Асрор Мўмин узоқ йиллардан буён таниқли доғистонлик авар шоири Расул Ҳамзатов ижодининг фидойи тарғиботчиси, шоир асарларининг моҳир таржимони сифатида адабиёт ихлосмандларига яхши таниш. Бугунги саҳифамизда унинг яқиндагина «Шарқ юлдузи» журналида эълон қилинган «Расул Ҳамзатов» драмаси ва суюкли авар шоири достони асосида ўтган асрнинг 70-йилларида Ўзбекистон радиосида тайёрланган радиоспектакл билан танишасиз.

Асрор  МЎМИН
Р А С У Л   Ҳ А М З А Т О В
Драма

---

Қатнашувчилар:
Р а с у л Ҳ а м з а т о в 30, 40, 50 ёшларда
Ҳ а м з а т Ц а д а с а 45, 75 ёшларда
Х а н д у л а й 35, 60 ёшларда
А б у т о л и б 75, 90 ёшларда
Ш о м и л 35 ёшларда
А х б е р д и л а в 30 ёшларда
А н н а 20 ёшларда
А б д у л л а О р и п о в 30 ёшларда
Ф р о с я 40 ёшларда
Н у р о н и й
А в а р а ё л и 35 ёшларда
А в а р й и г и т и 25 ёшларда
Ў с м и р, о қ с о қ о л л а р, з и ё р а т ч и л а р
Доғистон халқ мусиқалари, чақалоқ ингаси, “Журавли” қўшиғи ва мусиқаси, турналар товуши ёзилган дисклар.

---

2000 йилда “ХХ асрнинг энг буюк шоири” дея эътироф этилган машҳур авар шоири Расул Ҳамзатов ҳаёти ва ижодига бағишланган мазкур драмадаги воқеалар 1923–1972 йиллар оралиғида бўлиб ўтади. Шунингдек, 1840 йиллардаги воқеалар эсга олинади.

БИРИНЧИ ПАРДА

Биринчи cаҳна

Цада овулидаги ҳовли. Тошдан қурилган уйнинг эшиги ёпиқ, уйнинг лойсувоқ томи устида оппоқ тоғлар кўриниб турибди. Эшик ёнида супа. Ҳовлидаги стол устига кичик кўзалар қўйилган. Тонг отмоқда. Чақалоқ ингаси эшитилади. (Майин куй таралади). Ҳовлида Ҳамзат Цадаса бетоқат юрибди. Қуёш чиқади, яъни саҳна ёришади. Уй эшиги очилади. Ундан йўргакланган чақалоқни кўтарган Хандулай чиқади. Қўлидаги чақалоқни унга пешвоз чиққан Ҳамзат Цадасага узатади.

Ҳ а м з а т Ц а д а с а(Чақалоқни қўлга олади, икки қўлида баланд кўтаради ва фахр билан гапиради).
Менинг қўлларимга қаранглар, ким бор?
Фарзанд! Чин мўъжиза! Ноёб, бетакрор!

Хандулайга чақалоқни беради.

Шундай туҳфанг учун раҳмат азизим,
Шу фарзандим бўлар умид юлдузим!

Саҳна қоронғилашади ва аста-секин ёришади. Ҳовлидаги стол атрофига оқсоқоллар ва Ҳамзат Цадаса ўтиради. Эшикдан йўргакланган чақалоқни кўтариб Хандулай чиқади ва келиб чақалоқни ўртадаги Нуронийга узатади.

Х а н д у л а й. Сиз менинг тўйимда қўлингизда пандур ва чилдирма чалиб куйлагандингиз. Қўшиқларингиз жуда ёқимли эди. Ҳозир қўлингизда менинг чақалоғимни ушлаб, қандай қўшиқ айтасиз?
Н у р о н и й. Эй, боланинг онаси! Унга қўшиқни бешигини тебратиб, сен ўзинг айтасан. Кейин унга жилғалар, қушлар ўз қўшиқларини куйлайди. Майли, унга ёвларга қарши кўтарилган қиличлар жарангги ва босқинчиларга узилган ўқлар товуши ҳам ўз қўшиқларини айтишсин. Лекин унга энг яхши қўшиқни келинчаги куйласин.
Х а н д у л а й. Унда ўғлимга исм қўйинг. Мен онаси, бутун овул, бутун Доғистон сиз қўйган исмни эшитсин.

Нуроний чақалоқни қўлларида баланд кўтаради.

Н у р о н и й. Қизларнинг исмига юлдузлар нури ва гуллар нафислиги йўғрилган бўлиши лозим. Ўғиллар исмида эса, китоблар ҳикмати ва қиличлар жарангги ифодасини топмоғи керак. Мен китобларни ўқиб, қиличлар жаранггини тинглаб кўп исмларни билдим. Мен ўқиган китоблар ва мен тинглаган қиличлар жарангги ҳозир қулоғимга РАСУЛ исмини шивирламоқда.

Авлиёсифат Нуроний чақалоқни аста елкаси баробар туширади, ўгириб ўнг қулоғига шивирлайди: РАСУЛ. Кейин чақалоқни ўгириб, чап қулоғига баландроқ товушда айтади: РАСУЛ. (Сўнгра йиғлаётган чақалоқни Хандулайга беради).

Н у р о н и й(Даврага қараб). Расул элчи дегани. Бизнинг Расулимиз улғайиб халқимизнинг, Доғистонимизнинг дунёдаги элчиси бўлсин.
О қ с о қ о л л а р(Бир овозда). Бизнинг Расулимиз улғайиб халқимизнинг, Доғистонимизнинг дунёдаги элчиси бўлсин!
Н у р о н и й: Бизнинг Расулимиз дунёнинг Доғистондаги элчиси бўлсин!
О қ с о қ о л л а р(Бир овозда). Бизнинг Расулимиз дунёнинг Доғистондаги элчиси бўлсин!
Н у р о н и й: Бизнинг Расулимиз ҳаётдаги ризқ-насибасини охиригача териб есин!
О қ с о қ о л л а р(Бир овозда). Бизнинг Расулимиз ҳаётдаги ризқ-насибасини охиригача териб есин!
Н у р о н и й: Мана Расул билан танишиб олдик.

Хандулай “Менинг Расулим, йиғлама, ўзимнинг Расулим, йиғлама” деганча эшик томон йўналади.
Стол атрофида ўтирганлар сукут сақлашиб, бу исмга рози эканлик¬ларини бош эгиб билдиришади. Кейин қўлларига кўзани олишади ва бўзани ичишади. Кўзачаларни тўнкариб қўйишиб, барчаси мамнуният билан томоқ қиришади.
Саҳна қоронғилаша бошлайди. Бир муддатдан кейин секин ёришади. Столдаги кўзачалар олинган. Эшик ёнидаги супада Хандулай бешик тебратиб, алла айтаяпти.

Ло илоҳо иллалла, ло илоҳо иллалла,
Баланд бўлсин бургут ўғлим парвози.
Ҳамиша таратсин ажойиб наво,
Азиз Ватанини куйлаган сози.
Ёлвориб сўрайман бошимни эгиб:
Оллоҳим, ўғлимга бўлгин меҳрибон.
Ўғлим шеърларини ўқисин севиб,
Бутун Доғистон ва жумлайи жаҳон!
Ло илоҳо иллалла, ло илоҳо иллалла…

Алла оҳангги остида қоронғилик тушади ва аста-секин ёришади.
Ўша саҳна. Бешик олинган. Саҳна четидан “Она, онажон” деганча 14 ёшли ўсмир қўлида газета билан чиқиб келади. Эшик очилади ва Хандулай чиқади.

Х а н д у л а й. Нима бўлди, болажоним.
Ў с м и р. Онажоним, газетада шеърим чиқибди. (Газетани онасига узатади). Гонарарини ҳам беришди. Биринчи гонараримга сизга совға олдим. Мана. (Онасига дастрўмолни узатади).
Х а н д у л а й(У дастрўмолни юз-кўзига суртади). Менинг шоир ўғлим, онасига совға олган меҳрибоним. (Ўғлини эркалаб, пешанасидан ўпади).

Саҳна қоронғилашади. Саҳна чети ёришади. Расул Ҳамзатов вазмин қадам ташлаб чиқиб келади ва шеър ўқийди.

Акам олган куни биринчи маош,
Совға қилган эди онамга рўмол.
Онам кўзларида кўрдим севинч ёш,
Ахир, битта ўғли топганди камол.
Газетада шеърим чиқди ниҳоят,
Шеър учун беришди қалам ҳақи ҳам.
Мен дастрўмол олдим бежирим ғоят,
Камтарин совғамдан қувонди онам.

У саҳнада секин одимлайди ва шеър ўқишда давом этади.

