни қўятурайлик) мен мутлақо аҳамиятсиз эканлигимни жуда яхши биламан. Агар мен ҳеч қачон мавжуд бўлмаганимда ҳам, дунёда ҳеч нарса ўзгармас эди.

Менимча, ўлимидан сўнг ёзган асарларининг тақдири қандай кечишига қизиқмайдиган ёзувчи кам топилса керак. Мен абадиятга эришишни назарда тутмаяпман. Бадиий асарнинг боқийлиги бир неча асрлар билан ўлчанади. Лекин, ёзган китобларингни бир қанча авлод қизиқиб ўқишини, ҳамда ўзинг мансуб бўлган халқ адабиёти тарихидан камтарона бўлса ҳам ўрин эгаллашни хаёл қилиш, албатта, мароқли. Ўзимга келсак, мен бундай имконятга шубҳа билан қарайман. Адабиёт оламида катта шов-шувларга сабабчи бўлган кўпгина ёзувчилар унутилиб кетдилар. Ёшлигимизда Жорж Мередит билан Томас Харди асарларининг боқий бўлишига ҳеч шубҳа қилмасдик. Лекин замонавий ёшлар учун бу адибларнинг қизиғи йўқ. Уларнинг ёзганларини ҳеч ким Гулливернинг саёҳатлари, Тристрама Шенди, ёки Том Жонс китобларичалик ўқимайди десам, адашмайман.

Асар ёзиш бошданоқ мен учун табиий ҳол бўлган, (ўрдак учун сувда сузиш табиий ҳол бўлганидай). Мен ёзувчи бўлганимга халиям ажабланаман. Бунга кучли иштиёқдан бўлак ҳеч қандай сабаб бўлмаган. Менда бу мойиллик қандай пайдо бўлди, тушунолмайман. Менинг аждодларим юз йилдан ортиқ вақт давомида ҳуқуқшунос бўлишган… Ёзувчилик борасида мактаб кўрмаганман. Яқинда дастлаб ёзган ҳикояларимни кўриб чиқдим. Менда туғма қобилият бўлганми, йўқми, шуни билмоқчийдим. Ҳикоялар оҳангида кибр сезилиб турибди. Бу – ғўрликнинг оқибати. Ифодадаги ғижиниш эса бадфеълликдандир. Мен фикрни ифодалаш тарзини назарда тутаяпман. Ўйлайманки, услубдаги аниқлик, диалогларни ўз ўрнида ишлатиш бошданоқ қўлимдан келган.

Камчиликлар талайгина, асар тили жўн, луғат бойлиги чекланган, ибораларнинг сийқаси чиққан, жумла тузишда нуқсонлар анчагина. Лекин ёзиш мен учун нафас олишдек ички эҳтиёж бўлиб қолган эди. Шу туфайли мен яхши ёзаяпманми, ёмонми, бу ҳақда ўйлаб ҳам ўтирмасдим. Анча вақт ўтибгина, ёзувчилик тинимсиз меҳнат натижасида эришиладиган нозик санъат эканини тушуниб етдим. Истаган нарсани сўз билан ифодалаш нақадар мушкул иш эканини кашф қилдим. Диалог ёзишни ҳеч бир қийинчиликсиз эплар эдим. Лекин тасвирга келганда, йўлимни тополмай, чалкашиб кетардим. Икки-уч ибора устида соатлаб бош қотирсам-да, уларни уддалай олмасдим. Шунда нима қилиб бўлса ҳам, ёзишни ўрганишга қарор қилдим… Мен ўн саккизинчи аср мумтоз адабиётига мурожаат қилдим. Жонатан Свифт прозаси мени асир этди. Свифтни ўз идеалим деб тан олдим ва уни ўрганишга киришдим. “Бочка ҳақида эртак” асарини танладим. Айтишларича, Свифт қариган чоғида ушбу асарни қайта ўқиб: “Ўша пайтлар нақадар улуғ истеъдодим бўлган экан! “, – деб хитоб қилган эмиш. Менимча, Свифтнинг истеъдоди бошқа асарларида яққолроқ намоён бўлган. “Бочка ҳақида эртак” – зерикарли, мажозий асар, ундаги киноя ҳам юқори даражада эмас. Лекин услуб – ҳайратомуз. Инглиз тилида бундан ўтқизиб ёзиш мумкинлигини тасаввур қилолмайман. Бу – табиий, вазмин, сипо, сайқалланган услуб. Ғайриоддий сўзлар ёрдамида китобхонни ҳайратга солишга уриниш йўқ.

Бир қарашда, ёзувчи дуч келган сўзни ишлатиб кетаверганга ўхшайди. Лекин Свифт ўткир, мантиқий тафаккурга эга бўлганлиги туфайли сўзлар доимо ўз ўрнида ишлатилган ва топиб айтилган. Жумлаларнинг мукаммаллиги ва уларнинг таъсир кучи – юксак даражадаги диддан нишона. Мен аввал матндан бирор парча кўчириб, сўнг уни ёдимда тиклашга ҳаракат қилардим. Мен сўзларни бошқаларига алмаштирардим ёки уларнинг тартибини ўзгартириб кўрардим. Оқибатда Свифт ягона тўғри йўлни танлаганига ишонч ҳосил қилдим. Свифт прозаси – бенуқсон.

Бу уринишларим зое кетмади. Мен дурустгина ёзишни ўргандим. Лекин бундан кўнглим тўлмади. Услубдаги зўриқиш яққол сезилиб турарди. Сўзларни муайян бир шакл доирасига тиқиштиришга уринардим. Натижада шакл бўртиб чиқди. Шунда сўзларни маълум тартибда жойламоқчи бўлдим. Лекин, бир нарсани назардан қочирган эканман. Ўн саккизинчи асрга тегишли бўлган услуб йигирманчи аср учун ғайритабиий эди. Свифт услубидаги мени ҳайратга солган мукаммалликка эриша олмадим. Чунки, мен унга тақлид қилар эдим. Сўнгра бу ишимни ташлаб, бир қанча пъесалар ёздим. Фақат, беш йилдан кейингина яна роман ёзишга киришдим. Энди мен услуб борасида бош қотирмай, очиқ ойдин ёза бошладим.

Мен, фақат, аниқ далилларни баён қилмоқчи бўлдим. Айтадиган гапларим шу қадар кўп эдики, сўзларни беҳудага сарф қила олмасдим. Шунинг учун сифатларни сира ҳам қўлламасликни мақсад қилдим. Назаримда, топиб айтилган сўз сифатлашга муҳтож эмас эди. Мен ёзилажак асарни узундан-узоқ телеграмма кўринишида тасаввур қилар эдим. Маъно ташишга хизмат қилмайдиган сўзлар тежамкорлик нуқтаи назаридан тушиб қолдирилган эди. Корректура қилингандан кейин китобни ўқимаганлигим сабабли, асар ёзиш борасидаги уринишларим қай даражада амалга ошгани менга қоронғу. Ҳар ҳолда, бу китоб аввалги асарларимга қараганда анча равон ёзилган.

