Мен одамлар ўртасида деярли бирон бир фарқни кўрмайман. Уларнинг ҳаммасининг зуваласи улуғворлик ва майдалик, комиллик ва ахлоқсизлик, асллик ва олчоқликдан қорилган. Кимдир кучли феълу атворга, кимдир чексиз имкониятларга эгалиги билан ажралиб турса-да,умуман олганда улар бир-бирларидан фарқ қилмайдилар (Сомерсет Моэм).

 Сомерсет Моэм (1874-1965) — таниқли инглиз ёзувчиси.  Гейделберг университетида, кейин Лондондаги тиббиёт институтида таҳсил кўрган. Моемнинг шу йилларда кечирган ҳаёти материаллари асосида ёзилган «Ламбетлик Лиза» (1897) романи машҳур. Шундан кейин Моэм врачлик ихтисосидан воз кечиб, ёзувчилик билан шуғулланган. У асосан Франциянинг жанубий томонларида яшаб, 60 йиллик адабий фаолияти давомида кўплаб роман, ҳикоя, песа, адабий-танқидий этюд ва мемуар асарлар ёзган.
Моэм биринчи жаҳон уруши йилларида Британия разведкасининг ходими сифатида бир қанча мамлакатлар, шу жумладан, Россияда ҳам бўлган ва «Эшенден ёки Британия агенти» (1928) ҳикоялар тўпламида шу ҳақда нақл қилади.
Моем илк пьесаси — «Леди Фредерик» (1907) нинг катта муваффақият қозонганидан рағбатланиб, «Номаълумлик» (1920), «Садоқатли хизмати учун» (1932) ва «Шеппи» (1933) песаларини ёзган. Унинг  пьесаларида ХХ-асрнинг биринчи ярмидаги инглиз жамияти ҳаёти манзаралари акс этган.
«Ой ва чойчақа» (1919), «Ширин кулча ва пиво» (1930), «Театр» (1937) ва бошқа романлар муаллифи.
Моэмнинг «Инсоний эҳтирослар залвори» (1915) автобиографий романи, айниқса, машҳур бўлиб, унда роман қаҳрамони — ёш йигит ва у билан тўқнашган кишилар талқинидаги нозик психологизм ҳаёт манзараларининг кенг тасвири билан туташган ҳолда асарга ўзгача бадиий латофат бағишлаган. «Нотаниш одам Парижда», «Ой ва сариқ чақа» романлари ва кўплаб ҳикоялари ўзбек тилига таржима қилинган .

Сомерсет Моэм
УЧ ҲИКОЯ

ЧУМОЛИ БИЛАН ЧИГИРТКА

Сиз чумоли билан чигиртка ҳақидаги ҳикояни эшитганмисиз? Мен болалигимда мактабда шуни ўрганишга мажбур бўлганман. Бу оддийгина ҳикоя бўлиб, ёш ўқувчиларга ибрат бўлиши керак эди. Ҳикоя меҳнатсеварлик ғоясини тарғиб қиларди. Унга кўра кимки меҳнаткаш бўлса, муваффақиятга эришиши мумкин-у, кимки меҳнат қилмаса, бирор нарсага эриша олмайди.
Ҳикояда чумоли ёз бўйи тинимсиз меҳнат қилади. У ҳар куни уйига дон ташийди. Ёз охирига бориб у қишга етарли озуқа ғамлаб қўяди. Чигиртка эса умуман меҳнат қилмасдан, офтобда тобланиб қўшиқ айтишдан бўшамайди.
Кейин қиш келади. Чигиртканинг овқати бўлмайди. У чумолиникига бориб бирор егулик беришини сўрайди.
«Сен ёзда нима қилдинг?» – дея қарши олади уни чумоли.
«Қўшиқ айтдим»? – дейди чигиртка. – Қуёшда тоб-ланиб қўшиқ айтдим».
«Энди яна бориб рақс тушишинг мумкин», – дейди чумоли.
Ўшанда бу ҳикояни жиним суймаганди. У мени меҳнатсеварликка чорлай олмади. У менда чумолилар бераҳм экан, деган тасаввур уйғонишига ва чумолилардан нафратланишимга сабаб бўлди. Мен қаерда чумоли кўрсам уни босиб-янчиб, эзиб ўтиб кетадиган бўлдим. «Бу сенинг чигирткага раҳмсизлик қилганинг учун жазо», дердим.
Бундан бир неча кун илгари менга чумоли билан чигиртка ҳикоясини яна эслатган бир воқеа содир бўлди. Мен ресторанга тушлик қилгани боргандим. У ерда дўстим Жорж Рамсейни кўриб қолдим. У столда ёлғиз ўтирар ва жуда ғамгин кўринарди.
– Салом, Жорж, – дедим унга.
– Аҳволларинг яхшими?
– Унчалик эмас, – жавоб қилди у.
– Нима бўлди? – сўрадим столга ўтираётиб. – Яна уканг Томми? Яна у туфайли муаммоми?
– Ҳа, – деди у. – Яна Том.
Келинг, сизга аввало Том ҳақида сўзлаб берай. Ҳар қандай яхши оиланинг битта номуносиб аъзоси бўлганидек, Жоржнинг оиласида ўша одам – укаси Том эди.
Бошда Томнинг ишлари жуда яхши эди. Унинг яхшигина бизнеси, хотини ва икки боласи бор эди. Кунларнинг бирида у ортиқ ишлашни хоҳламаслигини айтиб қолди. У дам олишни, роҳатланиб яшашни истаб қолганди.
У оиласи ва ишини ташлаб, Европага жўнаб кетди. Унинг маблағи жуда оз бўлиб, ўйламасдан пулларини совурарди. У ҳашаматли меҳмонхоналарда турар, энг қиммат ресторанларда овқатланар, турли базмларга гўзал аёллар билан борарди. Қисқаси, у вақтини жуда хуш ўтказар эди.
Унинг оиласидагилар бу гаплардан хабар топишгач, афсус билан бош чайқашди.
«Пуллари тугагач, у қандай қиларкан?» – деган савол қийнарди уларни.
Тез орада бу саволга жавоб топилди. Том ҳамманинг ёқимтойи эди. У жуда хушчақчақ бўлиб, дўстлари ҳам жуда кўп эди. Пули тугагач, у дўстларидан қарз оларди.
Унинг оладиган қарзи унчалик кўп миқдорда бўлмагани учун дўстлари одатда қарзни сўраб ҳам ўтиришмасди. Мен уни тез-тез учратиб турардим, у билан ҳамсуҳбат бўлиш менга ёқарди ва ҳар гал уни кайфияти чоқ ҳолда кўрардим. Лекин ҳар кўришганимизда у мендан қарз оларди.
Том ўзининг одатий харажатларига пулни дўстларидан оларди-ю, мабодо кўпроқ пул керак бўлиб қолса, акаси Жоржнинг олдига келарди.
Жорж жуда обрў-эътиборли эди. У кўп ишлар, пулни ҳам ўйлаб сарфларди. У укасининг ҳам обрўли одам бўлишини хоҳларди.
Том акасига ҳаётини ўзгартиришга ва агарда Жорж унга етарли маблағ берса, ишини қайтадан бошлашга ваъда берди.
Биринчи марта у акасидан олган пулларни қимматбаҳо машина сотиб олишга, иккинчи сафар Париждаги меҳмонхона маишатига сарфлаб юборди.
Жорж унга мутлақо ишонмайдиган бўлди. У Томга пул беришдан бош тортди. Шундан сўнг ўта даҳшатли воқеа юз берди. Том қамоқхонага тушиб қолиши маълум бўлди. Жорж бу воқеани эшитиб, жуда хафа бўлди. Агар Том қамоққа олинса, у ва унинг оиласи учун бу нарса шармандалик ҳисобланарди.
Том Кроншав исмли кишини катта миқдордаги пулга чув туширган эди. Кроншав уни судга берган бўлиб, агар пули қайтариб тўланмаса, Томнинг қамоққа тушиши муқаррар эди. Турган гапки, Том уни тўлолмасди. Шунинг учун Жоржнинг 500 фунт-стерлинг тўлашдан бошқа иложи қолмади.
Жорж пулни тўлаб бўлган куниёқ, Кроншав билан Том Монте-Карлога жўнаб кетишди. Улар Монте-Карлода Жоржнинг пулларига кайфу сафо қилиб бирга юришганини кўришибди. Жоржнинг фиғони фалакка чиқди. Мен уни ҳеч ҳам бунчалик жаҳлдор ҳолатда кўрмагандим.
Шундай қилиб йигирма йил давомида Том бахтли ҳаёт кечирди. Йигирма йил давомида у гўзал аёллар даврасида даврон сурди. У қирқ беш ёшга тўлган бўлса-да, анчагина ёш кўринарди. Унинг дўстлари кўп эди.
Жорж бутун умр меҳнат қилди. У ҳар куни саҳарлаб ишхонасига борарди. У ишхонасини қоронғу тушмасдан тарк этган кунини эслай олмайди. У топганини йиғиб оиласи учун сарфлади. Унинг кўнгил ёзиш, ҳордиқ чиқаришга мутлақо вақти бўлмади. Унинг ёши атиги қирқ еттида бўлса-да, олтмиш ёшли қарияга ўхшарди.
Жорж қариётганидан мамнун эди.

