Сомерсет Моэмнинг «Инсоний эҳтиросларнинг уқубатлари» (1915), «Ой ва чақа» романлари, «Давра» (1921) сингари кўплаб пиесалар ва айниқса, 1926 йили нашр этилган «Казуарин дарахти» номли тўпламидан жой олганбир қанча ҳикоялари аллақачон жаҳон халқларининг талай тилларига таржима қилиниб, чоп этилган.
Сомерсет Моэм жаҳон адабиётида ихчам ҳикояларнинг моҳир устаси сифатида шуҳрат қозонган. Бу ҳикояларида ёзувчи китобхонни инсон руҳиятининг мураккаб дунёсига олиб киради, ҳаётга янгича назар билан — ҳам куюниб, ҳам кулиб қарашга мажбур этади. Адиб асарларига хос бўлган жонли, аниқ-тиниқ, ростгўй ва самимий тил уларнинг берилиб, катта қизиқиш билан ўқилишини таъминлаган.
Сомерсет Моэм
ҲИКОЯЛАР
ИЖОДИЙ ПАРВОЗ
Форестер хонимнинг илк детектив қиссаси «Ахиллес ҳайкали» чоп этилганда у эллик етти ёшни қоралаб қўйган, бир неча асар муаллифи эди. Бироқ шунга қарамай унинг истеъдоди маҳсуллари оддий ўқувчиларгача етиб бормаган, китобларини танқидчилар нуқул мақташса-да, улар сотилмай туриб қолаётганди.
Форестер хоним сиёсатга жуда қизиқар, ҳатто парламент аъзоси бўлиш ҳақида ҳам ўйларди. Фақат номзодини кўрсатадиган партияни танлашда муаммога дуч келарди.
Хонимнинг ҳар шанбада уюштириб турадиган ўтиришларига талабгорлар кўплигига қарамай, фақат саноқли кишиларгина унинг меҳмонлари қаторидан жой олишга мушарраф бўларди.
Бу меҳмондорчиликни бузадиган якка-ю ягона шахс Форестер хонимнинг эри жаноб Алберт Форестер эди. Хонимнинг даврадошлари унга зерикарли одам, деб қарашар, Форестер хоним нима жин уриб бу кимсага турмушга чиққан ўзи, деб бир-бирларидан сўраб туришарди. Алберт Форестерга улар филателист, деб лақаб қўйишган. Сабаби бир сафар қайсидир ёш ёзувчи унинг марка йиҚишга қизиқишини айтганди.
Сизга очиҚини айтсам, Алберт оддийгина, ўртамиёна тадбиркор эди. Эгнига кийган камзуллари доим оҳори тўкилиб, эскирганга ўхшаб кўринар, ўзи ҳам бошини солиб, маъюс тортиб ўтирар ва ҳеч қачон эшитишга арзигули бирор оҚиз гап айтмасди. Лекин Форестер хоним эрига меҳрибон эди. Алберт ёнида ўтирганда унинг устидан кулмоқчи бўлганларни уялтириб қўйишни хоним яхши уддаларди.
Форестер хонимнинг адабий фаолиятида жиддий бурилиш ясаган воқеа у уюштирган энг жонли ўтиришлардан бири якунлай деб қолганда содир бўлди. Меҳмонлар давра қуриб ўтиришар, Форестер хоним эса ўртада. Хоним мароқ билан гапирар, бошқалар ора-сира савол ташлаб унинг маърузасини жон қулоқлари билан тинглаётганди. Бир маҳал кутилмаганда қарсиллаган товуш чиқиб оҚир нарса қулагандай бўлди, кейин ташвишли овозлар эшитилди.
— Нима бўлди, Картер? — сўради Форестер хоним хизматкоридан. — Уй қулаяптими?
— Бу янги ошпазнинг қутиси, мем, — деди хизматкор. — Юк ташувчи қутини олиб кираётиб тушириб юборди. Шунга ошпазнинг жаҳли чиқаяпти.
— Янги ошпаз деганингиз нимаси?
— Миссис Булфинч бугун кундуз кетиб қолди, мем, — деди хизматкор.
— Жаноб Форестернинг бундан хабари борми? — сўради хоним. Дарвоқе, хўжалик ишларини хонимнинг эри назорат қиларди. — Жаноб Форестер келганда унга гапим борлигини айтинг.
— Жаноб Форестер кетган, мем, — жавоб қилди хизматкор. — Уни сўраганингизда мана бу хатни бериб қўйишимни буюрганди.
Хизматкор хонадан чиқди ва Форестер хоним хатни очди. Хонимнинг дугоналаридан бири менга: хатни ўқиётган миссис Форестернинг авзойига қараб, ошпазнинг кетиб қолишига йўл қўйгани учун жазоланишдан қўрққан шўрлик Алберт энди ўзини Темза дарёсига ташласа керак, деган хаёлга бордим, деб айтди.
Хатни ўқиб Форестер хоним:
— Оҳ, бу қандай хиёнат!? Қандай даҳшат! — деб чинқириб юборди.
— Нима гап Форестер хоним? — сўради унинг ходими жаноб Симмонс.
— Ўқинг, — деди хоним. — Бир ўқиб кўринг.
Кўзи хиралашиб қолган жаноб Симмонс кўзойнагини тақди ва хатни юзига яқин келтириб ўқиди:
«Азизам,
Булфинч хоним вазиятни ўзгартириш илинжида бу ердан кетишга қарор қилди. Усиз қолишни хоҳламаганим учун мен ҳам кетаяпман. Адабиётдан тўйдим, санъатдан ҳам чарчадим. Булфинч хонимни никоҳ масаласи қизиқтирмайди. Бироқ ажрашмоқчи бўлсанг, у менга турмушга чиқишга рози.
Булфинч хонимнинг ўрнига янги ошпаз ёлладим ва у сенга маъқул бўлади, деб умид қиламан. Булфинч хоним икковимиз Кенингтон Роуд, 411-уй яшаяпмиз.
Алберт.»
Оғир сукунатни жаноб Симмонснинг: «Эрингизни ортга қайтаришингиз керак», деган гапи бузди.
— Унинг башарасига қарашни ҳам истамайман! — деди Форестер хоним ҳаммага эшиттириб. Лекин жаноб Симмонс пинагини ҳам бузмай гапини давом эттирди:
— Йигирма йилдан бери сизнинг ходимингизман. Мени қадрдон дўстингиздай кўрасиз. Сизга очиғини айтишим керак, ёзаётган китобларим билан тирикчилик қиламан, деб ўйласангиз янглишасиз.
— Эримни деб ошпаз билан ёқалашмайман-ку, ахир! — деди миссис Форестер фиғони фалакка чиқиб.
— Шуни айтмоқчи бўлиб турувдим ўзи, — деди Симмонс зарда билан. — Машҳур раққосами ёки бирор зодагон аёлнинг сизга тиши ўтмайди-ю, лекин ошпаз дабдалангизни чиқаради.
— Ходимингиз тўғри айтаяпти, — деди меҳмонлардан бири. — Филателистни ортга қайтаришингиз керак.
— Эртага бориб, эрингиз билан учрашинг, хўпми? — деди жаноб Симмонс. Форестер хоним бир оз жим турди-да, ниҳоят деди:
— Хўп, лекин ўзим учун эмас, ижодим учун!
Эртасига Форестер хоним Кеннингтон Роудга йўл олганида кун яримлаганди. Жаноб Симмонс телефонда манзилни миридан сиригача тушунтиргани боис хоним Алберт яшаётган уйни қийналмай топди. Қўнғироқни босган эди эшикни собиқ ошпази очди.
— Хайрли кун, Булфинч, — деди Форестер хоним. — Хўжайинингни кўрмоқчи эдим.
Миссис Булфинч бир сония анграйиб турди-да, кейин хонимни ичкарига бошлади.
— Кираверинг, мем, Алберт, сени кўргани Форестер хоним келибди.
Хоним тез-тез юриб ичкарига кирди. Алберт камин ёнидаги эскирган оромкурсига ястаниб кечки газета ўқиётганди.
— Қалайсан, азизам? — деди у газетани бир четга қўяркан, хуш кайфиятда. — Яхши юрибсанми?
— Ўтиринг, мем, — таклиф қилди стул келтирган Булфинч хоним.
— Алберт, сен билан ёлғиз гаплашсам майлими? — сўради хоним ўтиргач.
— Афсуски бунинг иложи йўқ, — деди Алберт. — Чунки менинг Булфинч хонимдан яширадиган сирим йўқ.
— Ўзинг биласан.
— Хўш, азизам, менда нима гапинг бор эди? — сўради Алберт.
Форестер хоним унга қараб жилмайди.
— Алберт, мен сени бирор нарсада айбламайман. Биламан, бўлиб ўтган воқеада сенинг айбинг йўқ, сендан хафа эмасман. Лекин ҳар қандай ҳазилнинг ҳам чегараси бўлади. Сени уйга олиб кетгани келдим.
— Вақтингни бекорга ўтказаяпсан-да, азизам, — деди Алберт. — Энди мени ҳеч нарса сен билан яшашга мажбур қилолмайди.
— Мен билан бахтли эмасмидинг? — сўради Форестер хоним кўнгли озор чекканини сездирмаслик учун паст овозда.