Шундан бери кўп китоб ёздим. Мен доим яхши ёзишга ҳаракат қилдим. Лекин бу борада имкониятларим чекланганлигини билардим. Назаримда, мен учун ягона йўл ўз имкониятларим доирасида иложи борича мукаммалликка интилиш эди. Менда ҳиссиётга берилиш, жўшқинлик йўқ эди. Ҳар қанча уринмай, сўз бойлигимни кенгайтириш қўлимдан келмасди. Ўхшатишни уддалай олмасдим. Оригинал, эсда қоларли ўхшатишлар хаёлимга кўп ҳам келавермасди. Шоирона парвоз, тасаввур кенглиги менга бегона эди. Мен бошқа ёзувчиларнинг санъатидан завқланардим, уларнинг маҳоратига қойил қолардим. Таассуфки, менинг тафаккурим бундай моҳирликка қодир эмас эди. Шу туфайли мен ўзимни зўриқтиришдан чарчадим. Лекин бошқа томондан қараганда, мен зийрак ва кузатувчан эдим. Бошқалар назаридан қочирган кўп нарса ва ҳодисаларни мен яққол кўра олардим. Мен аниқ, изчил фикрлар эдим, кўрганларимни аниқ тасвирлаб бера олардим. Нафис, жозибадор ёзиш қўлимдан келмаса-да, ҳар ҳолда, иборалардаги оҳангни яхши пайқардим. Кўнгилдагидек ёзишни ҳеч қачон уддалай олмаслигимни билардим. Шунга қарамай, имконим борича яхши ёзишга ҳаракат қилдим. Узундан-узоқ мулоҳазалардан сўнг, фикр тиниқлиги, соддалик ва сўзларнинг оҳангдорлигига интилишим керак, деган хулосага келдим… Сўз салмоқ, оҳанг ва кўринишга эга. Мана шу уччала хусусиятни ёдда тутган ҳолда, ҳам қулоққа, ҳам кўзга хуш ёқадиган ибора ёзиш мумкин.

……………………….

Мени доим бир нарса ажаблантиради, нега одамлар машҳурлар билан яқин бўлишга интиладилар? Таниқли одамлар билан яқинлигингиз ўз наздингизда одамлар орасида сизга обрў келтиради. Аслида эса бу сизнинг қадрингизни пасайтиради. Арзимас одам эканингизни намойиш қилади. Таниқли кишилар оддий одамлар билан мулоқот қилишнинг ҳадисини олганлар. Улар асл қиёфасини ниқоб ортига яшириб, сиз кутган қиёфага киришга уста бўлади. Шунинг учун мени машҳурлар қизиқтирмайди. Умуман олганда, мен одамларга ишим туфайли эътибор қаратаман. Одамларда мен (Кант ўгитларини инкор этган ҳолда) инсоннинг ўзини эмас, балки ёзувчилик фаолиятимга манба бўладиган нарсани кўраман.

Машҳурларга қараганда мени оддий одамлар кўпроқ жалб қилади. Чунки оддий одам ўз ҳолича намоён бўлади. У ўзини жамиятдан муҳофаза қилиш ёки дунёни лол қолдириш учун бошқача кўринишга уринмайди. Чекланган муҳит доирасида оддий одамларнинг ўзгача хусусиятлари яққол кўзга ташланади. Улар бошқаларнинг диққат марказида бўлмаганлари учун бирон нимани яширишни хаёлларига келтирмайдилар. Оддий одам ўз қилмишларини ошкора намойиш қилаверади, ғалати қилиқларидан хижолат чекмайди, чунки ўз ҳатти ҳаракатларининг ажиблигидан бехабар бўлади. Сирасини айтганда, биз ёзувчилар оддий одамлар билан иш кўрамиз. Қироллар, диктаторлар, корчалонларнинг ёзувчи фаолиятидаги ўрни аҳамиятли эмас. Ёзувчилар неча бор дунёнинг зўрлари ҳақида ёзишга таваккал қилишган. Лекин бу уринишлар зое кетган. Чунки улар ўзига хос, фавқулодда шахслардир. Бундай шахслар бадиий асарга асос бўлишга ярамайди. Улардан ҳаёт ҳақиқатига мос бўлган қиёфа яратиш мушкул. Оддий одамлар олами бўлса ёзувчи учун кенг имконият беради. Бу тасодифларга тўла, турли туман характерларга бой, чексиз, бетакрор муҳит ёзувчига битмас−туганмас манба бўлиб хизмат қилади. Буюк одам кўпинча яхлит бир бўлакдан иборат бўлади. Оддий одам эса зиддиятли, чигал тугундан иборат. Унинг чек−чегараси йўқ. У сизни кутилмаган, тасодифий ҳолатлари билан ҳайратга солаверади. Мен ўзим бирор кимсасиз оролда премьер министрдан кўра оддий ветеринар билан ба жону−дил вақт ўтказган бўлардим.

Бу китобнинг ёзилишини мен нуқул орқага суриб келдим. Ўз фикрларимни бевосита баён қилишдай зерикарли вазифа мени мудом чўчитиб келди. Гарчи, мен аксарият ҳолларда биринчи шахс номидан ёзган бўлсам−да, ўзим роман ва ҳикояларимнинг автори сифтида намоён бўлганман. Демак, қайсидир маънода ўзимни асар персонажидай тасаввур қилганман. Узоқ йиллик тажрибамга таянган ҳолда мен учун хаёлий образлар воситасида сўз айтиш қулай. Тўқима образларнинг ўй−хаёллари ҳақида ёзиш ўзимнинг фикр мулоҳазаларим борасида гапиришдан кўра осонроқ. Биринчиси доим менга завқ берган. Иккинчиси эса мен учун оғир меҳнат, шунинг учун мен бу ишни доим орқага суриб келдим. Энди бу нарсани пайсалга солиш мумкин эмас. Ёшлик пайти йиллар кўз олдимизда чексиз силсиладай чўзилади ва бир кун келиб умр якун топишини англаш мушкул бўлади. Ҳатто ўрта ёшда − ҳаётга чанқоқлик бир оз пасайган паллада ҳам бажаришга эринаётган ишни қилмаслик учун баҳонаи сабаб осон топилади.

Ниҳоят, шундай фурсат келадики, биз ўлимга эътибор қаратамиз. Бирин−кетин тенгқурларимиз дунёни тарк этаяпти. Биз ўлим ҳақ эканига иймон келтирамиз, аммо моҳиятан бу нарса доим мавҳумлигича қолаверади. “Таймс”да эълон қилинган ўлим ҳақидаги хабарларни қараб чиқар эканман, 60 ёш қалтис палла эканини тан олдим. Бу китобни ёзмай ўлиб кетиш менга алам қилгани боис дарҳол бу ишга киришмасам бўлмаслигини тушуниб етдим. Бу асарни тугатганимдан сўнг келажакни хотиржам қарши олишим мумкин, чунки бир умрлик меҳнатим якун топади. Тафаккурим туйнукларида бесарамжон кезиб юрган ўй−фикрларимни ниҳоят бир жойга жамлаш имкони борлигидан шодман. Шу пайтгача бу ўй−хаёллар денгизда ҳалокатга учраган кема бўлакларидай бошимда чарх урарди. Улардан халос бўлгач, тафаккуримни янги ишларга чоғлайман. Чунки бу асар менинг охирги китобим эмас, дея умид қиламан. Киши васиятнома ёзибоқ, бу дунёни тарк этмайди. Васиятнома ҳар эҳтимолга қарши ёзилади. Ўз ишингизни тартибга келтириш билан қолган умрингизни хотиржам яшаб ўтиш учун тайёргарлик кўрасиз. Бу китобни ёзиб битиргач, мен нимага таянишим кераклигини англаб етаман. Шундан сўнг мен қолган умримни ўз билганимча яшаб ўтишим мумкин.

