Америкалик  қўшиқчи шоир,  60-йилларда АҚШда пайдо бўлган хиппилар ҳаракатининг етакчи вакилларидан бири, жаҳонга машҳур рок юлдузи  75 ёшли  Боб Дилан (аслида Роберт Аллен Зиммерман) 2016 йил адабиёт йўналишида Нобель мукофотига лойиқ топилди. Бу хонанданинг яхшигина шеърий матнлари борлигини рад этмайман. Аммо, очиғини айтай, жаҳон шеъриятида Боб Диландан юз карра баланд шоир ва ёзувчилар борлигини жуда яхши биламан. Мукофотнинг Диланга берилгани ҳақидаги хабар тарқалиши билан жуда қисқа вақт ичида  дунёдаги жуда кўп  таниқли адабиёт вакиллари бу танловдан ҳайрон қолганларини  баён қилишди. Уларнинг айримлари мукофот қўмитасини Ғарб шоу-бизнесига хизмат қила бошлаганини мазах ҳам қилишди.

НОБЕЛЬ МУКОФОТИ ВА МУРАКАМИ ҲАҚИДА
Хуршид ДАВРОН

   Америкалик  қўшиқчи шоир, 60-йилларда АҚШда пайдо бўлган хиппилар ҳаракатининг етакчи вакилларидан бири, жаҳонга машҳур рок юлдузи  Боб Дилан  (аслида Роберт Аллен Зиммерман) 2016 йил адабиёт йўналишида Нобель мукофотига лойиқ топилди. BBCнинг хабарига кўра, Боб Дилан узоқ йиллар давомида Нобел мукофотига муносиб кўрилган, бироқ адабиёт бўйича Нобелни тақдирлаш комиссияси аъзолари рок-юлдуз номзодини рад этиб келганлар. Бу хонанданинг яхшигина шеърий матнлари борлигини рад этмайман. Аммо, очиғини айтай, жаҳон шеъриятида Боб Диландан юз карра баланд шоир ва ёзувчилар борлигини жуда яхши биламан. Мукофотнинг Диланга берилгани ҳақидаги хабар хабар тарқалиши билан жуда қисқа вақт ичида  дунёдаги жуда кўп  таниқли адабиёт вакиллари бу танловдан ҳайрон қолганларини  баён қилишди. Уларнинг айримлари мукофот қўмитасини Ғарб шоу-бизнесига хизмат қила бошлаганини мазах ҳам қилишди.

Узоқ вақтдан бери   бу адабий мукофотга даъвогарлик қилиб келаётган ва ҳақиқатан ҳам адабиёт оламида ўрнини топган  япониялик носир Харуки Мураками,  кениялик ёзувчи  Нгуи Ва Тхионго, норвегиялик драматург Юн Фоссе, сириялик шоир Адонис ва икки  америкалик адиб:  Филипп Рот билан Дон Делило четда қолишди.

Аслида-ку,  бу ижодкодкорларнинг биронтасига Нобель мукофотини бериш тарафдори ҳам эмасман. Менга қолса, бу мукофотни асли арабнажод, француз тилида ижод қиладиган Амин Маалуфга берган бўладим. Гап унинг «Самарқанд» деб номланган роман ёзганида ҳам эмас. Ўлай агар, гап менинг бу  романнинг ёқтириш ёки ёқтирмаслигимдаям эмас. Қолаверса, мазкур роман Маалуфнинг энг яхши асари ҳам эмас. Ҳамма гап Боб Диландан анчагина арзирли ижодкорлар борлигида. Биргина Евгений Евтушенко ёки Рауф Парфи ижоди билан қиёслагандаям  Дилан ижодининг ранги ўчади.

Нобель мукофоти ХАЛҚАРО мақомга эга экан, мукофотга даъвогар ижодкор умумжаҳон миқёсда тан олинган бўлмоғи лозим. Шу асосда Боб Дилан ижодига қарайдиган бўлсак, унинг ижоди фақат ва фақат АҚШ (ва қисман инглиз тилли минтақада) мусиқа маданияти доирасидагина таъсири борлигини кўрамиз. Унинг адабий ижоди Шарқни қўя турайлик, Оврупода ҳам деярли номаълум.

Энг ажабли томони шундаки, халқаро мукофот қўмитасининг тақдимномасида қайд этилишича,  адабиёт бўйича халқаро мукофот Боб Диланга «»Американинг буюк қўшиқчилик анъаналари доирасида шеърий ифоданинг янги тили”ни яратгани учун» берилган эмиш.  Аслида  гап бошқа ёқда.

Гап шундаки, Америка империализми ҳукмронлигини қўллашга мойил Швеция ҳукумати таъсирида Нобель мукофоти қўмитаси  фаолияти тобора сиёсийлашиб бораётгани очиқ-ойдин ҳодисага айланди.  Анча йиллар олдин турк ёзари Ўрхон Помуққа,  ўтган йили мукофотнинг Светлана Алексеевичга берилишида ҳам сиёсат таъсири кучли бўлгани ҳеч кимга сир эмас. Алексеевич ёзган асарлар адабиётдан кўра ҳужжатли журналистикага кўпроқ тегишли. Унинг белорусиялик ватандоши Василь Биков ижоди бу ғарбпараст журналист аёл ёзганларидан бир неча карра устун экани ҳақида гапирмасак ҳам бўлади. Хуллас, асл адабиёт мезонлари бир чақага айланган бу дунёда бугун бозор адабиёти талаблари барқарор бўлиб бормоқда. Бундай сиёсат охир-оқибат Нобель мукофотининг қадри бир тийин бўлишига олиб келади. Эсингизда бўлса, мен олдин ҳам бу ҳақда ёзган ва жумладан хулоса тарзида мана бу мулоҳазамни айтган эдим: «ХХ аср охирига келиб адабий мезонлардан кўра сиёсий даъволар асосида мукофот берадиган Нобель комитети фаолияти бугунги кунда ўзи сув ичиб турган булоққа тупурадиган, ўз қадриятларига нописанд, дунёда фақат Ғарб бор, фақат Ғарб маданияти бор деб “ўйлайдиган” кимсаларни излаб топадиган ташкилотга айланганини яхши биламиз…»

 Энди Харуки Муракамига келсак, юқорида ёзганимдек, қатор йиллардан буён ушбу олий мукофотга даъвогарлар рўйхатида қайд этиб келинган япон ёзувчиси бу сафар ҳам мукофотдан қуруқ қолди. Мураками ҳақида гапирганда уни осмонга кўтариб мақтовчилар ҳам, унинг ижодини тан олмайдиганлар ҳам борлигини айтиш лозим. Шахсан мен бу зиддиятнинг сабабини жуда яхши англайман.

Уни рад этувчилар назарида Мураками кунчиқар мамлакати адабиётининг   Рюноскэ Акутагава, Ясунари Кавабата, Ясуси Иноуэ, Дадзай  Осаму, Юкио Мисима (ва ҳ.к) каби сўз усталари ижодида ҳамиша барқарор бўлган япон дунёқарашидан  чекиниб, Ғарб  адабиётида устивор оқимлар таъсиридаги ёзувчи бўлса, унинг ижодини олқишлаган тараф айни шу ғарбча таъсир оқибатида Мураками ХХ асрдаги япон адабиётига янгиланиш олиб киргани билан эътиборга лойиқ, деган  фикрни олға суради..