Онам йўқ. Ва лекин ўша дастрўмол,
Сандиқда сақланар, тиниқ рангги ҳам.

П а р д а  т у ш и р и л а д и.

Иккинчи саҳна

Ғамгин тоғликлар куйи секин янграйди. Парда кўтарилади. Саҳна ёришади. Икки хона кўринади. Биринчисида Ҳамзат Цадаса каравотда ётибди. Токчада шам липиллайди. Бош томонида Хандулай ўтирибди. Қия очиқ эшик ортидаги хонада Расул Ҳамзатов стулда бош эгганча ўтирибди, гоҳ-гоҳ эшик томонга қарайди, кейин эшикка тикилиб қолади.

Ҳ а м з а т Ц а д а с а. Хандулай(оғир хўрсинади).
Яқинлашиб қолди кетар вақтим ҳам,
Умр дегани шу, ўтар бирпасда.
Хандулай, ажалдан қочиб бўлмайди.
Батамом бузилди умр аравам,
Уни тузатишни ҳеч ким билмайди.
Афсус, ярим йўлда тугади йўлим,
Якунига етди бу ташвишли йўл.
Ҳар кимнинг бошида бор битта ўлим,
Мен сендан розиман, мендан рози бўл.

Хандулай юм-юм йиғлайди.

Ҳ а м з а т Ц а д а с а. Хандулай, йиғлама. Ўғлингни чақир.

Хандулай туриб эшик томон йўналади. Йиғламсираб ўғлига юзланади.

Х а н д у л а й.
Отанг чақиряпти. Кира қол, ўғлим.

Расул Ҳамзатов киради. Шамчироқ липиллайди.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Ота, менман бу…
Ҳ а м з а т Ц а д а с а. Сенми, ўғлим?

Ўғли томонга юзланади ва оҳиста гапиради.

Мана видолашув вақти ҳам келди.
Ўлим соати ҳам келди бирпасда,
Менинг паймонам ҳам тўлди бирпасда.
Ўғлим, уйнинг файзи – онангни асра…
Ўғлим, уйнинг файзи – онангни асра.
(Бир оз тин олади. Бошини кўтаради).
Ўғлим, уйнинг файзи – онангни асра!

Ҳамзат Цадаса бошини ёстиққа қўяди. Токчадаги липиллаган шам ўчади. Саҳна қоронғилаша бошлайди. Расул Ҳамзатов тиз чўкиб, отасига кўксига бош қўяди. Ҳар томондан акс садо келади. Саҳна қоронғилаша бошлайди.

Онангни асра!
Онангни асра!
Онангни асра!

П а р д а  т у ш и р и л а д и.

Учинчи саҳна

Цада қабристонининг дарвозаси олди. Дарвозадан қабртошлар кўриниб турибди. Олисда тоғлар салобат тўкиб турибди. Саҳнанинг бир четидан ўйчан ҳолда Расул Ҳамзатов, иккинчи томонидан Абутолиб келмоқда. Улар дарвоза олдида учрашишади.

Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Ассалому алайкум, муҳтарам Абутолиб!
А б у т о л и б: Ваалайкум ассалом, Расул. Каллаи саҳарлаб қабристонга келибсан. Отанг тушингга кирдими?
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Пешинда Японияга Иккинчи жаҳон уруши шаҳидларига қўйилган ёдгорликнинг очилиш маросимига жўнаб кетаман. Аввало, Цада қабристонини зиёрат қилгим келди. Тўғри, қабристонда Иккинчи жаҳон уруши жанггоҳларида ҳалок бўлган цадаликларнинг майитлари йўқ. (Маъюс оҳангда). Менинг акаларимнинг ҳам қабрлари йўқ. Лекин қабристонда урушдан ўғлини, жигарини, ёрини зор кутиб яшаб, вафот этганларнинг, урушдан ярадор қайтиб ота уйида кўз юмганларнинг қабрлари бор. Урушда ҳалок бўлган икки азамат ўғлини ич-ичида эслаб, азоб чекиб яшаган отамнинг ҳам қабри шу ерда. Аввало, уларнинг қабрларини зиёрат қилишни фарз деб билдим.
А б у т о л и б. Тўғри ўйлабсан, Расул. Биз учун уруш қурбонларини хотирлаш Цада қабристонидан бошланади. Расул, “Цада қабристони” шеърингдан бир парча ўқиб бергин. Эшитгим келаяпти. Шеърингни Цада қабристонида ётганлар ҳам эшитсин.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в(Ўйчан шеър ўқийди).
Цадалик умри ҳам отилган бир ўқ,
Ва лекин шу ерга тушади охир.
Қарайман, бу ерда кўп цадалик йўқ,
Уларни қайларда қолдирдинг тақдир?!
Ёш-кекса аскарлар қолди ҳар жойда,
Кўплар ҳалок бўлди юртдан узоқда.
Исҳоқ ака, айтинг, қолдингиз қайда?
Гаджи дўстим, айтгин, қолдинг қаёқда?
Менинг акаларим қолдингиз қайда,
Ҳаёт чироғингиз қайларда сўнди?
Изингиз излайман кезиб Цадада,
Ҳаттоки қабрингиз топмайман энди!
Она Доғистоним, мард йигитларинг
Кўксини ўқ тешди олис жанггоҳда.
Цада қабристони, ўз майитларинг
Не учун қолдирдинг ўзга тупроқда?!
Эсаверар иссиқ-совуқ шамоллар,
Оллоҳ тўзим берсин инсон сабрига.
Энди аварликмас, ўзга аёллар
Гуллар қўйишади улар қабрига.

А б у т о л и б. Балли, Расул! Сени шундай шеърларинг учун яхши кўраман-да қадрдон дўстим Ҳамзатнинг ўғли. (Бир оз жимлик чўкади). Расул, онангнинг аҳволи яхшими, тузалиб қолдими?
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Касал, ётибдилар.
А б у т о л и б. Нега унда сафарга кетаяпсан, онангнинг ёнида бўл.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Ўзимнинг ҳам сира боргим йўқ. Лекин онам сени сийлаб чақиришибди, бор, фақат тезроқ қайтиб кел дедилар. Ҳукумат делегацияси таркибига киритилганман. Бормасам бўлмайди.
А б у т о л и б. Ҳимм, юр. Ўтган цадаликларни зиёрат қилайлик, ҳақларига дуо қилайлик.

Улар қабристонга киришади. Саҳна қоронғилашади. Қабристондан “Қул ҳуваллоҳу аҳад…” садолари келади.

П а р д а  т у ш и р и л а д и.

Тўртинчи саҳна

Хиросима. Уруш қурбонларига қўйилган қўнғироқ. Ҳар хил миллат вакиллари навбатда туришибди. Навбатма-навбат қўнғироққа яқинлашиб, болға билан кимдир бир марта, кимдир уч марта, кимдир икки марта қўнғироқни уриб ўтиб кетишяпти. Қўнғироққа Расул Ҳамзатов яқинлашади. Болғани олиб қўнғироқни кетма-кет ура бошлайди.

Р а с у л Ҳ а м з а т о в(Ўкраб йиғлайди). Наҳотки онам йўқ, она, онажон!
У қўнғироқни яна кетма-кет уради.
Она, онагинам, она, онажон!

Саҳнадагилар бир-бир Расул Ҳамзатовни овутишга уринишади.
Саҳна қоронғилашади. Яна секин-аста ғира-шира ёришади. Ўша кўриниш. Расул Ҳамзатов ёлғиз. Ортида қўнғироқ кўриниб турибди. Самодан онасининг овози келади.

Х а н д у л а й о в о з и.
Ўғлим, ўғилгинам, ёлғиз эмассан,
Ҳамиша юрибман сенинг ёнингда.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в(самога қарайди).
Онажон, сиз йўқсиз. Менга тор олам.
Энди кимга меҳримни берай?

Тин олади. Самодан онасининг овози келади.

Х а н д у л а й о в о з и.
Болаларингга бер меҳрингни болам.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в(самога қарайди).
Сиз билан фахрланиб юрардим шодон,
Ўз юртимизда ҳам, ўзга юртда ҳам.
Ким билан фахрланай энди онажон!
Х а н д у л а й о в о з и.
Болаларинг билан фахрлан, болам.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в(самога қарайди).
Сиз менга бахшида этдингиз умр,
Энди қандай баён этай ҳисларим?
Х а н д у л а й о в о з и.
Ўғлим, ўғилгинам, гоҳо эслаб тур,
Айтган аллаларим, савоб ишларим.

“Айтган аллаларим, савоб ишларим” овози бир неча бор янграйди. Расул Ҳамзатов овозни тинглаб беун туради, кейин саҳна томонга юради. Самодан отасининг васияти янграйди.

Ҳ а м з а т Ц а д а с а о в о з и:
Ўғлим, уйнинг файзи – онангни асра.
Ўғлим, уйнинг файзи – онангни асра.