Соддаликнинг қадр−қиймати ҳар доим ҳам кўзга ташланавермайди. Фикр тиниқлиги эса дарҳол намоён бўладиган фазилат. Мен доим шу икки нарсага интилганман. Чунки ҳашамдор услубда ёзишга иқтидорим йўқ. Мен бошқа ёзувчиларнинг серҳашам матнларини ўқиб, имкон қадар ҳайратланаман. Лекин, миқдори ошиб кетса, мен бундай услубни ҳазм қила олмайман. Бундай услуб мени тез чарчатади. Муносиб сифатлашлар, шоирона эҳтирос, матнга тантанаворлик бағишлайдиган эргаш гаплар, денгиздаги тўлқинлардек дабдабали оҳанг, шубҳасиз, буларнинг барчасида қандайдир кўтаринкилик мавжуддир. Сўзларнинг бу тарзда бирикиши киши қулоғига наводай ҳуш ёқади. Ҳис−туйғуларингиз жунбушга келади, бироқ маънони идрок қила олмайсиз. Оҳанг жозибаси маънони илғашга ҳалақит беради. Аммо Сўз буюк мустабиддир. Сўзлар − маъно кучи билан тирик ва маънодан чалғиш, умуман матндан чалғишга олиб келади. Фикр тарқала бошлайди. Муҳташам услубда ёзиш учун ёзувчида туғма истеъдод бўлиши керак. Соддалик эса ато этилмайди. Унга эришиш учун қаттиқ интизом керак. Инглиз насри содда эмас, аксинча, дабдабали. Лекин доимо шундай бўлмаган. Шекспир насридан жонли, дангал, кескин наср йўқ. Бироқ бу оғзаки нутққа мўлжалланган диалог шакли эканини унутмаслигимиз лозим. Ёзувчининг услуби−бу ёзувчининг ўзи, деган гап кенг тарқалган. Бу фикр ўта мавҳумдир. Гётенинг шеърияти ўта нафосатли, насри эса бесўнақай. Хўш, биз Гётенинг ўзини қай биридан қидирамиз?

Менимча, киши аниқ фикрлай олмаса, ёзаётганда ҳам бу нуқсондан қутула олмайди. Агарда инжиқ ва нозиктаъб бўлса, битиклари ҳам назокатли бўлади. Агар ёзувчи тийрак ақл ва заковат соҳиби бўлса, ҳар қандай нарса унга кўплаб бошқа нарса−ҳодисаларни эслатса, у ҳолда унинг битиклари ўхшатиш ва мажозларга бой бўлади. Мунаққид Доктор Жонсон ёзган ҳар бир сўз менга ҳузур бағишлайди, чунки унинг услуби − жозибадор, қочиримларга бой. У равон инглиз каломини қадрлаган. Доктор Жонс ўз “Эсдаликлар”ини шундай якунлаган: “ Кимда ким инглиз тилида табиий, лекин қўпол бўлмаган, нафис, лекин бачкана бўлмаган услубда ёзишга эришмоқчи бўлса, Аддисон асарларини кечаю кундуз мутолаа қилиши лозим ”.

Олийжанобликнинг дастлабки белгиси бу табиийлик ва соддаликдир. Бунга эришмоқ учун одам тарбия кўрган бўлиши керак. Насрда яхши ёзиш учун ҳам киши ўзини тарбиялаши зарур. Шеъриятдан фарқ қилган ҳолда, наср − интизомга таянадиган санъат. Шеърият исёнкор бўлади. У туйғулар исёнидан яралади. Насрда шиддат эмас− дид, кўтаринкилик эмас− изчиллик, муҳташамлик эмас− аниқлик муҳим. Шоир учун шакл − бу тизгин ва сувлиқ, бусиз одам отда юролмайди. Ёзувчи учун эса шакл гўёки, шасси, усиз машинангизнинг ўзи ҳам бўлмайди.

Мен ўз услубимда фикр тиниқлиги, соддалик ва оҳангдорликка интилганим ҳақида айтиб ўтдим. Мана шу учинчи белгига риоя қилиш ҳар кимнинг ҳам қўлидан келавермайди. Бу нарса ёзувчининг товушлардаги оҳангдорликни илғай олиш қобилиятига боғлиқ. Жуда кўп китобхонлар ва жуда кўп ажойиб ёзувчилар бундан мосуво. Аксарият ёзувчилар қофиядош ибораларни кетма – кет қўллайверишади. Отларга узундан−узоқ сифатларни боғлашади, ёки ибораларнинг бош−кетига ундошларни қалаштириб ташлашадики, тилинг келишмай қолади. Булар – жўн ва ўз−ўзидан аён мисоллар. Мен буни таъкидлашимдан мақсад − фикримни далиллаш: агар тилга эътибор билан қарайдиган ёзувчилар шундай қилса, демак, уларнинг қулоғи оҳангдорликни илғамас экан−да. Сўз салмоқ, оҳанг ва кўринишга эга. Мана шу уччала хусусиятни ёдда тутган ҳолда ҳам қулоққа, ҳам кўзга ҳуш ёқадиган ибора ёзиш мумкин.

Мен инглиз насрига оид китобларни жуда кўп ўқидим, лекин улардан сабоқ олиш осон бўлмади. Бу китобларнинг аксарияти мужмал, ўта назарий услубда ёзилган. Мен уларда ўқувчига ҳайрихоҳлик йўқлигини сездим. Гарчи Фаулернинг “ Инглиз тилининг жонли сўзлашув луғати “ бундан мустасно. Бу – бебаҳо асар. Ёзувчи қанчалик маҳоратли бўлмасин, ундан ўзи учун кўпгина фойдали нарсалар олиши аниқ. Бу китобни ўқиш мароқли. Фаулер жиддий, содда ва ақлга мувофиқ услубда ёзишни хуш кўрган. У жимжимадорликни ёқтирмаган, аксинча, кескин ибораларни қўллашни яхши кўрган. У мантиққа кўр− кўрона эргашмас эди ва инглиз грамматикасининг қатъий тўсиқларини ёриб ўтиб жонли тилга йўл очишга доим тайёр турарди. Инглиз грамматикаси ўта мураккабдир. Бизда саводли ёзувчилар бармоқ билан санарли. Албатта тил қоидаларини билган яхши. Бехато ёзиш ҳам мақсадга мувофиқдир. Лекин бир нарсани ёддан чиқармаслик лозим, грамматика бу қоидаларга жо қилинган оғзаки нутқдир. Ягона мезон − бу жонли тил. Қатъий қоидага бўйсунган ифодадан кўра мен енгил ва табиий ифодани афзал деб биламан. Инглиз ва француз тилларининг фарқи шундаки, фаранглар тил қоидаларига риоя қилган ҳолда бемалол табиий ва жонли ёзишлари мумкин. Бизда эса бу қийин кечади. Инглиз тилида жонли овоз оҳанги босма ёзув устидан ҳукмронлик қилади. Шу боис, бу тилда ёзиш осон эмас.