Биринчи қараш тарафдорлари учун Нобель мукофотига сазовор бўлган илк япон адиби Кавабатанинг  мукофот тақдимотида сўзлаган маърузаси асосий мезон бўлиб қолаверади.  Уларнинг қарашича, янгиланиш фақат миллий руҳдан воз кечмаслик эвазига бўлиши керак. Албатта, бу икки нуқтаи назардаям  муайян ҳақиқатлар мавжудлигини рад этиб бўлмайди. Бу икки қараш баҳси Муракамининг  Нобель мукофоти олиш- олмаслигидан қатъий назар бу яқин кунларда тўхтамаслигига шахсан мен мутлақ ишонаман.

Шу кунларда  ҳатто япон матбуотида «Мураками Нобелни оладими, йўқми, деган баҳс жонга тегди. Унинг номи атрофида кўп йилдан бери давом этаётган «можаро» япон адабиётида худди Муракамидан бошқа мукофотга лойиқ ёзувчи йўқдек» деган мулоҳаза акс этган бир-икки мақола ҳам эълон қилинди. Бу  норозиликдаям жон бор.

  Аммо, нима бўлгандаям, ўзининг илк асари — “Шамол қўшиғини тингла” романи учун Япониянинг адабиёт соҳасидаги энг нуфузли мукофотга лойиқ топилган кундан бошлаб Мураками номи дастлаб япон, кейинчалик дунё китобхонлари оғзига тушгани адабиёт тараққиётига хизмат қилади, деб ўйлайман.

Алишер ОТАБОЕВ
МУРАКАМИНИНГ ҒАРОЙИБ МАТНИ

“Мукаммал матн деганлари, аслида, йўқ нарса. Худди буткул умидсизлик бўлмаганидек.”

Машҳур япониялик ёзувчи Харуки Мураками “Шамол қўшиғини тингла”  деб номланган илк романини шу жумла билан бошлаган. Бугунги кунда ўндан ортиқ романи дунёдаги деярли барча тилларга ўгирилган, замонавий япон адабиётининг классиги даражасига кўтарилган бу адибнинг номи Умберто Эко, Ўрхон Помуқ, Милорад Павич каби XX аср насрини янгилаётган ёзувчилар қаторида эътироф этилади. Матнни китобхонни сеҳрлайдиган кучли қуролга айлантира олган Муракамининг романларини кўпқаватли бинога ўхшатиш мумкин. Унинг юқори қаватларига чиқиш учун катта тажриба ва билим керак. Лекин биринчи қаватида ҳам оддий китобхон унинг асарларидан завқ олади, қаҳрамонларида ўзини кўриб, воқеалар уммонига ғарқ бўлади.

1993 йили Муракамини биринчи бўлиб рус тилига ўгирган адабиётшунос Дмитрий Коваленин адибнинг “Қўй ови” романи ҳақида шундай ёзади: “Бу романни ўқигач, уни нашр қилиш ташвишини ўйлаб ўтирмай, таржимага киришиб кетдим. Чунки асарда ҳар қандай ўқувчини оҳанрабодек ўзига тортадиган воқеа бор эди. Китобнинг илк саҳифаларидаёқ ёзувчи япониялик эканлигини унутдим. Асар ёққанининг яна бир сабаби — бош қаҳрамон дунёга худди менинг кўзим билан қараётгандек эди”.

Эпосда бош қаҳрамон ўз тақдирини ўзи яратади, трагедияда эса тақдирга қарши курашади. Бадиий адабиётнинг бу қадимги қоидаси XX аср бошларида ҳам роман ва қиссаларнинг сюжетини белгилаб берган. Шундан келиб чиқиб, тажрибали ёзувчилардан бири: “Қоғозга туширилаётган ҳар қандай воқеанинг ишонарли чиқиши учун иккита қоидага амал қилиш керак. Биринчиси, қаҳрамон доим бор куч билан нимагадир интилиши, ниманидир излаши керак. Иккинчиси, хотимага яқинлашганда у қандайдир кутилмаган ўзгаришни бошидан ўтказиши лозим”, деган эди. Лекин модеринизм ва постмодернизм йўналишидаги асарлар ўзидан аввалги ҳамма услубу андозалар қатори бу қоидаларни ҳам инкор этди. Мисол учун, “Шамол қўшиғини тингла” романида тақдир билан курашаётган фаол қаҳрамондан асар ҳам йўқ. Роман шаҳарлик талаба ёшлар ҳаёти ҳақида. Воқеалар 19 кун давом этади. Бош қаҳрамон Каламуш лақабли дўсти билан ошнаси Жейнинг барида пиво ичиб соатлаб гап сотади, гоҳида машинасида бироз айланиб, уйига қайтади ва шифтга қараб радио эшитиб ётади. Кейин яна ошнасининг олдига пивохонага боради. Асар ўрталарида танишган қизи қаёққадир ғойиб бўлади, қаҳрамон ҳам Каламушни қолдириб, ўқишни давом эттириш учун Токиога кетади. Шу билан роман тугайди.

Бир қарашда асар ғоясини, ёзувчининг нима демоқчилигини илғашнинг иложи йўқдек. Ҳақиқатан ҳам, сюжети романдан кўра кўп серияли филмнинг бир қисмига ўхшайдиган бу асарда ғоя йўқ. Муаллиф маслак, мақсад, мазмун каби тушунчаларга ишонмай қўйгандек, кўчалари ялтироқ реклама-ю, ҳар турли ёзувларга тўла улкан метрополиялардаги бетон “коваклар”да каламушга ўхшаб яшайдиган ёшлар ҳақида ҳикоя қилади. Унинг қаҳрамонлари ҳеч қаерга шошилмайди, ҳеч кимни изламайди, ғам-андуҳ чекмайди. Замонавий ёшлар орасида урф бўлган совуққонликни янги чиққан кўйлакдек кийиб олган бу шаҳарликлар худди аквариумдаги балиқчаларга ўхшайди. Чиройли безатилган, доим емак сепиб туриладиган кичкина шиша аквариумда эринибгина сузадиган балиқчалар дарё ва денгизлар ҳақида орзу ҳам қилмайдилар.