«Том ҳам қарияпти», деганди у бир куни менга. «У ёш ва чиройлилигида дўст орттириши осон эди. Тўрт йилдан сўнг у элликка тўлади. Ўшанда нима қиларкан? Мен элликка тўлганимда ўттиз минг фунт стерлинг миқдоридаги жамғармам бўлади. Томда эса ҳеч вақо бўлмайди. Кўрамиз, умрни меҳнат қилиб ўтказган яхшими ёки ўйнаб?»

Мен стулга ўтирдим. Бечора Жорж. Унга ичим ачишиб кетди.
– Бу гал нима бўлибди? – сўрадим ундан.
Мен Том яна қандай хатоликка йўл қўйди экан, деб ўйлардим. Уни политсия ушладимикан ё яна қамоққа тушдимикан?
– Мен бутун умр тинимсиз меҳнат қилдим, тўғрими? – аста гап бошлади Жорж.
– Биламан, – дедим мен.
– Том охирги йигирма йил давомида бирор-бир ишнинг бошини тутмай, бекор юргани учун қолган умрини қашшоқлик ва надоматда ўтказиши керак, тўғрими?
Тасдиқлашдан ўзга иложим йўқ эди. Жорж ғазабдан бўғриқиб кетди. Унинг шунчалик жаҳли чиққандики, ҳатто гапиролмай қолди.
– Бир неча ҳафта илгари Том ва бир қари кампирнинг унаштирув маросими бўлиб ўтганди, – деди у ниҳоят. – Кампирнинг ёши шунчалик катта эдики, Том уни бемалол ойи деб чақиравериши мумкин эди. Бугун у ўлибди. Томга эса ўзининг бор мулкини қолдирибди. Томга унинг ярим миллион фунт-стерлинги, Лондонда ва қишлоқда жойлашган ҳашаматли уйи мерос бўлиб ўтибди, – деди Жорж столни алам билан муштларкан.
Мен бу вазиятда ўзимни кулгидан тўхтата олмасдим. Баланд овозда кулиб юбордим. Яқин орада бунчалик кулгили воқеани эшитмагандим. Чигиртка чумолидан кўра омадлироқ чиққанди.
Жорж мени ўша кунги кулгим учун кечирмади. У мен билан умуман гаплашмай қўйди. Том эса мени тез-тез Лондоннинг энг қиммат кварталида жойлашган ҳашаматли уйига тушликка таклиф қилиб туради.
Лекин у ўзгармаган. Ҳали ҳам уйидан чиқаётганимда мендан қарз сўраб туради.

Инглиз тилидан Аброр Раҳимов таржимаси

ТИЛАНЧИ

Мен Вера Крузга Юкатонга борадиган кемага илиниш учун Мехикодан келган эдим. Лекин бир кун аввал докерларнинг иш ташлаши бўлиб, кема портга чиқа олмаслигини эшитдим. Хуллас, Вера Крузда қолиб кетдим. «Далиженсиз» меҳмонхонасидан деразалари майдонга қараган бўлма олиб, тонгни шаҳарни кезиш билан ўтказдим. Жинкўчаларда тентираб, чиройли ҳовлиларни томоша қилдим. Жимжимадор қилиб безатилган ибодатхонага кирдим. Кейин эса кўришга арзийдиган нарсани кўриб бўлганимни тушуниб, кунгурали панжара деворлар билан ўралган майдондаги салқин бир жойга ўтирдим ва виски буюрдим. Қуёш нурлари майдонни, у ердаги чанг босган дарахтларни аёвсиз қиздирарди. Улкан қора қарғалар дарахтларга қўниб, ерга тушишарди-да, тўкиндиларни титкилаб, ибодатхона томига учиб чиқардилар.

Майдонни кесиб ўтаётган одамларни кузата бошладим: негрлар, ҳиндулар, испанлар; қора мум билан фил тишининг ранги бир-биридан фарқ қилганидек, уларнинг ранглари ҳам бир-биридан кескин ажралиб турарди. Кун ёришиши билан одамлар атрофимдаги столларни тўлдира бошладилар. Асосан эркаклар нонуштадан аввал озроқ ичиш учун келишарди. Маҳаллий газетадан сотиб олганимга қарамай, болалар худди шу газетани менга тиқиштира бошлашди. Гард ҳам қўнмаган туфлимни тозлашга чоғланган болаларга, чамамда, йигирма мартача “Йўқ”, дедим. Бор майда пулларимни берганимдан сўнг ҳам, ҳол-жонимга қўймаётган тиланчиларга бой чайқаб туришдан бошқа иложим қолмади. Боласини шолрўмол билан орқасига боғлаб қўйган жиккаккина ҳинду аёл чўпдек озғин қўлларини чўзди. Олдимга қандайдир сўқир кишиларни етаклаганча бир тўда бола келди, майиблар ўзларининг майиб жойларини кўрсатди, яримяланғоч гўдаклар эса тинмай чақа сўради.

Лекин кутилмаганда кўзим бир тиланчига тушди. Бошқа тиланчилар ва атрофимдаги столларда ўтирган қора сочли одамлардан фарқли тарзда, унинг соч-соқоли қип-қизил эди, шунчалик қизил эдики, бир муддат кўзимни узолмай қолдим. Соқоли чигал бўлиб ётар, узун сочи эса ойлаб тароқ кўрмагандек эди. Эгнида шим билан пахталик тўқима кўйлак, лекин бу шим билан кўйлак шунчалик увада эдики, эгнидан тўкилиб кетай деб турарди. Мен бунчалик озғин одамни аввал сира кўрмагандим: унинг оёқлари, яланғоч қўллари қоқсуяк эди, кўйлагининг йиртиқларидан қовурғалари кўриниб турарди. Тупроққа буланган оёқларининг суякларини бемалол санай олардингиз. У қари эмасди. Нари борса, қирқларда эди ва у қандай қилиб бундай аҳволга тушган экан, деб ўйлай бошладим. Иш топса, жон деб ишласа керак, деб ўйладим. Шунча тиланчилар орасида фақат угина бир оғиз ҳам гапирмади. У миқ этмасди. Ҳатто қўлини ҳам чўзмасди. Фақат юзингизга қараб турарди. Лекин шунақа қарардики, кўзларида бахтсизлигу алам қотиб қолганини сезардингиз. Қараши кишини даҳшатга соларди. Бир сўз демай сизга тикилганча узоқ турарди. Эътибор бермасангиз, аста юриб нариги стол томон кетарди. Агар унга ҳеч нарса беришмаса, норози бўлганини ҳам билмасдингиз. Бирор киши танга садақа қилмоқчи бўлса, у хиёл олдинга юриб, қўлини чўзарди-да, тангани олиб лом-мим демай нари кетарди. Чўнтагимда ортиқча пул қолмаганди. Шунинг учун у қошимга келганда бош чайқаб, испанлар тиланчиларга “йўқ” деганда ишлатадиган мулойим сўзни айтдим.

Лекин у бунга эътибор бермади. Аянчли нигоҳини менга қадаганча бошқа столлар олдида қанча турган бўлса, менинг қаршимда ҳам шунча муддат турди. Унинг қиёфасида қандайдир аянчли бир ифода бор эди. Девонароқ одамга ҳам ўхшаб кетарди. Ниҳоят, у нари кетди.

Соат бир бўлганди. Тушлик қилдим. Бироз мизғиб, ўрнимдан турганимда ҳаво ҳали ҳам жуда иссиқ эди, лекин кечга яқин деразадан эсаётган шабада мени яна майдонга ундади. Гумбазли дарвоза тагидаги жойимга ўтириб, виски буюрдим. Аста-секин одамлар ресторан столларини тўлдира бошлашди. Оркестр куйини чалди. Яна, туфли тозаловчилар туфлимни тозалаш учун розилик сўраб ялинишди, газета сотувчи болалар газеталарини тиқиштиришди, тиланчилар садақа сўрашди. Яна, ўша қизилсоқол ғалати кимсага кўзим тушди ва унинг ҳар бир стол олдида тўхтаб туришини кузата бошладим. У менинг қошимда тўхтамади. Чамамда, эрталаб ҳеч нарса бермаганимдан кейин мени эслаб қолиб, яна уриниш фойдасиз, деб ўйлади. Мексикаликлар орасида қизил сочлиси кам учрайди. У кемасидан айрилиб, аста-секин шундай аянчли аҳволга тушиб қолган америкалик, англиялик ёки скандинавиялик денгизчи бўлиши ҳам мумкин, деган ўй келди миямга. У қаёққадир ғойиб бўлди.