Мен услуб борасида кўп мулоҳаза юритганман ва бисёр тер тўкканман. Мен ўзим истаганимдай эмас, уддалаганимдай ёзаман. Агар аниқ, содда ва оҳангдор услубда жонли ва равон ёзиш мумкин бўлганда эди, бу мукаммал услуб бўлар эди. Дунёдаги энг зўр ёзувчилардан бири Вольтер ана шундай ёзарди. Яхши услубда зўриқиш излари бўлмайди. Менимча, замондош ёзувчиларимиз ичида фаранг адибаси Коллетга етадигани йўқ. Унинг битикларида оҳангдорлик кучли, тили равон. Бир қарашда бу асарлар осон, қийналмай ёзилгандай туйилади сизга. Мен Коллетга шу ҳақда гап очганимда, у баъзан бир бет устида кунлаб заҳмат чекишини айтди. Мен ўзим ҳам равон услубга машаққатли меҳнат туфайли эришганман.

Буюк файласуфларга мурожаат қилсак, маънонинг энг нозик жилваларини ҳам аниқ-равшан ифодалаш мумкинлигини кўрамиз.

Мужмал, тушунарсиз ёзилган асарлардан таъбим тирриқ бўлади. Назаримда, бундай ёзишга иккита сабаб бор. Биринчиси пала−партишлик бўлса, иккинчиси – атайлаб шундай қилинади. Бу ишёқмасликнинг оқибатидир. Баъзан муаллиф нима демоқчилигини ўзи ҳам тушуниб етмайди. Айтмоқчи бўлган фикрини дилида аниқ шакллантира олмайди. Мужмал фикрга эса ёзувда аниқ ифода топиш мумкин эмас. Бунга сабаб, ёзувчи ёзишдан аввал эмас, ёзаётган чоғида мушоҳада юритади. Фикр қалам остидан тўкилади. Бунинг хавфли томони шундаки, қоғозга тўкилган ибора сизни ўз измига бўйсундиради. Шаклга кўчган фикр моддийлашади ва уни ойдинлаштиришга халақит беради. Пала− партишлик оқибатида юзага келган ноаниқ ифодадан осонгина жўрттага ноаниқ ёзишга ўтилади. Чунки тафаккури ноқис ёзувчиларнинг баъзилари бир қарашда аҳамиятсиз бўлган фикрларини муҳим деб ҳисоблашга мойил бўлади. Бундай ёзувчилар ўзларини нихоятда теран тафаккур соҳиблари деб биладилар. Шу боис барчага тушунарли қилиб ёзиш шарт эмас, дейдилар. Ҳамма бало ўз тафаккурларининг ноқислигида экани уларнинг хаёлига ҳам келмайди. Бу ўринда ёзма шаклга кўчган сўзнинг сеҳри яна иш беради. Арзимас жумлани аслида ўта муҳим эканига ўз−ўзини ишонтириш жуда осон кечади. Аввал бошданоқ мавҳум бўлган таассуротларни қоғозга кўчириш кўникмага айланиб қолади. Бу битиклардан яширин маъно изловчи аҳмоқлар эса доим топилади. Баъзи ёзувчилар ўзларининг бошқалардан устунликларини намойиш қилишга ўч бўладилар ва атайлаб мужмал ёзадилар. Кенг омма тушунмаслиги учун муаллиф фикрини жўрттага мавҳумлаштиради. Гўёки, унинг кўнгли сеҳрли олам ва бу оламга фақат муайян тўсиқлардан ўта олган хос кишиларгина дохил бўла оладилар. Улар ўзларига ортиқча бино қўйиш билан аслида калтабинлик қиладилар. Негаки, вақт – буюк ҳакам, кези келганда бу асарлар ҳеч ким ўқимайдиган бемаъни сўзлар йиғиндисига айланиб қолади. Бир пайтлар теран деб ҳисобланган битикларни вақт кескин, совуқ нигоҳи билан тафтиш қилади, натижада сўзларнинг ғайритабиий жилвалари замирида жўнгина фикрлар яширин экани аён бўлади.

Дилфуза Ашурова таржимаси

Meni doim bir narsa ajablantiradi, nega odamlar mashhurlar bilan yaqin bo‘lishga intiladilar? Taniqli odamlar bilan yaqinligingiz o‘z nazdingizda odamlar orasida sizga obro‘ keltiradi. Aslida esa bu sizning qadringizni pasaytiradi. Arzimas odam ekaningizni namoyish qiladi.

Somerset Moem
«XULOSA QILIB AYTGANDA…»
Shu nomli essedan parcha

 Taniqli ingliz yozuvchisi Uil`yam Somerset Moem (inglizchada: William Somerset Maugham; 1874, Parij — 1965, Nitstsa) Parijda, ingliz elchixonasida xizmat qilgan yurist oilasida tug’ilgan. Bolaligidayoq ota-onasidan ajralgan Somerset Angliyadagi qarindoshlari qo’lida tarbiyalanadi. Dastlab Geydelberg universitetida adabiyot va falsafa yo’nalishida, keyinchalik Londondagi tibbiyot maktabida tahsil ko’rgan. Moemning shu yillarda kechirgan hayoti materiallari asosida yozilgan «Lambetlik Liza» (1897) romani mashhur. Shundan keyin Moem vrachlik ixtisosidan voz kechib, yozuvchilik bilan shug’ullangan. U asosan Frantsiyaning janubiy tomonlarida yashab, 60 yillik adabiy faoliyati davomida ko’plab roman, hikoya, pesa, adabiy-tanqidiy etyud va memuar asarlar yozgan.Moem 1-jahon urushi yillarida Britaniya razvedkasining xodimi sifatida bir qancha mamlakatlar, shu jumladan, Rossiyada ham bo’lgan va «Eshenden yoki Britaniya agenti» (1928) hikoyalar to’plamida shu haqda naql qiladi.
Moem ilk p`esasi — «Ledi Frederik» (1907) ning katta muvaffaqiyat qozonganidan rag’batlanib, «Noma’lumlik» (1920), «Sadoqatli xizmati uchun» (1932) va «Sheppi» (1933) p`esalarini yozgan. Uning p`esalarida 20-a.ning 1-yarmidagi ingliz jamiyati hayoti manzaralari aks etgan.Somerset Moem «Oy va choychaqa» (1919), «Shirin kulcha va pivo» (1930), «Teatr» (1937) va boshqa romanlar muallifi.Adibning «Insoniy ehtiroslar zalvori» (1915) avtobiografiy romani, ayniqsa, mashhur bo’lib, unda roman qahramoni — yosh yigit va u bilan to’qnashgan kishilar talqinidagi nozik psixologizm hayot manzaralarining keng tasviri bilan tutashgan holda asarga o’zgacha badiiy latofat bag’ishlagan. «Notanish odam Parijda» va «Oy va choychaqa» romanlari o’zbek tiliga tarjima qilingan.