— Азизам, турмуш қурганимизга ўттиз етти йил бўлди. Бу жуда узоқ муддат, тўғрими? Сен, аслида, яхши аёлсан, лекин биз бир-биримизга тўғри келмаймиз. Сен адабиёт деб яшаяпсан, мен эса йўқ. Сен санъатни яхши кўрасан, мен эса унга қизиқмайман.
— Лекин сени санъатга, адабиётга қизиқтириш учун шунча йил қўлимдан келгунча уриндим, — деди миссис Форестер.
— Гапинг тўғри, эътиборсизлигим учун фақат ўзимни айблашим мумкин, холос. Лекин очиғи, сен ёзаёттган китоблар менга ёқмайди. Атрофингдаги одамлар ҳам ёқмайди. Сенга битта сирни айтайми, азизам? Сен уюштираётган меҳмондорчиликларингда уст-бошимни ечиб ташлаб, томоша қилгим келади — қани, кейин нима бўларкан, шуни билишни хоҳлайман.
— Уялмайсанми, Алберт? — деди Булфинч хоним. — Бунинг учун келишган қадду қомат бўлиши керак одамда!
— Булфинч хоним ишдан бўшашимни хоҳлаяпти, — гапини давом эттирди Алберт. — Бугун шерикларим билан иш масаласини муҳокама қилдик, ҳамма икир-чикирларни ҳал қилишга рози бўлишди. Улар менинг улушимни сотиб олишади, шунда тўққиз юз фунтга яқин фойда оламан. Уччовимизга йилига уч юз фунтдан тегади.
— Бу пулга мен қандай яшайман? — деди миссис Форестер миясига келган сўнгги баҳонани ишга солиб.
— Ахир, сенинг ўткир қаламинг бор-ку, азизам.
— Китобларимдан бир тийин фойда келмаётганини сен яхши биласан. Ноширлар уларни чиқариб, нуқул зарар кўришаётган экан.
Шу пайт кутилмаганда Булфинч хоним савол берди:
— Детектив асар ёзсангиз бўлмайдими?
Форестер хоним хохолаб кулиб юборди.
— Мен-а?! — хитоб қилди у. — Қандай бемаъни таклиф! Оломоннинг кўнглини олиш ҳақида ҳечам ўйламаганман. Шу ёшга кириб бирор марта детектив китоб ўқимаганман ҳатто.
— Яхши таклиф, — деди Алберт.
— Детектив асарлар менинг жону дилим, — деди миссис Булфинч. — Кутубхонада тунги кўйлакда ўлиб ётган аёл ҳақида ёзинг, мазза қилиб ўқийман.
— Шахсан менга Гайд паркда, қўлида тилла соати бор, ўлдириб кетилган обрўли жентлмен ҳақидаги асар ёқади, — деди Алберт. — Обрўли жентлмен, албатта, китобхонни қизиқтириб қўядиган бирор-бир сабаб туфайли ўлдирилади-да.
— Нима демоқчилигингни тушуниб турибман, — деди Булфинч хоним. — Ўша жентлмен қандайдир муҳим сирни билган. Қотиллар унга шу сирни айтмасанг ўлдирамиз, дейишган. Жентлмен улардан қочиб қутулолмаган.
— Биз сенга шунга ўхшаш жуда кўп воқеаларни гапириб беришимиз мумкин, азизам, — деди Алберт Форестер хонимга меҳрибонлик билан жилмайиб. — Мен юздан ортиқ детектив китобни ўқиганман.
— Сен-а?
— Миссис Булфинч билан иноқлигимизга ҳам шу китоблар сабаб бўлган. Ўқиб тугатгач, уларни хонимга берардим. Биласанми, бир-бирига ўхшаш иккита детектив китобни тополмайсан. Қиёсласанг бири биридан фарқ қилади.
Форестер хоним ўрнидан турди.
— Орамизда қандай жарлик борлигини энди тушундим, — деди у хиёл титраган овозда. — Ўттиз йилдан бери инглиз адабиётининг энг олди вакиллари даврасида бўлиб, шунча вақт фақат детектив роман ўқигансиз! Кетиб қолганинг сабабини ўзимча ўйлаб, сени уйга қайтариш учун келгандим бу ерга. Энди ниятимдан қайтдим.
— Тўғри қиласан, азизам, — деди Алберт. — Лекин детектив ёзиш ҳақида, албатта, ўйлаб кўргин.
Форестер хоним зинадан пастга тушди. Булфинч эшикни очиб, таксида кетасизми, деб сўраганда, у бош чайқади:
— Трамвайда кетаман.
— Жаноб Форестерга ўзим кўз-қулоқ бўламан, хоним, хавотир олманг, — деди Булфинч Форестер хонимни трамвай бекатига кузатиб бораркан. — Уйга қараш, овқат пишириш қўлимдан келади. Алберт ўзига бирор-бир машҚулот топади, албатта. Почта маркаларини йиҚиш ҳақида ўйлаётганди.
Форестер хоним нимадир демоқчи бўлди-ю, трамвай келганини кўриб, унга чиқди.
Хоним соат неча бўлганини сўрамоқчи бўлиб қаршисида ўтирган одамга қаради ва сесканиб кетди. Чунки рўпарасида тилла соат таққан обрўли жентелмен ўтирарди. Бу Алберт Гайд паркда ўлиб ётганини гапирган жентелменнинг ўзгинаси эди. Жентелмен ҳайдовчидан трамвайни тўхтатишни сўради ва тушиб тор, қоронғи кўчага кириб кетди. Нега? Нима учун? Гайд парк бекатида хоним кутилмаганда трамвайдан тушишга қарор қилди. У энди бир жойда ўтира олмасди. Яёв юргиси келаётганини ҳис қилаётганди. Ахиллес ҳайкали ёнидан ўтаётганида бир дақиқа тўхтаб уни томоша қилди. Форестер хонимнинг юраги тез ураётганди. Эдгар Алан Подек ёзувчи ҳам детектив романлар ёзган-ку, ахир…
Форестер хоним ниҳоят уйига келиб, эшикни очганида даҳлиздаги бир талай шляпаларга кўзи тушди. Улфатлари жамулжам эди. Хоним меҳмонхонага кирди.
— Оҳ, бечорагиналар, мен сизларни шунча вақт куттириб қўйдимми? — деди у. — Чой ҳам ичмадингларми?
— Хўш? — дейишди меҳмонлар. — Эрингизни олиб келдингизми?
— Азизларим, сизларга ажойиб бир янгилик айтмоқчиман. Мен детектив китоб ёзмоқчиман.
Меҳмонлар оҚизларини очганча анқайиб хонимга қараб қолишди.
— Детективни ҳақиқий санъат даражасига кўтармоқчиман. Бу фикр Гайд паркда миямга келиб қолди. Қисса қотиллик ҳақида бўлади. «Ахиллес ҳайкали» деб ном қўяман!
— Алберт нима бўлди? — сўради ёш ёзувчи.
— Алберт? — ҳайрон бўлди миссис Форестер. — Қандайдир иш билан Албертнинг ёнига борганим ёдимда. Лекин нима учун борганимни ҳеч эслолмаяпман.
— Уни кўрдингизми ўзи?
— Айтяпман-ку, азизим. У эсимдан чиқиб кетди.
Форестер хоним кулиб юборди.
— Алберт ошпази билан яшайверсин. Алберт ҳақида бош қотиришга энди вақтим йўқ. Детектив асар ёзмоқчиман.
— Ажойиб аёлсиз-да! — дейишди меҳмонлар.
КИРТОҒОРА
Поситано — тепаликда жойлашган хушманзара шаҳар. Қишда бу ердаги уч-тўртта одмигина меҳмонхона аёлу эркак рассомларга тўлиб кетади, лекин шаҳарга ёз пайтида келсангиз ҳамма жойлар сизники. Тинч ва ораста меҳмонхона айвонида ўтириб туни билан денгизни томоша қилиш мумкин. Пастда, қирғоқ яқинида макарон, яхна гўшт, янги тутилган балиқ ва муздек мусаллас сотиладиган кичкина ошхона бор.
Август кунларининг бирида ўтиравериб кўнглимга урган Капридан кетиб, уч-тўрт кунни Поситанода ўтказишга қарор қилдим. Ижарага қайиқ олиб, шаҳарга қараб сузиб кетдим. Поситанога кеч тушганда етиб бордим. Бир-бир қадам ташлаб тепаликдаги меҳмонхонага чиқа бошладим. Чемоданларим икки бақувват италян аёл бошида. Бинога етиб боргач, у ерда бошқа меҳмон ҳам борлигини эшитиб ҳайрон бўлдим. Офитсиант (исми Жузеппе эди) менинг эски танишларимдан эди. Хоналарга қаровчи ходим, ҳаммол, оқсоч ва ошпаз вазифасини ҳам ўзи бажарарди. Уч ойдан бери меҳмонхонада бир америкалик сенёр турганини айтди.
«У рассомми ёки ёзувчи?», деб сўрадим.
«Йўқ, сенёр, у жентелмен.»