Бошқа қиладиган ишим йўқлигидан, қорним оч бўлса-да, бироз ўтирдим. Кейин овқатланиб олгач, яна бўлмамга қайтиб келдим. Уйқу вақтигача чўзилдим. Бугунги кун жудаям чўзилиб кетгани кўнглимдан кечди. Яна неча кун бу ерда қолишга мажбурлигимни ҳисобламоқчи бўлдим.

Бироздан кейин уйғониб кетдим ва қайтиб кўзим илинмади. Хона жуда дим эди. Деразани очиб, ибодатхона тарафга қарадим. Ой кўринмасди. Чарақлаб турган юлдузлар шуъласида ибодатхона элас-элас қорайиб кўринарди. Томининг қирраларида ва қуббасидаги хоч устида қарғалар уймалашарди. Ҳар замон-ҳар замонда улар сал-пал қимирлаб қўйишарди. Бу менга ғайритабиий таъсир қилди. Нима учундир хаёлимга яна ўша қизилсоч кимса келди ва кўнглимдан қўққисдан уни авваллари ҳам қаердадир кўрганимни ёдга солувчи бир туйғу кечди. Шу хаёл билан уйқум ҳам қочиб кетди. Қизилсоқол билан авваллари ҳам юзма-юз келганимни ҳис қилдим. Аммо бу воқеа қачон ва қаерда бўлганини эслай олмасдим.

Тонгга яқин бироз салқин тушгач, ухлаб қолдим.

Вера Круздаги иккинчи куним ҳам худди биринчиси каби ўтди. Лекин энди қизил сочли тиланчини кута бошладим. У келиб ёнимдаги столлар олдида турганида тиланчига диққат билан разм солдим. Уни илгари қаердадир кўрганимга амин бўлдим. Ҳатто бир пайтлари уни таниганимни, у билан гаплашганимни ҳам эслай бошладим. Лекин буларнинг барчаси қачон ва қандай вазиятда рўй берганини сираям эслай олмаётгандим. У яна менинг қошимда тўхтамай ўтди. Кўзлари кўзимга тушганда уларга тикилиб “йилт” этган хотира қидирдим. Йўқ. Адашган бўлсам-чи, деб ўйладим. Лекин қачонлардир ҳаётимда унга дуч келганман, деган туйғу мени тарк этмаётганди. У ё инглиз, ё америкалик эканини аниқ билардим. Унга бир нима дейишга тортиндим. Вақтим жуда секин ўтди.

Яна бир кун келди, яна бир тонг, яна бир оқшом. Ўша куни якшанба эди. Майдон ҳар доимгидан ҳам гавжум. Кунгурали дарвоза тагидаги столлар ҳам тўлди. Одатдагидек, қизил сочли тиланчи ҳам ўзининг аянчли сукути, увада кийимлари-ю, адоғи йўқ мусибати билан келди. Мен одамларни тиланчилардан қўриқлаб юрган политсиячини кўрганимда, у икки стол нарида турганди. Политсиячи унинг елкасига бир мушт туширди. Зарбадан тиланчи гандираклаб кетди. Ўрнидан тургач, индамай аста-секин нари юрди.

Шу пайт ҳаммаси ёдимга тушди. Бутунлай унутганим — исмидан бошқа ҳамма нарса. У мени таниганига шубҳам йўқ эди. Чунки йигирма йил ичида мен унчалик ўзгармагандим. Шунинг учун ҳам у, биринчи куни эрталабни ҳисобга олмаганда, бирор марта ҳам менинг қаршимда тўхтамади. Ҳа, йигирма йил бурун мен у билан таниш эдим. Ўшанда қишни Римда ўтказаётгандим. Ҳар куни кечқурун хуштаъм макаронлари-ю, ўткир виноси билан машҳур Вия Систинадаги ресторанда овқатланардим. Инглиз ва америкалик санъатшунослару уч-тўрт ёзувчи бу ерга ҳар доим келиб турардик. Тунимиз шу ерда адабиёт ва санъат ҳақидаги охири йўқ баҳсу тортишувлар билан ўтарди. У ресторанга рассом дўсти билан келарди. Ўша пайтлари тахминан йигирма икки ёшларда эди. Кўк кўзлари, қирра бурнию, қизил сочлари ўзига жуда ярашиб тушганди. Илгари америка боғдорчилик ташкилотида ишлагани учун Марказий Америка ҳақида жуда кўп гапирарди. Лекин кейинчалик ёзувчи бўлишга бел боғлаб, у ердаги ишидан воз кечганди. Такаббурлиги боис бизнинг даврамизга қўшилмасди. Устига-устак, бизларни бефойда одамлар деб ҳисобларди ва буни юзимизга айтишдан ҳам тоймасди. Ёзган нарсаларини бизга кўрсатмасди. Чунки бизнинг фикримиз унинг учун бир чақага ҳам қиммат эди. У ҳаддан ташқари кибрли эди. Ўзига чексиз ишончини кўрган айрим дўстлари ҳам унга таассуб қилишарди. Ундаги ўша кўтаринки кайфият, матонат, келажакка бўлган ишонч ҳозир ёдимга тушди.

Йўқ, бу тиланчи ўша йигит бўлиши мумкин эмас, дедим ўзимга ўзим. Лекин, барибир, ич-ичимдан бунга амин эдим. Ўрнимдан турдим-да, виски ҳақини тўлаб, уни топиш учун майдонга чиқдим. Фикрларим чувалашиб кетган, ўзим эса эсанкираб қолгандим. Кўз олдимдан тиланчининг қиёфаси кетмас, нима воқеа юз бериб у бу кўйга тушганини билишни хоҳлардим. Ўша мағрур йигитнинг шу аҳволга тушганига сира ишонгим келмасди. Эй, худо, у нега бундай хароб ҳолга тушди, деб ўзимдан ўзим тинмай сўрардим. Қандай кўргиликлар унинг иродасини синдирди экан? Қандай хомхаёллар кетидан бориб у шу кўйга тушиб қолди экан? Унга қандай ёрдам берса бўлади, деб сўрардим ўзимдан. Майдонни айланиб чиқдим. Бироқ кунгурали дарвоза атрофидаям у йўқ эди. Оркестр ўтирган саҳна теварагидаги оломон орасида бўлиши амримаҳол эди. Кеч кира бошлаганди. Уни тополмайман, деб қўрқдим. Кейин ибодатхона томонга қараб юрдим ва унинг зина устида ўтирганини кўрдим. Эски танишимнинг аянчли кўринишини тасвирлаб беролмайман. Ҳаёт уни синдирган, кейин мажақлаб, мана шу ибодатхонанинг тош зиналарига улоқтирганди. Ёнига бордим.

“Рим эсингиздами?”, деб сўрадим.
У қилт этмади. Жавоб ҳам бермади. Худди ёнида мен йўқдек жим тураверди. У менга қарамади. Кўзлари зина ёнида қичқириб, ниманидир юлқишаётган қарғаларда қотиб қолганди. Нима қилишни билмадим. Чўнтагимдан пул чиқариб, қўлига тутқаздим. У пулга қарамади. Лекин қўли сал қимирлаб, чўпдек бармоқлари пулни қисди-да, ғижимлади. Кейин пулдан кичкина қоғоз коптокча ясади ва кутилмаганда уни бош бармоғига қўйиб, қичқираётган қарғалар томонга ирғитди. Беихтиёр бошимни ўша ёққа буриб, қушлардан бири пулни чўқиб учиб кетганини кўрдим. Ёнимга қараганимда эса тиланчи кетганди.
Вера Крузда яна уч кун қолдим. Уни бошқа учратмадим

