Айтишларича, жуда қадим замонда авар тилида сўз кам бўлган. «Ҳаёт», «озодлик», «мардлик», «дўстлик», «олижаноблик» каби тушунчалар битта сўзда ифодаланган экан. Майли, бошқа бировлар менинг камсонли халқимнинг тилини қашшоқ деб айтишса айтишар. Лекин мен ўз туйғуларимни, фикр­ларимни ўз она тилимда қандай хоҳласам шундай ифодалай оламан, бунинг учун мен бошқа тилнинг ёрдамига муҳтож эмасман…

Расул Ҳамзатов
ОНА ТИЛИ ҲАҚИДА

Майли, қашшоқ бўлсин, майли, беҳашам,
Лекин менинг учун азиз ва суюк.
Жаҳон минбаридан янграмаса ҳам,
Она тилим менга муқаддас, буюк.

Тилни ўрганмасдан шеър ёзишга уринган одам сузишни билмасдан чўмилиш учун ўзини саркаш дарёга ташлаган телбага ўхшайди.

Баъзан одамлар миясида фикр бўлгани учун эмас, шунчаки тили қичиб тургани учун гапиради. Баъзан одамлар юрагига туйғулар сиғмаётгани учун шеър ёзишмайди, балки… Тўғриси, уларнинг нима учун шеър ёзишаётганини ҳам тушунтириш қийин…
Бундай одамлар шеър бошлашдан аввал дунёда нималар рўй бераётганига бир қур назар ташламайди. Дунё қандай мусиқа, қўшиқ ва оҳангларга йўғрилганини тушунишни истамайди.
Шундай кезлари улардан сўрагинг келади: нима учун одамга кўз, қулоқ ва тил керак? Нега одамнинг кўзи иккита, тили эса битта? Негаки, шу битта тил қандайдир сўзни оғиздан ташқарига чиқариб юборишдан аввал иккита кўз атрофга қараши, икки қулоқ атрофда нималар рўй бераётганини эшитиши керак.

Тилдан кўчиб — оғиздан чиқиб кетган сўз тоғнинг эгри-бугри сўқмоғидан равон йўлга чиққан отга ўхшайди. Яна сўрагинг келади: тилдан кўчган сўзни юракда қўноқ қилмасдан оғиздан ташқарига чиқариб юборавериш мумкинми?

Сўз оддий нарса эмас. У — ё қарғиш, ё дуо, ё эзгулик, ё қайғу, ё сўкиш, ё олқиш, ё ёлғон, ё ҳақиқат, ё ёғду, ё зулмат.

Сўз янграган яралмай олам,
Шундай дерлар келтириб имон.
У қандай сўз: тавбами, қасам?
У қандай сўз: ўтинчми, фармон?

Емирилиб бормоқда олам,
Демак, бир сўз керак бегумон.
Унда бўлсин тавба ва қасам,
Унда бўлсин ўтинч ва фармон.

Менинг ёш танишим шундай деганди: айтган сўзимга, ичган қасамимга ўзим хўжайинман, хоҳласам — амал қиламан, хоҳласам — амал қилмайман.
Эҳтимол, бундай йўл тутиш ўша танишим учун бўлаверар. Лекин ёзувчи ўз сўзининг, қасамининг, қарғишининг ҳақиқий хўжайини бўлиши керак. Ахир, у битта нарса учун икки бор қасам ичмайди. Умуман олганда, кўп қасам ичадиган одамнинг ёлғончидан фарқи йўқ…

Айтишларича, жуда қадим замонда авар тилида сўз кам бўлган. «Ҳаёт», «озодлик», «мардлик», «дўстлик», «олижаноблик» каби тушунчалар битта сўзда ифодаланган экан. Майли, бошқа бировлар менинг камсонли халқимнинг тилини қашшоқ деб айтишса айтишар. Лекин мен ўз туйғуларимни, фикр­ларимни ўз она тилимда қандай хоҳласам шундай ифодалай оламан, бунинг учун мен бошқа тилнинг ёрдамига муҳтож эмасман…

ШУНДАЙ ҲИКОЯ ҚИЛИШГАНДИ. Москвадами ёки бошқа катта шаҳар кўчасида лак сайр қиларди. Бирдан доғистонликка хос кийинган одамни кўриб қолди. Ўзига яқин олиб, суҳбатлашгиси келди. Йўлини тўсиб чиқиб, юртдошига лак тилида мурожаат қилди. Юртдоши унинг гапини тушунмаганини англатиб, бошини чайқади. Лак унга қўмиқ тилида, лезгин тилида, тат тилида гапириб кўрди. Хуллас, лак қайси тилда гапирмасин, доғистонликка хос кийинган одам унинг гапини тушунмади. Шунда лак рус тилида гапирди. Маълум бўлишича, ўша киши авар экан. Авар дарҳол лакни койишга тушди:
— Сен қандай доғистонликсан, сен қандай юртдошсан ўзи, агар авар тилини билмасанг? Сен доғистонлик эмас, ўқимаган туясан.
Мен бу баҳсда миллатдошим ёнини ололмайман. Албатта, бекордан-бекорга лакни койигани учун эмас. Чунки лак авар тилини билиши ёки билмаслиги мумкин эди. Муҳими, у ўз она тили — лак тилини биларди. Бундан ташқари, у Доғистондаги бошқа тилларда гапирган, авар эса ўша тилларни билмаган.