Қизиқ-ку. Бу пайтда Поситанога чет элликлар келишмасди. Уч ой шу ерда қолишни хоҳлаган одамни кўз олдимга келтиролмасдим. Балки кимдандир беркиниш учун келгандир. Ўша йилнинг бошларида жиноятга қўл урган машҳур бир банкирнинг қочиши бутун Лондонда гап бўлганди. Бу сирли кимса ўша банкир бўлса-чи, деган фикр ўтди хаёлимдан. Мен у одам билан оз-моз таниш эдим, шунинг учун ҳам кўришганимизда безовта бўлмаса керак, деб ўйладим.
«Сенёрни ошхонадан топасиз», деди Жузеппе кўчага чиқаётганимда. «У доим ўша ерда овқатланади.»
Албатта, мен борганимда у ошхонада йўқ эди. Лекин бир неча дақиқадан сўнг меҳмонхонадаги нотаниш қўшним кириб келди ва унинг мен кутган қочоқ банкир эмаслигини кўриб озгина ўнғайсизланиб қолдим. Ёши анчага бориб қолган, новча, денгиз ёқасида дам олиб қорайган, хушбичим, чўзинчоқ юзли киши экан. Эгнида очсариқ рангли ипакдан тикилган озодагина костюм, шляпаси йўқ эди. Калта олинган оппоқ сочлари ҳали ҳам анча қалин эди. Очиқкўнгиллиги мана-ман деб турган бу одамнинг ўзини тутишида қандайдир жозиба бор эди. У олтитача столда қарта ва домино ўйнаб ўтирган шу ерликларга бир-бир қараб чиқди-да, кейин мени кўрди. Кўзларида қувонч порлади. Менга яқинлашди.
«Сизни меҳмонхонага ҳозиргина келди, деб эшитдим. Жузеппенинг вақти йўқ экан. Демак, ўзимни ўзим таништиришим керак. Бегона одам билан овқатланишга қаршимасмисиз?»
«Йўқ, албатта. Ўтиринг.»
У стол тузаётган хизматчи аёлга италянчасига жуда чиройли қилиб менинг ўзи билан овқатланмоқчи эканлигимни айтди.
У ажойиб коктейл тайёрлади ва иштаҳамиз очилиб, овқатлана бошладик. Мезбоним ҳазилга уста экан. Тилни бузмай, равон гапириши менга ёқди.
«Агар кўп гапириб юборсам, хафа бўлмайсиз», деди бир оздан кейин. «Уч ойдан бери, мана, биринчи марта менда инглизча гапириш имкони пайдо бўлди. Бу ерда узоқ қолмасангиз керак. Шунинг учун ҳам ичимдаги ҳамма гапларни сизга айтиб оламан энди.»
«Поситанода дам олиш учун уч ой, менингча, кўплик қилади.»
«Менинг ижара қайиғим бор, чўмиламан, балиқ овлайман. Эҳ-ҳе, қанчадан-қанча китобни ўқиб чиқдим. Бу ерда китобларим жуда кўп. Хоҳласангиз, сизга ҳам бериб туришим мумкин.»
«Ўқишга ўзимдаям нарсалар кўп. Лекин қандай китобларни ўқишингизни бир кўриб қўйсам ёмон бўлмасди. Бошқаларнинг нима ўқиётганини кўриш жуда қизиқ.»
«Тўғри, бундан ташқари, қўлидаги китобига қараб одам ҳақида анча нарса билиб олса бўлади», деди у.
Овқатдан кейин суҳбатимиз яна давом этди. Ҳамроҳим кўп китоб ўқиган экан. У билан хоҳлаган мавзуда гаплашиш мумкин эди. Рассомлик тўғрисида шу қадар билимдонлик билан гапирдики, танқидчи бўлса керак, деб ўйлаб қолдим. Лекин бироздан сўнг у ўқиган китоблари ҳақида сўзлай бошлади, мен уни университет профессори экан, деган хулосага келдим. Исмини сўрадим.
«Барнаби», деди у.
«Бу ном жуда машҳур бўлиб кетди», дедим.
«Йўғ-э, нега энди?»
«Барнаби хоним ҳақида эшитмаганмисиз? Сизга ҳамюрт бўлади.»
«Газеталарда исмига кўзим тушган бўлиши мумкин. У аёлни танийсизми?»
«Ҳа, албатта. Барнаби хоним бутун ўтган мавсум давомида бир-биридан дабдабали ўтиришлар ташкил қилди. Таклиф қилганда бирортасидан қолмадим. Ҳамма борди. Биласизми, у жуда ажойиб аёл. Лондонга дам олиш учун келган экан. Лекин уюштирган ўтиришлари, қасам ичиб айтаманки, Лондондаги энг эсда қоларли ўтиришлардан бўлди.»
«Жуда бой бўлса керак-да?»
«Ҳа, жуда. Лекин муваффақиятларига сабаб пул эмас. Америкалик аёлларнинг аксарияти пулдор. Барнаби хонимнинг давраларда ўз ўрни борлигига сабаб бўлган асосий хусусият унинг феъл-атворидаги барқарорлик. У ҳеч қачон ўзини катта одам қилиб кўрсатишга уринмайди. Унда табиийлик бор. Ҳа, бебаҳо аёл. Барнаби хоним бошидан ўтказган воқеалар ҳақида эшитгандирсиз?»
Дўстим жилмайди.
«Барнаби хонимнинг Лондонда донғи кетган бўлиши мумкин. Лекин Америкада уни кўпчилик деярли танимайди.»
Мен ҳам жилмайдим.
«Майли, унда хоним ҳақида ўзим гапириб бераман. Барнаби хонимнинг эри маънавий томондан анча етук бўлса ҳам, кўриниши қўполроқ экан. Хонимнинг айтишича, эри баланд бўйли, девкелбат киши, хоҳласа, бир уриб ҳўкизни қулата оларкан. Уни Аризонада «Бехато урадиган Майк», деб чақиришаркан.»
«Ё Худо! Нега?»
«Биласизми, кўп йиллар аввал ёшлигида у бир ўқ отиб иккита одамни ўлдирибди. Барнаби хонимнинг айтишича, у ҳатто ҳозир ҳам Серқоятоғларнинг ғарбида яшайдиган ҳар қандай эркакдан яхшироқ отаркан. Хонимнинг эри асли кончи бўлса-да, ўз вақтида чўпонлик қилган, ноқонуний қурол савдоси билан ҳам шуғулланган экан.»
«Ҳа, ҳақиқий ғарблик экан», деди профессорим кесатгандек алфозда.
“Барнаби хонимнинг эри ҳақида гапириб берган ҳикоялари жуда қизиқ. Барча ўша ғаройиб одам билан бир марта бўлса ҳам гаплашишни истаган эди, бироқ Барнаби хонимнинг гапига қараганда, у ҳеч қачон ўзининг бепоён даштларини ташлаб, Лондонга келмас эмиш. Бир-икки йил аввал нефт конини топибди, ҳозир пулга кўмилиб ётган эмиш. Барнаби хоним эри билан бирга бошларидан кечирган саргузаштларини сўзлаганда, барча меҳмонлар гапларига маҳлиё бўлиб қолишади. Сочига оқ тушган, ўзи унча чиройли бўлмаса ҳам гўзал либосларни кийиб, қимматбаҳо марваридлар таққан бу аёлнинг бир вақтлар кончилар кийимини ювиб, уларга овқат тайёрлагани ҳақидаги ҳикоясини эшитганингизда завқланиб кетасиз. Барнаби хонимнинг шаҳзодалар, элчилар, ҳукумат аъзолари-ю, гертсоглар билан бир столда қариндошлардек бемалол гурунглашиб ўтирганини кўриб, уч-тўрт йил аввал шу аёл етмишта кончига овқат пишириб юрганига одамнинг ишонгиси келмайди.”
“Хоним ўқиш ёки ёзишни биларканми?”
“Таклифномаларни, менингча, котибаси ёзган бўлса керак. Лекин ўзи саводсиз эмаслиги аниқ. Бир сафар менга ҳар куни кечқурун кончилар ухлашга кетганда ўзини бир соатдан китоб ўқишга мажбур қилганини гапириб берганди.”
“Ажойиб!”
“Лекин Бехато урадиган Майк бойиб, чекларга имзо чекишга тўғри келгандагина исмини ёзишни ўрганган.”
Тепаликдаги меҳмонхонамизга чиқдик ва хайрлашишдан аввал эртанги кунни бирга ўтказишга келишиб олдик. Кейинги кунни ҳам чўмилиш, китоб ўқиш, овқатланиш, ухлаш билан маза қилиб ўтказиб, кечки овқатни ҳам бирга қилдик. Эртаси куни эрталаб, айвондаги нонуштадан сўнг, Барнабига китобларини кўрсатиш ҳақидаги ваъдасини эслатдим.
“Қани, юринг-чи.”
У билан бирга ётоқхонасига кирдик. Хизматчи Жузеппе Барнабининг ўрнини тартибга келтираётган экан. Хонада кўзим тушган биринчи нарса — донғи кетган ўша Барнаби хонимнинг бежирим рамкага солиб қўйилган сурати бўлди. Дўстим ҳам суратга қаради ва бирдан ранги оқарди.
“Эсинг жойидами, Жузеппе? Нега бу суратни жавонимдан олдинг? Жин урсин, нимага расмни жавонга солиб қўйганимни биласанми ўзи?”