ЧАНДИҚЛИ КИШИ

Дастлаб юзидаги чандиғи туфайли у менинг эътиборимни тортганди. Чандиқ энли ва қизғиш бўлиб, унинг иягигача тушганди. Чандиқ ҳунук жароҳатдан далолат берар ва уни қилич ёки снаряд парчасининг иши бўлса керак деб ўйлагандим. Бу ерларда унинг тўладан келган, кулимсираб турадиган юзи кўзга ғалати кўринарди. Унинг юз бичими қорувли гавдасига номутаносиб эди. Келбатидан ўрта бўйли одамларга қараганда кучли кўринарди. Уни доимо кўп кийилган кулранг костюмда, мошранг кўйлак ва соябони катта эски шляпада кўрардим. Афт-ангори хийла кир эди. Ҳар куни одам гавжум пайтида у Гватемала Ситидаги Палас Отелга келар ва лотерея билетларини сотишга уринарди. Ҳеч қачон бу билетларни биров сотиб олганини кўрмаганман, аммо гоҳи-гоҳида унга ичиш учун бирор нарса таклиф қилишаётганига кўзим тушарди. У столлар орасидан юрар, бироз кулимсираган қиёфада ҳар бир стол олдида тўхтаб, лотерея билетларини таклиф килар ва ўзига эътибор беришмаган пайтларда худди шундай табассум билан нари кетарди. Назаримда, у кўпинча ширакайф юрарди.
Бир куни кечқурун танишим билан қовоқхонада ўтирганимизда ўша чандиқли киши бизнинг олдимизга келди. Адашмасам, бу ерга келган пайтларимдан бери йигирманчи мартадир, у менга лотереяларини чўзди. «Йўқ» деган маънода бошимни чайқадим. Лекин ҳамроҳим илтифот билан унга салом берди.
– Ишлар қалай, генерал?
– Унча ёмон эмас. Бизнес юришмаяпти, лекин бундан баттар бўлиши ҳам мумкин эди.
– Нима ичишни хоҳлайсиз, генерал?
– Бренди.
У брендини ичди ва қадаҳни қайтиб пештахтага қўйди. Ҳамроҳимга қараб бош ирғади.
– Раҳмат.
Шундай деб у ортига бурилди ва биздан нарироқда турган одамларга лотереяларини таклиф қила бошлади.
– Дўстинг ким? – сўрадим мен. – Юзидаги чандиғи жуда ваҳимали-ку.
– Ҳа, чандиқ унинг ҳуснига ҳусн қўшмаган, тўғрими?.. У никарагуалик қувғинди. Йўлтўсар ва босқинчи бўлгани билан барибир ошна сифатида ёмонмас. Гоҳи-гоҳида мен унга озроқ чақа бераман. У исёнда қатнашган, қўзғолончилар қўшинида генерал эди. Агар ўқи тугаб қолмаганида, ҳукуматни ағдарарди ва ҳозир у Гватемалада лотерея сотиб юриш ўрнига ҳарбий министр бўларди. Уни штаби билан бирга қўлга олишиб, ҳарбий судда суд қилишди. Ўзинг биласан, бу давлатларда бунақа ишларни ҳаш-паш дегунча тинчитишади. У тонгда отувга ҳукм қилинди. Назаримда, қўлга олингандаёқ у ўзини нима кутаётганини билган. Ҳукм ижро этиладиган пайтгача у вақтни турмада ўтказди. Қамоқхонада улар жами беш киши эди, ҳаммалари вақтни покер ўйнаб ўтказишди. Ютуқни ҳисоблашда улар гугурт чўпларидан фойдаланишди. Айтишича, ҳаётда ҳеч қачон бунчалик омадсизликка учрамаган: у кетма-кет, бутун ўйин давомида ютқазган. Тонг отиб, аскарлар қамоқхонадан уларни қатл қилиш учун олиб чиқишга келишганларида, у бир одам ҳаётида ишлатиши мумкин бўлганидан ҳам кўпроқ гугурт чўпини бой берганди.
Улар қамоқхона ҳовлисига олиб чиқилди ва бешови ҳам ёнма-ён, деворга тираб турғазилди, қуролланган гуруҳ уларга юзма-юз турарди.
Орада озроқ танаффус бўлди ва ошнамиз гуруҳни бошқараётган офицердан нима учун уни кутишга мажбур қилишаётганини сўради. Офицер қўшин қўмондони – генерал қатлда иштирок этишга хоҳиш билдирганини ва унинг етиб келишини кутишаётганини айтди.
– Демак, битта сигарет чекиб олишга вақтим бор экан, – деди бизнинг ошнамиз.
Бироқ у эндигина сигаретини ёндирганида генерал ҳовлига кириб келди. Одатдаги расмиятчиликлар бажарилди ва генерал маҳкумлардан: «Қатл ижро этилишидан аввал қандай тилакларинг бор?», – деб сўради. Беш кишидан тўрттаси «йўқ» дегандек бошларини чайқашди. Лекин бизнинг ошнамиз:
– Ҳа, мен хотиним билан видолашсам дегандим, – деди.
– Яхши, – деди генерал. – Бунга эътирозим йўқ. У қаерда?
– Қамоқхона эшиги олдида кутиб турибди.
– Беш минутдан кўп вақт бермайман.
– Бу вақт етиб ортади, жаноб ге-нерал.
– Уни четга олиб чиқинглар.
Иккита аскар олдинга чиқди ва маҳкум исёнчи уларнинг ўртасида кўрсатилган жойга юриб борди. Генерал бош ирғаб розилик берганидан сўнг қуролланган гуруҳни бошқарувчи зобит отишга буйруқ берди ва тўрт киши йиқилди. Улар ғалати тарзда, бирин-кетин, бесўнақай ҳаракатлар билан йиқилишди. Худди жонсиз қўғирчоқдай. Офицер уларга яқинлашди ва битта чалажон маҳкумнинг устига келиб, револверини бўшатди. Бу пайт ошнамиз сигаретини чекиб бўлди.
Дарвоза қия очилди. Аёл ҳовлига тез-тез юриб кирди, кейин кўққисдан қўли кўксида, тўхтади. У йиғлаб юборди ва қўлларини узатганча олдинга югурди.
– Жин урсин, – деди генерал.
Аёл қора кийимда, сочларида тўр, юзи эса мурданикидек оппоқ оқариб кетган. У бўй етган қиздан бироз каттароқ кўринар, кичкина чиройли юзли ва катта кўзли ҳурилиқо эди. Югурганида оғзининг хиёл очилгани ва чиройли юзидаги изтироб унга шундай назокат бағишлардики, ҳатто қараб турган беэътибор аскарлар ҳам ҳайратдан «эҳ» деб юборишди.
Исёнчи уни қарши олиш учун бир-икки қадам олдинга юрди. Аёл ўзини унинг қўлларига отди ва «жоним» деган эҳтиросли ҳайқириқ билан исёнчи лабларини унинг лабларига босди. Шу пайт у йиртиқ кўйлаги ичидан пичоқ чиқарди, ҳайронман, қандай қилиб у пичоқни яшириб юришни уддалаган экан ва аёлнинг бўйнига пичоқ урди. Кесилган шоҳтомирдан тирқираб қон отилди ва исёнчининг кўйлагини бўяди. Кейин у қўллари билан аёлни маҳкам ушлаб, лабларини унинг лабларига босди.
Бу шунчалик тез рўй бердики, кўпчилик нима бўлганини англамай ҳам қолди, лекин бошқалар даҳшатдан бақириб юборишди: аскарлар олдинга сакрашиб, уни ушлаб олишди. Қизни эса ерга ётқизишди, бироқ энди қонни тўхтатишнинг иложи йўқлигини билишарди. Бироздан кейин қизнинг олдида тиз чўкиб турган офицер ўрнидан турди.
– Қиз ўлди, – пичирлади у. Қўзғолончи чўқиниб олди.
– Нима учун бундай қилдинг? – сўради генерал.
– Мен уни севардим.
Тўпланиб турган одамлар «оҳ» тортиб юборишди ва таажжуб билан қотилга қарашди. Генерал сукут сақлаб, унга бироз тикилиб қаради.
– Бу мардлик, – деди генерал ниҳоят, – мен бу одамни қатл этолмайман… Машинамни олиб уни чегарага элтиб қўйинглар. Мен сени ҳурмат қиламан, сеньор. Чунки бир жасур эркак бошқа жасур эркакни ҳурмат қилиши керак.
Исёнчи бир сўз демай, икки аскар ўртасида, кутиб турган машинага қараб юрди…
Дўстим гапиришдан тўхтади ва мен жимиб қолдим. Айтишим керакки, у гватемалалик эди ва менга испан тилида гапирди. Мен ҳам унинг айтганларини қўлимдан келганча сизга ҳикоя қилдим, бироқ унинг анча бўрттирилган нутқини ўзгартиришга уринганим йўқ. Ростини айтганда, менингча, бу ҳикояга ярашади.
– У чандиқни қандай қилиб орттирган? – сўрадим ниҳоят.
– Ў-ў, бунга шиша бутилка сабаб бўлган. У очаётган пайтда идиш ёрилиб кетган. Занжабил виносининг идиши.
– Бу нарсани умуман ёқтирмайман, – дедим мен.