Bu kitob na tarjimai hol va na esdaliklardir. Hayotimda sodir bo’lgan voqea-hodisalardan yo u, yo bu tarzda asarlarimda foydalanganman. Ba’zan boshimdan o’tkazgan biron bir iztirobli holat yozilajak asarimga mavzu bo’lib xizmat qilgan. Bu mavzuni yoritish uchun men bir qator voqealarni o’ylab topar edim. Ko’pincha men yaqindan bilgan, yoki shunchaki tanish bo’lgan kishilardan foydalanar edim. Hamda ularga suyanib qiyofalar yaratardim. Mening kitoblarimda haqiqat bilan uydirma shunchalik qorishib ketganki, endi orqaga nazar tashlab, o’zim ham ularning farqiga borolmayman.

Mening umrim turfa xil hodisalarga to’la, judayam qiziqarli kechdi. Lekin, hayot yo’lim sarguzashtlarga boy bo’lgan, deyolmayman. Mening xotiram chatoq. Biron bir latifa eshitsam, o’sha zahotiyoq unutaman. Hatto, o’zimning hazillarim ham yodimda turmagani sababli, ularni takrorlab berolmayman. Bu kamchilik muloqot payti menga pand berishini yaxshi bilaman.

Men hech qachon kundalik yozmaganman. Dramaturg sifatida ilk bor muvaffaqiyatga erishganimda shu ishni qilmaganimga achinaman. O’sha paytlar men bir talay iste’dod egalari bilan baqamti bo’lganman. Mening qaydlarim hozirda hujjat sifatida ahamiyatli bo’lishi tayin edi.

Bu kitobni yozishga kirishganimdan maqsad boshimda o’rnashib, tinchimni buzayotgan bir talay fikrlarni qoqib chiqarishdan iboratdir. Men hech kimga aql o’rgatmoqchi emasman. Mening murabbiylikka layoqatim yo’q. Shu tufayli o’z bilimlarimni birov bilan baham ko’rishga muhtoj emasman.

Boshqalar fikrimga qo’shiladimi, yo’qmi, menga – baribir. Albatta, o’zimni haq deb bilaman. Mulohazalarim ko’pchilikning fikriga teskari bo’lgan chog’da ham, pinagimni buzmayman. Chunki ichki hissiyotlarimga ishonaman. Men yozayotgan paytimda, o’zimni mo»tabar zot, deb bilishim zarur. Aslida ham men o’zim uchun dunyodagi eng e’tiborli shaxsman. Lekin, oddiygina sog’lom fikr nuqtai nazaridan kelib chiqsak, (Absolyut, deb atalmish ulkan g’oyani qo’yaturaylik) men mutlaqo ahamiyatsiz ekanligimni juda yaxshi bilaman. Agar men hech qachon mavjud bo’lmaganimda ham, dunyoda hech narsa o’zgarmas edi.

Menimcha, o’limidan so’ng yozgan asarlarining taqdiri qanday kechishiga qiziqmaydigan yozuvchi kam topilsa kerak. Men abadiyatga erishishni nazarda tutmayapman. Badiiy asarning boqiyligi bir necha asrlar bilan o’lchanadi. Lekin, yozgan kitoblaringni bir qancha avlod qiziqib o’qishini, hamda o’zing mansub bo’lgan xalq adabiyoti tarixidan kamtarona bo’lsa ham o’rin egallashni xayol qilish, albatta, maroqli. O’zimga kelsak, men bunday imkonyatga shubha bilan qarayman. Adabiyot olamida katta shov-shuvlarga sababchi bo’lgan ko’pgina yozuvchilar unutilib ketdilar. Yoshligimizda Jorj Meredit bilan Tomas Xardi asarlarining boqiy bo’lishiga hech shubha qilmasdik. Lekin zamonaviy yoshlar uchun bu adiblarning qizig’i yo’q. Ularning yozganlarini hech kim Gulliverning sayohatlari, Tristrama Shendi, yoki Tom Jons kitoblarichalik o’qimaydi desam, adashmayman.

Asar yozish boshdanoq men uchun tabiiy hol bo’lgan, (o’rdak uchun suvda suzish tabiiy hol bo’lganiday). Men yozuvchi bo’lganimga xaliyam ajablanaman. Bunga kuchli ishtiyoqdan bo’lak hech qanday sabab bo’lmagan. Menda bu moyillik qanday paydo bo’ldi, tushunolmayman. Mening ajdodlarim yuz yildan ortiq vaqt davomida huquqshunos bo’lishgan… Yozuvchilik borasida maktab ko’rmaganman. Yaqinda dastlab yozgan hikoyalarimni ko’rib chiqdim. Menda tug’ma qobiliyat bo’lganmi, yo’qmi, shuni bilmoqchiydim. Hikoyalar ohangida kibr sezilib turibdi. Bu – g’o’rlikning oqibati. Ifodadagi g’ijinish esa badfe’llikdandir. Men fikrni ifodalash tarzini nazarda tutayapman. O’ylaymanki, uslubdagi aniqlik, dialoglarni o’z o’rnida ishlatish boshdanoq qo’limdan kelgan.

Kamchiliklar talaygina, asar tili jo’n, lug’at boyligi cheklangan, iboralarning siyqasi chiqqan, jumla tuzishda nuqsonlar anchagina. Lekin yozish men uchun nafas olishdek ichki ehtiyoj bo’lib qolgan edi. Shu tufayli men yaxshi yozayapmanmi, yomonmi, bu haqda o’ylab ham o’tirmasdim. Ancha vaqt o’tibgina, yozuvchilik tinimsiz mehnat natijasida erishiladigan nozik san’at ekanini tushunib yetdim. Istagan narsani so’z bilan ifodalash naqadar mushkul ish ekanini kashf qildim. Dialog yozishni hech bir qiyinchiliksiz eplar edim. Lekin tasvirga kelganda, yo’limni topolmay, chalkashib ketardim. Ikki-uch ibora ustida soatlab bosh qotirsam-da, ularni uddalay olmasdim. Shunda nima qilib bo’lsa ham, yozishni o’rganishga qaror qildim… Men o’n sakkizinchi asr mumtoz adabiyotiga murojaat qildim. Jonatan Svift prozasi meni asir etdi. Sviftni o’z idealim deb tan oldim va uni o’rganishga kirishdim. “Bochka haqida ertak” asarini tanladim. Aytishlaricha, Svift qarigan chog’ida ushbu asarni qayta o’qib: “O’sha paytlar naqadar ulug’ iste’dodim bo’lgan ekan! “, – deb xitob qilgan emish. Menimcha, Sviftning iste’dodi boshqa asarlarida yaqqolroq namoyon bo’lgan. “Bochka haqida ertak” – zerikarli, majoziy asar, undagi kinoya ham yuqori darajada emas. Lekin uslub – hayratomuz. Ingliz tilida bundan o’tqizib yozish mumkinligini tasavvur qilolmayman. Bu – tabiiy, vazmin, sipo, sayqallangan uslub. G’ayrioddiy so’zlar yordamida kitobxonni hayratga solishga urinish yo’q.