“Шамол қўшиғини тингла” романи 1979 йили китоб бўлиб чиққач, адабий танқидчилар Муракамини улкан шаҳарлар — метрополиялар руҳини жуда аниқ тасвирлай олган замонавий ёзувчи, деб таърифлай бошладилар. Бу романни ўқиган китобхон ундаги замонавий қаҳрамонлар ҳаётидаги ғалати сунъийликни илғаши табиий. Масалан, асар қаҳрамонлари сўзлаётганда оддий кундалик ҳаётда ишлатиладиган сўзлардан кам фойдаланадилар. Улар фикр билдирганда ўзига ёққан ёзувчининг гапини ёки урф бўлган қўшиқдаги бирор-бир жумлани ишлатади. Асосан Жейнинг бари, машина ёки тўшакда бўлиб ўтадиган суҳбатларда улар реал ҳаёт ҳақида деярли гап айтишмайди. Аксинча, кўрган тушлари, эшитган ашулалари, янги кинофилмлар, китоблар ҳақида соатлаб гап сотишади ва жуда кам ҳаракат қилишади. Улар, асосан, ё ётган, ёки ўтирган ҳолатда гаплашишади. “Бунга сабаб замонавий шаҳар муҳитида “жонли ҳаёт” ҳаддан ташқари торайганида, ахборот оқими эса чексиз кенгайганида”, дейди адабиётшунос М. Немцов. “Шамол қўшиғини тингла”да янги пластинка ва рок гуруҳлар, кинорежиссёр ва жаз хонандалари, кийим-кечак ва машина маркалари кўп тилга олинади. Муаллиф метрополиялардаги одамлар ҳаётини ҳаққоний тасвирлаш учун чигал муносабату фожеали саҳналардан эмас, урф бўлган ном ва товар белгиларидан фойдаланишни маъқул кўради. “Катта шаҳардаги инсон таназзулини аввалги ёзувчилар қўллаган услубда тасвирлаб бўлмай қолди. Уларнинг тили бугун биз гувоҳ бўлаётган ҳолатларни изоҳлашга ожизлик қилади”, дейди М.Немцов. Адабиётшунос “Шамол қўшиғини тингла”даги ҳамма нарсага бефарқ, совуққон ёшларни америкалик рассом Чарлз Шулц 1950 йили ўйлаб топган машҳур комикс қаҳрамони Снупи лақабли итга қиёслайди. Снупининг ҳаётидаги шиори: мен сенга тегмайман, сен ҳам менга тегма. У баҳслашишни ёқтирмайди, доим уйчасининг томида осмонга тикилиб ётади ёки ухлайди. Муракамининг қаҳрамонлари ҳам баҳслашишни ёқтирмайдилар, улар кўпинча машиналарида ўтириб денгизни томоша қилишади ёки ухлашади. Танқидчилар фикрича, Мураками романларининг, айниқса, ёшлар орасида машҳур бўлишига сабаб адибнинг бугунги ёш авлод кайфиятини аниқ тасвирлай олганидадир. Бир суҳбатда Муракамига “Ёшлар орасида машҳурлигингизнинг боиси нимада? Бугунги ёшлар ҳам қаҳрамонларингиздек ҳаётий мақсадларини йўқотишганидами?”, деб савол беришганда адиб шундай дейди: “Менингча, ҳозирги ёшлар мақсадларини йўқотмаган, улар мақсадларини парчалаб юборганлар. Фикримча, бугунги дунёда бу муқаррар ҳолат. Мен қадриятларга эътибор сусайган шароитда ноаниқ мақсад кетидан юрган одамлар ҳақидаги воқеаларни ёзаман. Эҳтимол, китобхонларим орасида ёшларнинг кўплиги шундандир”.

Ёзувчи қандай асар ёзмасин, доимо ўзидан келиб чиқади, дейишади. Шунинг учун адибнинг таржимаи ҳоли билан танишмай туриб, асарлари ҳақида фикр билдириш ноўрин. Харуки Мураками 1949 йили Япониянинг Киото шаҳрида туғилган. Бобоси руҳоний бўлган, отаси мактабда япон тили ва адабиётидан дарс берган. Муракамининг мактаб даври ўтган асрнинг 60-йилларга, Ветнам уруши давом этаётган, Японияда талабалар исёни ва сиёсий норозиликлар авж олган пайтларга тўғри келади. Мактабни битиргач, бўлажак ёзувчи Васэда университетининг театр санъати бўлимига ўқишга киради. Лекин ўқишдан кўнгли совиган Харуки вақтини университетнинг музейида Америка филмларининг сценарийларини ўқиш билан ўтказади. Кейинчалик бу сценарийлар шакли унга асар ёзишда жуда қўл келади.

Япон ёшлари орасида сиёсий гуруҳбозлик авж олган 60-йиллари охирида олий ўқув юртларида “Талабалар ихтилофи конгресси” уюшмаси ташкил топади. Бу уюшмада Мураками ҳам фаол иштирок этади. Лекин 70-йиллар бошида, Япония иқтисоди жуда тез ривожлана бошлаган даврда сиёсий гуруҳлар ўз-ўзидан тарқалиб кетади. Бу йилларни адиб шундай хотирлайди: “Талабалик давримда ҳатто ҳаво ҳам идеализм, урушга қарши кайфият билан тўйингандек эди. Ўзим сиёсий намойишларда фаол қатнашганман. Лекин 70-йилларга келиб, буларнинг ҳаммаси қаёққадир ғойиб бўлди. Шунда ҳеч қандай маслакка ишониб бўлмаслигини тушундим. Бундай ҳаракатларга бошқа қўшилмайман, деб ўзимга сўз бердим. Улар мени сотишди. Улардан кўнглим қолди. Кейин шу туйғуларимни қоғозга тушира бошладим. Ижод йўлим шундай бошланди”.

1974 йили бўлажак адиб яқинларидан қарз олиб, “Питер Кэт” деб номлаган жаз-бар очади. 1978 йили апрелда Япония ва АҚШ ўртасида бейсбол матчини стадионда томоша қилиб ўтириб Мураками роман ёзиш ҳақида ўйлай бошлайди. Илк асари — “Шамол қўшиғини тингла” романи Японияда адабиёт соҳасидаги энг нуфузли мукофотга лойиқ топилиб, 1979 йили 150 минг нусхада чоп этилади. Шундан кейин Мураками ўзини ижодга бағишлайди.

Ҳозирча унинг ўттиздан ортиқ китоби чиққан, 2003 йилгача асарлари дунёнинг ўн саккиз тилига таржима қилингани маълум. Кўп йиллар Америка ва Европада яшаган адиб ҳозир ватанида ижод қилмоқда.

Харуки Мураками асарларини берилиб мутолаа қилувчилар орасида мактаб ўқувчиларидан тажрибали адабиётшунос ва файласуфларгача бор. Лекин оддий китобхон унинг романларини қанчалик берилиб ўқимасин, муаллифнинг асар матнига сингдирилган ғоясини топишда қийналади.

Адабиётшунослар Мураками асарларини мусиқага ўхшатишади. “Унинг асарлари шундай чиройли услубда ёзилганки, ҳатто ғайритабиий воқеалар, узуқ-юлуқ диалоглар ҳам сюжетга узукка кўз қўйгандек мос тушади. Асарлар тили шунчалик равонки, уларни соатлаб ўқисангиз ҳам чарчамайсиз”, дейди адабиётшунос Д.Коваленин. Ҳақиқатан ҳам, Мураками романларини берилиб ўқиганингизда воқеалар, қаҳрамонлар ҳам иккинчи планга тушиб қолиб, асар матнидан роҳатлана бошлайсиз. “Шамол қўшиғини тингла” романини “Мукаммал матн аслида йўқ нарса…”, дея бошлаган бўлса-да, адиб ҳар бир асарида матнни китобхонни ҳайратга соладиган даражага етказишга уринади ва кўпинча бунинг уддасидан чиқади. Мураками романларининг постмодерн адабиёти намуналари сифатида эътироф этилишига ҳам, назаримизда, адибнинг ўз асарларида матн ва услубни биринчи планга олиб чиққани сабаб бўлган.

Ҳар қандай жиддий адабий оқим бирор-бир фалсафий ғояга асосланади. Бу ўринда сентиментализм, романтизм, классицизм каби йўналишларни эслаш кифоя. Модернизм эса, жаҳон адабиётида мутлақо ўзгача, анъаналарни инкор этиб, “ҳаммасини қайтадан қуриш”га даъват этувчи исёнкор оқим сифатида юзага келди. Реалистик асарларни ҳаётдан кўчирилган нусха, деб ҳисоблаган модернчи ижодкорлар ўз асарларида матнни, услубни биринчи ўринга қўйишди. Улар анъанавий тасвир воситаларини четлаб ўтиб, дунёни ўзлари қандай кўрса, қандай ҳис қилса, шундай тасвирлай бошлашди. Шууридаги оламни ўзига хослиги, жумбоқлари билан қоғозга туширган адиб ўз асарларининг бош қаҳрамонига айланди. Муаллифнинг субъектив қарашларини тасвирлаш бош мақсадга айланган модерн асарларда матн ҳамма нарсадан устун қўйилди.