Овоз акс садо бериб тинади.

Р а с у л Ҳ а м з а т о в(алам билан).
Васиятни тўлиқ адо қилмадим,
Баъзида, унутдим сўзларингизни.

У бир оз тин олади ва давом этади.

Онажон! Мен сизни асрай олмадим,
Мен ўлимдан асрай олмадим сизни.

Онам руҳи ҳаққи бугун ва ҳар кун,
Сизга мурожаат қиламан башар:
– Унутманг, дунёда фарзандлар учун
Онадан айрилиш энг оғир кадар.

Ҳаётда онаси борлар бахтиёр!
Тириксиз, онангиз қадрлаб яшанг.
Акаларим ҳаққи сўрайман зор-зор:
– Оналарни асранг, онангиз асранг!

Ҳаётда домига тортса ҳам гирдоб,
Мўъжиза кўзингиз қамаштирса ҳам.
Онангиз асрашни ўйлангиз шу тоб,
Дунёда оналар чекмасин алам.

Мисоли бўрдай оқ фарзанд қилмиши,
Оққа бўяр она сочу қошини.
Қалбингиз эзса ҳам ҳаёт ташвиши,
Оналарга беринг меҳр қуёшини.

Сира оналарга ёмон сўз айтманг,
Бўлиб кетсангиз ҳам жуда тош бағир.
Чунки оналарга ўзгалардан ҳам,
Фарзандининг сўзи ботади оғир.

Оналар хавотир олмай мол-ҳолдан,
Дам олишсин, лаззат туйсин турмушдан.
Оналарни асранг қора рўмолдан,
Аёлларни асранг совуқ урушдан.

Она кетса, қалбда битмас жароҳат,
Она кетса, қалбни эзади кадар.
Оналарни асранг – бу мангу даъват!
Онангни асрагин фарзандсан магар!..

Саҳна қоронғилаша бошлайди. Самода “Онангни асрагин фарзандсан магар!..” сўзлари акс садо бериб янграйди.

П а р д а т у ш и р и л а д и.

ИККИНЧИ ПАРДА

Бешинчи саҳна

Расул Ҳамзатовнинг Маҳачқалъадаги икки қаватли уйининг ҳовлиси. Ҳовли четига эски стол ва стуллар қўйилган. Стол ёнида буфет. Эшикдан Расул Ҳамзатов қўлида қоғоз ва ручка билан чиқади. Дарвоза томонда Фрося куймаланиб юрибди. Расул Ҳамзатов дарвоза томонга қараб гапиради.

Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Фрося, ким мени сўраб келса ҳам уйда йўқ деб айтинг.
Ф р о с я. Хўп бўлади.

Расул Ҳамзатов уйга кириб кетади. Дарвоза қўнғироғи жиринглайди. Фрося дарвозани очади. Баланд овоз эшитилади: “Ҳамзат Цадаса уйининг қадрдон меҳмони келди”. Фрося тайинланган гапни тўтидай такрорлайди: “Расул оға уйда йўқ эдилар”. Расул Ҳамзатов очиқ дераза ёнига келади: “Отамнинг қадрдон дўсти шу кунгача бу уйга азиз меҳмон бўлмасдан қайтиб кетган эмас ва бундан кейин ҳам меҳмон бўлмасдан қайтиб кетмайди”.

Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Муҳтарам Абутолиб, кираверинг, мен уйдаман.
А б у т о л и б. Меҳрибон, Оллоҳим! Наҳотки, Ҳамзат Цадасининг ўғли қарзини сўраб келганлардан беркинса. (Абутолиб бўркини қўлига олиб ҳовлига кирар экан, атайин Фросяга урилиб кетади). Расул, мана бу аёлга айтиб қўйгин, Абутолиб бу уйга келганда дарвоза ўз-ўзидан очилади ва сен Расул доим уйда бўласан. Агар сен бўлмасанг ҳам Абутолибга еб-ичишга, керак бўлса дам олишга жой берилади.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Ассалому алайкум, муҳтарам Абутолиб, хуш келибсиз!
А б у т о л и б. Ваалайкум ассалом, Расул.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Фросянинг айби йўқ. Фотимат ишга кетаётганда, унга мени уйда йўқ деб айтишини тайинлаб кетган. Марҳамат, стулингиз сизга мунтазир.
А б у т о л и б. Яхшиям, хотинлар бор. Керак пайтда ўз айбингни унга ағдаришинг мумкин. Наҳотки Фотимат, бугун пайшанба эканлигини унутган бўлса(Абутолиб жингалак жунли бўркини силаб қўйди ва ўзи ҳар доим ўтирадиган стулга бориб ўтиради).
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Пайшанбанинг бошқа кунлардан қандай фарқи бор?
А б у т о л и б. Пайшанба – менинг ҳаммомга борадиган куним. Эътибор бермаганмисан, ҳар пайшанба ҳаммомга келаман. Ҳаммом эса сенинг уйингнинг ёнида. Истаган вақтимда шундай суҳбатлашиб ўтиришга ёки дам олиш учун киришим мумкин.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Муҳтарам Абутолиб, ҳаммомга тушишингизга ҳожат йўқ-ку. Уйин¬гизда иссиқ сув, ванна бор.
А б у т о л и б. Ванна ва душ – мисоли қора нон бўлаги. Ҳаммом – мисоли шоҳона зиёфат. Минг йиллардан буён тоғдан оқаётган жилға менинг боғимдан ҳам ўтган. Сувни дарахтлар тагига бошқараман. Мен шунча дарахтни гулчелак ёки чўмичда сув ташиб суғора олармидим? Ҳаммом тоғдан оқаётган жилғага, ванна ва душ эса гулчелак ва чўмичга ўхшайди. Расул, сен бу гапларингни болалар шоири Нуриддин Юсуповга айт. Айтишларича, ҳозир у қўғирчоқ театри учун сценарий ёзаётган экан. Қўғирчоқлар учун жуда кетади.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Ҳаммомдан кейин аччиқ чой ичиш ҳовурни олади. Фрося, аччиқ чой дамланг.
А б у т о л и б. Аччиқ чой ичиш яхши, ёнида қайнатма шўрва бўлса ундан ҳам яхши, вино бўлса ҳам ортиқчалик қилмайди, агар тоза ароқ бўлса янада яхши.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Қайнатма шўрва бор, фақат кечаги. Эрталаб бўлгани учун янгисини бошлашга ҳали уринишмаган.
А б у т о л и б. Кечагисидан бошлаб турамиз, унгача янгиси ҳам тайёр бўлиб қолади.

Фрося келиб столга дастурхон ёзади ва патнисдан егуликлар қўяди. Расул Ҳамзатов стол орқасида турган буфетни очади. Унда хориждан олиб келинган турли чиройли шишаларда ром, коньяк, жин, виски, кальвадос, абсент, вермут, уникум каби тоза ичкиликлар кўринади. Конъякнинг бир неча хили қаторлашиб турибди.

Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Муҳтарам Абутолиб, танланг. Қайсинисидан ичасиз?
А б у т о л и б. Расул, сен бу нотаниш шишаларингни қўятур. Агар қуйиб бериш ниятинг бўлса, ўзимизнинг ароқдан оч. Ароғимизнинг нимаси яхши: биз уни биламиз, муҳими, у бизни билади. Эҳтимол, сен кўрсатаётган бу ичимликларнинг мазаси яхшидир, лекин бу шишадагилар узоқдан келтирилган. Улар менга тушунарсиз тилда гапиришади, мен ҳам улар тушунмайдиган тилда гапираман. Сийратимиз ҳам, сувратимиз ҳам ҳар хил. Биз бир-биримизни умуман билмаймиз. Бу шишалар нотаниш меҳмонга ўхшайди. Улар билан аввал танишишимиз, суҳбат қуришимиз, дастурхон атрофида бир муддат туз тотишимиз керак. Барибир, бир-биримизни тўлиқ тушунмасак ажабланмайман. Яхшиси, сен бу шишаларингни москвалик дўстларингга асраб қўй. Ёки уларни туғилган уйида онаси тайёрлаб берган овқатларнинг ширин тотини унутиб юборганларга қуйиб берарсан. Агар чиндан ҳам менга қуйиб бериш ниятинг бўлса, ўзимизнинг ароқдан оч.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Аксига олиб уйимизда ўзимизнинг ароқ қолмаган экан. Мен ташқарида ёмғир ёғиб, совуқ шамол эсаётгани бўлса ҳам магазинга бориб, сизга ароқ олиб келаман. (Ўзини магазинга боришга тайёргарлик кўраётган одамга ўхшаб тутади ва Абутолибнинг “бормай қўя қол” деб айтишини кутади).
А б у т о л и б. Расул, сочингга оқ тушган бўлса ҳам ҳали ғўр экансан. Ароққа ўзинг боришинг шартми, ё бу жойда сендан ёшроқ йўқми? Ташқарига чиқиб, қўшнингнинг боласига айт, олиб келади. Мен ҳеч қаёққа шошаётганим йўқ, олиб келишини бемалол кутаман.