“Билмабман, сенёр. Сенёраларини столда кўриш сенёрга ёқади деб ўйлабман.”
Донг қотиб қолдим.
“Барнаби хоним сизнинг хотинингизми?”, деб бақириб юборибман.
“Ҳа.”
“Эй Худо, сиз Бехато урадиган Майкмисиз?”
“Ўхшамайманми?”
Кулиб юбордим.
“Тўғрисини айтсам, ўхшамайсиз.”
Қўлига қараган эдим, Барнаби синиққина жилмайиб уларни яширди.
“Йўқ, сер, мен ҳеч қачон бир мушт уриб ҳўкизни ўлдирмаганман.”
Уч-тўрт сония бир-биримизга тикилганча туриб қолдик.
“Хотиним мени кечирмайди энди”, уҳ тортди Барнаби. “У исмимни ўзгартиришим лозимлигини айтганди, унамаганимдан кейин роса жаҳли чиқувди. Охири вой бўлади, деганди. Мен бўлса уч ой Поситанода беркинишнинг ўзи кифоя, деб гапига қулоқ солмагандим.” У негадир жимиб қолди. “Мана энди тасодифан воқиф бўлганингиз бу сирни ҳеч кимга айтманг, деб сизга илтимос қилишдан бошқа иложим йўқ.”
“Қўрқманг, керак бўлса, нариги дунёда ҳам сирингизни ошкор этмайман. Лекин, тўғрисини айтсам, ҳеч тушунмаяпман.”
“Аслида, касбим ўқитувчилик, ўттиз йилдан бери хотиним билан бирга Пенсилванияда яшардик. Билмадим, балки мен сизда бетартиб одамга ўхшаб таассурот қолдиргандирман, аммо шуни айтишим керакки, Барнаби хоним мен билган аёллар орасида энг маданиятлиси. Хуллас, амакиваччасининг вафотидан сўнг хотинимга жуда катта бойлик мерос тегди. Хотиним жуда-жуда бой аёл. У доим инглиз адабиётини ўқийди. Шунинг учун унинг энг катта орзуси — Лондондаги юқори табақа вакиллари даврасига қўшилиш, Лондон мавсуми давомида базмлар ташкил қилиш ва китоблардан бу ҳақда ўқиганларини рўёбга чиқариш бўлди. Албатта, пул уники эди. Хотинимнинг бундай истаклари менга унча ёқмаса ҳам орзуларига етиши учун имконияти борлигидан хурсанд бўлдим. Шундай қилиб, ўтган йили апрелда Англияга қараб йўлга тушдик. Буни қарангки, Ҳерефорд гертсоги ва гертсогиняси ҳам биз билан бир кемада кетишаётган экан. Йўлга чиққан вақтимизда мен касал эдим, шу сабабли каютамдан чиқа олмадим. Барнаби хоним эса хоҳлаган ишини қилиш имкониятига эга бўлди. Унинг шезлонги гертсогиняники билан ёнма-ён жойлашган экан. Хотиним ҳазил-мутойибага жуда уста. У ўша гертсогиня билан суҳбатлашган ва унга битта воқеани айтиб берган. Ҳикоя янада қизиқарли чиқиши учун бу нарса ўзимнинг бошимдан ўтган, деб айтган. Бу дарров натижа бериб, гертсогиня яна бирор нарса гапириб беришини илтимос қилган. Шунда хотиним яна бир уйдирмани ўйлаб топган. Хуллас, йигирма тўрт соатдан сўнг хотиним гертсог ва гертсогиня билан ака-укалардек апоқ-чапоқ бўлиб кетди. Ора-орада каютамга келиб эришган муваффақиятларини айтиб берарди. Ўзим ҳам бу ишга қизиқиб қолдим. Қиладиган юмушим йўқ эди. Кутубхонадан Брет-Гарт асарларини келтиртириб, хотинимга ҳар хил саргузаштларни ўргатиб турдим”.
Беихтиёр пешонамга урдим: “Биз бўлсак, Барнаби хонимни Брет-Гартга қиёслаб мақтардик.”
“Саёҳат охирида каютамдан чиқаман-у хотинимнинг дўстларига аёлим билан уларни шунча вақтдан бери қандай қилиб алдаб келаётганимизни айтиб бераман, уларнинг донг қотиб қолишганини кўриб роса куламан, деб ўйлардим. Лекин рафиқамни билмас эканман. Эртаси куни, Саутгемптонга етиб қолганимизда, Барнаби хоним Ҳерефорд гертсоги унинг шарафига зиёфат бераётганини айтди. Гертсогиня хотинимни казо-казоларга таништираман, деб интиқ экан. Албатта, бундай имконият мингтадан битта одамга насиб этади. Мен эса ҳаммасини расво қилишим мумкин эди. Хотиним гапириб берган воқеаларида мени умуман бошқача тасвирлаганини айтди. У пайтда ҳали Барнаби хоним мени аллақачон Бехато урувчи Майкка айлантириб қўйганини билмасдим. Лекин кемада эканлигим эсидан чиқиб, кўп нарсалар тўқиганини кўнглим сеза бошлаганди. Қисқаси, у мавқеини мустаҳкамлаб олгунича бир-икки ҳафта Парижда яшаб туришимни илтимос қилди. Рози бўлдим. Лондондаги зиёфатларга боришдан кўра Сорбоннада озгина бўлса ҳам ишлаш мен учун минг марта яхши эди. Шундай қилиб уни Саутгемптонда қолдириб Парижга кетдим. Ўн кун ўтгач, Барнаби хоним орқамдан етиб келди. Орзу қилганидан ҳам катта муваффақиятларга эришганини, бошидан кечираётганлари ўқиган романларидаги воқеалардан минг марта яхшилигини, лекин танишлари мени кўриб қолишса ҳаммаси тугаши мумкинлигини айтди.
Жуда яхши, дедим мен, ундай бўлса Парижда яшайвераман. Унга бу фикр ёқмади, менинг шунчалик яқин жойдалигим ва номимни билган биронтасини учратиб қолишимдан қўрқиб тинч юролмаслигини айтди. Вена ёки Римга кетсам-чи, дедим. Бу ҳам ёқмагач, мана шу жойга келдим ва шу ерда жиноятчига ўхшаб узундан-узоқ уч ойдан бери беркиниб ётибман.”
“Чап ва ўнг қўлингизда револверлардан бирваракайига отиб иккита қиморвозни ўлдирганингиз ҳам ёлғон экан-да!”
“Оғайни, мен ҳеч қачон қўлимга қурол олмаганман.”
“Мексикалик қароқчиларнинг чайлангизга ҳужуми-чи? Ўшанда хотинингиз милтиқларни ўқлаб турган экан, сиз бўлса то ҳукумат қўшини ёрдамги етиб келгунча уч кун ҳужумни қайтариб тургансиз. Бу ҳам ёлғонми?”
Барнаби жилмайган бўлди.
“Бунисини ўзим ҳам эшитмаган эканман. Ҳаддан ошириб юборган-а.”
“Нималар деяпсиз? Булар худди Ёввойи Ғарб ҳақидаги саргузашт филмлардек бизларга ёққан.”
“Хотиним ғояни ҳам ўша ердан олган бўлса керак.”
“Лекин киртоғора-чи? Кончилар кийимини ювиши, яна алламбалолар. Хотинингиз бу воқеани гапириб, бизларни қанчалик кулдирганини сиз билмайсиз. Ахир, Барнаби хоним Лондонга киртоғорада сузиб келган эди-ку!”
Кулиб юборди.
“Ҳа, Барнаби хоним ҳаммамизни боплаб лақиллатибди.”
“Мени ҳам роса алдаган”, деди Барнаби.
“Рафиқангиз ажойиб аёл. Ундан қанча фахрлансангиз шунча оз. Доим уни бебаҳо аёл, дердим. У ҳар бир инглиздаги саргузашт-у уйдирмаларга бўлган эҳтиёжни ўз вақтида пайқай олди ва бизга айнан ўзимиз хоҳлаган нарсани берди. Ёлғонларини бутун дунёни беришса ҳам ошкор қилмасдим.”
“Сўзларингиз учун раҳмат, сер. Ҳақиқатан ҳам Лондон ажойиб мезбонга эга бўлди. Мен эса бебаҳо хонимдан айрилдим, шекилли.”
“Бехато урадиган Майк учун бирдан-бир макон, бу — Ёввойи Ғарб. Азизим Барнаби, сизнинг йўлингиз битта: беркинишни давом эттиринг.”
“Маслаҳатингиз учун катта раҳмат”, кесатди Барнаби.
Алишер Отабоев таржималари
Ingliz adabiyoti tarixida mashhur yozuvchi va dramaturg Somerset Moem (1874-1965) ijodi alohida o’ringa ega. Adib o’zining asarlarida qahramonlar ruhiy olamini teran ochib bergani, Badiiy so’z imkoniyatlarini yuksak mahorat bilan namoyish etgani bois juda keng kitobxonlar ommasining e’tiborini qozondi.
Somerset Moemning «Insoniy ehtiroslarning uqubatlari» (1915), «Oy va chaqa» romanlari, «Davra» (1921) singari ko’plab piesalar va ayniqsa, 1926 yili nashr etilgan «Kazuarin daraxti» nomli to’plamidan joy olganbir qancha hikoyalari allaqachon jahon xalqlarining talay tillariga tarjima qilinib, chop etilgan.