Европа маданияти ва фалсафасида тахминан иккинчи жаҳон урушидан кейин пайдо бўлган ва ХХ асрнинг саксонинчи йилларидан адабиётда қарор топа бошлаган постмодернизм вакиллари ҳаёт матнга тенг, деган ақидага таянадилар ва бадиий матн устида тинимсиз тажрибалар ўтказадилар. Бу ижодий изланишлар натижасида бугунга келиб бадиий ижоддан кўзланган мақсад ўзгарди. Адабиётда янги фикр айтиш имкони қолмаган шароитда постмодернчилар бадиий тасвир воситаси — тилни сюжет ва композициянинг бош обектига айлантиришди. Муракамининг “Шамол қўшиғини тингла” романи бунга ёрқин мисол бўла олади. Асарда ёзувчи илгари сурган ғоя тугул тайинли сюжет чизиғини ҳам топиш қийин. Лекин шаҳарлик талаба йигит тилидан ҳикоя қилинаётган жўнгина воқеа китобхонга дарров ёқиб қолади. Аниқроғи, унга бош қаҳрамоннинг ҳикоя усули, асар тили ёқади. Чиройли мусиқага ўхшайдиган бу тасвир усулини Мураками китобхонни воқеадан чалғитиб асар тилидан, матнидан завқ оладиган даражага олиб чиқади.

Харуки Муракамининг таржимони Д.Коваленин 2004 йили Москвадаги “Эксмо” нашриётида чоп этилган “Суси-нуар (мароқли муракамишунослик)” китобида япон адибининг романларини сўзма-сўз таҳлил қилишга уринган, матн замирига сингдирилган, китобхонлар одатда эътибор бермайдиган жумбоқ ва ишораларни топган. Дарҳақиқат, Д.Коваленин таъкидлаганидек, Мураками асарлари воқеалар бир вақтнинг ўзида турли ўлчамдаги оламларда ривожланадиган мураккаб фалсафий сюжетга эга. Буни илғаш учун китобхондан матнни синчковлик билан ўқиш, Шарқ асотир ва анъаналаридан хабардорлик талаб этилади.

“Шамол қўшиғини тингла” романида шундай жойи бор: “Ён дафтаримнинг варақларини чизиқ чизиб иккига бўлиб, ўнг томонига шу пайтгача эришган нарсаларимни, чап томонига эса йўқотган нарсаларимни ёздим”. Д.Ковалениннинг фикрича, Мураками бу жумла билан китобхонга романни қандай тушуниш кераклиги ҳақида ишора беради. Вараққа чизилган чизиқ икки дунё орасидаги чегара. Бу оламларнинг биринчиси Ердаги мавжуд дунё бўлса, иккинчисини нариги дунё ҳам, бош қаҳрамоннинг онг ости дунёси, деб ҳам аташ мумкин. Бу дунёда — метрополиядаги тобора ҳаётдан совуб бораётган, ўзлигини йўқотаётганини ҳис қилган асар қаҳрамони инсоний қиёфасини сақлаб қолиш учун “нариги дунё” билан алоқа ўрнатади. Маълумки, Японияда ҳам, Миср ва Ҳиндистон каби давлатларда ҳам каламуш ўлим рамзи ҳисобланади. Асар бошида Каламуш лақабли йигит билан дўстлашган қаҳрамон ўзи учун “у дунё” эшигини очади. “Каламуш ва асар қаҳрамони ўртасидаги суҳбат бир одамнинг ички монологига ўхшайди”, деб ёзади Д.Коваленин. Шундан келиб чиқиб, Каламуш тимсолида қаҳрамон “нариги олам”га ёки ўзининг ботинига чекиниб, бешафқат реал ҳаётда тирик қолиш учун ўша ёқдан нажот қидиради, дейиш мумкин.

Бошқа айрим адабиётшунослар сингари Д.Коваленин ҳам Мураками ижодини буддавийлик фалсафаси билан боғлайди. Буддизмда борлиқ индивид психофизик ҳаётининг тўхтовсиз ривожланиб боришидан иборат, деб ҳисобланади. Шунинг учун бу таълимотда фақат индивиднинг руҳий ривожланиш босқичлари шарҳланади, ҳаётдан мақсад нима, борлиқнинг чек-чегараси борми, деган мазмундаги саволларга жавоб изланмайди. Бутун эътибор индивиднинг руҳий муаммоларига қаратилади. Мураками асарларида ҳам бош қаҳрамон нажотни ўзидан қидиради. “Шамол қўшиғини тингла” шу тафтишнинг ибтидоси бўлиб, адибнинг кейинги романларида қаҳрамон ўз ички оламига кўпроқ ва теранроқ чекингани сари асар воқеалари ҳам мураккаблашиб боради.

Одатда, жиддий асарлар омма орасида унча қўлма-қўл бўлмайди. Чунки ҳақиқий адабиёт намунасини тушуниб ўқиш, баҳо бериш, айниқса, бадиий тасвир санъатлари мураккаблашган бугунги даврда осон иш эмас. Лекин хориждаги китоб дўконларида асарлари детектив романлардан кўра кўпроқ сотилаётган Харуки Мураками жиддий мавзуларда ҳам оддий китобхонга завқ берадиган усулда ёзиш мумкинлигини кўрсата олди. Япон адибининг асосий ютуқларидан бири ҳам шу бўлса керак.

Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2009 йил 4-сони.

Харуки МУРАКАМИ
ШАМОЛ ҚЎШИҒИНИ ТИНГЛА
Роман

«Мукаммал матн деганлари, аслида, йўқ нарса. Худди буткул умидсизлик бўлмаганидек».

Буни менга талабалигимда тасодифан танишиб қолган бир ёзувчи айтганди. Бу нимани англатишини мен анча кейин тушундим — ўша кезда эса, бу, ҳарқалай, бир тасалли эди. Мукаммал матн йўқ нарса, дердим ўзимга ўзим.

Лекин барибир бирор нарса ёзишга киришдим дегунча, умидсизликка тушардим. Чунки мен ёза оладиган мавзулар доираси тор эди. Масалан, фил ҳақида нимадир ёза олардим, аммо фил билан муомала қилишни эплашим даргумон. Шунақа гаплар.

Саккиз йил мени бу иккиланиш тарк этмади. Роппа-роса саккиз йил. Озмунча вақт эмас.

Лекин бирор-бир янги нарсани ўрганаётганингда, қариш унчалик азобли туюлмайди. Мавҳумроқ фикрлаганда шундай хулосага келасан.

Йигирма йилдан ортиқроқ вақтдан бери мен доим айнан шундай яшашга уриниб келаман. Бунга жавобан беҳисоб шапалоқлар тушди, тушунмовчиликлар, алдовларга дучор бўлдим, бироқ айни пайтда — бебаҳо тажриба ҳам орттирдим. Аллақандай одамлар келишарди, мени гапга солишарди, тасир-тусур бостириб, худди кўприкдан ўтгандек босиб-янчиб ўтиб кетишар ва бошқа ортга қайтишмасди. Мен бўлсам жимгина ўтирардим, ҳатто оғзимни очмасдим. Ўттизни тўлдирадиган охирги йилни мен шу алпозда қаршиладим.

Ҳозир эса: бир бошдан гапириб берсам-чи, деган фикрга келдим.