Абутолиб бир сафар Москвада катта кўчада келаётган йўловчидан бозор қаердалигини сўрамоқчи бўлди. Бу йўловчи инглиз экан. Москва кўчаларида хорижликларнинг учраши оддий бир ҳол.
Албатта, инглиз Абутолибнинг гапини тушунмасдан инглизчалаб қайта сўраган. У кейин франтсузча, сўнгра испанча ва ўзи биладиган бошқа тилларда гап нимадалигини сўраб кўрган.
Абутолиб эса инглизга мақсадини олдин русча, кейин авар, лак, лезгин, дарғин, қўмиқ тилларида тушунтирган.

Хуллас, суҳбатдошлар бир-бирини тушунмасдан ажралишган. Бу воқеани эшитган жуда маданиятли доғистонлик икки яримта инглизча сўзни билгани учун Абутолибга ақл ўргатган:
— Кўраяпсанми, маданиятлилик шундай пайтда билинади. Агар сен озгина маданиятли бўлиб инглизчани билганингда, у билан гаплашардинг.
— Шундайликка шундай, — деган унга Абутолиб. — Нега сен инглизни мендан маданиятли ҳисоблаяпсан? Ахир, у ҳам мен гапирган биронта тилни билмади-ку.

Мен учун дунёдаги тиллар — осмондаги юлдузлар. Албатта, мен барча юлдузлар бирлашиб, осмоннинг ярмини эгаллайдиган битта катта юлдузга айланишини истамайман. Бунинг учун Қуёш бор. Майли, барча юлдузлар ўз ҳолича чарақласин. Майли, ҳар бир халқнинг ўз юлдузи бўлсин. Мен ўз юлдузимни — она тилим авар тилини севаман. Мен пастқам тоғлар тагида ҳам катта олтин заҳираси бўлиши мумкин, деб айтадиган геологлар гапига ишонаман.
— Яратганнинг ўзи болаларингни она тилида гапиришдан бенасиб этсин, — бир аёл бошқа аёлни шундай қарғаган эди…

ЁН ДАФТАРЧАДАН. Парижда доғистонлик рассомни учратиб қолдим. У инқилобдан кейин Италияга кетган, ўша жойда уйланган ва юртига қайтмаган. Тоғликлар анъанаси бўйича тарбия кўрган доғистонликнинг янги мамлакатга кўникиши қийин кечибди. Дунё бўйлаб кезиб чиққан рассом охири гўзал пойтахт шаҳардан қўним топибди. Аммо қайда кезмасин, соғинч ажралмас йўлдош бўлибди. Мен бўёқлар орқали суратларга кўчган соғинчни кўргим келди ва рассомдан ижод намуналаридан кўрсатишини сўрадим.
Рассом «Ватан соғинчи» суратини кўрсатди. Унда италян аёл (рассомнинг хотини) қадимий аварликлар кийимида тасвирланган. Аёл тоғдаги булоқ ёнида, қўлида готсатлинлик усталар тайёрлаган кумуш кўза. Тошлар орасидаги овул қайғули — қора рангда, ортидаги тоғ ҳам қорамтир. Чўққиларни туман қоплаган.
— Туман — бу тоғларнинг кўз ёши, — дея изоҳ берди рассом. — Тоғ ёнбағридан туман сузиб ўтганда, қоялар устида томчилар пайдо бўлади. Туман, бу — мен.

Бошқа расмда тиканли бута шохида ўтирган қуш тасвирланган. Бундай тиканли бута — чангаллар, тошлар орасида ўсади. Қуш сайраяпти, уйнинг деразасидан ғамгин таниш аёл қараб турибди. Менинг суратга қизиқиш билан қараб турганимни кўрган рассом тушунтиришга уринди:
— Бу сурат қадимий авар афсонаси асосида яратилган.
— Қандай афсона?
— Қушни ушлаб, қафасга солишади. Қафасга қамалган қуш кечаю кундуз фақат битта сўзни такрорлайверган: Ватан, Ватан, Ватан… Мен ҳам ўтган йилларда фақат шу сўзни такрорладим. Қушни ушлаб турган киши ўйга толди: «Унинг ватани қандай экан, қаерда экан? Эҳтимол, жаннат қушлари ва жаннат дарахтлари бор гуллаб-яшнаган бир ўлкадир. Яхшиси, қушни қўйиб юбориб, қайси томонга учишини кузатайин. Менга қушча мўъжизавий мамлакат йўлини кўрсатар». У олтин қафаснинг туйнугини очди, қуш озодликка чиқди. Қуш ўн қадамча учиб, силлиқ тошлар орасида ўсган чангал шохига қўнди. Шу чангал шохлари орасида қушнинг уяси бор экан… Мен ҳам ўз Ватанимга қафаснинг деразасидан тикилиб турибман, — дея ҳикоясини тугатди рассом.
— Нега унда ўз овулингга қайтмаяпсан?
— Энди кеч. Ўз вақтида мен Ватандан қайноқ юрагимни олиб кетгандим, энди унга кексайган суягимни олиб қайтаманми?

Париждан қайтганимдан кейин рассомнинг қариндошларини излаб топдим. Ҳайратланарлиси, унинг онаси ҳали ҳаёт экан. Онасининг уйига тўпланган қариндошлари ўз Ватанини ташлаб кетиб, уни ўзга ерларга алмашган ўғил ҳақидаги ҳикояни ғамгин тинглашди. Улар адашган ўғилни кечиргандай бўлишди, тирик эканидан суюнишди. Шунда бирдан онаси сўраб қолди:

— Сизлар аварча сўзлашдингларми?
— Йўқ, биз таржимон ёрдамида гаплашдик. Мен русча гапирдим, у франтсузча.