Somerset Moem jahon adabiyotida ixcham hikoyalarning mohir ustasi sifatida shuhrat qozongan. Bu hikoyalarida yozuvchi kitobxonni inson ruhiyatining murakkab dunyosiga olib kiradi, hayotga yangicha nazar bilan — ham kuyunib, ham kulib qarashga majbur etadi. Adib asarlariga xos bo’lgan jonli, aniq-tiniq, rostgo’y va samimiy til ularning berilib, katta qiziqish bilan o’qilishini ta’minlagan.
Somerset Moem
HIKOYALAR
IJODIY PARVOZ
Forester xonimning ilk detektiv qissasi “Axilles haykali” chop etilganda u ellik yetti yoshni qoralab qo‘ygan, bir necha asar muallifi edi. Biroq shunga qaramay uning iste’dodi mahsullari oddiy o‘quvchilargacha yetib bormagan, kitoblarini tanqidchilar nuqul maqtashsa-da, ular sotilmay turib qolayotgandi.
Forester xonim siyosatga juda qiziqar, hatto parlament a’zosi bo‘lish haqida ham o‘ylardi. Faqat nomzodini ko‘rsatadigan partiyani tanlashda muammoga duch kelardi.
Xonimning har shanbada uyushtirib turadigan o‘tirishlariga talabgorlar ko‘pligiga qaramay, faqat sanoqli kishilargina uning mehmonlari qatoridan joy olishga musharraf bo‘lardi.
Bu mehmondorchilikni buzadigan yakka-yu yagona shaxs Forester xonimning eri janob Albert Forester edi. Xonimning davradoshlari unga zerikarli odam, deb qarashar, Forester xonim nima jin urib bu kimsaga turmushga chiqqan o‘zi, deb bir-birlaridan so‘rab turishardi. Albert Foresterga ular filatelist, deb laqab qo‘yishgan. Sababi bir safar qaysidir yosh yozuvchi uning marka yiQishga qiziqishini aytgandi.
Sizga ochiQini aytsam, Albert oddiygina, o‘rtamiyona tadbirkor edi. Egniga kiygan kamzullari doim ohori to‘kilib, eskirganga o‘xshab ko‘rinar, o‘zi ham boshini solib, ma’yus tortib o‘tirar va hech qachon eshitishga arziguli biror oQiz gap aytmasdi. Lekin Forester xonim eriga mehribon edi. Albert yonida o‘tirganda uning ustidan kulmoqchi bo‘lganlarni uyaltirib qo‘yishni xonim yaxshi uddalardi.
Forester xonimning adabiy faoliyatida jiddiy burilish yasagan voqea u uyushtirgan eng jonli o‘tirishlardan biri yakunlay deb qolganda sodir bo‘ldi. Mehmonlar davra qurib o‘tirishar, Forester xonim esa o‘rtada. Xonim maroq bilan gapirar, boshqalar ora-sira savol tashlab uning ma’ruzasini jon quloqlari bilan tinglayotgandi. Bir mahal kutilmaganda qarsillagan tovush chiqib oQir narsa qulaganday bo‘ldi, keyin tashvishli ovozlar eshitildi.
— Nima bo‘ldi, Karter? — so‘radi Forester xonim xizmatkoridan. — Uy qulayaptimi?
— Bu yangi oshpazning qutisi, mem, — dedi xizmatkor. — Yuk tashuvchi qutini olib kirayotib tushirib yubordi. Shunga oshpazning jahli chiqayapti.
— Yangi oshpaz deganingiz nimasi?
— Missis Bulfinch bugun kunduz ketib qoldi, mem, — dedi xizmatkor.
— Janob Foresterning bundan xabari bormi? — so‘radi xonim. Darvoqe, xo‘jalik ishlarini xonimning eri nazorat qilardi. — Janob Forester kelganda unga gapim borligini ayting.
— Janob Forester ketgan, mem, — javob qildi xizmatkor. — Uni so‘raganingizda mana bu xatni berib qo‘yishimni buyurgandi.
Xizmatkor xonadan chiqdi va Forester xonim xatni ochdi. Xonimning dugonalaridan biri menga: xatni o‘qiyotgan missis Foresterning avzoyiga qarab, oshpazning ketib qolishiga yo‘l qo‘ygani uchun jazolanishdan qo‘rqqan sho‘rlik Albert endi o‘zini Temza daryosiga tashlasa kerak, degan xayolga bordim, deb aytdi.
Xatni o‘qib Forester xonim:
— Oh, bu qanday xiyonat!? Qanday dahshat! — deb chinqirib yubordi.
— Nima gap Forester xonim? — so‘radi uning xodimi janob Simmons.
— O’qing, — dedi xonim. — Bir o‘qib ko‘ring.
Ko‘zi xiralashib qolgan janob Simmons ko‘zoynagini taqdi va xatni yuziga yaqin keltirib o‘qidi:
“Azizam,
Bulfinch xonim vaziyatni o‘zgartirish ilinjida bu yerdan ketishga qaror qildi. Usiz qolishni xohlamaganim uchun men ham ketayapman. Adabiyotdan to‘ydim, san’atdan ham charchadim. Bulfinch xonimni nikoh masalasi qiziqtirmaydi. Biroq ajrashmoqchi bo‘lsang, u menga turmushga chiqishga rozi.
Bulfinch xonimning o‘rniga yangi oshpaz yolladim va u senga ma’qul bo‘ladi, deb umid qilaman. Bulfinch xonim ikkovimiz Kenington Roud, 411-uy yashayapmiz.
Albert”
Og‘ir sukunatni janob Simmonsning: “Eringizni ortga qaytarishingiz kerak”, degan gapi buzdi.
— Uning basharasiga qarashni ham istamayman! — dedi Forester xonim hammaga eshittirib. Lekin janob Simmons pinagini ham buzmay gapini davom ettirdi:
— Yigirma yildan beri sizning xodimingizman. Meni qadrdon do‘stingizday ko‘rasiz. Sizga ochig‘ini aytishim kerak, yozayotgan kitoblarim bilan tirikchilik qilaman, deb o‘ylasangiz yanglishasiz.
— Erimni deb oshpaz bilan yoqalashmayman-ku, axir! — dedi missis Forester fiQoni falakka chiqib.
— Shuni aytmoqchi bo‘lib turuvdim o‘zi, — dedi Simmons zarda bilan. — Mashhur raqqosami yoki biror zodagon ayolning sizga tishi o‘tmaydi-yu, lekin oshpaz dabdalangizni chiqaradi.
— Xodimingiz to‘Qri aytayapti, — dedi mehmonlardan biri. — Filatelistni ortga qaytarishingiz kerak.
— Ertaga borib, eringiz bilan uchrashing, xo‘pmi? — dedi janob Simmons. Forester xonim bir oz jim turdi-da, nihoyat dedi:
— Xo‘p, lekin o‘zim uchun emas, ijodim uchun!
Ertasiga Forester xonim Kennington Roudga yo‘l olganida kun yarimlagandi. Janob Simmons telefonda manzilni miridan sirigacha tushuntirgani bois xonim Albert yashayotgan uyni qiynalmay topdi. Qo‘nQiroqni bosgan edi eshikni sobiq oshpazi ochdi.
— Xayrli kun, Bulfinch, — dedi Forester xonim. — Xo‘jayiningni ko‘rmoqchi edim.
Missis Bulfinch bir soniya angrayib turdi-da, keyin xonimni ichkariga boshladi.
— Kiravering, mem, Albert, seni ko‘rgani Forester xonim kelibdi.
Xonim tez-tez yurib ichkariga kirdi. Albert kamin yonidagi eskirgan oromkursiga yastanib kechki gazeta o‘qiyotgandi.
— Qalaysan, azizam? — dedi u gazetani bir chetga qo‘yarkan, xush kayfiyatda. — Yaxshi yuribsanmi?
— O’tiring, mem, — taklif qildi stul keltirgan Bulfinch xonim.
— Albert, sen bilan yolg‘iz gaplashsam maylimi? — so‘radi xonim o‘tirgach.
— Afsuski buning iloji yo‘q, — dedi Albert. — Chunki mening Bulfinch xonimdan yashiradigan sirim yo‘q.
— O’zing bilasan.
— Xo‘sh, azizam, menda nima gaping bor edi? — so‘radi Albert.
Forester xonim unga qarab jilmaydi.
— Albert, men seni biror narsada ayblamayman. Bilaman, bo‘lib o‘tgan voqeada sening aybing yo‘q, sendan xafa emasman. Lekin har qanday hazilning ham chegarasi bo‘ladi. Seni uyga olib ketgani keldim.
— Vaqtingni bekorga o‘tkazayapsan-da, azizam, — dedi Albert. — Endi meni hech narsa sen bilan yashashga majbur qilolmaydi.
— Men bilan baxtli emasmiding? — so‘radi Forester xonim ko‘ngli ozor chekkanini sezdirmaslik uchun past ovozda.
— Azizam, turmush qurganimizga o‘ttiz yetti yil bo‘ldi. Bu juda uzoq muddat, to‘g‘rimi? Sen, aslida, yaxshi ayolsan, lekin biz bir-birimizga to‘g‘ri kelmaymiz. Sen adabiyot deb yashayapsan, men esa yo‘q. Sen san’atni yaxshi ko‘rasan, men esa unga qiziqmayman.