Тўғри, бу бирор-бир муаммони ҳал қилмайди, айтиб берганим билан, барибир, ҳаммаси аслидагидай қолаверади, деб қўрқаман. Охир-оқибат, матнлар ўз-ўзини даволаш учун эмас, балки даво топиш йўлида уриниб кўриш учунгина ёзилади.

Роман давомини саҳифамиз якунида онлайн форматда мутолаа қилишингиз  ёки  асарни юклаб олишингиз мумкин

NOBEL MUKOFOTI VA MURAKAMI HAQIDA
Xurshid DAVRON

     Amerikalik  qo’shiqchi shoir, 60-yillarda AQShda paydo bo’lgan xippilar harakatining yetakchi vakillaridan biri, jahonga mashhur rok yulduzi 75 yoshli  Bob Dilan (aslida Robert Allen Zimmerman) 2016 yil adabiyot yo’nalishida Nobel mukofotiga loyiq topildi.  BBCning xabariga ko’ra, Bob Dilan uzoq yillar davomida Nobel mukofotiga munosib ko’rilgan, biroq adabiyot bo’yicha Nobelni taqdirlash komissiyasi a’zolari rok-yulduz nomzodini rad etib kelganlar.  Bu xonandaning yaxshigina she’riy matnlari borligini rad etmayman. Ammo, ochig’ini aytsam, jahon she’riyatida Bob Dilandan yuz karra baland shoir va yozuvchilar borligini juda yaxshi bilaman. Mukofotning Dilanga berilgani haqidagi  xabar tarqalishi bilan juda qisqa vaqt ichida  dunyodagi juda ko’p  taniqli adabiyot vakillari bu tanlovdan hayron qolganlarini  bayon qilishdi. Ularning ayrimlari mukofot qo’mitasini G’arb shou-biznesiga xizmat qila boshlaganini mazax ham qilishdi.

Uzoq vaqtdan beri   bu adabiy mukofotga da’vogarlik qilib kelayotgan va haqiqatan ham adabiyot olamida o’rnini topgan  yaponiyalik nosir Xaruki Murakami,  keniyalik yozuvchi  Ngui Va Txiongo, norvegiyalik dramaturg Yun Fosse, siriyalik shoir Adonis va ikki  amerikalik adib:  Filipp Rot bilan Don Delilo chetda qolishdi.

Aslida-ku,   bu ijodkodkorlarning birontasiga Nobel` mukofotini berish tarafdori ham emasman. Menga qolsa, bu mukofotni asli arabnajod, frantsuz tilida ijod qiladigan Amin Maalufga bergan bo’ladim. Gap uning «Samarqand» deb nomlangan romanida ham emas. O’lay agar, gap mening bu  romanning yoqtirish yoki yoqtirmasligimdayam emas. Qolaversa, mazkur roman Maalufning eng yaxshi asari ham emas.  Hamma gap Bob Dilandan anchagina arzirli ijodkorlar borligida. Birgina Yevgeniy Yevtushenko ijodi bilan qiyoslagandayam  Dilan ijodining dami o’chadi.

Nobel mukofoti XALQARO maqomga ega ekan, mukofotga da’vogar ijodkor umumjahon miqyosda tan olingan bo’lmog’i lozim. Shu asosda Bob Dilan ijodiga qaraydigan bo’lsak, uning ijodi faqat va faqat AQSH (va qisman ingliz tilli mintaqada) musiqa madaniyati doirasidagina ta’siri borligini ko’ramiz. Uning adabiy  ijodi Sharqni qo’ya turaylik, Ovrupoda ham deyarli noma’lum.

Eng ajabli tomoni shundaki, xalqaro mukofot qo’mitasining taqdimnomasida qayd etilishicha,  adabiyot bo’yicha xalqaro mukofot Bob Dilanga «Amerikaning buyuk qo’shiqchilik an’analari doirasida she’riy ifodaning yangi tili”ni yaratgani uchun» berilgan emish.  Aslida-ku gap boshqa yoqda.

Gap shundaki, Amerika imperializmi hukmronligini qo’llashga moyil Shvetsiya hukumati ta’sirida Nobel mukofoti qo’mitasi  faoliyati tobora siyosiylashib borayotgani ochiq-oydin hodisaga aylandi. Ancha yillar oldin turk yozari O’rxon Pomuqqa,щ’tgan yili mukofotning Svetlana Alekseevichga berilishida ham siyosat ta’siri kuchli bo’lgani hech kimga sir emas. Alekseevich yozgan asarlar adabiyotdan ko’ra hujjatli jurnalistikaga ko’proq tegishli. Uning belorusiyalik vatandoshi Vasil Bikov ijodi bu g’arbparast jurnalist ayol yozganlaridan bir necha karra ustun ekani haqida gapirmasak ham bo’ladi. Xullas, asl adabiyot mezonlari bir chaqaga aylangan bu dunyoda bugun bozor adabiyoti talablari barqaror bo’lib bormoqda. Bunday siyosat oxir-oqibat Nobel  mukofotining qadri bir tiyin bo’lishiga olib keladi. Esingizda bo’lsa, men oldin ham bu haqda yozgan va jumladan xulosa tarzida mana bu mulohazamni aytgan edim: «XX asr oxiriga kelib adabiy mezonlardan ko’ra siyosiy da’volar asosida mukofot beradigan Nobel` komiteti faoliyati bugungi kunda o’zi suv ichib turgan buloqqa tupuradigan, o’z qadriyatlariga nopisand, dunyoda faqat G’arb bor, faqat G’arb madaniyati bor deb “o’ylaydigan” kimsalarni izlab topadigan tashkilotga aylanganini yaxshi bilamiz…»

Endi Xaruki Murakamiga kelsak, yuqorida yozganimdek, qator yillardan buyon ushbu oliy mukofotga da’vogarlar ro’yxatida qayd etib kelingan yapon yozuvchisi bu safar ham mukofotdan quruq qoldi. Murakami haqida gapirganda uni osmonga ko’tarib maqtovchilar ham, uning ijodini tan olmaydiganlar ham borligini aytish lozim. Shaxsan men bu ziddiyatning sababini anglagandayman.

Uni rad etuvchilar nazarida Murakami kunchiqar mamlakati adabiyotining Ryunoske Akutagava, Yasunari Kavabata, Yasusi Inoue, Dadzay Osamu, Yukio Misima (va h.k) kabi so’z ustalari ijodida hamisha barqaror bo’lgan yapon dunyoqarashidan chekinib, G’arb adabiyotida ustivor oqimlar ta’siridagi yozuvchi bo’lsa, uning ijodini olqishlagan taraf ayni shu g’arbcha ta’sir oqibatida Murakami XX asrdagi yapon adabiyotiga yangilanish olib kirgani bilan e’tiborga loyiq, degan fikrni olg’a suradi..

Birinchi qarash tarafdorlari uchun Nobel mukofotiga sazovor bo’lgan ilk yapon adibi Kavabataning mukofot taqdimotida so’zlagan ma’ruzasi asosiy mezon bo’lib qolaveradi. Ularning qarashicha, yangilanish faqat milliy ruhdan voz kechmaslik evaziga bo’lishi kerak. Albatta, bu ikki nuqtai nazardayam muayyan haqiqatlar mavjudligini rad etib bo’lmaydi. Bu ikki qarash bahsi Murakamining Nobel` mkofoti olish- olmasligidan qat’iy nazar bu yaqin kunlarda to’xtamasligiga shaxsan men mutlaq ishonaman.