Она юзига қора чодрасини туширди, бизда оналар ўз ўғлининг ўлганини эшитганда шундай қилишади. Уйнинг томига ёмғир томчиларди. Биз Аваристонда ўтирардик. Эҳтимол, ҳозир дунёнинг нариги четидаги Париж шаҳрида Доғистоннинг адашган ўғли ҳам ёмғир томчилари овозини тинглаётгандир. Узоқ жимликдан кейин она деди:
— Расул, сен янглишибсан, менинг ўғлим аллақачон ўлган экан. Агар менинг ўғлим ҳаёт бўлганида, авар онаси ўргатган тилни унутмаган бўларди.

ЭСДАЛИКДАН. Авар театрида ишлаб юрган вақтларим эди. Тоғликларни драма санъатидан баҳраманд этиш ниятида спектакл декоратсиялари, ки­йимлари, жиҳозларни (бу лаш-лушларни эшакларга юклардик, айримларини актёрлар ўзлари билан оларди) овулдан-овулга олиб ўтардик. Театрда ўтказган даврим тез-тез эсимга тушади.
Спектаклдаги оммавий саҳналарда ижро этишим учун кичик рол ҳам беришарди, лекин асосан суфлёрлик вазифасини бажарардим…
Эсимда, театримиз билан тоғнинг юқори қисмида жойлашган Гуниб овулига бордик. Маълумки, илгари таниш бўлмаса ҳам шоир шоирга меҳмон. Гуниблик шоир тўғрисида эшитгандим, лекин ҳали учрашмагандик. Мен ўша шоирнинг уйига меҳмонга бордим ва гастрол кунлари уларникида турдим.
Меҳмондўст мезбонлар мени шундай сийлашдики, ҳатто ўзимни ноқулай сеза бошладим. Айниқса, шоирнинг онаси менга жуда меҳрибонлик кўрсатди.
Бу меҳмондўст хонадондан кетар эканман, ташаккуримни изҳор қилишга сўз тополмадим. Хайрлашаётган вақтимда шоирнинг онаси билан бир муддат ёлғиз қолдик. Мен-ку тушунаман, онага ўғил ҳақида яхши гап айтсангиз ёқади. Шу боис гуниблик шоир ижодининг камтарона баҳосини билсам ҳам онасига уни мақташга уриндим. Айтдимки, ўғлингиз жуда пешқадам шоирлардан, ҳар доим долзарб мавзуларда шеър ёзади.
— Эҳтимол, у пешқадам шоирдир, — дея гапимни бўлди онаси, — лекин унинг истеъдоди йўқ. Эҳтимол, унинг шеърлари долзарб мавзудадир, лекин шеърларини ўқисам уйқум келади. Расул, ўйлаб кўр, бу нима деган гап ўзи? Ўғлим сўзлашни ўргана бошлаганда уни тушунмасдим, тушунмасам ҳам овозини эшитганимдан қувонардим. Энди сўзлашнигина эмас, шеър ёзишни ҳам ўрганди, лекин шеърлари зериктириб, уйқумни келтиради. Дейдилар, аёлнинг ақли кўйлагининг этагида бўлади. Ўтирса, ҳаммаси жойида, турдими, бас, ақли этагидан думалаб пастга тушади. Менинг ўғлимда ҳам шундай: стол атрофида ўтириб овқатланаётган вақтида ажабтовур гапиради, ҳамма сўзлари тушунарли, овқатланиб бўлиб ижод столига ўтириши билан ўзгаради, оддий ва ёқимли сўзларнинг ҳаммасини унутади-қўяди. Ундан фақат сийқа, зерикарли, хом-хатала сўзлар чиқади.

Бу воқеани эслар эканман, Оллоҳдан ўз тилимни йўқотиб қўймасликни сўрайман. Мен шундай ёзайинки, улар онамга, опамга, ҳар бир тоғликка, китобимни қўлига олган ўқувчига тушунарли бўлсин. Мен уларни зериктиришни эмас, уларга қувонч бағишлашни истайман. Агар менинг тилим ўзгаларга тушунарсиз, ёқимсиз, зерикарли бўлиб қолса, бир сўз билан айтганда, тилимни йўқотиб қўйсам, менга ҳаётда бундан ортиқ кулфат йўқ.

Эсимда, баъзан овулимиздаги кексалар масжид олдида тўпланиб, айрим масалаларни муҳокама қилишарди. Мен ҳамма тўплангунча отамнинг шеър­ларини ўқиб берардим. Бола бўлсам ҳам шеърларни жўшиб(айтиш мумкинки, ҳаддан зиёд жўшиб), бор овозда, ўзимга ёққан сўзларни дона-дона қилиб талаффуз билан ўқирдим. Мисол учун отамнинг янги «Садада бўри ови» шеърини ўқир эканман, «тс» ҳарфини тишларимнинг орасидан ўтказиб чийиллатиб талаффуз қилардим. Ўйлардимки, шундай ўқилса жарангдорроқ чиқади ва яхшироқ таассурот қолдиради.

Отам ҳар сафар сўзни тўғри талаффуз қилиб, дер эди:
— Сўз ёнғоқ эмас, уни тош билан қарсиллатиб чақадиган. Ёки сўз саримсоқ ҳам эмас, уни тош билан ҳавончада майдалашга ҳожат йўқ. Ёки сўз тошлоқ ер эмас, уни қийналиб шудгор қиладиган. Сўзни зўриқтирмасдан эркин айт, тишингни тишингга босиб ўзингни қийнама.
Мен сатрни қайтадан ўқидим, яна сўзни илгаригидай талаффуз қилдим. Шу вақт онам уйимизнинг томидан менга қараб турарди.
Отам жаҳл билан онамга бақирди:
— Ҳеч бўлмаса ўғлингга сен ўргат.
Онам мен учун қийин бўлган сўзни отам хоҳлагандай талаффуз билан айтди.
— Эшитдингми! Энди сен айт.
Мен яна тўғри талаффуз қила олмадим.
— Туф-э, — деди отамнинг кайфияти тушиб. — Сўзни бузган битта жалатуринликни супурги билан савалагандим. Энди ўзимнинг ўғлимни нима қилсам экан?
Хафа бўлган отам йиғинга қатнашмасдан уйга қараб кетди.