Абутолиб маслаҳатига қулоқ солган Расул Ҳамзатов ташқарига чиқиб кетади ва бир муддатдан кейин қайтиб киради. Бу вақтда Абутолиб ён-атрофга зимдан назар ташлайди.

А б у т о л и б. Уйингда тоғлик меҳмонлар кўринмайди. Наҳотки, уйинг-да битта ҳам меҳмон бўлмаса?
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Бугун ҳеч ким йўқ.
А б у т о л и б. Менинг дўстим, сенинг отанг Ҳамзат бор вақтида бу уйдан меҳмонларнинг қадами узилмасди.(Орага бир оз жимлик чўкади). Отанг аломат одам эди-да. Шу жойда отанг билан шодлик кунларида ҳам, ғамгин кунларида ҳам кўп суҳбатдош бўлганман. Эсингдами, Шомилга бағишланган достони танқид қилинган кун. Отанг мук тушиб, ғамга ботиб ўтирганди. Қандай таскин беришни билмайман. Кейин сурнайимни олиб, узоқ чалганман. Бир оз ҳовури босилгач, қўлимни елкасига қўйиб: “Шеър ёзиш қийин иш экан”, – деганман. Шоирнинг гапини шоир дарҳол тушунади. Отанг қаддини ростлаган. Расул, катта шоир бўлсанг ҳам билиб қўй: “Шеър ёзиш – қийин иш”. Шеър ёзиш қийин иш эканини билганимиз ҳолда шу қийин ишни зиммамизга олганмиз. Бу гапимни ҳеч қачон унутма. (Яна жимлик чўкади).
Р а с у л Ҳ а м з а т о в(Оғир сукунатни бузиш учун сўрайди). Муҳтарам Абутолиб, сиз найни, сурнайни, бошқа пуфлама мусиқа асбобларини қойиллатиб чала оласиз. Чалишгина эмас, бундай мусиқа асбобларини ўзингиз ҳам ясайсиз. Нега скрипка чалмайсиз. Ахир, тоғликлар скрипка навосини жуда яхши кўришади.
А б у т о л и б. Сенга нега скрипка чалмаслигим сабабини айтиб бераман. Эшит, ёш вақтимда скрипка ҳам чалганман. Кунлардан бир кун бизнинг лак овулимизда қийналган, ич-ичидан эзилиб юрган авар пайдо бўлди. У овулдошини бехосдан ўлдириб қўйгани учун ҳайдалган экан. Сургун қилинганларга овулнинг чеккасидан жой берилади. Одамлар у билан алоқа қилишмайди. У ҳам одамларга қўшилмайди. Мен озгина авар тилини билганим учун унинг ёнига бориб турардим. Бир куни кечқурун скрипкамни олиб бордим. У ўчоқ ёнида ўтириб кастрюл тагидаги оловга сомон ташларди, қизиғи, кастрюл ичида ҳам сомон қайнарди. Мен скрипкани чала бошладим, бахтиқаро авар оловга тикилганча жим тинглади. Кейин қўлимдан скрипкани олди, у ёқ-бу ёғига қаради, қулоғини бураб торларини созлади ва чалди.
Расул, унинг қандай чалганини сўз билан таърифлай олмайман. Ҳеч қачон у чалган куйни унутмасам керак. Ҳатто куйдан ўчоқдаги сомон чарсиллаб ёнди. Баъзан сомон ярқ этиб ёниб, кўзларимни қамаштирди. Ўз-ўзидан кўзларимдан ёш томчилади. Мен скрипкани қолдириб, уйга қайтдим. Эртаси куни тоғдаги овулга чиқиб, уни ўлдириш қасдида юрган одамларни топдим. Уларни овулга бошлаб келдим, кундуз уйимизда меҳмон бўлди, кечқурун ҳаммамиз душмани скрипкада ижро этадиган куйни тинглагани бордик. Шу тариқа уч кечқурун унинг скрипка чалишини тингладик. Тўртинчи кун қасос олиш учун келган кишилар ниятидан қайтишганини айтишди. Улар овулдошига шундай дейишди: «Уйингга қайт, биз сени кечирдик».
Авар уйига қайтар экан, скрипкамни узатди, мен олмадим. Унга дедим: «Сендай чалишни ҳеч қачон ўргана олмайман. Ёмон чалишни эса истамайман. Шу боис скрипка энди менга керак эмас». Ўшандан кейин бошқа скрипка ушламадим. Баъзан ўйлаб қоламан, агар одамлар скрипкадан тараладиган шундай ажиб наволарни тинглашганда эди, дунёда ёвузлик, душманлик қиладиган кишилар қолмаган бўларди. Афсуски, улар бундай ажиб наволарни тинглашмайди. Отанг раҳматлик айтгандек, бундай кимсаларга ё онаси алла айтмаган, ё онаси айтган аллаларни тамоман унутишган.

Орага яна жимлик чўкади.

А б у т о л и б(Бехосдан). Айт-чи Расул, нима учун сочингга оқ тушган?
Р а с у л Ҳ а м з а т о в(Ўйчан). Билмайман, муҳтарам Абутолиб.
А б у т о л и б. Мен нима учун сочимга оқ тушганини биламан.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Билсангиз, айтинг.
А б у т о л и б. Менинг сочим болаларимнинг магазиндан ароқ олиб келишини кута-кута оқарган. Ҳа, Расул, болалар ота-оналарининг хавотир олишганини ўзлари ота-она бўлишмагунча тушунишмайди. Худди шундай ҳозирги аҳволимни ичмайдиган одамга тушунтиришим қийин. Ҳар доим ароққа ичадиган одамни жўнатиш керак, шунда узоқ кутдирмайди.

Бу вақтда Фрося дастурхонни тузатиб бўлди. Кечикиб бўлса-да, дастурхон ўртасидан ароқ жой олди.

А б у т о л и б. Уф, бунинг деҳқонлар орасида турган сурхинлик раисдай савлат тўкишини қара. (У шишани қўлига олиб эркалайди). Оҳ-оҳ, бунинг гердайиб туришини қара. Буни олиб келган йигитчанинг ҳам диди чакки эмас экан.

Бирдан Абутолибнинг столга қўйилган кичик рюмкаларга кўзи тушиб, уларга тикилиб қолди. Кейин тиш оғриғи зўрайган одамга ўхшаб, пешанасини тириштирди. Битта рюмкани қўлига олиб, у ёқ-бу ёғига обдон қарайди. Рюмка ёқмаётгани юзидан шундоқ кўриниб туради. Расул Ҳамзатов буфетдан грузиялик дўсти совға қилган шохни олиб, Абутолибга узатади. Кекса шоир шохни диққат билан кўздан кечириб, охири баҳосини айтади.

А б у т о л и б. Яхши шох экан. Агар унда кумуш безак бўлмаганда бундан ҳам яхшироқ кўринарди. Худди куёвнинг зар белбоғига ўхшаш ортиқча дахмаза. Ахир, шу кумуш безак билан шохнинг ичидаги ароқ ўткир, ичимлироқ бўлиб қолмайди. Расул, бунингни жойига қўй, менга қўлим ушлашга ўрганган ўзимизнинг майкосани бергин. Мен майкосада неча қултум борлигини ва қаерда тўхтатиш кераклигини биламан.

Абутолиб истагини бажо келтириб, Расул Ҳамзатов Фросяга майкоса келтиришни айтади. Фрося олиб келган майкосага Абутолиб ароқни қуяди ва даргин тилида “Дерҳаб!” дея бир кўтаришда майкосани бўшатади.

А б у т о л и б (Расул Ҳамзатовга қараб). Ичишдан олдин албатта «дерҳаб» дейиш керак. Бу сўзнинг маъносини тушунтириш қийин. Эҳтимол, жуда чуқур маъноси ҳам йўқдир. Лекин «дерҳаб» нимани англатиши шундай ҳам тушунарли.

Стулга қулай ўтириб олгач, Абутолиб шўрвали тарелкани ўзи томон тортади. Гўштини олиб бошқа тарелкага солади, шўрвасига нон тўғрайди. У шошмасдан ҳар бир қошиқдаги овқатнинг таъмини туйиб тановул қила бошлайди. Вақти-вақти билан гўштни қаламтарошида кесиб, бўлакчасидан оғзига ташлаб туради. Агар Абутолиб гўштни чўнтак қаламтарошидан бошқа нарсада, масалан, тилла санчқида оғзига ташлаган тақдирда ҳам бундай маза қилмаслиги сезилиб туради. Шўрва ва гўштни еб тугатгандан кейин Абутолиб “Ноннинг увоғи ҳам нон” деганча дастурхонга тўкилган ушоқларни териб оғзига солади. Кейин мўйловини бураб қўяди ва Расул Ҳамзатовга юзланади.