Shu kunlarda hatto yapon matbuotida «Murakami Nobelni oladimi, yo’qmi, degan bahs jonga tegdi. Uning nomi atrofida ko’p yildan beri davom etayotgan «mojaro» yapon adabiyotida xuddi Murakamidan boshqa mukofotga loyiq yozuvchi yo’qdek» degan mulohaza aks etgan bir-ikki maqola ham e’lon qilindi. Bu norozilikdayam jon bor.

Ammo, nima bo’lgandayam, o’zining ilk asari — “Shamol qo’shig’ini tingla” romani uchun Yaponiyaning adabiyot sohasidagi eng nufuzli mukofotga loyiq topilgan kundan boshlab Murakami nomi dastlab yapon, keyinchalik dunyo kitobxonlari og’ziga tushgani adabiyot taraqqiyotiga xizmat qiladi, deb o’ylayman.

Alisher OTABOEV
MURAKAMINING G’AROYIB MATNI

“Mukammal matn deganlari, aslida, yo’q narsa. Xuddi butkul umidsizlik bo’lmaganidek.”

Mashhur yaponiyalik yozuvchi Xaruki Murakami “Shamol qo’shig’ini tingla”* deb nomlangan ilk romanini shu jumla bilan boshlagan. Bugungi kunda o’ndan ortiq romani dunyodagi deyarli barcha tillarga o’girilgan, zamonaviy yapon adabiyotining klassigi darajasiga ko’tarilgan bu adibning nomi Umberto Eko, O’rxon Pomuq, Milorad Pavich kabi XX asr nasrini yangilayotgan yozuvchilar qatorida e’tirof etiladi. Matnni kitobxonni sehrlaydigan kuchli qurolga aylantira olgan Murakamining romanlarini ko’pqavatli binoga o’xshatish mumkin. Uning yuqori qavatlariga chiqish uchun katta tajriba va bilim kerak. Lekin birinchi qavatida ham oddiy kitobxon uning asarlaridan zavq oladi, qahramonlarida o’zini ko’rib, voqealar ummoniga g’arq bo’ladi.

1993 yili Murakamini birinchi bo’lib rus tiliga o’girgan adabiyotshunos Dmitriy Kovalenin adibning “Qo’y ovi” romani haqida shunday yozadi: “Bu romanni o’qigach, uni nashr qilish tashvishini o’ylab o’tirmay, tarjimaga kirishib ketdim. Chunki asarda har qanday o’quvchini ohanrabodek o’ziga tortadigan voqea bor edi. Kitobning ilk sahifalaridayoq yozuvchi yaponiyalik ekanligini unutdim. Asar yoqqanining yana bir sababi — bosh qahramon dunyoga xuddi mening ko’zim bilan qarayotgandek edi”.

Eposda bosh qahramon o’z taqdirini o’zi yaratadi, tragediyada esa taqdirga qarshi kurashadi. Badiiy adabiyotning bu qadimgi qoidasi XX asr boshlarida ham roman va qissalarning syujetini belgilab bergan. Shundan kelib chiqib, tajribali yozuvchilardan biri: “Qog’ozga tushirilayotgan har qanday voqeaning ishonarli chiqishi uchun ikkita qoidaga amal qilish kerak. Birinchisi, qahramon doim bor kuch bilan nimagadir intilishi, nimanidir izlashi kerak. Ikkinchisi, xotimaga yaqinlashganda u qandaydir kutilmagan o’zgarishni boshidan o’tkazishi lozim”, degan edi. Lekin moderinizm va postmodernizm yo’nalishidagi asarlar o’zidan avvalgi hamma uslubu andozalar qatori bu qoidalarni ham inkor etdi. Misol uchun, “Shamol qo’shig’ini tingla” romanida taqdir bilan kurashayotgan faol qahramondan asar ham yo’q. Roman shaharlik talaba yoshlar hayoti haqida. Voqealar 19 kun davom etadi. Bosh qahramon Kalamush laqabli do’sti bilan oshnasi Jeyning barida pivo ichib soatlab gap sotadi, gohida mashinasida biroz aylanib, uyiga qaytadi va shiftga qarab radio eshitib yotadi. Keyin yana oshnasining oldiga pivoxonaga boradi. Asar o’rtalarida tanishgan qizi qayoqqadir g’oyib bo’ladi, qahramon ham Kalamushni qoldirib, o’qishni davom ettirish uchun Tokioga ketadi. Shu bilan roman tugaydi.

Bir qarashda asar g’oyasini, yozuvchining nima demoqchiligini ilg’ashning iloji yo’qdek. Haqiqatan ham, syujeti romandan ko’ra ko’p seriyali filmning bir qismiga o’xshaydigan bu asarda g’oya yo’q. Muallif maslak, maqsad, mazmun kabi tushunchalarga ishonmay qo’ygandek, ko’chalari yaltiroq reklama-yu, har turli yozuvlarga to’la ulkan metropoliyalardagi beton “kovaklar”da kalamushga o’xshab yashaydigan yoshlar haqida hikoya qiladi. Uning qahramonlari hech qaerga shoshilmaydi, hech kimni izlamaydi, g’am-anduh chekmaydi. Zamonaviy yoshlar orasida urf bo’lgan sovuqqonlikni yangi chiqqan ko’ylakdek kiyib olgan bu shaharliklar xuddi akvariumdagi baliqchalarga o’xshaydi. Chiroyli bezatilgan, doim yemak sepib turiladigan kichkina shisha akvariumda erinibgina suzadigan baliqchalar daryo va dengizlar haqida orzu ham qilmaydilar.

“Shamol qo’shig’ini tingla” romani 1979 yili kitob bo’lib chiqqach, adabiy tanqidchilar Murakamini ulkan shaharlar — metropoliyalar ruhini juda aniq tasvirlay olgan zamonaviy yozuvchi, deb ta’riflay boshladilar. Bu romanni o’qigan kitobxon undagi zamonaviy qahramonlar hayotidagi g’alati sun’iylikni ilg’ashi tabiiy. Masalan, asar qahramonlari so’zlayotganda oddiy kundalik hayotda ishlatiladigan so’zlardan kam foydalanadilar. Ular fikr bildirganda o’ziga yoqqan yozuvchining gapini yoki urf bo’lgan qo’shiqdagi biror-bir jumlani ishlatadi. Asosan Jeyning bari, mashina yoki to’shakda bo’lib o’tadigan suhbatlarda ular real hayot haqida deyarli gap aytishmaydi. Aksincha, ko’rgan tushlari, eshitgan ashulalari, yangi kinofilmlar, kitoblar haqida soatlab gap sotishadi va juda kam harakat qilishadi. Ular, asosan, yo yotgan, yoki o’tirgan holatda gaplashishadi. “Bunga sabab zamonaviy shahar muhitida “jonli hayot” haddan tashqari torayganida, axborot oqimi esa cheksiz kengayganida”, deydi adabiyotshunos M. Nemtsov. “Shamol qo’shig’ini tingla”da yangi plastinka va rok guruhlar, kinorejissyor va jaz xonandalari, kiyim-kechak va mashina markalari ko’p tilga olinadi. Muallif metropoliyalardagi odamlar hayotini haqqoniy tasvirlash uchun chigal munosabatu fojeali sahnalardan emas, urf bo’lgan nom va tovar belgilaridan foydalanishni ma’qul ko’radi. “Katta shahardagi inson tanazzulini avvalgi yozuvchilar qo’llagan uslubda tasvirlab bo’lmay qoldi. Ularning tili bugun biz guvoh bo’layotgan holatlarni izohlashga ojizlik qiladi”, deydi M.Nemtsov. Adabiyotshunos “Shamol qo’shig’ini tingla”dagi hamma narsaga befarq, sovuqqon yoshlarni amerikalik rassom Charlz Shults 1950 yili o’ylab topgan mashhur komiks qahramoni Snupi laqabli itga qiyoslaydi. Snupining hayotidagi shiori: men senga tegmayman, sen ham menga tegma. U bahslashishni yoqtirmaydi, doim uychasining tomida osmonga tikilib yotadi yoki uxlaydi. Murakamining qahramonlari ham bahslashishni yoqtirmaydilar, ular ko’pincha mashinalarida o’tirib dengizni tomosha qilishadi yoki uxlashadi. Tanqidchilar fikricha, Murakami romanlarining, ayniqsa, yoshlar orasida mashhur bo’lishiga sabab adibning bugungi yosh avlod kayfiyatini aniq tasvirlay olganidadir. Bir suhbatda Murakamiga “Yoshlar orasida mashhurligingizning boisi nimada? Bugungi yoshlar ham qahramonlaringizdek hayotiy maqsadlarini yo’qotishganidami?”, deb savol berishganda adib shunday deydi: “Meningcha, hozirgi yoshlar maqsadlarini yo’qotmagan, ular maqsadlarini parchalab yuborganlar. Fikrimcha, bugungi dunyoda bu muqarrar holat. Men qadriyatlarga e’tibor susaygan sharoitda noaniq maqsad ketidan yurgan odamlar haqidagi voqealarni yozaman. Ehtimol, kitobxonlarim orasida yoshlarning ko’pligi shundandir”.