— Lekin seni san’atga, adabiyotga qiziqtirish uchun shuncha yil qo‘limdan kelguncha urindim, — dedi missis Forester.
— Gaping to‘g‘ri, e’tiborsizligim uchun faqat o‘zimni ayblashim mumkin, xolos. Lekin ochig‘i, sen yozayottgan kitoblar menga yoqmaydi. Atrofingdagi odamlar ham yoqmaydi. Senga bitta sirni aytaymi, azizam? Sen uyushtirayotgan mehmondorchiliklaringda ust-boshimni yechib tashlab, tomosha qilgim keladi — qani, keyin nima bo‘larkan, shuni bilishni xohlayman.
— Uyalmaysanmi, Albert? — dedi Bulfinch xonim. — Buning uchun kelishgan qaddu qomat bo‘lishi kerak odamda!
— Bulfinch xonim ishdan bo‘shashimni xohlayapti, — gapini davom ettirdi Albert. — Bugun sheriklarim bilan ish masalasini muhokama qildik, hamma ikir-chikirlarni hal qilishga rozi bo‘lishdi. Ular mening ulushimni sotib olishadi, shunda to‘qqiz yuz funtga yaqin foyda olaman. Uchchovimizga yiliga uch yuz funtdan tegadi.
— Bu pulga men qanday yashayman? — dedi missis Forester miyasiga kelgan so‘nggi bahonani ishga solib.
— Axir, sening o‘tkir qalaming bor-ku, azizam.
— Kitoblarimdan bir tiyin foyda kelmayotganini sen yaxshi bilasan. Noshirlar ularni chiqarib, nuqul zarar ko‘rishayotgan ekan.
Shu payt kutilmaganda Bulfinch xonim savol berdi:
— Detektiv asar yozsangiz bo‘lmaydimi?
Forester xonim xoxolab kulib yubordi.
— Men-a?! — xitob qildi u. — Qanday bema’ni taklif! Olomonning ko‘nglini olish haqida hecham o‘ylamaganman. Shu yoshga kirib biror marta detektiv kitob o‘qimaganman hatto.
— Yaxshi taklif, — dedi Albert.
— Detektiv asarlar mening jonu dilim, — dedi missis Bulfinch. — Kutubxonada tungi ko‘ylakda o‘lib yotgan ayol haqida yozing, mazza qilib o‘qiyman.
— Shaxsan menga Gayd parkda, qo‘lida tilla soati bor, o‘ldirib ketilgan obro‘li jentlmen haqidagi asar yoqadi, — dedi Albert. — Obro‘li jentlmen, albatta, kitobxonni qiziqtirib qo‘yadigan biror-bir sabab tufayli o‘ldiriladi-da.
— Nima demoqchiligingni tushunib turibman, — dedi Bulfinch xonim. — O’sha jentlmen qandaydir muhim sirni bilgan. Qotillar unga shu sirni aytmasang o‘ldiramiz, deyishgan. Jentlmen ulardan qochib qutulolmagan.
— Biz senga shunga o‘xshash juda ko‘p voqealarni gapirib berishimiz mumkin, azizam, — dedi Albert Forester xonimga mehribonlik bilan jilmayib. — Men yuzdan ortiq detektiv kitobni o‘qiganman.
— Sen-a?
— Missis Bulfinch bilan inoqligimizga ham shu kitoblar sabab bo‘lgan. O’qib tugatgach, ularni xonimga berardim. Bilasanmi, bir-biriga o‘xshash ikkita detektiv kitobni topolmaysan. Qiyoslasang biri biridan farq qiladi.
Forester xonim o‘rnidan turdi.
— Oramizda qanday jarlik borligini endi tushundim, — dedi u xiyol titragan ovozda. — O’ttiz yildan beri ingliz adabiyotining eng oldi vakillari davrasida bo‘lib, shuncha vaqt faqat detektiv roman o‘qigansiz! Ketib qolganing sababini o‘zimcha o‘ylab, seni uyga qaytarish uchun kelgandim bu yerga. Endi niyatimdan qaytdim.
— To‘g‘ri qilasan, azizam, — dedi Albert. — Lekin detektiv yozish haqida, albatta, o‘ylab ko‘rgin.
Forester xonim zinadan pastga tushdi. Bulfinch eshikni ochib, taksida ketasizmi, deb so‘raganda, u bosh chayqadi:
— Tramvayda ketaman.
— Janob Foresterga o‘zim ko‘z-quloq bo‘laman, xonim, xavotir olmang, — dedi Bulfinch Forester xonimni tramvay bekatiga kuzatib borarkan. — Uyga qarash, ovqat pishirish qo‘limdan keladi. Albert o‘ziga biror-bir mashQulot topadi, albatta. Pochta markalarini yiQish haqida o‘ylayotgandi.
Forester xonim nimadir demoqchi bo‘ldi-yu, tramvay kelganini ko‘rib, unga chiqdi.
Xonim soat necha bo‘lganini so‘ramoqchi bo‘lib qarshisida o‘tirgan odamga qaradi va seskanib ketdi. Chunki ro‘parasida tilla soat taqqan obro‘li jentelmen o‘tirardi. Bu Albert Gayd parkda o‘lib yotganini gapirgan jentelmenning o‘zginasi edi. Jentelmen haydovchidan tramvayni to‘xtatishni so‘radi va tushib tor, qorong‘i ko‘chaga kirib ketdi. Nega? Nima uchun? Gayd park bekatida xonim kutilmaganda tramvaydan tushishga qaror qildi. U endi bir joyda o‘tira olmasdi. Yayov yurgisi kelayotganini his qilayotgandi. Axilles haykali yonidan o‘tayotganida bir daqiqa to‘xtab uni tomosha qildi. Forester xonimning yuragi tez urayotgandi. Edgar Alan Podek yozuvchi ham detektiv romanlar yozgan-ku, axir…
Forester xonim nihoyat uyiga kelib, eshikni ochganida dahlizdagi bir talay shlyapalarga ko‘zi tushdi. Ulfatlari jamuljam edi. Xonim mehmonxonaga kirdi.
— Oh, bechoraginalar, men sizlarni shuncha vaqt kuttirib qo‘ydimmi? — dedi u. — Choy ham ichmadinglarmi?
— Xo‘sh? — deyishdi mehmonlar. — Eringizni olib keldingizmi?
— Azizlarim, sizlarga ajoyib bir yangilik aytmoqchiman. Men detektiv kitob yozmoqchiman.
Mehmonlar oQizlarini ochgancha anqayib xonimga qarab qolishdi.
— Detektivni haqiqiy san’at darajasiga ko‘tarmoqchiman. Bu fikr Gayd parkda miyamga kelib qoldi. Qissa qotillik haqida bo‘ladi. “Axilles haykali” deb nom qo‘yaman!
— Albert nima bo‘ldi? — so‘radi yosh yozuvchi.
— Albert? — hayron bo‘ldi missis Forester. — Qandaydir ish bilan Albertning yoniga borganim yodimda. Lekin nima uchun borganimni hech eslolmayapman.
— Uni ko‘rdingizmi o‘zi?
— Aytyapman-ku, azizim. U esimdan chiqib ketdi.
Forester xonim kulib yubordi.
— Albert oshpazi bilan yashayversin. Albert haqida bosh qotirishga endi vaqtim yo‘q. Detektiv asar yozmoqchiman.
— Ajoyib ayolsiz-da! — deyishdi mehmonlar.
KIRTOG’ORA
Positano — tepalikda joylashgan xushmanzara shahar. Qishda bu yerdagi uch-to‘rtta odmigina mehmonxona ayolu erkak rassomlarga to‘lib ketadi, lekin shaharga yoz paytida kelsangiz hamma joylar sizniki. Tinch va orasta mehmonxona ayvonida o‘tirib tuni bilan dengizni tomosha qilish mumkin. Pastda, qirg‘oq yaqinida makaron, yaxna go‘sht, yangi tutilgan baliq va muzdek musallas sotiladigan kichkina oshxona bor.
Avgust kunlarining birida o‘tiraverib ko‘nglimga urgan Kapridan ketib, uch-to‘rt kunni Positanoda o‘tkazishga qaror qildim. Ijaraga qayiq olib, shaharga qarab suzib ketdim. Positanoga kech tushganda yetib bordim. Bir-bir qadam tashlab tepalikdagi mehmonxonaga chiqa boshladim. Chemodanlarim ikki baquvvat italyan ayol boshida. Binoga yetib borgach, u yerda boshqa mehmon ham borligini eshitib hayron bo‘ldim. Ofitsiant (ismi Juzeppe edi) mening eski tanishlarimdan edi. Xonalarga qarovchi xodim, hammol, oqsoch va oshpaz vazifasini ham o‘zi bajarardi. Uch oydan beri mehmonxonada bir amerikalik senyor turganini aytdi.
“U rassommi yoki yozuvchi?”, deb so‘radim.
“Yo‘q, senyor, u jentelmen.”