Инглиз тилидан Алишер Отабоев таржимаси

 Somerset Moem (1874-1965) — taniqli ingliz yozuvchisi.  Geydelberg universitetida, keyin Londondagi tibbiyot institutida tahsil ko’rgan. Moemning shu yillarda kechirgan hayoti materiallari asosida yozilgan «Lambetlik Liza» (1897) romani mashhur. Shundan keyin Moem vrachlik ixtisosidan voz kechib, yozuvchilik bilan shug’ullangan. U asosan Frantsiyaning janubiy tomonlarida yashab, 60 yillik adabiy faoliyati davomida ko’plab roman, hikoya, pesa, adabiy-tanqidiy etyud va memuar asarlar yozgan.
Moem birinchi jahon urushi yillarida Britaniya razvedkasining xodimi sifatida bir qancha mamlakatlar, shu jumladan, Rossiyada ham bo’lgan va «Eshenden yoki  Britaniya agenti» (1928) hikoyalar to’plamida shu haqda naql qiladi.
Moem ilk p`esasi — «Ledi Frederik» (1907) ning katta muvaffaqiyat qozonganidan rag’batlanib, «Noma’lumlik» (1920), «Sadoqatli xizmati uchun» (1932) va «Sheppi» (1933) pesalarini yozgan. Uning  p`esalarida XX-asrning birinchi yarmidagi ingliz jamiyati hayoti manzaralari aks etgan.«Oy va choychaqa» (1919), «Shirin kulcha va pivo» (1930), «Teatr» (1937) va boshqa romanlar muallifi.
Moemning «Insoniy ehtiroslar zalvori» (1915) avtobiografiy romani, ayniqsa, mashhur bo’lib, unda roman qahramoni — yosh yigit va u bilan to’qnashgan kishilar talqinidagi nozik psixologizm hayot manzaralarining keng tasviri bilan tutashgan holda asarga o’zgacha badiiy latofat bag’ishlagan. «Notanish odam Parijda», «Oy va sariq chaqa» romanlari va ko’plab hikoyalari o’zbek tiliga tarjima qilingan .

Somerset Moem
UCH HIKOYA

CHUMOLI  BILAN  CHIGIRTKA 

Siz chumoli bilan chigirtka haqidagi hikoyani eshitganmisiz? Men bolaligimda maktabda shuni oʻrganishga majbur boʻlganman. Bu oddiygina hikoya boʻlib, yosh oʻquvchilarga ibrat boʻlishi kerak edi. Hikoya mehnatsevarlik gʻoyasini targʻib qilardi. Unga koʻra kimki mehnatkash boʻlsa, muvaffaqiyatga erishishi mumkin-u, kimki mehnat qilmasa, biror narsaga erisha olmaydi.

Hikoyada chumoli yoz boʻyi tinimsiz mehnat qiladi. U har kuni uyiga don tashiydi. Yoz oxiriga borib u qishga yetarli ozuqa gʻamlab qoʻyadi. Chigirtka esa umuman mehnat qilmasdan, oftobda toblanib qoʻshiq aytishdan boʻshamaydi.
Keyin qish keladi. Chigirtkaning ovqati boʻlmaydi. U chumolinikiga borib biror yegulik berishini soʻraydi.
«Sen yozda nima qilding?» – deya qarshi oladi uni chumoli.
«Qoʻshiq aytdim»? – deydi chigirtka. – Quyoshda tob-lanib qoʻshiq aytdim».
«Endi yana borib raqs tushishing mumkin», – deydi chumoli.

Oʻshanda bu hikoyani jinim suymagandi. U meni mehnatsevarlikka chorlay olmadi. U menda chumolilar berahm ekan, degan tasavvur uygʻonishiga va chumolilardan nafratlanishimga sabab boʻldi. Men qaerda chumoli koʻrsam uni bosib-yanchib, ezib oʻtib ketadigan boʻldim. «Bu sening chigirtkaga rahmsizlik qilganing uchun jazo», derdim.

Bundan bir necha kun ilgari menga chumoli bilan chigirtka hikoyasini yana eslatgan bir voqea sodir boʻldi. Men restoranga tushlik qilgani borgandim. U yerda doʻstim Jorj Ramseyni koʻrib qoldim. U stolda yolgʻiz oʻtirar va juda gʻamgin koʻrinardi.

– Salom, Jorj, – dedim unga.
– Ahvollaring yaxshimi?
– Unchalik emas, – javob qildi u.
– Nima boʻldi? – soʻradim stolga oʻtirayotib. – Yana ukang Tommi? Yana u tufayli muammomi?
– Ha, – dedi u. – Yana Tom.

Keling, sizga avvalo Tom haqida soʻzlab beray. Har qanday yaxshi oilaning bitta nomunosib a’zosi boʻlganidek, Jorjning oilasida oʻsha odam – ukasi Tom edi.
Boshda Tomning ishlari juda yaxshi edi. Uning yaxshigina biznesi, xotini va ikki bolasi bor edi. Kunlarning birida u ortiq ishlashni xohlamasligini aytib qoldi. U dam olishni, rohatlanib yashashni istab qolgandi.

U oilasi va ishini tashlab, Yevropaga joʻnab ketdi. Uning mablagʻi juda oz boʻlib, oʻylamasdan pullarini sovurardi. U hashamatli mehmonxonalarda turar, eng qimmat restoranlarda ovqatlanar, turli bazmlarga goʻzal ayollar bilan borardi. Qisqasi, u vaqtini juda xush oʻtkazar edi.
Uning oilasidagilar bu gaplardan xabar topishgach, afsus bilan bosh chayqashdi.
«Pullari tugagach, u qanday qilarkan?» – degan savol qiynardi ularni.
Tez orada bu savolga javob topildi. Tom hammaning yoqimtoyi edi. U juda xushchaqchaq boʻlib, doʻstlari ham juda koʻp edi. Puli tugagach, u doʻstlaridan qarz olardi.

Uning oladigan qarzi unchalik koʻp miqdorda boʻlmagani uchun doʻstlari odatda qarzni soʻrab ham oʻtirishmasdi. Men uni tez-tez uchratib turardim, u bilan hamsuhbat boʻlish menga yoqardi va har gal uni kayfiyati choq holda koʻrardim. Lekin har koʻrishganimizda u mendan qarz olardi.

Tom oʻzining odatiy xarajatlariga pulni doʻstlaridan olardi-yu, mabodo koʻproq pul kerak boʻlib qolsa, akasi Jorjning oldiga kelardi.
Jorj juda obroʻ-e’tiborli edi. U koʻp ishlar, pulni ham oʻylab sarflardi. U ukasining ham obroʻli odam boʻlishini xohlardi.
Tom akasiga hayotini oʻzgartirishga va agarda Jorj unga yetarli mablagʻ bersa, ishini qaytadan boshlashga va’da berdi.
Birinchi marta u akasidan olgan pullarni qimmatbaho mashina sotib olishga, ikkinchi safar Parijdagi mehmonxona maishatiga sarflab yubordi.

Jorj unga mutlaqo ishonmaydigan boʻldi. U Tomga pul berishdan bosh tortdi. Shundan soʻng oʻta dahshatli voqea yuz berdi. Tom qamoqxonaga tushib qolishi ma’lum boʻldi. Jorj bu voqeani eshitib, juda xafa boʻldi. Agar Tom qamoqqa olinsa, u va uning oilasi uchun bu narsa sharmandalik hisoblanardi.

Tom Kronshav ismli kishini katta miqdordagi pulga chuv tushirgan edi. Kronshav uni sudga bergan boʻlib, agar puli qaytarib toʻlanmasa, Tomning qamoqqa tushishi muqarrar edi. Turgan gapki, Tom uni toʻlolmasdi. Shuning uchun Jorjning 500 funt-sterling toʻlashdan boshqa iloji qolmadi.

Jorj pulni toʻlab boʻlgan kuniyoq, Kronshav bilan Tom Monte-Karloga joʻnab ketishdi. Ular Monte-Karloda Jorjning pullariga kayfu safo qilib birga yurishganini koʻrishibdi. Jorjning figʻoni falakka chiqdi. Men uni hech ham bunchalik jahldor holatda koʻrmagandim.

Shunday qilib yigirma yil davomida Tom baxtli hayot kechirdi. Yigirma yil davomida u goʻzal ayollar davrasida davron surdi. U qirq besh yoshga toʻlgan boʻlsa-da, anchagina yosh koʻrinardi. Uning doʻstlari koʻp edi.

Jorj butun umr mehnat qildi. U har kuni saharlab ishxonasiga borardi. U ishxonasini qorongʻu tushmasdan tark etgan kunini eslay olmaydi. U topganini yigʻib oilasi uchun sarfladi. Uning koʻngil yozish, hordiq chiqarishga mutlaqo vaqti boʻlmadi. Uning yoshi atigi qirq yettida boʻlsa-da, oltmish yoshli qariyaga oʻxshardi.