НЕГА ОТАМ ЖАЛАТУРИНЛИКНИ КАЛТАКЛАГАНДИ? Баҳор фаслидаги бозор куни. Маълумки, баҳорда ўтган йилдаги ҳосилнинг баракаси учади, янги ҳосилдан эса дарак йўқ. Шу боис бозордаги нарсалар кузга нисбатан баҳорда анча қиммат бўлади. Ҳатто, далада ўсмайдиган нарсалар, масалан, кулоллар ясайдиган туваклар ҳам.
Ҳали у вақтда навқирон бўлган отам бозор-ўчар қилишга отланади. Қўшнимиз унга йигирма тийин бериб, супурги қўшиб олиб келишни сўрабди.
— Агар супургини арзонроқ олсанг, қолган пули сеники, — деган қўшнимиз ёш Ҳамзатга.
Отам бозорда супурги сотувчисини топган ва савдолаша бошлаган. Барчага маълумки, Шарқ бозорида биринчи айтилган нарх ҳеч нарсани англатмайди. Чунки сотувчи беш тийинлик нарсага юз сўм сўраши мумкин. Хуллас, отам яхши супургини танлаб эгасидан сўраган:
— Сотасанми?
— Бўлмаса, нега шу ерда турибман.
— Қанча?
— Қирқ тийин.
— Супурги от эмас, туянинг нархини айтадиган. Ҳақиқий баҳосини айтавер.
— Қирқ тийин.
— Ҳазиллашяпсанми?
— Қирқ тийин.
— Йигирма тийинга бер.
— Қирқ тийин.
— Менинг фақат йигирма тийиним бор.
— Қирқ тийин.
— Чиндан ҳам менинг бошқа пулим йўқ.
— Пулинг бўлганда келарсан.

Бугун супурги олиб бўлмаслигига кўзи етган отам бозор оралаб кетган ва савдо расталари охирида одамлар тўпланиб турганини кўрган. У ҳам яқинлашган, одамлар Ошиқ Маҳмуд айтаётган қўшиқларни тинглашаётган экан.
Ўртада Маҳмуд пандур ушлаб ўтирарди. Маҳмуд пандур чалар, кейин торлар устига қўлини қўйиб қўшиқ айтарди. Ҳамма нафасини ичига ютиб, қўшиқни тингларди. Агар ҳозир бозордан асалари учиб ўтса, унинг овозини эшитса бўларди. Қандайдир бола секингина йўталган эди, сочига оқ оралаган киши (отаси бўлса керак) дарҳол болага даврадан четроқ чиқишни буюрди.

Бозорда Маҳмуд қўшиғидан бошқа овоз эшитилмасди. Шу вақт қандайдир жалатуринлик қўшнисига ниманидир тушунтира бошлади. Аслида, жалатуринликнинг нияти яхши эди: авар тилини тушунмаётган қўшнисига Маҳмуд куйлаётган қўшиқнинг мазмунини айтаётганди. Ҳамма кулфат шунда эдики, унинг ғўлдираб гапириши қўшиқни маза қилиб тинглашга ва ундан лаззат олишга халал бераётганди.
Жалатуринликнинг бефаҳмлиги ҳамма қатори ёш Ҳамзатнинг ғазабини уйғотди. У секингина жалатуринликни туртиб қўйди. Бу фойда бермагандан кейин қулоғига секингина жим бўлишни айтди. Лекин жалатуринлик парвойига келтирмади. Ғазаби қайнаган ёш Ҳамзат атрофига қаради, супурги сотувчи ҳам қўшиқ тинглаётган экан. Чопиб бориб унинг халтасидан энг катта супургини олди ва қулоқсиз жалатуринликни калтаклашга тушди.
Жалатуринлик қочар экан, ёш Ҳамзатга дўқ-пўписа қилди. Ёш Ҳамзат барибир қўшиқ тинглашга халал бераётган жалатуринликни бозордан ҳайдаб чиқарди. Кейин супурги сотувчининг олдига келиб, олган супургисини узатди.
— Ўзингга олиб қол, — деди сотувчи.
— Аммо менинг фақат йигирма тийиним бор, сен супурги учун қирқ тийин сўраяпсан.
— Олавер, текинга беряпман. Сенинг бу ишинг менинг барча супургимдан қиммат туради.

Ҳозир ҳам дунёда қўшиқ тинглашга халал бераётган жалатуринликка ўхшаш кимсалар кўп. Афсуски, уларни супурги билан калтаклаб даврадан ҳайдаб чиқарадиган одамлар йўқ.