А б у т о л и б. Расул, уюшмада Бошқарув йиғилиши қачон бўлади?
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Эртага.
А б у т о л и б. Билмайсанми, бу сафар Зайниддиннинг Адабиёт жамғармасига берган аризаси кўриб чиқиладими?
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Билмадим, бунинг сизга нима қизиғи бор?
А б у т о л и б. Сенга бир воқеани сўзлаб берайин. Болалик пайтимда бузоқ боқардим. Мен қарайдиган бузоқлар жуда ювош эди. Яйловда яшил майсада Қуёшга қараб ётардим, бузоқлар узоққа кетмасдан ўтларди. Хуллас, ҳамма хурсанд: мен ҳам, бузоқлар ҳам, уларнинг эгалари ҳам. Бир куни кўзим илинганда ярамас бузоқ қўшилиб қолиб, бузоқларни сулизорга бошлаб кетибди. Шу билан менинг осойишта кунларим тугади. Кунларим бузоқларни сулизордан қайтариш билан ўтди. Худди шундай шоирларимиз Адабиёт жамғармасининг ёрдам пулига мазахўрак бўлиб қолишмадими? Улар Адабиёт жамғармаси ёрдам пулининг ҳидини билишмагунча тинчгина шеърларини ёзишарди, китобларини чиқаришарди. Қайси бири аввал бу ишни бошлади, билмайман, бузоқлар сулизорга интилгандай ҳозир ҳаммаси Адабиёт жамғармасининг ёрдам пулига кўз тикишган. Ҳозир улар шеър ёзишни эмас, кўпроқ Адабиёт жамғармасини ўйлашади. Эрталаб уйқудан туриши билан хаёлида шеър ёзиш эмас, моддий ёрдамга ариза ёзиш бўлади. Хулласи калом, мен ҳам шунга ўхшашроқ ариза ёзмоқчиман, уни эртага Бошқарув йиғилишида муҳокама этинглар.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Муҳтарам Абутолиб, сиз нимага муҳтож бўлиб қолдингиз?
А б у т о л и б. Биласан, ҳали менинг танамни бирор доктор кўрган эмас. Бари бир соғлигимни тиклаш учун санаторийда дам олиб келмоқчиман.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Санаторийга бериладиган йўлланма чўнтагимда деб ҳисоблашингиз мумкин. Лекин Ёзувчилар уюшмасига ариза ёзганингиздан кўра Доғистон Олий Кенгашига мурожаат қилганингиз яхши эмасми? Олий Кенгаш Бошқаруви аъзоси бўлсангиз. Ҳукумат санаторийсининг шароити ёзувчилар санаторийсиникидан яхшироқ.

Абутолиб бошини чайқаб, тили билан тақиллатади. Одатда у бундай тил тақиллатиши билан хурсандчилигини, ранжиганини ёки ҳайратини ифодаларди. Айни пайтда у норозилигини ифодалаётган эди.

А б у т о л и б. Расул, бундай қилиш яхши эмас. Биринчидан, мени Олий Кенгаш депутатлигига вақтинчаликка – тўрт йилга сайлашган. Ёзувчилик эса бир умрлик ҳунарим. Иккинчидан, ҳар қандай санаторийнинг ҳам ўзига хос камчилиги бор. Шундай экан кейин мен камчилигини айтиб қайси бирини сўкканим афзал: Ёзувчилар уюшмасиними ёки Олий Кенгашними?
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Унда аризангизни ёзиб беринг, эртагаёқ муҳокамага қўяман.
А б у т о л и б. Мен ҳеч қачон ариза ёзмаганман. Аризани ўғлим Мирза ёзиб беради. Сизлар йўлланмани тахт қилиб қўйинглар.

У шу сўзларни айтиб, ўрнидан туради ва кетишга чоғланади.

Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Муҳтарам Абутолиб, энди йўл бўлсин.
А б у т о л и б. Нашриётга бораман. Айтишларича, китобим чиқибди. Кўрайчи: ўғилми, қиз?
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Кечқурун педагогика институтига келинг. Ёзувчиларнинг талабалар билан учрашуви ўтказилади.
А б у т о л и б. Яхши, бораман. Сурнайимни ҳам олайми?
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Оббо, муҳтарам Абутолибей. Сиз сурнайчи эмас, шоирсиз. Яхшиси, китобларингиздан олинг.

Абутолиб дарвоза томон юрар экан ўгирилиб сўрайди.

А б у т о л и б. Расул, уйимга телефон ўтказишга ёрдам бера оласанми?
Р а с у л Ҳ а м з а т о в(Ажабланиб). Телефонни нима қиласиз? Ҳатто ёзув столидан фойдаланмайдиган одамга телефоннинг нима кераги бор?
А б у т о л и б(Хотиржам). Телефон орқали, баъзан Москвадаги дўстим Николай Тихоновга, баъзан жамоа хўжалиги раисимизга сурнай чалиб берардим. Ахир, раисимиз менинг тирик эканимни ва сурнайим ҳамон қадим наволарни куйлаётганини билиб туриши керак. Сурнайимнинг навосини телефон орқали тинглаган раисимиз шаҳардаги уйимда ҳам тоғларнинг муаттар иси ва оҳангги таралаётганини биларди.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в(Завқ билан). Шундай демайсизми, муҳтарам Абутолиб. Телефон масаласи ҳал бўлди деб ҳисоблашингиз мумкин. Сизнинг тоғнинг муаттар ҳавосига тўйинган куйларингиз телефонсиз ҳам Москвага, туғилган овулингизга, Доғистоннинг бошқа овулларига, дунёнинг барча жойларига радио орқали учиб борган. Чунки куйларингиз тоғлардан ҳам баланд учади.

Абутолиб дарвоза томонга юради.

А б у т о л и б. Кўришгунча.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Сизни кечқурун институтда кутаман.(Расул Ҳамзатов Абутолиб орқасидан қараб ўзига ўзи гапиради). Отамнинг қадрдон дўсти, яна Шомилни эсга солдингиз. Отам бежиз айтмаган эканлар: “Шомилни тинч қўй. Агар унга тегсанг, сени қабрга киргунингча тинч қўймайди”. Отажон, ҳақ гапни айтган экансиз. Яна сиздан узр сўрайман, ёшликда Шомил ҳақида ёзган биринчи шеърим хатодан хато эди.

Ватан шаъни учун қилич тутган эр,
Чорак аср ёвларга бермади омон.
Мен-чи, қораладим замонасоз шеър,
Унда ўйламасдан сўз ёздим ёмон.
Тунлар чироғимни ўчирган оним,
Кимдир деразамда бўлар намоён.
У – ўша тоғликлар севган посбоним,
Гуниб тоғларидан чиққан қаҳрамон.
У дейди: «Эй бола, уруш фалокат,
Қанча яраланмай миқ этганим йўқ.
Ўн тўққиз жойимдан олдим жароҳат,
Сен кўксимга отдинг йигирманчи ўқ.
Ё тиғдан, ё ўқдан чекканман озор,
Вужудимда омон жойнинг ўзи йўқ.
Аммо тоғлик илк бор қилди ярадор,
Шунинг учун доғи куйдиради чўғ.
Тўғри, курашишга ҳожат йўқ энди,
Ҳурлик учун қилич ушладим, холос.
Гарчи қиличимнинг жарангги тинди,
Тоғлик ори учун савашганим рост.
Ҳаловат билмадим, курашдим фақат,
Кўнглимга сиғмади ялла, тўй-ҳашам.
Жазоладим, кимки айтса ҳикоят,
Ҳатто қамчилатдим шоирларни ҳам.
Ўйлардим, ўжардай фикримда туриб,
Жазо бергандурман ноҳақдан-ноҳақ.
Сендай оғзи ботир шоирни кўриб,
Билдимки, ўшанда мен эканман ҳақ».
Тонггача тикилиб турар тепамда,
Кўраман бошида катта оқ салла.
Баъзан кезар ғира-шира хонамда,
Хинога бўялган соқоли малла.
Нима ҳам дер эдим? Унинг олдида,
Элимиз олдида айбдорман, айбдор.
Бир вақт Ҳожимурод жаҳл отида,
Имомдан аразлаб кетгандай бекор.
У қайтмоқ истади бўлиб пушаймон,
Ботқоққа дуч келди ва топди жазо.
Мен ҳам қайтайинми? Аммо йўқ имкон,
Ахир, бу тамоман бошқача хато.
Ғўрлигим маҳсули торттирар сергак,
Ич-этимни ейман, ҳеч ким билмайди.
Имомдан кечирим сўрашим керак,
Бироқ ботқоққа ҳам ботгим келмайди.
Энди узрим айтмай, у қабул қилмас,
Ҳеч ким гуноҳ ишни ёддан ўчирмас.
Ёмон сўз шеъримда янградими бас,
Қилич тутган одам асло кечирмас.
О халқим! Ёмондир ўғлинг аҳволи,
Сен ўзинг кечиргин, айла марҳамат.
Ўғлидан ранжиган она мисоли,
Гуноҳкор бошимни силаб қўй фақат.