Jorj qariyotganidan mamnun edi.
«Tom ham qariyapti», degandi u bir kuni menga. «U yosh va chiroyliligida doʻst orttirishi oson edi. Toʻrt yildan soʻng u ellikka toʻladi. Oʻshanda nima qilarkan? Men ellikka toʻlganimda oʻttiz ming funt sterling miqdoridagi jamgʻarmam boʻladi. Tomda esa hech vaqo boʻlmaydi. Koʻramiz, umrni mehnat qilib oʻtkazgan yaxshimi yoki oʻynab?»
Men stulga oʻtirdim. Bechora Jorj. Unga ichim achishib ketdi.
– Bu gal nima boʻlibdi? – soʻradim undan.
Men Tom yana qanday xatolikka yoʻl qoʻydi ekan, deb oʻylardim. Uni politsiya ushladimikan yo yana qamoqqa tushdimikan?
– Men butun umr tinimsiz mehnat qildim, toʻgʻrimi? – asta gap boshladi Jorj.
– Bilaman, – dedim men.
– Tom oxirgi yigirma yil davomida biror-bir ishning boshini tutmay, bekor yurgani uchun qolgan umrini qashshoqlik va nadomatda oʻtkazishi kerak, toʻgʻrimi?
Tasdiqlashdan oʻzga ilojim yoʻq edi. Jorj gʻazabdan boʻgʻriqib ketdi. Uning shunchalik jahli chiqqandiki, hatto gapirolmay qoldi.
– Bir necha hafta ilgari Tom va bir qari kampirning unashtiruv marosimi boʻlib oʻtgandi, – dedi u nihoyat. – Kampirning yoshi shunchalik katta ediki, Tom uni bemalol oyi deb chaqiraverishi mumkin edi. Bugun u oʻlibdi. Tomga esa oʻzining bor mulkini qoldiribdi. Tomga uning yarim million funt-sterlingi, Londonda va qishloqda joylashgan hashamatli uyi meros boʻlib oʻtibdi, – dedi Jorj stolni alam bilan mushtlarkan.
Men bu vaziyatda oʻzimni kulgidan toʻxtata olmasdim. Baland ovozda kulib yubordim. Yaqin orada bunchalik kulgili voqeani eshitmagandim. Chigirtka chumolidan koʻra omadliroq chiqqandi.

Jorj meni oʻsha kungi kulgim uchun kechirmadi. U men bilan umuman gaplashmay qoʻydi. Tom esa meni tez-tez Londonning eng qimmat kvartalida joylashgan hashamatli uyiga tushlikka taklif qilib turadi.
Lekin u oʻzgarmagan. Hali ham uyidan chiqayotganimda mendan qarz soʻrab turadi.

Ingliz tilidan  Abror RAHIMOV tarjimasi

TILANCHI

Men Vera Kruzga Yukatonga boradigan kemaga ilinish uchun Mexikodan kelgan edim. Lekin bir kun avval dokerlarning ish tashlashi boʻlib, kema portga chiqa olmasligini eshitdim. Xullas, Vera Kruzda qolib ketdim. «Dalijensiz» mehmonxonasidan derazalari maydonga qaragan boʻlma olib, tongni shaharni kezish bilan oʻtkazdim. Jinkoʻchalarda tentirab, chiroyli hovlilarni tomosha qildim. Jimjimador qilib bezatilgan ibodatxonaga kirdim. Keyin esa koʻrishga arziydigan narsani koʻrib boʻlganimni tushunib, kungurali panjara devorlar bilan oʻralgan maydondagi salqin bir joyga oʻtirdim va viski buyurdim. Quyosh nurlari maydonni, u yerdagi chang bosgan daraxtlarni ayovsiz qizdirardi. Ulkan qora qargʻalar daraxtlarga qoʻnib, yerga tushishardi-da, toʻkindilarni titkilab, ibodatxona tomiga uchib chiqardilar.

Maydonni kesib oʻtayotgan odamlarni kuzata boshladim: negrlar, hindular, ispanlar; qora mum bilan fil tishining rangi bir-biridan farq qilganidek, ularning ranglari ham bir-biridan keskin ajralib turardi. Kun yorishishi bilan odamlar atrofimdagi stollarni toʻldira boshladilar. Asosan erkaklar nonushtadan avval ozroq ichish uchun kelishardi. Mahalliy gazetadan sotib olganimga qaramay, bolalar xuddi shu gazetani menga tiqishtira boshlashdi. Gard ham qoʻnmagan tuflimni tozlashga chogʻlangan bolalarga, chamamda, yigirma martacha “Yoʻq”, dedim. Bor mayda pullarimni berganimdan soʻng ham, hol-jonimga qoʻymayotgan tilanchilarga boy chayqab turishdan boshqa ilojim qolmadi. Bolasini sholroʻmol bilan orqasiga bogʻlab qoʻygan jikkakkina hindu ayol choʻpdek ozgʻin qoʻllarini choʻzdi. Oldimga qandaydir soʻqir kishilarni yetaklagancha bir toʻda bola keldi, mayiblar oʻzlarining mayib joylarini koʻrsatdi, yarimyalangʻoch goʻdaklar esa tinmay chaqa soʻradi.

Lekin kutilmaganda koʻzim bir tilanchiga tushdi. Boshqa tilanchilar va atrofimdagi stollarda oʻtirgan qora sochli odamlardan farqli tarzda, uning soch-soqoli qip-qizil edi, shunchalik qizil ediki, bir muddat koʻzimni uzolmay qoldim. Soqoli chigal boʻlib yotar, uzun sochi esa oylab taroq koʻrmagandek edi. Egnida shim bilan paxtalik toʻqima koʻylak, lekin bu shim bilan koʻylak shunchalik uvada ediki, egnidan toʻkilib ketay deb turardi. Men bunchalik ozgʻin odamni avval sira koʻrmagandim: uning oyoqlari, yalangʻoch qoʻllari qoqsuyak edi, koʻylagining yirtiqlaridan qovurgʻalari koʻrinib turardi. Tuproqqa bulangan oyoqlarining suyaklarini bemalol sanay olardingiz. U qari emasdi. Nari borsa, qirqlarda edi va u qanday qilib bunday ahvolga tushgan ekan, deb oʻylay boshladim. Ish topsa, jon deb ishlasa kerak, deb oʻyladim. Shuncha tilanchilar orasida faqat ugina bir ogʻiz ham gapirmadi. U miq etmasdi. Hatto qoʻlini ham choʻzmasdi. Faqat yuzingizga qarab turardi. Lekin shunaqa qarardiki, koʻzlarida baxtsizligu alam qotib qolganini sezardingiz. Qarashi kishini dahshatga solardi. Bir soʻz demay sizga tikilgancha uzoq turardi. E’tibor bermasangiz, asta yurib narigi stol tomon ketardi. Agar unga hech narsa berishmasa, norozi boʻlganini ham bilmasdingiz. Biror kishi tanga sadaqa qilmoqchi boʻlsa, u xiyol oldinga yurib, qoʻlini choʻzardi-da, tangani olib lom-mim demay nari ketardi. Choʻntagimda ortiqcha pul qolmagandi. Shuning uchun u qoshimga kelganda bosh chayqab, ispanlar tilanchilarga “yoʻq” deganda ishlatadigan muloyim soʻzni aytdim.

Lekin u bunga e’tibor bermadi. Ayanchli nigohini menga qadagancha boshqa stollar oldida qancha turgan boʻlsa, mening qarshimda ham shuncha muddat turdi. Uning qiyofasida qandaydir ayanchli bir ifoda bor edi. Devonaroq odamga ham oʻxshab ketardi. Nihoyat, u nari ketdi.

Soat bir boʻlgandi. Tushlik qildim. Biroz mizgʻib, oʻrnimdan turganimda havo hali ham juda issiq edi, lekin kechga yaqin derazadan esayotgan shabada meni yana maydonga undadi. Gumbazli darvoza tagidagi joyimga oʻtirib, viski buyurdim. Asta-sekin odamlar restoran stollarini toʻldira boshlashdi. Orkestr kuyini chaldi. Yana, tufli tozalovchilar tuflimni tozalash uchun rozilik soʻrab yalinishdi, gazeta sotuvchi bolalar gazetalarini tiqishtirishdi, tilanchilar sadaqa soʻrashdi. Yana, oʻsha qizilsoqol gʻalati kimsaga koʻzim tushdi va uning har bir stol oldida toʻxtab turishini kuzata boshladim. U mening qoshimda toʻxtamadi. Chamamda, ertalab hech narsa bermaganimdan keyin meni eslab qolib, yana urinish foydasiz, deb oʻyladi. Meksikaliklar orasida qizil sochlisi kam uchraydi. U kemasidan ayrilib, asta-sekin shunday ayanchli ahvolga tushib qolgan amerikalik, angliyalik yoki skandinaviyalik dengizchi boʻlishi ham mumkin, degan oʻy keldi miyamga. U qayoqqadir gʻoyib boʻldi.