Яхши топиб айтилган сўз ҳақида гап кетганда, тоғликлар шундай дейишади: «Бундай сўзнинг баҳоси эгарланган отга тенг»

“Менинг Доғистоним” китобидан  Асрор Мўмин таржимаси

    Aytishlaricha, juda qadim zamonda avar tilida so‘z kam bo‘lgan. “Hayot”, “ozodlik”, “mardlik”, “do‘stlik”, “olijanoblik” kabi tushunchalar bitta so‘zda ifodalangan ekan. Mayli, boshqa birovlar mening kamsonli xalqimning tilini qashshoq deb aytishsa aytishar. Lekin men o‘z tuyg‘ularimni, fikr­larimni o‘z ona tilimda qanday xohlasam shunday ifodalay olaman, buning uchun men boshqa tilning yordamiga muhtoj emasman…

Rasul Hamzatov
ONA TILI HAQIDA

Mayli, qashshoq bo’lsin, mayli, behasham,
Lekin mening uchun aziz va suyuk.
Jahon minbaridan yangramasa ham,
Ona tilim menga muqaddas, buyuk.

Tilni o’rganmasdan she’r yozishga uringan odam suzishni bilmasdan cho’milish uchun o’zini sarkash daryoga tashlagan telbaga o’xshaydi.
Ba’zan odamlar miyasida fikr bo’lgani uchun emas, shunchaki tili qichib turgani uchun gapiradi. Ba’zan odamlar yuragiga tuygʻular sigʻmayotgani uchun she’r yozishmaydi, balki… To’gʻrisi, ularning nima uchun she’r yozishayotganini ham tushuntirish qiyin…
Bunday odamlar she’r boshlashdan avval dunyoda nimalar ro’y berayotganiga bir qur nazar tashlamaydi. Dunyo qanday musiqa, qo’shiq va ohanglarga yo’gʻrilganini tushunishni istamaydi.
Shunday kezlari ulardan so’raging keladi: nima uchun odamga ko’z, quloq va til kerak? Nega odamning ko’zi ikkita, tili esa bitta? Negaki, shu bitta til qandaydir so’zni ogʻizdan tashqariga chiqarib yuborishdan avval ikkita ko’z atrofga qarashi, ikki quloq atrofda nimalar ro’y berayotganini eshitishi kerak.

Tildan ko’chib — ogʻizdan chiqib ketgan so’z togʻning egri-bugri so’qmogʻidan ravon yo’lga chiqqan otga o’xshaydi. Yana so’raging keladi: tildan ko’chgan so’zni yurakda qo’noq qilmasdan ogʻizdan tashqariga chiqarib yuboraverish mumkinmi?

So’z oddiy narsa emas. U — yo qargʻish, yo duo, yo ezgulik, yo qaygʻu, yo so’kish, yo olqish, yo yolgʻon, yo haqiqat, yo yogʻdu, yo zulmat.

So’z yangragan yaralmay olam,
Shunday derlar keltirib imon.
U qanday so’z: tavbami, qasam?
U qanday so’z: o’tinchmi, farmon?

Yemirilib bormoqda olam,
Demak, bir so’z kerak begumon.
Unda bo’lsin tavba va qasam,
Unda bo’lsin o’tinch va farmon.

Mening yosh tanishim shunday degandi: aytgan so’zimga, ichgan qasamimga o’zim xo’jayinman, xohlasam — amal qilaman, xohlasam — amal qilmayman.
Ehtimol, bunday yo’l tutish o’sha tanishim uchun bo’laverar. Lekin yozuvchi o’z so’zining, qasamining, qargʻishining haqiqiy xo’jayini bo’lishi kerak. Axir, u bitta narsa uchun ikki bor qasam ichmaydi. Umuman olganda, ko’p qasam ichadigan odamning yolgʻonchidan farqi yo’q…

Aytishlaricha, juda qadim zamonda avar tilida so’z kam bo’lgan. «Hayot», «ozodlik», «mardlik», «do’stlik», «olijanoblik» kabi tushunchalar bitta so’zda ifodalangan ekan. Mayli, boshqa birovlar mening kamsonli xalqimning tilini qashshoq deb aytishsa aytishar. Lekin men o’z tuygʻularimni, fikrlarimni o’z ona tilimda qanday xohlasam shunday ifodalay olaman, buning uchun men boshqa tilning yordamiga muhtoj emasman…

SHUNDAY HIKOYA QILISHGANDI. Moskvadami yoki boshqa katta shahar ko’chasida lak sayr qilardi. Birdan dogʻistonlikka xos kiyingan odamni ko’rib qoldi. O’ziga yaqin olib, suhbatlashgisi keldi. Yo’lini to’sib chiqib, yurtdoshiga lak tilida murojaat qildi. Yurtdoshi uning gapini tushunmaganini anglatib, boshini chayqadi. Lak unga qo’miq tilida, lezgin tilida, tat tilida gapirib ko’rdi. Xullas, lak qaysi tilda gapirmasin, dogʻistonlikka xos kiyingan odam uning gapini tushunmadi. Shunda lak rus tilida gapirdi. Ma’lum bo’lishicha, o’sha kishi avar ekan. Avar darhol lakni koyishga tushdi:
— Sen qanday dogʻistonliksan, sen qanday yurtdoshsan o’zi, agar avar tilini bilmasang? Sen dogʻistonlik emas, o’qimagan tuyasan.
Men bu bahsda millatdoshim yonini ololmayman. Albatta, bekordan-bekorga lakni koyigani uchun emas. Chunki lak avar tilini bilishi yoki bilmasligi mumkin edi. Muhimi, u o’z ona tili — lak tilini bilardi. Bundan tashqari, u Dogʻistondagi boshqa tillarda gapirgan, avar esa o’sha tillarni bilmagan.