Bir qarashda, yozuvchi duch kelgan so’zni ishlatib ketaverganga o’xshaydi. Lekin Svift o’tkir, mantiqiy tafakkurga ega bo’lganligi tufayli so’zlar doimo o’z o’rnida ishlatilgan va topib aytilgan. Jumlalarning mukammalligi va ularning ta’sir kuchi – yuksak darajadagi diddan nishona. Men avval matndan biror parcha ko’chirib, so’ng uni yodimda tiklashga harakat qilardim. Men so’zlarni boshqalariga almashtirardim yoki ularning tartibini o’zgartirib ko’rardim. Oqibatda Svift yagona to’g’ri yo’lni tanlaganiga ishonch hosil qildim. Svift prozasi – benuqson.

Bu urinishlarim zoe ketmadi. Men durustgina yozishni o’rgandim. Lekin bundan ko’nglim to’lmadi. Uslubdagi zo’riqish yaqqol sezilib turardi. So’zlarni muayyan bir shakl doirasiga tiqishtirishga urinardim. Natijada shakl bo’rtib chiqdi. Shunda so’zlarni ma’lum tartibda joylamoqchi bo’ldim. Lekin, bir narsani nazardan qochirgan ekanman. O’n sakkizinchi asrga tegishli bo’lgan uslub yigirmanchi asr uchun g’ayritabiiy edi. Svift uslubidagi meni hayratga solgan mukammallikka erisha olmadim. Chunki, men unga taqlid qilar edim. So’ngra bu ishimni tashlab, bir qancha p’esalar yozdim. Faqat, besh yildan keyingina yana roman yozishga kirishdim. Endi men uslub borasida bosh qotirmay, ochiq oydin yozaboshladim.

Men, faqat, aniq dalillarni bayon qilmoqchi bo’ldim. Aytadigan gaplarim shu qadar ko’p ediki, so’zlarni behudaga sarf qila olmasdim. Shuning uchun sifatlarni sira ham qo’llamaslikni maqsad qildim. Nazarimda, topib aytilgan so’z sifatlashga muhtoj emas edi. Men yozilajak asarni uzundan-uzoq telegramma ko’rinishida tasavvur qilar edim. Ma’no tashishga xizmat qilmaydigan so’zlar tejamkorlik nuqtai nazaridan tushib qoldirilgan edi. Korrektura qilingandan keyin kitobni o’qimaganligim sababli, asar yozish borasidagi urinishlarim qay darajada amalga oshgani menga qorong’u. Har holda, bu kitob avvalgi asarlarimga qaraganda ancha ravon yozilgan.

Shundan beri ko’p kitob yozdim. Men doim yaxshi yozishga harakat qildim. Lekin bu borada imkoniyatlarim cheklanganligini bilardim. Nazarimda, men uchun yagona yo’l o’z imkoniyatlarim doirasida iloji boricha mukammallikka intilish edi. Menda hissiyotga berilish, jo’shqinlik yo’q edi. Har qancha urinmay, so’z boyligimni kengaytirish qo’limdan kelmasdi. O’xshatishni uddalay olmasdim. Original, esda qolarli o’xshatishlar xayolimga ko’p ham kelavermasdi. Shoirona parvoz, tasavvur kengligi menga begona edi. Men boshqa yozuvchilarning san’atidan zavqlanardim, ularning mahoratiga qoyil qolardim. Taassufki, mening tafakkurim bunday mohirlikka qodir emas edi. Shu tufayli men o’zimni zo’riqtirishdan charchadim. Lekin boshqa tomondan qaraganda, men ziyrak va kuzatuvchan edim. Boshqalar nazaridan qochirgan ko’p narsa va hodisalarni men yaqqol ko’ra olardim. Men aniq, izchil fikrlar edim, ko’rganlarimni aniq tasvirlab bera olardim. Nafis, jozibador yozish qo’limdan kelmasa-da, har holda, iboralardagi ohangni yaxshi payqardim. Ko’ngildagidek yozishni hech qachon uddalay olmasligimni bilardim. Shunga qaramay, imkonim boricha yaxshi yozishga harakat qildim. Uzundan-uzoq mulohazalardan so’ng, fikr tiniqligi, soddalik va so’zlarning ohangdorligiga intilishim kerak, degan xulosaga keldim… So’z salmoq, ohang va ko’rinishga ega. Mana shu uchchala xususiyatni yodda tutgan holda, ham quloqqa, ham ko’zga xush yoqadigan ibora yozish mumkin.

……………………….

Meni doim bir narsa ajablantiradi, nega odamlar mashhurlar bilan yaqin bo’lishga intiladilar? Taniqli odamlar bilan yaqinligingiz o’z nazdingizda odamlar orasida sizga obro’ keltiradi. Aslida esa bu sizning qadringizni pasaytiradi. Arzimas odam ekaningizni namoyish qiladi. Taniqli kishilar oddiy odamlar bilan muloqot qilishning hadisini olganlar. Ular asl qiyofasini niqob ortiga yashirib, siz kutgan qiyofaga kirishga usta bo’ladi. Shuning uchun meni mashhurlar qiziqtirmaydi. Umuman olganda, men odamlarga ishim tufayli e’tibor qarataman. Odamlarda men (Kant o’gitlarini inkor etgan holda) isonning o’zini emas, balki yozuvchilik faoliyatimga manba bo’ladigan narsani ko’raman.

Mashhurlarga qaraganda meni oddiy odamlar ko’proq jalb qiladi. Chunki oddiy odam o’z holicha namoyon bo’ladi. U o’zini jamiyatdan muhofaza qilish yoki dunyoni lol qoldirish uchun boshqacha
ko’rinishga urinmaydi. Cheklangan muhit doirasida oddiy odamlarning o’zgacha xususiyatlari yaqqol ko’zga tashlanadi. Ular boshqalarning diqqat markazida bo’lmaganlari uchun biron nimani yashirishni xayollariga keltirmaydilar. Oddiy odam o’z qilmishlarini oshkora namoyish qilaveradi, g’alati qiliqlaridan xijolat chekmaydi, chunki o’z hatti harakatlarining ajibligidan bexabar bo’ladi. Sirasini aytganda, biz yozuvchilar oddiy odamlar bilan ish ko’ramiz. Qirollar, diktatorlar, korchalonlarning yozuvchi faoliyatidagi o’rni ahamiyatli emas. Yozuvchilar necha bor dunyoning zo’rlari haqida yozishga tavakkal qilishgan. Lekin bu urinishlar zoe ketgan. Chunki ular o’ziga xos, favqulodda shaxslardir. Bunday shaxslar badiiy asarga asos bo’lishga yaramaydi. Ulardan hayot haqiqatiga mos bo’lgan qiyofa yaratish mushkul. Oddiy odamlar olami bo’lsa yozuvchi uchun keng imkoniyat beradi. Bu tasodiflarga to’la, turli tuman xarakterlarga boy, cheksiz, betakror muhit yozuvchiga bitmas-tuganmas manba bo’lib xizmat qiladi. Buyuk odam ko’pincha yaxlit bir bo’lakdan iborat bo’ladi. Oddiy odam esa ziddiyatli, chigal tugundan iborat. Uning chek?chegarasi yo’q. U sizni kutilmagan, tasodifiy holatlari bilan hayratga solaveradi. Men o’zim biror kimsasiz orolda prem`er ministrdan ko’ra oddiy veterinar bilan ba jonu?dil vaqt o’tkazgan bo’lardim.