Qiziq-ku. Bu paytda Positanoga chet elliklar kelishmasdi. Uch oy shu yerda qolishni xohlagan odamni ko‘z oldimga keltirolmasdim. Balki kimdandir berkinish uchun kelgandir. O‘sha yilning boshlarida jinoyatga qo‘l urgan mashhur bir bankirning qochishi butun Londonda gap bo‘lgandi. Bu sirli kimsa o‘sha bankir bo‘lsa-chi, degan fikr o‘tdi xayolimdan. Men u odam bilan oz-moz tanish edim, shuning uchun ham ko‘rishganimizda bezovta bo‘lmasa kerak, deb o‘yladim.
“Senyorni oshxonadan topasiz”, dedi Juzeppe ko‘chaga chiqayotganimda. “U doim o‘sha yerda ovqatlanadi.”
Albatta, men borganimda u oshxonada yo‘q edi. Lekin bir necha daqiqadan so‘ng mehmonxonadagi notanish qo‘shnim kirib keldi va uning men kutgan qochoq bankir emasligini ko‘rib ozgina o‘ng‘aysizlanib qoldim. Yoshi anchaga borib qolgan, novcha, dengiz yoqasida dam olib qoraygan, xushbichim, cho‘zinchoq yuzli kishi ekan. Egnida ochsariq rangli ipakdan tikilgan ozodagina kostyum, shlyapasi yo‘q edi. Kalta olingan oppoq sochlari hali ham ancha qalin edi. Ochiqko‘ngilligi mana-man deb turgan bu odamning o‘zini tutishida qandaydir joziba bor edi. U oltitacha stolda qarta va domino o‘ynab o‘tirgan shu yerliklarga bir-bir qarab chiqdi-da, keyin meni ko‘rdi. Ko‘zlarida quvonch porladi. Menga yaqinlashdi.
“Sizni mehmonxonaga hozirgina keldi, deb eshitdim. Juzeppening vaqti yo‘q ekan. Demak, o‘zimni o‘zim tanishtirishim kerak. Begona odam bilan ovqatlanishga qarshimasmisiz?”
“Yo‘q, albatta. O‘tiring.”
U stol tuzayotgan xizmatchi ayolga italyanchasiga juda chiroyli qilib mening o‘zi bilan ovqatlanmoqchi ekanligimni aytdi.
U ajoyib kokteyl tayyorladi va ishtahamiz ochilib, ovqatlana boshladik. Mezbonim hazilga usta ekan. Tilni buzmay, ravon gapirishi menga yoqdi.
“Agar ko‘p gapirib yuborsam, xafa bo‘lmaysiz”, dedi bir ozdan keyin. “Uch oydan beri, mana, birinchi marta menda inglizcha gapirish imkoni paydo bo‘ldi. Bu yerda uzoq qolmasangiz kerak. Shuning uchun ham ichimdagi hamma gaplarni sizga aytib olaman endi.”
“Positanoda dam olish uchun uch oy, meningcha, ko‘plik qiladi.”
“Mening ijara qayig‘im bor, cho‘milaman, baliq ovlayman. Eh-he, qanchadan-qancha kitobni o‘qib chiqdim. Bu yerda kitoblarim juda ko‘p. Xohlasangiz, sizga ham berib turishim mumkin.”
“O‘qishga o‘zimdayam narsalar ko‘p. Lekin qanday kitoblarni o‘qishingizni bir ko‘rib qo‘ysam yomon bo‘lmasdi. Boshqalarning nima o‘qiyotganini ko‘rish juda qiziq.”
“To‘g‘ri, bundan tashqari, qo‘lidagi kitobiga qarab odam haqida ancha narsa bilib olsa bo‘ladi”, dedi u.
Ovqatdan keyin suhbatimiz yana davom etdi. Hamrohim ko‘p kitob o‘qigan ekan. U bilan xohlagan mavzuda gaplashish mumkin edi. Rassomlik to‘g‘risida shu qadar bilimdonlik bilan gapirdiki, tanqidchi bo‘lsa kerak, deb o‘ylab qoldim. Lekin birozdan so‘ng u o‘qigan kitoblari haqida so‘zlay boshladi, men uni universitet professori ekan, degan xulosaga keldim. Ismini so‘radim.
“Barnabi”, dedi u.
“Bu nom juda mashhur bo‘lib ketdi”, dedim.
“Yo‘g‘-e, nega endi?”
“Barnabi xonim haqida eshitmaganmisiz? Sizga hamyurt bo‘ladi.”
“Gazetalarda ismiga ko‘zim tushgan bo‘lishi mumkin. U ayolni taniysizmi?”
“Ha, albatta. Barnabi xonim butun o‘tgan mavsum davomida bir-biridan dabdabali o‘tirishlar tashkil qildi. Taklif qilganda birortasidan qolmadim. Hamma bordi. Bilasizmi, u juda ajoyib ayol. Londonga dam olish uchun kelgan ekan. Lekin uyushtirgan o‘tirishlari, qasam ichib aytamanki, Londondagi eng esda qolarli o‘tirishlardan bo‘ldi.”
“Juda boy bo‘lsa kerak-da?”
“Ha, juda. Lekin muvaffaqiyatlariga sabab pul emas. Amerikalik ayollarning aksariyati puldor. Barnabi xonimning davralarda o‘z o‘rni borligiga sabab bo‘lgan asosiy xususiyat uning fe’l-atvoridagi barqarorlik. U hech qachon o‘zini katta odam qilib ko‘rsatishga urinmaydi. Unda tabiiylik bor. Ha, bebaho ayol. Barnabi xonim boshidan o‘tkazgan voqealar haqida eshitgandirsiz?”
Do‘stim jilmaydi.
“Barnabi xonimning Londonda dong‘i ketgan bo‘lishi mumkin. Lekin Amerikada uni ko‘pchilik deyarli tanimaydi.”
Men ham jilmaydim.
“Mayli, unda xonim haqida o‘zim gapirib beraman. Barnabi xonimning eri ma’naviy tomondan ancha yetuk bo‘lsa ham, ko‘rinishi qo‘polroq ekan. Xonimning aytishicha, eri baland bo‘yli, devkelbat kishi, xohlasa, bir urib ho‘kizni qulata olarkan. Uni Arizonada “Bexato uradigan Mayk”, deb chaqirisharkan.”
“Yo Xudo! Nega?”
“Bilasizmi, ko‘p yillar avval yoshligida u bir o‘q otib ikkita odamni o‘ldiribdi. Barnabi xonimning aytishicha, u hatto hozir ham Serqoyatog‘larning g‘arbida yashaydigan har qanday erkakdan yaxshiroq otarkan. Xonimning eri asli konchi bo‘lsa-da, o‘z vaqtida cho‘ponlik qilgan, noqonuniy qurol savdosi bilan ham shug‘ullangan ekan.”
“Ha, haqiqiy g‘arblik ekan”, dedi professorim kesatgandek alfozda.
“Barnabi xonimning eri haqida gapirib bergan hikoyalari juda qiziq. Barcha o‘sha g‘aroyib odam bilan bir marta bo‘lsa ham gaplashishni istagan edi, biroq Barnabi xonimning gapiga qaraganda, u hech qachon o‘zining bepoyon dashtlarini tashlab, Londonga kelmas emish. Bir-ikki yil avval neft konini topibdi, hozir pulga ko‘milib yotgan emish. Barnabi xonim eri bilan birga boshlaridan kechirgan sarguzashtlarini so‘zlaganda, barcha mehmonlar gaplariga mahliyo bo‘lib qolishadi. Sochiga oq tushgan, o‘zi uncha chiroyli bo‘lmasa ham go‘zal liboslarni kiyib, qimmatbaho marvaridlar taqqan bu ayolning bir vaqtlar konchilar kiyimini yuvib, ularga ovqat tayyorlagani haqidagi hikoyasini eshitganingizda zavqlanib ketasiz. Barnabi xonimning shahzodalar, elchilar, hukumat a’zolari-yu, gertsoglar bilan bir stolda qarindoshlardek bemalol gurunglashib o‘tirganini ko‘rib, uch-to‘rt yil avval shu ayol yetmishta konchiga ovqat pishirib yurganiga odamning ishongisi kelmaydi.”
“Xonim o‘qish yoki yozishni bilarkanmi?”
“Taklifnomalarni, meningcha, kotibasi yozgan bo‘lsa kerak. Lekin o‘zi savodsiz emasligi aniq. Bir safar menga har kuni kechqurun konchilar uxlashga ketganda o‘zini bir soatdan kitob o‘qishga majbur qilganini gapirib bergandi.”
“Ajoyib!”
“Lekin Bexato uradigan Mayk boyib, cheklarga imzo chekishga to‘g‘ri kelgandagina ismini yozishni o‘rgangan.”
Tepalikdagi mehmonxonamizga chiqdik va xayrlashishdan avval ertangi kunni birga o‘tkazishga kelishib oldik. Keyingi kunni ham cho‘milish, kitob o‘qish, ovqatlanish, uxlash bilan maza qilib o‘tkazib, kechki ovqatni ham birga qildik. Ertasi kuni ertalab, ayvondagi nonushtadan so‘ng, Barnabiga kitoblarini ko‘rsatish haqidagi va’dasini eslatdim.
“Qani, yuring-chi.”