Abutolib bir safar Moskvada katta ko’chada kelayotgan yo’lovchidan bozor qaerdaligini so’ramoqchi bo’ldi. Bu yo’lovchi ingliz ekan. Moskva ko’chalarida xorijliklarning uchrashi oddiy bir hol.
Albatta, ingliz Abutolibning gapini tushunmasdan inglizchalab qayta so’ragan. U keyin frantsuzcha, so’ngra ispancha va o’zi biladigan boshqa tillarda gap nimadaligini so’rab ko’rgan.
Abutolib esa inglizga maqsadini oldin ruscha, keyin avar, lak, lezgin, dargʻin, qo’miq tillarida tushuntirgan.
Xullas, suhbatdoshlar bir-birini tushunmasdan ajralishgan. Bu voqeani eshitgan juda madaniyatli dogʻistonlik ikki yarimta inglizcha so’zni bilgani uchun Abutolibga aql o’rgatgan:
— Ko’rayapsanmi, madaniyatlilik shunday paytda bilinadi. Agar sen ozgina madaniyatli bo’lib inglizchani bilganingda, u bilan gaplasharding.
— Shundaylikka shunday, — degan unga Abutolib. — Nega sen inglizni mendan madaniyatli hisoblayapsan? Axir, u ham men gapirgan bironta tilni bilmadi-ku.

Men uchun dunyodagi tillar — osmondagi yulduzlar. Albatta, men barcha yulduzlar birlashib, osmonning yarmini egallaydigan bitta katta yulduzga aylanishini istamayman. Buning uchun Quyosh bor. Mayli, barcha yulduzlar o’z holicha charaqlasin. Mayli, har bir xalqning o’z yulduzi bo’lsin. Men o’z yulduzimni — ona tilim avar tilini sevaman. Men pastqam togʻlar tagida ham katta oltin zahirasi bo’lishi mumkin, deb aytadigan geologlar gapiga ishonaman.
— Yaratganning o’zi bolalaringni ona tilida gapirishdan benasib etsin, — bir ayol boshqa ayolni shunday qargʻagan edi…

YON DAFTARCHADAN. Parijda dogʻistonlik rassomni uchratib qoldim. U inqilobdan keyin Italiyaga ketgan, o’sha joyda uylangan va yurtiga qaytmagan. Togʻliklar an’anasi bo’yicha tarbiya ko’rgan dogʻistonlikning yangi mamlakatga ko’nikishi qiyin kechibdi. Dunyo bo’ylab kezib chiqqan rassom oxiri go’zal poytaxt shahardan qo’nim topibdi. Ammo qayda kezmasin, sogʻinch ajralmas yo’ldosh bo’libdi. Men bo’yoqlar orqali suratlarga ko’chgan sogʻinchni ko’rgim keldi va rassomdan ijod namunalaridan ko’rsatishini so’radim.
Rassom «Vatan sogʻinchi» suratini ko’rsatdi. Unda italyan ayol (rassomning xotini) qadimiy avarliklar kiyimida tasvirlangan. Ayol togʻdagi buloq yonida, qo’lida gotsatlinlik ustalar tayyorlagan kumush ko’za. Toshlar orasidagi ovul qaygʻuli — qora rangda, ortidagi togʻ ham qoramtir. Cho’qqilarni tuman qoplagan.
— Tuman — bu togʻlarning ko’z yoshi, — deya izoh berdi rassom. — Togʻ yonbagʻridan tuman suzib o’tganda, qoyalar ustida tomchilar paydo bo’ladi. Tuman, bu — men.
Boshqa rasmda tikanli buta shoxida o’tirgan qush tasvirlangan. Bunday tikanli buta — changallar, toshlar orasida o’sadi. Qush sayrayapti, uyning derazasidan gʻamgin tanish ayol qarab turibdi. Mening suratga qiziqish bilan qarab turganimni ko’rgan rassom tushuntirishga urindi:
— Bu surat qadimiy avar afsonasi asosida yaratilgan.
— Qanday afsona?
— Qushni ushlab, qafasga solishadi. Qafasga qamalgan qush kechayu kunduz faqat bitta so’zni takrorlayvergan: Vatan, Vatan, Vatan… Men ham o’tgan yillarda faqat shu so’zni takrorladim. Qushni ushlab turgan kishi o’yga toldi: «Uning vatani qanday ekan, qaerda ekan? Ehtimol, jannat qushlari va jannat daraxtlari bor gullab-yashnagan bir o’lkadir. Yaxshisi, qushni qo’yib yuborib, qaysi tomonga uchishini kuzatayin. Menga qushcha mo’’jizaviy mamlakat yo’lini ko’rsatar». U oltin qafasning tuynugini ochdi, qush ozodlikka chiqdi. Qush o’n qadamcha uchib, silliq toshlar orasida o’sgan changal shoxiga qo’ndi. Shu changal shoxlari orasida qushning uyasi bor ekan… Men ham o’z Vatanimga qafasning derazasidan tikilib turibman, — deya hikoyasini tugatdi rassom.
— Nega unda o’z ovulingga qaytmayapsan?
— Endi kech. O’z vaqtida men Vatandan qaynoq yuragimni olib ketgandim, endi unga keksaygan suyagimni olib qaytamanmi?