Bu kitobning yozilishini men nuqul orqaga surib keldim. O’z fikrlarimni bevosita bayon qilishday zerikarli vazifa meni mudom cho’chitib keldi. Garchi, men aksariyat hollarda birinchi shaxs nomidan yozgan bo’lsam?da, o’zim roman va hikoyalarimning avtori siftida namoyon bo’lganman. Demak, qaysidir ma’noda o’zimni asar personajiday tasavvur qilganman. Uzoq yillik tajribamga tayangan holda men uchun xayoliy obrazlar vositasida so’z aytish qulay. To’qima obrazlarning o’y?xayollari haqida yozish o’zimning fikr mulohazalarim borasida gapirishdan ko’ra osonroq. Birinchisi doim menga zavq bergan. Ikkinchisi esa men uchun og’ir mehnat, shuning uchun men bu ishni doim orqaga surib keldim. Endi bu narsani paysalga solish mumkin emas. Yoshlik payti yillar ko’z oldimizda cheksiz silsiladay cho’ziladi va bir kun kelib umr yakun topishini anglash mushkul bo’ladi. Hatto o’rta yoshda ? hayotga chanqoqlik bir oz pasaygan pallada ham bajarishga erinayotgan ishni qilmaslik uchun bahonai sabab oson topiladi.

Nihoyat, shunday fursat keladiki, biz o’limga e’tibor qaratamiz. Birin?ketin tengqurlarimiz dunyoni tark etayapti. Biz o’lim haq ekaniga iymon keltiramiz, ammo mohiyatan bu narsa doim mavhumligicha qolaveradi. “Tayms”da e’lon qilingan o’lim haqidagi xabarlarni qarab chiqar ekanman, 60 yosh qaltis palla ekanini tan oldim. Bu kitobni yozmay o’lib ketish menga alam qilgani bois darhol bu ishga kirishmasam bo’lmasligini tushunib yetdim. Bu asarni tugatganimdan so’ng kelajakni xotirjam qarshi olishim mumkin, chunki bir umrlik mehnatim yakun topadi. Tafakkurim tuynuklarida besaramjon kezib yurgan o’y?fikrlarimni nihoyat bir joyga jamlash imkoni borligidan shodman. Shu paytgacha bu o’y?xayollar dengizda halokatga uchragan kema bo’laklariday boshimda charx urardi. Ulardan xalos bo’lgach, tafakkurimni yangi ishlarga chog’layman. Chunki bu asar mening oxirgi kitobim emas, deya umid qilaman. Kishi vasiyatnoma yoziboq, bu dunyoni tark etmaydi. Vasiyatnoma har ehtimolga qarshi yoziladi. O’z ishingizni tartibga keltirish bilan qolgan umringizni xotirjam yashab o’tish uchun tayyorgarlik ko’rasiz. Bu kitobni yozib bitirgach, men nimaga tayanishim kerakligini anglab yetaman. Shundan so’ng men qolgan umrimni o’z bilganimcha yashab o’tishim mumkin.

Soddalikning qadr?qiymati har doim ham ko’zga tashlanavermaydi. Fikr tiniqligi esa darhol namoyon bo’ladigan fazilat. Men doim shu ikki narsaga intilganman. Chunki hashamdor uslubda yozishga iqtidorim yo’q. Men boshqa yozuvchilarning serhasham matnlarini o’qib, imkon qadar hayratlanaman. Lekin, miqdori oshib ketsa, men bunday uslubni hazm qila olmayman. Bunday uslub meni tez charchatadi. Munosib sifatlashlar, shoirona ehtiros, matnga tantanavorlik bag’ishlaydigan ergash gaplar, dengizdagi to’lqinlardek dabdabali ohang, shubhasiz, bularning barchasida qandaydir ko’tarinkilik mavjuddir. So’zlarning bu tarzda birikishi kishi qulog’iga navoday hush yoqadi. His-tuyg’ularingiz junbushga keladi, biroq ma’noni idrok qila olmaysiz. Ohang jozibasi ma’noni ilg’ashga halaqit beradi. Ammo So’z buyuk mustabiddir. So’zlar ? ma’no kuchi bilan tirik va ma’nodan chalg’ish, umuman matndan chalg’ishga olib keladi. Fikr tarqala boshlaydi. Muhtasham uslubda yozish uchun yozuvchida tug’ma iste’dod bo’lishi kerak. Soddalik esa ato etilmaydi. Unga erishish uchun qattiq intizom kerak. Ingliz nasri sodda emas, aksincha, dabdabali. Lekin doimo shunday bo’lmagan. Shekspir nasridan jonli, dangal, keskin nasr yo’q. Biroq bu og’zaki nutqqa mo’ljallangan dialog shakli ekanini unutmasligimiz lozim. Yozuvchining uslubi — bu yozuvchining o’zi, degan gap keng tarqalgan. Bu fikr o’ta mavhumdir. Gyotening she’riyati o’ta nafosatli, nasri esa beso’naqay. Xo’sh, biz Gyotening o’zini qay biridan qidiramiz?

Menimcha, kishi aniq fikrlay olmasa, yozayotganda ham bu nuqsondan qutula olmaydi. Agarda injiq va nozikta’b bo’lsa, bitiklari ham nazokatli bo’ladi. Agar yozuvchi tiyrak aql va zakovat sohibi bo’lsa, har qanday narsa unga ko’plab boshqa narsa?hodisalarni eslatsa, u holda uning bitiklari o’xshatish va majozlarga boy bo’ladi. Munaqqid Doktor Jonson yozgan har bir so’z menga huzur bag’ishlaydi, chunki uning uslubi — jozibador, qochirimlarga boy. U ravon ingliz kalomini qadrlagan. Doktor Jons o’z “Esdaliklar”ini shunday yakunlagan: “ Kimda kim ingliz tilida tabiiy, lekin qo’pol bo’lmagan, nafis, lekin bachkana bo’lmagan uslubda yozishga erishmoqchi bo’lsa, Addison asarlarini kechayu kunduz mutolaa qilishi lozim ”.

Oliyjanoblikning dastlabki belgisi bu tabiiylik va soddalikdir. Bunga erishmoq uchun odam tarbiya ko’rgan bo’lishi kerak. Nasrda yaxshi yozish uchun ham kishi o’zini tarbiyalashi zarur. She’riyatdan farq qilgan holda, nasr ? intizomga tayanadigan san’at. She’riyat isyonkor bo’ladi. U tuyg’ular isyonidan yaraladi. Nasrda shiddat emas? did, ko’tarinkilik emas? izchillik, muhtashamlik emas — aniqlik muhim. Shoir uchun shakl — bu tizgin va suvliq, busiz odam otda yurolmaydi. Yozuvchi uchun esa shakl go’yoki, shassi, usiz mashinangizning o’zi ham bo’lmaydi.