U bilan birga yotoqxonasiga kirdik. Xizmatchi Juzeppe Barnabining o‘rnini tartibga keltirayotgan ekan. Xonada ko‘zim tushgan birinchi narsa — dong‘i ketgan o‘sha Barnabi xonimning bejirim ramkaga solib qo‘yilgan surati bo‘ldi. Do‘stim ham suratga qaradi va birdan rangi oqardi.
“Esing joyidami, Juzeppe? Nega bu suratni javonimdan olding? Jin ursin, nimaga rasmni javonga solib qo‘yganimni bilasanmi o‘zi?”
“Bilmabman, senyor. Senyoralarini stolda ko‘rish senyorga yoqadi deb o‘ylabman.”
Dong qotib qoldim.
“Barnabi xonim sizning xotiningizmi?”, deb baqirib yuboribman.
“Ha.”
“Ey Xudo, siz Bexato uradigan Maykmisiz?”
“O‘xshamaymanmi?”
Kulib yubordim.
“To‘g‘risini aytsam, o‘xshamaysiz.”
Qo‘liga qaragan edim, Barnabi siniqqina jilmayib ularni yashirdi.
“Yo‘q, ser, men hech qachon bir musht urib ho‘kizni o‘ldirmaganman.”
Uch-to‘rt soniya bir-birimizga tikilgancha turib qoldik.
“Xotinim meni kechirmaydi endi”, uh tortdi Barnabi. “U ismimni o‘zgartirishim lozimligini aytgandi, unamaganimdan keyin rosa jahli chiquvdi. Oxiri voy bo‘ladi, degandi. Men bo‘lsa uch oy Positanoda berkinishning o‘zi kifoya, deb gapiga quloq solmagandim.” U negadir jimib qoldi. “Mana endi tasodifan voqif bo‘lganingiz bu sirni hech kimga aytmang, deb sizga iltimos qilishdan boshqa ilojim yo‘q.”
“Qo‘rqmang, kerak bo‘lsa, narigi dunyoda ham siringizni oshkor etmayman. Lekin, to‘g‘risini aytsam, hech tushunmayapman.”
“Aslida, kasbim o‘qituvchilik, o‘ttiz yildan beri xotinim bilan birga Pensilvaniyada yashardik. Bilmadim, balki men sizda betartib odamga o‘xshab taassurot qoldirgandirman, ammo shuni aytishim kerakki, Barnabi xonim men bilgan ayollar orasida eng madaniyatlisi. Xullas, amakivachchasining vafotidan so‘ng xotinimga juda katta boylik meros tegdi. Xotinim juda-juda boy ayol. U doim ingliz adabiyotini o‘qiydi. Shuning uchun uning eng katta orzusi — Londondagi yuqori tabaqa vakillari davrasiga qo‘shilish, London mavsumi davomida bazmlar tashkil qilish va kitoblardan bu haqda o‘qiganlarini ro‘yobga chiqarish bo‘ldi. Albatta, pul uniki edi. Xotinimning bunday istaklari menga uncha yoqmasa ham orzulariga yetishi uchun imkoniyati borligidan xursand bo‘ldim. Shunday qilib, o‘tgan yili aprelda Angliyaga qarab yo‘lga tushdik. Buni qarangki, Hereford gertsogi va gertsoginyasi ham biz bilan bir kemada ketishayotgan ekan. Yo‘lga chiqqan vaqtimizda men kasal edim, shu sababli kayutamdan chiqa olmadim. Barnabi xonim esa xohlagan ishini qilish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Uning shezlongi gertsoginyaniki bilan yonma-yon joylashgan ekan. Xotinim hazil-mutoyibaga juda usta. U o‘sha gertsoginya bilan suhbatlashgan va unga bitta voqeani aytib bergan. Hikoya yanada qiziqarli chiqishi uchun bu narsa o‘zimning boshimdan o‘tgan, deb aytgan. Bu darrov natija berib, gertsoginya yana biror narsa gapirib berishini iltimos qilgan. Shunda xotinim yana bir uydirmani o‘ylab topgan. Xullas, yigirma to‘rt soatdan so‘ng xotinim gertsog va gertsoginya bilan aka-ukalardek apoq-chapoq bo‘lib ketdi. Ora-orada kayutamga kelib erishgan muvaffaqiyatlarini aytib berardi. O‘zim ham bu ishga qiziqib qoldim. Qiladigan yumushim yo‘q edi. Kutubxonadan Bret-Gart asarlarini keltirtirib, xotinimga har xil sarguzashtlarni o‘rgatib turdim”.
Beixtiyor peshonamga urdim: “Biz bo‘lsak, Barnabi xonimni Bret-Gartga qiyoslab maqtardik.”
“Sayohat oxirida kayutamdan chiqaman-u xotinimning do‘stlariga ayolim bilan ularni shuncha vaqtdan beri qanday qilib aldab kelayotganimizni aytib beraman, ularning dong qotib qolishganini ko‘rib rosa kulaman, deb o‘ylardim. Lekin rafiqamni bilmas ekanman. Ertasi kuni, Sautgemptonga yetib qolganimizda, Barnabi xonim Hereford gertsogi uning sharafiga ziyofat berayotganini aytdi. Gertsoginya xotinimni kazo-kazolarga tanishtiraman, deb intiq ekan. Albatta, bunday imkoniyat mingtadan bitta odamga nasib etadi. Men esa hammasini rasvo qilishim mumkin edi. Xotinim gapirib bergan voqealarida meni umuman boshqacha tasvirlaganini aytdi. U paytda hali Barnabi xonim meni allaqachon Bexato uruvchi Maykka aylantirib qo‘yganini bilmasdim. Lekin kemada ekanligim esidan chiqib, ko‘p narsalar to‘qiganini ko‘nglim seza boshlagandi. Qisqasi, u mavqeini mustahkamlab olgunicha bir-ikki hafta Parijda yashab turishimni iltimos qildi. Rozi bo‘ldim. Londondagi ziyofatlarga borishdan ko‘ra Sorbonnada ozgina bo‘lsa ham ishlash men uchun ming marta yaxshi edi. Shunday qilib uni Sautgemptonda qoldirib Parijga ketdim. O‘n kun o‘tgach, Barnabi xonim orqamdan yetib keldi. Orzu qilganidan ham katta muvaffaqiyatlarga erishganini, boshidan kechirayotganlari o‘qigan romanlaridagi voqealardan ming marta yaxshiligini, lekin tanishlari meni ko‘rib qolishsa hammasi tugashi mumkinligini aytdi.
Juda yaxshi, dedim men, unday bo‘lsa Parijda yashayveraman. Unga bu fikr yoqmadi, mening shunchalik yaqin joydaligim va nomimni bilgan birontasini uchratib qolishimdan qo‘rqib tinch yurolmasligini aytdi. Vena yoki Rimga ketsam-chi, dedim. Bu ham yoqmagach, mana shu joyga keldim va shu yerda jinoyatchiga o‘xshab uzundan-uzoq uch oydan beri berkinib yotibman.”
“Chap va o‘ng qo‘lingizda revolverlardan birvarakayiga otib ikkita qimorvozni o‘ldirganingiz ham yolg‘on ekan-da!”
“Og‘ayni, men hech qachon qo‘limga qurol olmaganman.”
“Meksikalik qaroqchilarning chaylangizga hujumi-chi? O‘shanda xotiningiz miltiqlarni o‘qlab turgan ekan, siz bo‘lsa to hukumat qo‘shini yordamgi yetib kelguncha uch kun hujumni qaytarib turgansiz. Bu ham yolg‘onmi?”
Barnabi jilmaygan bo‘ldi.
“Bunisini o‘zim ham eshitmagan ekanman. Haddan oshirib yuborgan-a.”
“Nimalar deyapsiz? Bular xuddi Yovvoyi G‘arb haqidagi sarguzasht filmlardek bizlarga yoqqan.”
“Xotinim g‘oyani ham o‘sha yerdan olgan bo‘lsa kerak.”
“Lekin kirtog‘ora-chi? Konchilar kiyimini yuvishi, yana allambalolar. Xotiningiz bu voqeani gapirib, bizlarni qanchalik kuldirganini siz bilmaysiz. Axir, Barnabi xonim Londonga kirtog‘orada suzib kelgan edi-ku!”
Kulib yubordi.
“Ha, Barnabi xonim hammamizni boplab laqillatibdi.”
“Meni ham rosa aldagan”, dedi Barnabi.
“Rafiqangiz ajoyib ayol. Undan qancha faxrlansangiz shuncha oz. Doim uni bebaho ayol, derdim. U har bir inglizdagi sarguzasht-u uydirmalarga bo‘lgan ehtiyojni o‘z vaqtida payqay oldi va bizga aynan o‘zimiz xohlagan narsani berdi. Yolg‘onlarini butun dunyoni berishsa ham oshkor qilmasdim.”
“So‘zlaringiz uchun rahmat, ser. Haqiqatan ham London ajoyib mezbonga ega bo‘ldi. Men esa bebaho xonimdan ayrildim, shekilli.”
“Bexato uradigan Mayk uchun birdan-bir makon, bu — Yovvoyi G‘arb. Azizim Barnabi, sizning yo‘lingiz bitta: berkinishni davom ettiring.”
“Maslahatingiz uchun katta rahmat”, kesatdi Barnabi.
Alisher Otaboev tarjimalari