Parijdan qaytganimdan keyin rassomning qarindoshlarini izlab topdim. Hayratlanarlisi, uning onasi hali hayot ekan. Onasining uyiga to’plangan qarindoshlari o’z Vatanini tashlab ketib, uni o’zga yerlarga almashgan o’gʻil haqidagi hikoyani gʻamgin tinglashdi. Ular adashgan o’gʻilni kechirganday bo’lishdi, tirik ekanidan suyunishdi. Shunda birdan onasi so’rab qoldi:
— Sizlar avarcha so’zlashdinglarmi?
— Yo’q, biz tarjimon yordamida gaplashdik. Men ruscha gapirdim, u frantsuzcha.
Ona yuziga qora chodrasini tushirdi, bizda onalar o’z o’gʻlining o’lganini eshitganda shunday qilishadi. Uyning tomiga yomgʻir tomchilardi. Biz Avaristonda o’tirardik. Ehtimol, hozir dunyoning narigi chetidagi Parij shahrida Dogʻistonning adashgan o’gʻli ham yomgʻir tomchilari ovozini tinglayotgandir. Uzoq jimlikdan keyin ona dedi:
— Rasul, sen yanglishibsan, mening o’gʻlim allaqachon o’lgan ekan. Agar mening o’gʻlim hayot bo’lganida, avar onasi o’rgatgan tilni unutmagan bo’lardi.

ESDALIKDAN. Avar teatrida ishlab yurgan vaqtlarim edi. Togʻliklarni drama san’atidan bahramand etish niyatida spektakl dekoratsiyalari, kiyimlari, jihozlarni (bu lash-lushlarni eshaklarga yuklardik, ayrimlarini aktyorlar o’zlari bilan olardi) ovuldan-ovulga olib o’tardik. Teatrda o’tkazgan davrim tez-tez esimga tushadi.
Spektakldagi ommaviy sahnalarda ijro etishim uchun kichik rol ham berishardi, lekin asosan suflyorlik vazifasini bajarardim…
Esimda, teatrimiz bilan togʻning yuqori qismida joylashgan Gunib ovuliga bordik. Ma’lumki, ilgari tanish bo’lmasa ham shoir shoirga mehmon. Guniblik shoir to’gʻrisida eshitgandim, lekin hali uchrashmagandik. Men o’sha shoirning uyiga mehmonga bordim va gastrol kunlari ularnikida turdim.
Mehmondo’st mezbonlar meni shunday siylashdiki, hatto o’zimni noqulay seza boshladim. Ayniqsa, shoirning onasi menga juda mehribonlik ko’rsatdi.

Bu mehmondo’st xonadondan ketar ekanman, tashakkurimni izhor qilishga so’z topolmadim. Xayrlashayotgan vaqtimda shoirning onasi bilan bir muddat yolgʻiz qoldik. Men-ku tushunaman, onaga o’gʻil haqida yaxshi gap aytsangiz yoqadi. Shu bois guniblik shoir ijodining kamtarona bahosini bilsam ham onasiga uni maqtashga urindim. Aytdimki, o’gʻlingiz juda peshqadam shoirlardan, har doim dolzarb mavzularda she’r yozadi.
— Ehtimol, u peshqadam shoirdir, — deya gapimni bo’ldi onasi, — lekin uning iste’dodi yo’q. Ehtimol, uning she’rlari dolzarb mavzudadir, lekin she’rlarini o’qisam uyqum keladi. Rasul, o’ylab ko’r, bu nima degan gap o’zi? O’gʻlim so’zlashni o’rgana boshlaganda uni tushunmasdim, tushunmasam ham ovozini eshitganimdan quvonardim. Endi so’zlashnigina emas, she’r yozishni ham o’rgandi, lekin she’rlari zeriktirib, uyqumni keltiradi. Deydilar, ayolning aqli ko’ylagining etagida bo’ladi. O’tirsa, hammasi joyida, turdimi, bas, aqli etagidan dumalab pastga tushadi. Mening o’gʻlimda ham shunday: stol atrofida o’tirib ovqatlanayotgan vaqtida ajabtovur gapiradi, hamma so’zlari tushunarli, ovqatlanib bo’lib ijod stoliga o’tirishi bilan o’zgaradi, oddiy va yoqimli so’zlarning hammasini unutadi-qo’yadi. Undan faqat siyqa, zerikarli, xom-xatala so’zlar chiqadi.
Bu voqeani eslar ekanman, Ollohdan o’z tilimni yo’qotib qo’ymaslikni so’rayman. Men shunday yozayinki, ular onamga, opamga, har bir togʻlikka, kitobimni qo’liga olgan o’quvchiga tushunarli bo’lsin. Men ularni zeriktirishni emas, ularga quvonch bagʻishlashni istayman. Agar mening tilim o’zgalarga tushunarsiz, yoqimsiz, zerikarli bo’lib qolsa, bir so’z bilan aytganda, tilimni yo’qotib qo’ysam, menga hayotda bundan ortiq kulfat yo’q.

Esimda, ba’zan ovulimizdagi keksalar masjid oldida to’planib, ayrim masalalarni muhokama qilishardi. Men hamma to’planguncha otamning she’rlarini o’qib berardim. Bola bo’lsam ham she’rlarni jo’shib(aytish mumkinki, haddan ziyod jo’shib), bor ovozda, o’zimga yoqqan so’zlarni dona-dona qilib talaffuz bilan o’qirdim. Misol uchun otamning yangi «Sadada bo’ri ovi» she’rini o’qir ekanman, «ts» harfini tishlarimning orasidan o’tkazib chiyillatib talaffuz qilardim. O’ylardimki, shunday o’qilsa jarangdorroq chiqadi va yaxshiroq taassurot qoldiradi.