Men o’z uslubimda fikr tiniqligi, soddalik va ohangdorlikka intilganim haqida aytib o’tdim. Mana shu uchinchi belgiga rioya qilish har kimning ham qo’lidan kelavermaydi. Bu narsa yozuvchining tovushlardagi ohangdorlikni ilg’ay olish qobiliyatiga bog’liq. Juda ko’p kitobxonlar va juda ko’p ajoyib yozuvchilar bundan mosuvo. Aksariyat yozuvchilar qofiyadosh iboralarni ketma – ket qo’llayverishadi. Otlarga uzundan?uzoq sifatlarni bog’lashadi, yoki iboralarning bosh?ketiga undoshlarni qalashtirib tashlashadiki, tiling kelishmay qoladi. Bular – jo’n va o’z?o’zidan ayon misollar. Men buni ta’kidlashimdan maqsad ? fikrimni dalillash: agar tilga e’tibor bilan qaraydigan yozuvchilar shunday qilsa, demak, ularning qulog’i ohangdorlikni ilg’amas ekan-da. So’z salmoq, ohang va ko’rinishga ega. Mana shu uchchala xususiyatni yodda tutgan holda ham quloqqa, ham ko’zga hush yoqadigan ibora yozish mumkin.

Men ingliz nasriga oid kitoblarni juda ko’p o’qidim, lekin ulardan saboq olish oson bo’lmadi. Bu kitoblarning aksariyati mujmal, o’ta nazariy uslubda yozilgan. Men ularda o’quvchiga hayrixohlik yo’qligini sezdim. Garchi Faulerning “ Ingliz tilining jonli so’zlashuv lug’ati “ bundan mustasno. Bu – bebaho asar. Yozuvchi qanchalik mahoratli bo’lmasin, undan o’zi uchun ko’pgina foydali narsalar olishi aniq. Bu kitobni o’qish maroqli. Fauler jiddiy, sodda va aqlga muvofiq uslubda yozishni xush ko’rgan. U jimjimadorlikni yoqtirmagan, aksincha, keskin iboralarni qo’llashni yaxshi ko’rgan. U mantiqqa ko’r- ko’rona ergashmas edi va ingliz grammatikasining qat’iy to’siqlarini yorib o’tib jonli tilga yo’l ochishga doim tayyor turardi. Ingliz grammatikasi o’ta murakkabdir. Bizda savodli yozuvchilar barmoq bilan sanarli. Albatta til qoidalarini bilgan yaxshi. Bexato yozish ham maqsadga muvofiqdir. Lekin bir narsani yoddan chiqarmaslik lozim, grammatika bu qoidalarga jo qilingan og’zaki nutqdir. Yagona mezon ? bu jonli til. Qat’iy qoidaga bo’ysungan ifodadan ko’ra men yengil va tabiiy ifodani afzal deb bilaman. Ingliz va frantsuz tillarining farqi shundaki, faranglar til qoidalariga rioya qilgan holda bemalol tabiiy va jonli yozishlari mumkin. Bizda esa bu qiyin kechadi. Ingliz tilida jonli ovoz ohangi bosma yozuv ustidan hukmronlik qiladi. Shu bois, bu tilda yozish oson emas.

Men uslub borasida ko’p mulohaza yuritganman va bisyor ter to’kkanman. Men o’zim istaganimday emas, uddalaganimday yozaman. Agar aniq, sodda va ohangdor uslubda jonli va ravon yozish mumkin bo’lganda edi, bu mukammal uslub bo’lar edi. Dunyodagi eng zo’r yozuvchilardan biri Vol`ter ana shunday yozardi. Yaxshi uslubda zo’riqish izlari bo’lmaydi. Menimcha, zamondosh yozuvchilarimiz ichida farang adibasi Kolletga yetadigani yo’q. Uning bitiklarida ohangdorlik kuchli, tili ravon. Bir qarashda bu asarlar oson, qiynalmay yozilganday tuyiladi sizga. Men Kolletga shu haqda gap ochganimda, u ba’zan bir bet ustida kunlab zahmat chekishini aytdi. Men o’zim ham ravon uslubga mashaqqatli mehnat tufayli erishganman.

Buyuk faylasuflarga murojaat qilsak, ma’noning eng nozik jilvalarini ham aniq-ravshan ifodalash mumkinligini ko’ramiz.

Mujmal, tushunarsiz yozilgan asarlardan ta’bim tirriq bo’ladi. Nazarimda, bunday yozishga ikkita sabab bor. Birinchisi pala?partishlik bo’lsa, ikkinchisi – ataylab shunday qilinadi. Bu ishyoqmaslikning oqibatidir. Ba’zan muallif nima demoqchiligini o’zi ham tushunib yetmaydi. Aytmoqchi bo’lgan fikrini dilida aniq shakllantira olmaydi. Mujmal fikrga esa yozuvda aniq ifoda topish mumkin emas. Bunga sabab, yozuvchi yozishdan avval emas, yozayotgan chog’ida mushohada yuritadi. Fikr qalam ostidan to’kiladi. Buning xavfli tomoni shundaki, qog’ozga to’kilgan ibora sizni o’z izmiga bo’ysundiradi. Shaklga ko’chgan fikr moddiylashadi va uni oydinlashtirishga xalaqit beradi. Pala-partishlik oqibatida yuzaga kelgan noaniq ifodadan osongina jo’rttaga noaniq yozishga o’tiladi. Chunki tafakkuri noqis yozuvchilarning ba’zilari bir qarashda ahamiyatsiz bo’lgan fikrlarini muhim deb hisoblashga moyil bo’ladi. Bunday yozuvchilar o’zlarini nixoyatda teran tafakkur sohiblari deb biladilar. Shu bois barchaga tushunarli qilib yozish shart emas, deydilar. Hamma balo o’z tafakkurlarining noqisligida ekani ularning xayoliga ham kelmaydi. Bu o’rinda yozma shaklga ko’chgan so’zning sehri yana ish beradi. Arzimas jumlani aslida o’ta muhim ekaniga o’z?o’zini ishontirish juda oson kechadi. Avval boshdanoq mavhum bo’lgan taassurotlarni qog’ozga ko’chirish ko’nikmaga aylanib qoladi. Bu bitiklardan yashirin ma’no izlovchi ahmoqlar esa doim topiladi. Ba’zi yozuvchilar o’zlarining boshqalardan ustunliklarini namoyish qilishga o’ch bo’ladilar va ataylab mujmal yozadilar. Keng omma tushunmasligi uchun muallif fikrini jo’rttaga mavhumlashtiradi. Go’yoki, uning ko’ngli sehrli olam va bu olamga faqat muayyan to’siqlardan o’ta olgan xos kishilargina doxil bo’la oladilar. Ular o’zlariga ortiqcha bino qo’yish bilan aslida kaltabinlik qiladilar. Negaki, vaqt – buyuk hakam, kezi kelganda bu asarlar hech kim o’qimaydigan bema’ni so’zlar yig’indisiga aylanib qoladi. Bir paytlar teran deb hisoblangan bitiklarni vaqt keskin, sovuq nigohi bilan taftish qiladi, natijada so’zlarning g’ayritabiiy jilvalari zamirida jo’ngina fikrlar yashirin ekani ayon bo’ladi.

Dilfuza Ashurova tarjimasi