Билмайман, аввалги шеърим учун мени доғистонликлар кечиришадими, билмайман, мени Шомил руҳи кечирадими? Лекин мен ўзимни ҳеч қачон кечира олмайман. Ҳолбуки, пешанам деворга урилгандан кейин, кўзим ярқ этиб очилгач, Шомилга бағишланган қанча мадҳиялар, шеърлар ва достонлар ёздим. “Шомилнинг муҳаббати” достонимни мақтамаган одам қолмади.

С а ҳ н а  а й л а н а д и.

Олтинчи саҳна

Доғистондаги тоғ дараси. Тош устида яроғ таққан Шомил ўтирибди. От дукури эшитилади. От кишнаб тўхтайди. Саҳнага бир қизнинг қўлидан тутган Ахбердилав кириб келади ва Шомилга таъзим қилади. Қиз диққат билан Шомилга тикилади.

А х б е р д и л а в. Йўлда қилди кўп сарсон,
Бу ўжар арман қизи.

Шомил асирага қараб, ҳайратдан қотиб қолади. Беихтиёр чап қўли билан ўнг томонига осилган ханжарни олади ва кўксини тилади. (Кўксидан оққан қон оқ яктагида кўринади). Қаршисида турган гўзал рўё эмас, ҳақиқат эканлигини англайди.

Ш о м и л. Қандай исм бермиш айт,
Беҳиштнинг бу қушига.

«Эвоҳ, бундай сулувни, кўрмагандим ҳеч қачон!» дея шивирлайди.

А х б е р д и л а в. Пирим, Анна дер уни.

Ахбердилав пирига лол-ҳайрон қарайди.

Ш о м и л. Бу парирўй жононга,
Ўзим қўяй нафис от.
Анна – ой, нурга кўзгу,
Демак, исми Шуойнаът.
Суюк ёрим бўлар у,
Ранжима мендан фақат.

Ахбердилавга томонга қарайди.

Эътиқодим мустаҳкам,
Буни ҳамма билади.

Шомил хиноранг соқолини силаб қўяди. Кейин самога қўлларини чўзиб илтижо қилади.

Қулоқ солиб қалбимга,
Қанча қилдим ибодат.
Ўтлар тушсин бағримга,
Сўрадим жангга омад.
Тангрим, дин учун тинмай,
Қилич солдим, отдим ўқ.
Наҳот менинг ошиқдай,
Севмоқликка ҳаққим йўқ.
А х б е р д и л а в(Шомил сўзларидан ҳайрон бўлиб, юзига тикилиб қарайди. Лекин мард бўлгани учун фикрини очиқ айтади).
Биз қиз учун сўраб ҳақ,
Ундирамиз катта пул.
Бойдир уруғ-аймоғи,
Тўлдирамиз ҳамённи.
Ш о м и л(Кескин жавоб қайтаради).
Бўлса ҳам олтин тоғи,
Бермасман бу жононни.
А х б е р д и л а в(Ажабланганча).
Ғайридин фарзанди у,
Сиз ҳақ диннинг имоми!
Оллоҳга хуш келмас иш,
Тарқалар тоғда миш-миш.
Ш о м и л(Донишманд қиёфада қатъий айтади).
Оллоҳнинг карами кенг,
Ишқ олдида ҳамма тенг!
А х б е р д и л а в(Ўзининг ҳақлигини исботламоқчи бўлади).
Ғанимини шер билган,
Ерга урмас қадрини.
Қиз унашиб қўйилган,
Олиб бўлган маҳрини.
Ш о м и л(Хотиржам қиёфада).
Бундан бўлма хижолат,
Элда бор шундай ҳикмат:
Қиздан кўплар умидвор,
Бахти бори бўлар ёр.
А х б е р д и л а в(Ўзининг ҳақлигини исботлашга уринади).
Бу сатангга панд бекор,
Юрмас ҳижоб ичида.
Қаранг, на боғичи бор,
Ёқасининг учида.
Ш о м и л(Ўнг томонидаги қиличи дастасини ушлайди).
Сен озор чекма бундан.
Ахир, йигит ҳамроҳи —
Қилич ҳам чиқиб қиндан,
Яланғоч бўлар гоҳи.

Шу вақтгача суҳбатни бир четда диққат билан тинглаб турган Анна суҳбатга қўшилади.

А н н а. Баҳслашма ёвқур навкар,
Қулоқ солдим кўнгилга.
Ҳақ йўлда турган сарвар,
Майли, билдирсин элга.
Бу қисмат ё мурувват –
Шудир умримга маъни:
Энди исмим Шуойнаът,
Унутинглар Аннани.
Майли, келтирай имон,
Сиз сиғинган ҳақ динга.
Бошимга ташлаб чачвон,
Қиличдай кирай қинга.
Кўнглим шартларга кўнди,
Бўлурман авар қизи…

Шуойнаът Шомил қаршисида бош эгади. Ахбердилав бу ҳолдан қотиб қолади. Саҳнанинг бу томони қоронғилашади, иккинчи чети ёришади. Расул Ҳамзатов чиқиб келади.

Р а с у л Ҳ а м з а т о в(Вазмин шеър ўқийди).
Кўп ўтмай жангда сўнди,
Ахбердилав юлдузи.
Олис Макка томонда,
Шомил кўз юмган чоғи,
Бошин эгди армонда,
Кавказнинг баланд тоғи.
Бўлса эди ёнида,
Шуойнаът вафодори,
Ўша чўл осмонида,
Ўрларди кўкка зори…

Расул Ҳамзатов саҳнада бир оз юргач, Шомил сўзларини такрорлайди.

Тангрим, дин учун тинмай,
Қилич солдим, отдим ўқ.
Наҳот менинг ошиқдай,
Севмоқликка ҳаққим йўқ.

(Ўйчан қиёфада залга қарайди). Ватан озодлиги кураши йўлбошчиси Шомилга севиш имконияти берилган. Наҳотки Доғистонни, тоғликларни, авар тилини куйлаган шоирга севиш имконияти берилмаса?! Отам бежиз айтмаган эканлар: “Шомилни тинч қўй. Агар унга тегсанг, сени қабрга киргунингча тинч қўймайди”. Мен неча йиллар оша, асрлар оша Шомилнинг муҳаббатига ҳавас қилаяпман. Наҳотки имомнинг севишга ҳаққи бўлса-ю, шоирнинг бир ошиқдай севишга ҳаққи бўлмаса?! (Ғамгин шеър ўқийди).

Сени севаман деб, бўлмадим иқрор,
Кечикдим бир баҳор, қолдим афтода.
Сен билан ёнма-ён кезмадим бир бор…
Бари бир бахтлиман! Сен бор дунёда!

Бари бир бахтлиман! Лекин ғамбода,
Ўнгидан келмоқда энг ширин тушим.
Менсиз яшаяпсан ахир дунёда,
Кўришсак, бошимдан учмайди ҳушим.

Сендан сўрамасман илтифот, карам,
Бундай марҳаматга қолмаган ҳожат.
Туғилмадинг менинг тоғимда эркам,
Бу иккимиз учун энг оғир кулфат.

Сен туғилдинг… Менинг тоғимда эмас…
Балки бунда ҳам бор қандайдир ҳикмат.
Сен бўлсанг, тоғимдан ҳатто бир нафас,
Узоқларга кета олмасдим ҳеч вақт.

Сен туғилдинг биздан олис шаҳарда,
Учрашдик, нигоҳинг айлади асир.
Бу учрашувда ҳам бир ҳикмат борда,
Биз Қора денгизда учрашдик ахир.

Сенинг чиройингга сўз топиш мушкул,
Мағрурлигинг эса, сарҳад билмайди.
Сени мақташ учун керакдир булбул,
Сени ёлғон куйлаб алдаб бўлмайди.

Сени севаман деб бўлмадим иқрор,
Учрашдик ва бизни ажратди денгиз.
Энди тушларимга кирасан нигор,
Ўнгимда мен қандай яшайман сенсиз.

Бир оз тин олади. Кейин баланд овозда яна шеър ўқийди.