Yozuvchi qanday asar yozmasin, doimo o’zidan kelib chiqadi, deyishadi. Shuning uchun adibning tarjimai holi bilan tanishmay turib, asarlari haqida fikr bildirish noo’rin. Xaruki Murakami 1949 yili Yaponiyaning Kioto shahrida tug’ilgan. Bobosi ruhoniy bo’lgan, otasi maktabda yapon tili va adabiyotidan dars bergan. Murakamining maktab davri o’tgan asrning 60-yillarga, Vetnam urushi davom etayotgan, Yaponiyada talabalar isyoni va siyosiy noroziliklar avj olgan paytlarga to’g’ri keladi. Maktabni bitirgach, bo’lajak yozuvchi Vaseda universitetining teatr san’ati bo’limiga o’qishga kiradi. Lekin o’qishdan ko’ngli sovigan Xaruki vaqtini universitetning muzeyida Amerika filmlarining stsenariylarini o’qish bilan o’tkazadi. Keyinchalik bu stsenariylar shakli unga asar yozishda juda qo’l keladi.

Yapon yoshlari orasida siyosiy guruhbozlik avj olgan 60-yillari oxirida oliy o’quv yurtlarida “Talabalar ixtilofi kongressi” uyushmasi tashkil topadi. Bu uyushmada Murakami ham faol ishtirok etadi. Lekin 70-yillar boshida, Yaponiya iqtisodi juda tez rivojlana boshlagan davrda siyosiy guruhlar o’z-o’zidan tarqalib ketadi. Bu yillarni adib shunday xotirlaydi: “Talabalik davrimda hatto havo ham idealizm, urushga qarshi kayfiyat bilan to’yingandek edi. O’zim siyosiy namoyishlarda faol qatnashganman. Lekin 70-yillarga kelib, bularning hammasi qayoqqadir g’oyib bo’ldi. Shunda hech qanday maslakka ishonib bo’lmasligini tushundim. Bunday harakatlarga boshqa qo’shilmayman, deb o’zimga so’z berdim. Ular meni sotishdi. Ulardan ko’nglim qoldi. Keyin shu tuyg’ularimni qog’ozga tushira boshladim. Ijod yo’lim shunday boshlandi”.

1974 yili bo’lajak adib yaqinlaridan qarz olib, “Piter Ket” deb nomlagan jaz-bar ochadi. 1978 yili aprelda Yaponiya va AQSH o’rtasida beysbol matchini stadionda tomosha qilib o’tirib Murakami roman yozish haqida o’ylay boshlaydi. Ilk asari — “Shamol qo’shig’ini tingla” romani Yaponiyada adabiyot sohasidagi eng nufuzli mukofotga loyiq topilib, 1979 yili 150 ming nusxada chop etiladi. Shundan keyin Murakami o’zini ijodga bag’ishlaydi.

Hozircha uning o’ttizdan ortiq kitobi chiqqan, 2003 yilgacha asarlari dunyoning o’n sakkiz tiliga tarjima qilingani ma’lum. Ko’p yillar Amerika va Yevropada yashagan adib hozir vatanida ijod qilmoqda.

Xaruki Murakami asarlarini berilib mutolaa qiluvchilar orasida maktab o’quvchilaridan tajribali adabiyotshunos va faylasuflargacha bor. Lekin oddiy kitobxon uning romanlarini qanchalik berilib o’qimasin, muallifning asar matniga singdirilgan g’oyasini topishda qiynaladi.

Adabiyotshunoslar Murakami asarlarini musiqaga o’xshatishadi. “Uning asarlari shunday chiroyli uslubda yozilganki, hatto g’ayritabiiy voqealar, uzuq-yuluq dialoglar ham syujetga uzukka ko’z qo’ygandek mos tushadi. Asarlar tili shunchalik ravonki, ularni soatlab o’qisangiz ham charchamaysiz”, deydi adabiyotshunos D.Kovalenin. Haqiqatan ham, Murakami romanlarini berilib o’qiganingizda voqealar, qahramonlar ham ikkinchi planga tushib qolib, asar matnidan rohatlana boshlaysiz. “Shamol qo’shig’ini tingla” romanini “Mukammal matn aslida yo’q narsa…”, deya boshlagan bo’lsa-da, adib har bir asarida matnni kitobxonni hayratga soladigan darajaga yetkazishga urinadi va ko’pincha buning uddasidan chiqadi. Murakami romanlarining postmodern adabiyoti namunalari sifatida e’tirof etilishiga ham, nazarimizda, adibning o’z asarlarida matn va uslubni birinchi planga olib chiqqani sabab bo’lgan.

Har qanday jiddiy adabiy oqim biror-bir falsafiy g’oyaga asoslanadi. Bu o’rinda sentimentalizm, romantizm, klassitsizm kabi yo’nalishlarni eslash kifoya. Modernizm esa, jahon adabiyotida mutlaqo o’zgacha, an’analarni inkor etib, “hammasini qaytadan qurish”ga da’vat etuvchi isyonkor oqim sifatida yuzaga keldi. Realistik asarlarni hayotdan ko’chirilgan nusxa, deb hisoblagan modernchi ijodkorlar o’z asarlarida matnni, uslubni birinchi o’ringa qo’yishdi. Ular an’anaviy tasvir vositalarini chetlab o’tib, dunyoni o’zlari qanday ko’rsa, qanday his qilsa, shunday tasvirlay boshlashdi. Shuuridagi olamni o’ziga xosligi, jumboqlari bilan qog’ozga tushirgan adib o’z asarlarining bosh qahramoniga aylandi. Muallifning sub’ektiv qarashlarini tasvirlash bosh maqsadga aylangan modern asarlarda matn hamma narsadan ustun qo’yildi.