Otam har safar so’zni to’gʻri talaffuz qilib, der edi:
— So’z yongʻoq emas, uni tosh bilan qarsillatib chaqadigan. Yoki so’z sarimsoq ham emas, uni tosh bilan havonchada maydalashga hojat yo’q. Yoki so’z toshloq yer emas, uni qiynalib shudgor qiladigan. So’zni zo’riqtirmasdan erkin ayt, tishingni tishingga bosib o’zingni qiynama.
Men satrni qaytadan o’qidim, yana so’zni ilgarigiday talaffuz qildim. Shu vaqt onam uyimizning tomidan menga qarab turardi.
Otam jahl bilan onamga baqirdi:
— Hech bo’lmasa o’gʻlingga sen o’rgat.
Onam men uchun qiyin bo’lgan so’zni otam xohlaganday talaffuz bilan aytdi.
— Eshitdingmi! Endi sen ayt.
Men yana to’gʻri talaffuz qila olmadim.
— Tuf-e, — dedi otamning kayfiyati tushib. — So’zni buzgan bitta jalaturinlikni supurgi bilan savalagandim. Endi o’zimning o’gʻlimni nima qilsam ekan?
Xafa bo’lgan otam yigʻinga qatnashmasdan uyga qarab ketdi.

NEGA OTAM JALATURINLIKNI KALTAKLAGANDI? Bahor faslidagi bozor kuni. Ma’lumki, bahorda o’tgan yildagi hosilning barakasi uchadi, yangi hosildan esa darak yo’q. Shu bois bozordagi narsalar kuzga nisbatan bahorda ancha qimmat bo’ladi. Hatto, dalada o’smaydigan narsalar, masalan, kulollar yasaydigan tuvaklar ham.
Hali u vaqtda navqiron bo’lgan otam bozor-o’char qilishga otlanadi. Qo’shnimiz unga yigirma tiyin berib, supurgi qo’shib olib kelishni so’rabdi.
— Agar supurgini arzonroq olsang, qolgan puli seniki, — degan qo’shnimiz yosh Hamzatga.
Otam bozorda supurgi sotuvchisini topgan va savdolasha boshlagan. Barchaga ma’lumki, Sharq bozorida birinchi aytilgan narx hech narsani anglatmaydi. Chunki sotuvchi besh tiyinlik narsaga yuz so’m so’rashi mumkin. Xullas, otam yaxshi supurgini tanlab egasidan so’ragan:
— Sotasanmi?
— Bo’lmasa, nega shu yerda turibman.
— Qancha?
— Qirq tiyin.
— Supurgi ot emas, tuyaning narxini aytadigan. Haqiqiy bahosini aytaver.
— Qirq tiyin.
— Hazillashyapsanmi?
— Qirq tiyin.
— Yigirma tiyinga ber.
— Qirq tiyin.
— Mening faqat yigirma tiyinim bor.
— Qirq tiyin.
— Chindan ham mening boshqa pulim yo’q.
— Puling bo’lganda kelarsan.

Bugun supurgi olib bo’lmasligiga ko’zi yetgan otam bozor oralab ketgan va savdo rastalari oxirida odamlar to’planib turganini ko’rgan. U ham yaqinlashgan, odamlar Oshiq Mahmud aytayotgan qo’shiqlarni tinglashayotgan ekan.

O’rtada Mahmud pandur ushlab o’tirardi. Mahmud pandur chalar, keyin torlar ustiga qo’lini qo’yib qo’shiq aytardi. Hamma nafasini ichiga yutib, qo’shiqni tinglardi. Agar hozir bozordan asalari uchib o’tsa, uning ovozini eshitsa bo’lardi. Qandaydir bola sekingina yo’talgan edi, sochiga oq oralagan kishi (otasi bo’lsa kerak) darhol bolaga davradan chetroq chiqishni buyurdi.
Bozorda Mahmud qo’shigʻidan boshqa ovoz eshitilmasdi. Shu vaqt qandaydir jalaturinlik qo’shnisiga nimanidir tushuntira boshladi. Aslida, jalaturinlikning niyati yaxshi edi: avar tilini tushunmayotgan qo’shnisiga Mahmud kuylayotgan qo’shiqning mazmunini aytayotgandi. Hamma kulfat shunda ediki, uning gʻo’ldirab gapirishi qo’shiqni maza qilib tinglashga va undan lazzat olishga xalal berayotgandi.
Jalaturinlikning befahmligi hamma qatori yosh Hamzatning gʻazabini uygʻotdi. U sekingina jalaturinlikni turtib qo’ydi. Bu foyda bermagandan keyin qulogʻiga sekingina jim bo’lishni aytdi. Lekin jalaturinlik parvoyiga keltirmadi. Gʻazabi qaynagan yosh Hamzat atrofiga qaradi, supurgi sotuvchi ham qo’shiq tinglayotgan ekan. Chopib borib uning xaltasidan eng katta supurgini oldi va quloqsiz jalaturinlikni kaltaklashga tushdi.
Jalaturinlik qochar ekan, yosh Hamzatga do’q-po’pisa qildi. Yosh Hamzat baribir qo’shiq tinglashga xalal berayotgan jalaturinlikni bozordan haydab chiqardi. Keyin supurgi sotuvchining oldiga kelib, olgan supurgisini uzatdi.
— O’zingga olib qol, — dedi sotuvchi.
— Ammo mening faqat yigirma tiyinim bor, sen supurgi uchun qirq tiyin so’rayapsan.
— Olaver, tekinga beryapman. Sening bu ishing mening barcha supurgimdan qimmat turadi.
Hozir ham dunyoda qo’shiq tinglashga xalal berayotgan jalaturinlikka o’xshash kimsalar ko’p. Afsuski, ularni supurgi bilan kaltaklab davradan haydab chiqaradigan odamlar yo’q.

Yaxshi topib aytilgan so’z haqida gap ketganda, togʻliklar shunday deyishadi: «Bunday so’zning bahosi egarlangan otga teng».

“Mening Dog’istonim” kitobidan Asror Mo’min tarjimasi