Boshqa qiladigan ishim yoʻqligidan, qornim och boʻlsa-da, biroz oʻtirdim. Keyin ovqatlanib olgach, yana boʻlmamga qaytib keldim. Uyqu vaqtigacha choʻzildim. Bugungi kun judayam choʻzilib ketgani koʻnglimdan kechdi. Yana necha kun bu yerda qolishga majburligimni hisoblamoqchi boʻldim.

Birozdan keyin uygʻonib ketdim va qaytib koʻzim ilinmadi. Xona juda dim edi. Derazani ochib, ibodatxona tarafga qaradim. Oy koʻrinmasdi. Charaqlab turgan yulduzlar shu’lasida ibodatxona elas-elas qorayib koʻrinardi. Tomining qirralarida va qubbasidagi xoch ustida qargʻalar uymalashardi. Har zamon-har zamonda ular sal-pal qimirlab qoʻyishardi. Bu menga gʻayritabiiy ta’sir qildi. Nima uchundir xayolimga yana oʻsha qizilsoch kimsa keldi va koʻnglimdan qoʻqqisdan uni avvallari ham qaerdadir koʻrganimni yodga soluvchi bir tuygʻu kechdi. Shu xayol bilan uyqum ham qochib ketdi. Qizilsoqol bilan avvallari ham yuzma-yuz kelganimni his qildim. Ammo bu voqea qachon va qaerda boʻlganini eslay olmasdim.

Tongga yaqin biroz salqin tushgach, uxlab qoldim.

Vera Kruzdagi ikkinchi kunim ham xuddi birinchisi kabi oʻtdi. Lekin endi qizil sochli tilanchini kuta boshladim. U kelib yonimdagi stollar oldida turganida tilanchiga diqqat bilan razm soldim. Uni ilgari qaerdadir koʻrganimga amin boʻldim. Hatto bir paytlari uni taniganimni, u bilan gaplashganimni ham eslay boshladim. Lekin bularning barchasi qachon va qanday vaziyatda roʻy berganini sirayam eslay olmayotgandim. U yana mening qoshimda toʻxtamay oʻtdi. Koʻzlari koʻzimga tushganda ularga tikilib “yilt” etgan xotira qidirdim. Yoʻq. Adashgan boʻlsam-chi, deb oʻyladim. Lekin qachonlardir hayotimda unga duch kelganman, degan tuygʻu meni tark etmayotgandi. U yo ingliz, yo amerikalik ekanini aniq bilardim. Unga bir nima deyishga tortindim. Vaqtim juda sekin oʻtdi.

Yana bir kun keldi, yana bir tong, yana bir oqshom. Oʻsha kuni yakshanba edi. Maydon har doimgidan ham gavjum. Kungurali darvoza tagidagi stollar ham toʻldi. Odatdagidek, qizil sochli tilanchi ham oʻzining ayanchli sukuti, uvada kiyimlari-yu, adogʻi yoʻq musibati bilan keldi. Men odamlarni tilanchilardan qoʻriqlab yurgan politsiyachini koʻrganimda, u ikki stol narida turgandi. Politsiyachi uning yelkasiga bir musht tushirdi. Zarbadan tilanchi gandiraklab ketdi. Oʻrnidan turgach, indamay asta-sekin nari yurdi.

Shu payt hammasi yodimga tushdi. Butunlay unutganim — ismidan boshqa hamma narsa. U meni taniganiga shubham yoʻq edi. Chunki yigirma yil ichida men unchalik oʻzgarmagandim. Shuning uchun ham u, birinchi kuni ertalabni hisobga olmaganda, biror marta ham mening qarshimda toʻxtamadi. Ha, yigirma yil burun men u bilan tanish edim. Oʻshanda qishni Rimda oʻtkazayotgandim. Har kuni kechqurun xushta’m makaronlari-yu, oʻtkir vinosi bilan mashhur Viya Sistinadagi restoranda ovqatlanardim. Ingliz va amerikalik san’atshunoslaru uch-toʻrt yozuvchi bu yerga har doim kelib turardik. Tunimiz shu yerda adabiyot va san’at haqidagi oxiri yoʻq bahsu tortishuvlar bilan oʻtardi. U restoranga rassom doʻsti bilan kelardi. Oʻsha paytlari taxminan yigirma ikki yoshlarda edi. Koʻk koʻzlari, qirra burniyu, qizil sochlari oʻziga juda yarashib tushgandi. Ilgari amerika bogʻdorchilik tashkilotida ishlagani uchun Markaziy Amerika haqida juda koʻp gapirardi. Lekin keyinchalik yozuvchi boʻlishga bel bogʻlab, u yerdagi ishidan voz kechgandi. Takabburligi bois bizning davramizga qoʻshilmasdi. Ustiga-ustak, bizlarni befoyda odamlar deb hisoblardi va buni yuzimizga aytishdan ham toymasdi. Yozgan narsalarini bizga koʻrsatmasdi. Chunki bizning fikrimiz uning uchun bir chaqaga ham qimmat edi. U haddan tashqari kibrli edi. Oʻziga cheksiz ishonchini koʻrgan ayrim doʻstlari ham unga taassub qilishardi. Undagi oʻsha koʻtarinki kayfiyat, matonat, kelajakka boʻlgan ishonch hozir yodimga tushdi.

Yoʻq, bu tilanchi oʻsha yigit boʻlishi mumkin emas, dedim oʻzimga oʻzim. Lekin, baribir, ich-ichimdan bunga amin edim. Oʻrnimdan turdim-da, viski haqini toʻlab, uni topish uchun maydonga chiqdim. Fikrlarim chuvalashib ketgan, oʻzim esa esankirab qolgandim. Koʻz oldimdan tilanchining qiyofasi ketmas, nima voqea yuz berib u bu koʻyga tushganini bilishni xohlardim. Oʻsha magʻrur yigitning shu ahvolga tushganiga sira ishongim kelmasdi. Ey, xudo, u nega bunday xarob holga tushdi, deb oʻzimdan oʻzim tinmay soʻrardim. Qanday koʻrgiliklar uning irodasini sindirdi ekan? Qanday xomxayollar ketidan borib u shu koʻyga tushib qoldi ekan? Unga qanday yordam bersa boʻladi, deb soʻrardim oʻzimdan. Maydonni aylanib chiqdim. Biroq kungurali darvoza atrofidayam u yoʻq edi. Orkestr oʻtirgan sahna tevaragidagi olomon orasida boʻlishi amrimahol edi. Kech kira boshlagandi. Uni topolmayman, deb qoʻrqdim. Keyin ibodatxona tomonga qarab yurdim va uning zina ustida oʻtirganini koʻrdim. Eski tanishimning ayanchli koʻrinishini tasvirlab berolmayman. Hayot uni sindirgan, keyin majaqlab, mana shu ibodatxonaning tosh zinalariga uloqtirgandi. Yoniga bordim.

“Rim esingizdami?”, deb soʻradim.

U qilt etmadi. Javob ham bermadi. Xuddi yonida men yoʻqdek jim turaverdi. U menga qaramadi. Koʻzlari zina yonida qichqirib, nimanidir yulqishayotgan qargʻalarda qotib qolgandi. Nima qilishni bilmadim. Choʻntagimdan pul chiqarib, qoʻliga tutqazdim. U pulga qaramadi. Lekin qoʻli sal qimirlab, choʻpdek barmoqlari pulni qisdi-da, gʻijimladi. Keyin puldan kichkina qogʻoz koptokcha yasadi va kutilmaganda uni bosh barmogʻiga qoʻyib, qichqirayotgan qargʻalar tomonga irgʻitdi. Beixtiyor boshimni oʻsha yoqqa burib, qushlardan biri pulni choʻqib uchib ketganini koʻrdim. Yonimga qaraganimda esa tilanchi ketgandi.
Vera Kruzda yana uch kun qoldim. Uni boshqa uchratmadim.

CHANDIQLI  KISHI 

Dastlab yuzidagi chandigʻi tufayli u mening e’tiborimni tortgandi. Chandiq enli va qizgʻish boʻlib, uning iyagigacha tushgandi. Bu chandiq xunuk jarohatdan dalolat berar va men uni qilich yoki snaryad parchasining ishi boʻlsa kerak, deb oʻylagandim. Bu yerlarda uning toʻladan kelgan, kulimsirab turadigan yuzi koʻzga gʻalati koʻrinardi. Uning yuz bichimi qoruvli gavdasiga nomutanosib edi. Kelbatidan oʻrta boʻyli odamlarga qaraganda kuchli koʻrinardi. Men uni doimo koʻp kiyilgan koʻlrang kostyumda, moshrang koʻylak va soyaboni katta eski shlyapada koʻrardim. Aft-angori xiyla kir edi. Har kuni odam gavjum paytida u Gvatemala Sitidagi Palas Otelga kelar va lotereya biletlarini sotishga urinardi. Men hech qachon bu biletlarni sotib olganini koʻrmaganman, ammo gohi-gohida unga ichish uchun biror narsa taklif qilishayotganiga koʻzim tushardi. U stollar orasidan yurar, biroz kulimsiragan qiyofada har bir stol oldida toʻxtab, lotereya biletlarini taklif qilar va oʻziga e’tibor berishmagan paytlarda xuddi shunday tabassum bilan nari ketardi. Nazarimda, u koʻpincha shirakayf yurardi.