Yevropa madaniyati va falsafasida taxminan ikkinchi jahon urushidan keyin paydo bo’lgan va XX asrning saksoninchi yillaridan adabiyotda qaror topa boshlagan postmodernizm vakillari hayot matnga teng, degan aqidaga tayanadilar va badiiy matn ustida tinimsiz tajribalar o’tkazadilar. Bu ijodiy izlanishlar natijasida bugunga kelib badiiy ijoddan ko’zlangan maqsad o’zgardi. Adabiyotda yangi fikr aytish imkoni qolmagan sharoitda postmodernchilar badiiy tasvir vositasi — tilni syujet va kompozitsiyaning bosh obektiga aylantirishdi. Murakamining “Shamol qo’shig’ini tingla” romani bunga yorqin misol bo’la oladi. Asarda yozuvchi ilgari surgan g’oya tugul tayinli syujet chizig’ini ham topish qiyin. Lekin shaharlik talaba yigit tilidan hikoya qilinayotgan jo’ngina voqea kitobxonga darrov yoqib qoladi. Aniqrog’i, unga bosh qahramonning hikoya usuli, asar tili yoqadi. Chiroyli musiqaga o’xshaydigan bu tasvir usulini Murakami kitobxonni voqeadan chalg’itib asar tilidan, matnidan zavq oladigan darajaga olib chiqadi.

Xaruki Murakamining tarjimoni D.Kovalenin 2004 yili Moskvadagi “Eksmo” nashriyotida chop etilgan “Susi-nuar (maroqli murakamishunoslik)” kitobida yapon adibining romanlarini so’zma-so’z tahlil qilishga uringan, matn zamiriga singdirilgan, kitobxonlar odatda e’tibor bermaydigan jumboq va ishoralarni topgan. Darhaqiqat, D.Kovalenin ta’kidlaganidek, Murakami asarlari voqealar bir vaqtning o’zida turli o’lchamdagi olamlarda rivojlanadigan murakkab falsafiy syujetga ega. Buni ilg’ash uchun kitobxondan matnni sinchkovlik bilan o’qish, Sharq asotir va an’analaridan xabardorlik talab etiladi.

“Shamol qo’shig’ini tingla” romanida shunday joyi bor: “Yon daftarimning varaqlarini chiziq chizib ikkiga bo’lib, o’ng tomoniga shu paytgacha erishgan narsalarimni, chap tomoniga esa yo’qotgan narsalarimni yozdim”. D.Kovaleninning fikricha, Murakami bu jumla bilan kitobxonga romanni qanday tushunish kerakligi haqida ishora beradi. Varaqqa chizilgan chiziq ikki dunyo orasidagi chegara. Bu olamlarning birinchisi Yerdagi mavjud dunyo bo’lsa, ikkinchisini narigi dunyo ham, bosh qahramonning ong osti dunyosi, deb ham atash mumkin. Bu dunyoda — metropoliyadagi tobora hayotdan sovub borayotgan, o’zligini yo’qotayotganini his qilgan asar qahramoni insoniy qiyofasini saqlab qolish uchun “narigi dunyo” bilan aloqa o’rnatadi. Ma’lumki, Yaponiyada ham, Misr va Hindiston kabi davlatlarda ham kalamush o’lim ramzi hisoblanadi. Asar boshida Kalamush laqabli yigit bilan do’stlashgan qahramon o’zi uchun “u dunyo” eshigini ochadi. “Kalamush va asar qahramoni o’rtasidagi suhbat bir odamning ichki monologiga o’xshaydi”, deb yozadi D.Kovalenin. Shundan kelib chiqib, Kalamush timsolida qahramon “narigi olam”ga yoki o’zining botiniga chekinib, beshafqat real hayotda tirik qolish uchun o’sha yoqdan najot qidiradi, deyish mumkin.

Boshqa ayrim adabiyotshunoslar singari D.Kovalenin ham Murakami ijodini buddaviylik falsafasi bilan bog’laydi. Buddizmda borliq individ psixofizik hayotining to’xtovsiz rivojlanib borishidan iborat, deb hisoblanadi. Shuning uchun bu ta’limotda faqat individning ruhiy rivojlanish bosqichlari sharhlanadi, hayotdan maqsad nima, borliqning chek-chegarasi bormi, degan mazmundagi savollarga javob izlanmaydi. Butun e’tibor individning ruhiy muammolariga qaratiladi. Murakami asarlarida ham bosh qahramon najotni o’zidan qidiradi. “Shamol qo’shig’ini tingla” shu taftishning ibtidosi bo’lib, adibning keyingi romanlarida qahramon o’z ichki olamiga ko’proq va teranroq chekingani sari asar voqealari ham murakkablashib boradi.

Odatda, jiddiy asarlar omma orasida uncha qo’lma-qo’l bo’lmaydi. Chunki haqiqiy adabiyot namunasini tushunib o’qish, baho berish, ayniqsa, badiiy tasvir san’atlari murakkablashgan bugungi davrda oson ish emas. Lekin xorijdagi kitob do’konlarida asarlari detektiv romanlardan ko’ra ko’proq sotilayotgan Xaruki Murakami jiddiy mavzularda ham oddiy kitobxonga zavq beradigan usulda yozish mumkinligini ko’rsata oldi. Yapon adibining asosiy yutuqlaridan biri ham shu bo’lsa kerak.

Manba: «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2009 yil 4-soni.

Xaruki MURAKAMI
SHAMOL QO’SHIG’INI TINGLA
Roman

«Mukammal matn deganlari, aslida, yo’q narsa. Xuddi butkul umidsizlik bo’lmaganidek».

Buni menga talabaligimda tasodifan tanishib qolgan bir yozuvchi aytgandi. Bu nimani anglatishini men ancha keyin tushundim — o’sha kezda esa, bu, harqalay, bir tasalli edi. Mukammal matn yo’q narsa, derdim o’zimga o’zim.

Lekin baribir biror narsa yozishga kirishdim deguncha, umidsizlikka tushardim. Chunki men yoza oladigan mavzular doirasi tor edi. Masalan, fil haqida nimadir yoza olardim, ammo fil bilan muomala qilishni eplashim dargumon. Shunaqa gaplar.

Sakkiz yil meni bu ikkilanish tark etmadi. Roppa-rosa sakkiz yil. Ozmuncha vaqt emas.

Lekin biror-bir yangi narsani o’rganayotganingda, qarish unchalik azobli tuyulmaydi. Mavhumroq fikrlaganda shunday xulosaga kelasan.

Yigirma yildan ortiqroq vaqtdan beri men doim aynan shunday yashashga urinib kelaman. Bunga javoban behisob shapaloqlar tushdi, tushunmovchiliklar, aldovlarga duchor bo’ldim, biroq ayni paytda — bebaho tajriba ham orttirdim. Allaqanday odamlar kelishardi, meni gapga solishardi, tasir-tusur bostirib, xuddi ko’prikdan o’tgandek bosib-yanchib o’tib ketishar va boshqa ortga qaytishmasdi. Men bo’lsam jimgina o’tirardim, hatto og’zimni ochmasdim. O’ttizni to’ldiradigan oxirgi yilni men shu alpozda qarshiladim.

Hozir esa: bir boshdan gapirib bersam-chi, degan fikrga keldim.

To’g’ri, bu biror-bir muammoni hal qilmaydi, aytib berganim bilan, baribir, hammasi aslidagiday qolaveradi, deb qo’rqaman. Oxir-oqibat, matnlar o’z-o’zini davolash uchun emas, balki davo topish yo’lida urinib ko’rish uchungina yoziladi.

Xaruki Murakami. Shamol qo’shig’ini tingla. Alisher Otaboyev tarjimasi by Khurshid Davron on Scribd