Bir kuni kechqurun tanishim bilan qovoqxonada oʻtirganimizda oʻsha chandiqli kishi bizning oldimizga keldi. Adashmasam, bu yerga kelgan paytlarimdan beri yigirmanchi martadir, u menga lotereyalarini choʻzdi. «Yoʻq» degan ma’noda boshimni chayqadim. Lekin hamrohim iltifot bilan unga salom berdi.

«Ishlar qalay, general?»
«Uncha yomon emas. Biznes yurishmayapti, lekin bundan battar boʻlishi ham mumkin edi».
«Nima ichishni xohlaysiz, general?»
«Brendi».
U brendini ichdi va qadahni qaytib peshtaxtaga qoʻydi. Hamrohimga qarab bosh irgʻadi.
«Rahmat».
Shunday deb u ortiga burildi va bizdan nariroqda turgan odamlarga lotereyalarini taklif qila boshladi.
«Doʻsting kim? — soʻradim men. — Yuzidagi chandigʻi juda vahimali-ku»
«Ha, chandiq uning husniga husn qoʻshmagan, toʻgʻrimi»?..

U nikaragualik quvgʻindi. Yoʻltoʻsar va bosqinchi boʻlgani bilan baribir oshna sifatida yomonmas. Gohi-gohida men unga ozroq chaqa beraman. U isyonda qatnashgan, qoʻzgʻolonchilar qoʻshinida general edi. Agar oʻqi tugab qolmaganida, hukumatni agʻdarardi va hozir u Gvatemalada lotereya sotib yurish oʻrniga harbiy ministr boʻlardi. Uni shtabi bilan birga qoʻlga olishib, harbiy sudda sud qilishdi. Oʻzing bilasan, bu davlatlarda bunaqa ishlarni hash-pash deguncha tinchitishadi. U tongda otuvga hukm qilindi. Nazarimda, qoʻlga olingandayoq u oʻzini nima kutayotganini bilgan. Hukm ijro etiladigan paytgacha u vaqtni turmada oʻtkazdi. Qamoqxonada ular jami besh kishi edi, hammalari vaqtni poker oʻynab oʻtkazishdi. Yutuqni hisoblashda ular gugurt choʻplaridan foydalanishdi. Aytishicha, hayotda hech qachon bunchalik omadsizlikka uchramagan: u ketma-ket, butun oʻyin davomida yutqazdi. Tong otib, askarlar qamoqxonadan ularni qatl qilish uchun olib chiqishga kelishganlarida, u bir odam hayotida ishlatishi mumkin boʻlganidan ham koʻproq gugurt choʻpini boy bergandi.
Ular qamoqxona hovlisiga olib chiqildi va beshovi ham yonma-yon, devorga tirab turgʻazildi, qurollangan guruh ularga yuzma-yuz turardi.
Orada ozroq tanaffus boʻldi va oshnamiz guruhni boshqarayotgan ofitserdan nima uchun uni kutishga majbur qilishayotganini soʻradi.Ofitser qoʻshin qoʻmondoni — general qatlda ishtirok etishga xohish bildirganini va uning yetib kelishini kutishayotganini aytdi.
«Demak, bitta sigaret chekib olishga vaqtim bor ekan»,
dedi bizning oshnamiz.

Biroq u endigina sigaretini yondirganida general hovliga kirib keldi.Odatdagi rasmiyatchiliklar bajarildi vageneral mahkumlarda:«Qatl ijro etilishidan avval qanday tilaklaring bor?»,deb soʻradi. Besh kishidan toʻrttasi «yoʻq» degandek boshlarini chayqashdi. Lekin bizning oshnamiz:
«Ha, men xotinim bilan vidolashsam degandim», dedi
«Yaxshi,-dedi general.-Bunga e’tirozim yoʻq. U qaerda?»
«Qamoqxona eshigi oldida kutib turibdi».
«Besh minutdan koʻp vaqt bermayman».
«Bu vaqt yetib ortadi ,janob general».
«Uni chetga olib chiqinglar».

Ikkita askar oldinga chiqdi va mavhum isyonchi ularning oʻrtasida, koʻrsatilgan joyga yurib bordi. General bosh irgʻab rozilik berganidan soʻng, qurollangan guruhni boshqaruvchi zobit otishga buyruq berdi va toʻrt kishi yiqildi. Ular gʻalati tarzda, birin-ketin, besoʻnaqay harakatlar bilan yiqilishdi. Xuddi jonsiz qoʻgʻirchoqday. Ofitser ularga yaqinlashdi va bitta chalajon mahkumning ustiga kelib, revolverini boʻshatdi. Bu payt oshnamiz sigaretini chekib boʻldi.

Deraza qiya ochildi. Ayol hovliga tez-tez yurib kirdi, keyin qoʻqqisdan qoʻli koʻksida, toʻxtadi. U yigʻlab yubordi va uzatilgan qoʻllari bilan oldinga yugurdi.

«Jin ursin», dedi general.

Ayol qora kiyimda, sochlarida toʻr, yuzi esa murdanikidek oppoq oqarib ketgan. U boʻy yetgan qizdan biroz kattaroq koʻrinar, kichkina chiroyli yuzli va katta koʻzli hurliqo edi. Yugurganida ogʻzining xiyol ochilgani va chiroyli yuzidagi iztirob unga shunday nazokat bagʻishladiki, hatto qarab turgan bee’tibor askarlar ham hayratdan «eh» deb yuborishdi.

Isyonchi uni qarshi olish uchun bir-ikki qadam oldinga yurdi. Ayol oʻzini uning qoʻllariga otdi va «jonim» degan ehtirosli hayqiriq bilan isyonchi lablarini uning lablariga bosdi. Shu payt u yirtiq koʻylagi ichidan pichoq sugʻurib oldi — hayronman, qanday qilib u pichoqni yashirib yurishni uddalagan ekan — va ayolning boʻyniga pichoq urdi. Kesilgan shohtomirdan tirqirab qon otildi va isyonchining koʻylagini boʻyadi. Keyin u qoʻllari bilan ayolni mahkam ushlab, lablarini uning lablariga bosdi.
Bu shunchalik tez roʻy berdiki, koʻpchilik nima boʻlganini anglamay ham qoldi, lekin boshqalar dahshatdan baqirib yuborishdi: askarlar oldinga sakrashib, uni ushlab olishdi. Qizni esa yerga yotqizishdi, biroq endi qonni toʻxtatishning iloji yoʻqligini bilishardi. Birozdan keyin qizning oldiga tiz choʻkib turgan ofitser oʻrnidan turdi.

«Qiz oʻldi», pichirladi u.
Qoʻzgʻolonchi choʻqinib oldi.
«Nima uchun bunday qilding?», soʻradi general.
«Men uni sevardim».

Toʻplanib turgan odamlar «oh» tortib yuborishdi va taajjub bilan qotilga qarashdi. General sukut saqlab, unga biroz tikilib qaradi.

«Bu mardlik, — dedi general nihoyat, — men bu odamni qatl etolmayman… Mashinamni olib uni chegaraga eltib qoʻyinglar. Men seni hurmat qilaman, senor. Chunki bir jasur erkak boshqa jasur erkakni hurmat qilishi kerak».
Isyonchi bir soʻz demay, ikki askar oʻrtasida, kutib turgan mashinaga qarab yurdi.
Doʻstim gapirishdan toʻxtadi va men jimib qoldim. Aytishim kerakki, u gvatemalalik edi va menga ispan tilida gapirdi. Men ham uning aytganlarini qoʻlimdan kelgancha sizga hikoya qildim, biroq uning ancha boʻrttirilgan nutqini oʻzgartirishga uringanim yoʻq. Rostini aytganda, meningcha, bu hikoyaga yarashadi.
«U chandiqni qanday qilib orttirgan?» — soʻradim men nihoyat.
«Oʻ-oʻ, bunga shisha butilka sabab boʻlgan. U ochayotgan paytda idish yorilib ketgan. Zanjabil vinosining idishi».
«Bu narsani umuman yoqtirmayman», dedim men.

Ingliz tilidan Alisher Otaboyev tarjimalari