Эзгулик, ёвузлик измида олам,
Менга бу тушунча янгилик эмас.
Ширин сўзинг, кўзинг ёдимда ҳар дам,
Менга сендан бошқа нарса керакмас.
Юлдузлар, оппоқ тонг бағишлар ҳузур,
Қуёш зар нуридан бўламан сармаст.
Менга азиз сенга нима сочса нур,
Менга сендан бошқа нарса керакмас.

Сен туғилган жой ва шу гўзал диёр,
Сенинг чиройингдан доим олар ранг.
Ғурурингга тимсол тоғдаги виқор,
Унда гўзал гуллар, ҳатто тошлар ҳам.

Сенга нима боғлиқ менга муқаддас,
Менга сендан бошқа нарса керакмас.

Шу вақт уйда телефон қўнғироғи чўзиб жиринглайди. Фрося дераза токчасига қўйилган телефон гўшагини олади. “Хўп бўлади” деганча гўшакни қўяди.

Ф р о с я. Расул оға, сизни Олий Кенгашга зудлик билан етиб боришингизни айтишди. Машина ҳозир етиб келар экан. (Кўчадан машина товуши ва унинг тўхтагани эшитилади).
Р а с у л Ҳ а м з а т о в (Сонетининг охирги мисрасини такрорлайди). “Менга сендан бошқа нарса керакмас”. Лекин ҳозир Олий Кенгашга боришим керак. Афсуски, Ердаги раҳбарларим ҳатто ўз уйимда ҳам ширин хаёл суришимга имкон беришмайди. (Шоир самога қарайди). Оллоҳим, ўзинг меҳрибонсан! Ширин ишқ ҳақидаги хаёлларни яна дилимга солганинг учун Ўзингга беадад ҳамду санолар бўлсин!

Расул Ҳамзатов оҳиста чиқиб кетади.

П а р д а  т у ш и р и л а д и

УЧИНЧИ ПАРДА

Еттинчи саҳна

Маҳачқалъадаги Расул Ҳамзатов ҳовлиси. Икки қаватли уй. Уй ичидан “Журавли” қўшиғи таралаяпти. Ҳовли четида ўша эскирган стол ва стуллар. Стол устида нонушта учун нарсалар қўйилган. Столнинг бир четида газета ва хатжилдлар. Расул Ҳамзатов эшикдан чиқади. Қўшиқни тинглаб, аста одимлайди. Қўшиққа мос равишда шеър ўқийди.

Менинг билишимча, қонли жанггоҳдан
Юртига қайтмаган шаҳид ёвқурлар,
Ҳали юмшоқ ўрин топмай тупроқдан
Оппоқ турналарга айланган улар.

Қўшиқнинг сўзи эмас, мусиқаси янграйди. Самодан турналар товуши келади.

Зеро, улар узоқ йиллардан буён
Учишар ва бизга беришар овоз.
Шу боис самога термилган замон,
Кўз узмай оҳиста сўзлаймиз дилроз.
Бугун ҳам туманлар сийрак тарафда,
Шом чоғи уларни кузатдим бир оз.
Қачондир ер узра юргандай сафда,
Турналар галаси этарди парвоз.

Самодан турналар товуши қаттиқроқ эшитилади.

Учиб борар экан ўз манзилига,
Кимларнидир йўқлар, таниш товушлар.
Ахир, жуда ўхшар авар тилига,
Турналар таратган ўтинч, нолишлар.

Мусиқа ва турналар товуши қаттиқроқ янграйди. Расул Ҳамзатов ўйчан ҳолда столга келиб ўтиради. Фрося чойнак кўтариб чиқади. Мусиқа ва турналар товуши аста-секин тинади.

Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Фрося, дунёда нима гаплар?
Ф р о с я(Чойнакни Расул Ҳамзатов олдига қўяди). Америкадан сизга хат келганди. Уни таржима қилдирдим. Мана. Ўқийми?
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Ўқи, Фрося.
Ф р о с я. “Жаноб Ҳамзатов! Худо сиздай пок юракли инсонга узоқ умр ато этган бўлсин. Сизнинг “Турналар” қўшиғингиз қалбимизни ларзага солаяпти ва юпанч бағишлаяпти. Ўз номимдан ва черковга келиб шу қўшиқни тинглаётганлар номидан сизга катта раҳмат. Филадельфия черкови ходими Батлер”.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Уларга ҳам раҳмат! Яна нима гаплар?
Ф р о с я(Қўлига газетани олади). Мана бу газетада “Турналар” қўшиғингиз Кореяда қаторасига учинчи марта “Йилнинг энг яхши қўшиғи” деб эътироф этилгани ёзилган. Мана бу газетада эса Ўзбекистоннинг Чирчиқ шаҳрида “Турналар” қўшиғингизга ёдгорлик қўйилгани ёзилган. Суратини ҳам беришибди. Мана. (Газетани узатади).
Р а с у л Ҳ а м з а т о в(Газетани кўздан кечиради). Қўшиққа санъатсевар, маънавияти юксак халқгина ҳайкал қўяди. Ўзбеклар мана шундай халқ. Шундай халқни яратган Оллоҳга беадад ҳамду санолар бўлсин.

Телефон қўнғироғи жиринглайди. Фрося уйга киради ва деразадан қараб гапиради.

Ф р о с я. Ёзувчилар уюшмасига хорижлик меҳмонлар келишибди. Тезда етиб борар экансиз.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Ўзим ҳам Ўзбекистонга яқинда меҳмонга бораман. Албатта, Чирчиқдаги “Турналар” ёдгорлигини зиёрат қиламан. (Чиқиб кетади).
П а р д а т у ш и р и л а д и

Саккизинчи саҳна

Чирчиқдаги “Турналар” ёдгорлиги майдони. “Журавли” қўшиғининг мусиқаси таралаяпти. Машина товуши ва унинг тўхтагани эшитилади. Саҳнага гулдаста кўтарган Расул Ҳамзатов ва Абдулла Орипов кириб келади. Улар ёдгорликка қараб, таъзим қилишади ва гулдасталарини ёлғиз турна ёнига қўйишади. Бир неча қадам ортга тисарилишади ва таъзим қилишади.

Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Ажойиб! Ўйлаганимдан ҳам зиёда. Санъатсевар ўзбек халқига, офарин! Шу ёдгорликни яратган қўли гул инсонларга, офарин!
А б д у л л а О р и п о в. Расул оға, мана бу матн “Турналар” шеърингиз биринчи тўртлигининг ўзбекча таржимаси. Зулфия опанинг ўзлари таржима қилганлар.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в(Матнни кўздан кечиради). Зулфияхонимнинг олтин қаламидан тўкилган сўзларнинг ҳаммаси бебаҳо марварид. (Абдулла Ориповга қарайди). Зулфия нафақат ўзбекларнинг севимли шоираси, у бутун Шарқнинг, бутун дунёнинг севимли шоираси. Уни анжуманда кўрганда, қаршисида тиз чўкиб, шеъримнинг таржимасини ёзган қўлларини ўпиб раҳмат айтаман. Бундай буюк шоирага шундай ташаккуримни билдириш мен учун шараф!

Жимлик чўкади. Иккаласи ёдгорликка тикилишади. “Журавли” қўшиғининг мусиқаси янграйди.

Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Қўшиғимга ёдгорлик қўйгани учун ўзбек халқига мингдан-минг раҳмат. Шу ёдгорликка қараб сизларнинг юксак маданиятли халқ эканингизни билса бўлади. Чунки қўшиққа ҳайкални маънавияти юксак халқгина қўйиши мумкин. Мен умрим охиригача ҳамма жойда, ҳамма давраларда ўзбек халқини шарафлаб ўтаман!
А б д у л л а О р и п о в. Сизга халқимиз номидан раҳмат айтаман. Расул оға, сизнинг Навоий бобомиз юбилейига келган вақтингизда “Тошкент” ресторанида журналист билан суҳбатингизни ижодкорларимиз тез-тез эслаб туришади. Илтимос, шу воқеани ўз оғзингиздан эшитсам. Ўзи қандай бўлганди?
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. “Турналар” ёдгорлигига зиёратга келишдан олдин таҳорат олганман. Демак, Ҳазрат Алишер Навоийнинг азиз номини тилга олишим ва у зот ҳақидаги ўша хотирани сўзлашим мумкин. Эсимда, шундай воқеа бўлганди. Ресторанда кечликни бошлашдан олдин иштаҳани очиш учун энди коньяк ҳўплагандим. Бир журналист ҳовлиқиб олдимга келди. Менга Навоий ҳақида интервью бермасангиз, бу интервью газетамизнинг эртанги сонида чиқмаса, муҳарририм мени ишдан ҳайдайди, дейди. Мусулмонмисан, деб сўрадим. Алҳамдулилло мусулмонман, дейди. Мен ҳам алҳамдулилло мусулмонман, айт, мусулмон одам таҳорат олмасдан намоз ўқийдими, дедим. Йўқ, дейди. Мен ҳозиргина Қуръон тақиқлаган мана бу савилдан ҳўплаб қўйдим, таҳоратим бузилди. Ул зотнинг номини таҳорат олмасдан тилга ололмайман, эрталаб кел, таҳорат олиб сени кутиб тураман. Ўшанда интервью оласан, деганман.
А б д у л л а О р и п о в. Шу сўзларингиз учун сизга ҳар қанча таъзим қилсам арзийди. Қанийди, Ҳазрат Алишер Навоийни ҳамма сиздай ҳурмат қилса. Ҳолбуки, беназир ижод соҳиби бўлган ул зот шундай ҳурматга муносиб.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Ўзбек халқига ҳавасим келади. Сизлар буюк шоир Алишер Навоийнинг ворисларисиз, улуғ миллатнинг фарзандларисиз, катта тилнинг эгаларисиз. Бу билан фахрланишингиз, халқингиз, тилингиз камолига хизмат қилишдан чарчамаслигингиз керак. (Ҳайкалга тикилиб, бир оз жим қолади). Қўшиғимга ҳайкал қўйганларинг учун яна ва яна раҳмат айтаман. Абдуллажон, менинг умр китобим бўлган “Менинг Доғистоним” китобимнинг таржимаси нима бўлди? Ниҳоясига етдими?
А б д у л л а О р и п о в. Устоз, имонингиз комил бўлсин, бу китобингизнинг таржимаси албатта ниҳоясига етади.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Илоҳо шундай бўлсин! Афсуски, вақт ғанимат, умр ўткинчи.

У зал томонга юради. Самода турналар товуши, “Турналар” қўшиғининг мусиқаси жаранглайди. Самога тикилганча шеър ўқийди.

Улар учиб борар, учар гирён-зор
Ўтган аждодларим, дўстларим, ёрим.
Кўряпман, қаторда битта бўшлиқ бор,
Ўша бўшлиқ менинг боражак жойим.
Қазо ҳақдир, мен ҳам яшаб умримни,
Турналар сафида парвоз этаман.
Ва ерда қолган сиз азизларимни
Самодан номма-ном йўқлаб ўтаман!

Азиз ўзбек қардошларим, токи тирик эканман сизни ҳамма жойда шарафлайман. Агар қачондир қазом этса, турналар учиб ўтаётганда кўкка қаранг, сиз азизларимни самодан номма-ном йўқлаб ўтаман!

Турналар товуши, “Турналар” қўшиғининг мусиқаси янада баландроқ янграйди.

П а р д а  т у ш и р и л а д и

Тўққизинчи саҳна

Авар халқ куйи оҳиста таралади. Парда кўтарилади. Саҳнанинг чап томонида устига тоғлар энгашган Цада овули намоён бўлади. Саҳнанинг ўнг томонидаги сўқмоқдан Расул Ҳамзатов вазмин қадам ташлаб келмоқда. У сўқмоқнинг четидаги тошсупа бор жойда тўхтайди ва Цада овулига тикилиб қолади.

Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Ассалому алайкум, жонажон Цада! (Бироз тин олади). Етмиш хонадондан иборат Цада овули бунча жозибадорсан! Яна ҳузурингга сени соғиниб келдим. Дунёнинг қанча мамлакатларида бўлдим, қанча нодир ёдгорликларни кўрдим. Лекин ҳеч жойда ҳозир Цада овулимга тикилган пайтдагидай юрагим ўйнаб кетмади. Бу сўзларим учун мени Ҳиндистон ибодатхоналари, Миср эҳромлари, Италиянинг қадимий ёдгорликлари кечирсинлар! Мени Америка шоҳкўчалари, Париж хиёбонлари, Англия боғлари, Швейцария тоғлари ҳам кечирсинлар! Мен учун шу тоғлар қўйнидаги кичкинагина Цада овули Венециядан ҳам, гўзал Калькуттадан ҳам гўзал! Қайси мамлакатда бўлмайин шу Цада овули, она Доғистонимни ўйладим. Цадани, Доғистонни соғиндим. Шу овулда туғилдим, шу овулда онам алласини тингладим, шу овулда отам бошимда посбоним бўлди, шу овулда беғубор болалигим, қувноқ ўсмирлигим ўтди. Шу овулда муштипар онажоним меҳрига қондим(У хаёл толади).

Саҳнанинг чап томони қоронғилашади ва аста-секин ёришади. Ҳамзат Цадаса уйи олдидаги супа устида бешик тебратиб, алла айтаётган Хандулай момо намоён бўлади.

Ло илоҳо иллалла, ло илоҳо иллалла,
Баланд бўлсин бургут ўғлим парвози.
Ҳамиша таратсин ажойиб наво,
Азиз Ватанини куйлаган сози.
Ёлвориб сўрайман бошимни эгиб:
Оллоҳим, ўғлимга бўлгин меҳрибон.
Ўғлим шеърларини ўқисин севиб,
Бутун Доғистон ва жумлайи жаҳон!
Ло илоҳо иллалла, ло илоҳо иллалла…

Расул Ҳамзатов ҳайрат билан онаси томонга тикилиб қолади. Саҳнанинг чап томони қоронғилашади ва аста-секин ёришади. Яна саҳнада Цада овули намоён бўлади.

Р а с у л Ҳ а м з а т о в (Ички нидо билан). Онажон, бешигим узра айтган аллангиз қулоғим тагида жарангламаган бирор кун, бирон лаҳза бўлмаган десам муболаға эмас. Сизнинг айтган аллангиз менинг барча қўшиқларимни аллалаб улғайтирди. Агар болалар боши узра аллалар айтилмаганда, эҳтимол, дунёда бошқа қўшиқлар яратилмасди.
Онажон! Мен сизни ҳар куни эслайман. Овулдан уч чақирим узоқдаги булоқдан ҳар куни уч марта – эрталаб, пешинда, шомда битта кўзани чап елкангизга қўйиб, битта кўзани ўнг қўлингизда кўтариб, оғир қадамлар ташлаб сув олиб келганингизни эсламаслигим мумкинми?!
Онажон! Бир умр оналар зиммасига тушган вазифани садоқат билан бажардингиз. Дунёдаги бошқа миллионлаб оналар каби ортиқча сўз демасдан, бақир-чақир қилмасдан ўз ишингизни оғринмай охиригача адо этдингиз. Сиз тоғлик оналарнинг азалий анъанасини давом эттирдингиз, уйимиз ўчоғидаги оловни сўндирмадингиз. Афсуски, энди уйимизда ҳам, овулимизда ҳам, оламда ҳам меҳрибон онажоним йўқ.

Расул Ҳамзатов бироз тин олади ва вазмин шеър ўқийди.

Мен ўйлар эканман, азиз онажон,
Ўғиллар уйидан юрганда йироқ,
Оналар уларни кутар бегумон,
Кечалар токчага қўйишиб чироқ.

Ўша чироқ йўлим ёритди ҳар дам,
Қаёққа узатмай етарди қўлим.
Бироқ сиз сўндингиз, сўнди чироқ ҳам,
Чор атроф зим-зиё, йўқотдим йўлим.

Мен ўйлар эканман, азиз онажон,
Токи кемам сузар экан уммонда,
Сизнинг чироғингиз сўнмас ҳеч қачон,
Менга маёқ бўлар манзил томонда.

Йиллар ўтар экан – учқур бир саман,
Кемам сузиб борар, зимистон ҳар ёқ.
Қани у? Атрофни қоплаган туман.
Қани у? Йўлимни ёритган маёқ.

Яна ўйлардимки, азиз онажон,
Дарахтлар ўсади доим тик, баланд.
Илдизи бақувват дарахт ҳеч қачон
Ажал қонунини қилмайди писанд.

Ҳаёт дарахтимни қулатди шамол,
Илдизлари чиқиб ётар тупроқдан.
Уяси бузилган бир қушча мисол,
Ошёним излайман учиб ҳар ёқдан.

Қаттиқ ишонардим, азиз онажон,
Ажал жазоламас мени бешафқат.
Сизнинг ёнингизга келмас ҳеч қачон,
Бошимга тушмайди бундай мусибат.

Бундай бўлишини билсайдим агар,
Агар тушларимда бўлсайди аён,
Барча хизматингиз қилиб сарба-сар,
Ёнингизда юрар эдим, онажон.

Расул Ҳамзатов сўқмоқ четидаги тошсупага ўтиради. Овул томондан Абутолиб келаётганини кўриб, ўрнидан туради.

Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Ассалому алайкум, муҳтарам Абутолиб!
А б у т о л и б. Ваалайкум ассалом, қадрдон дўстим Ҳамзатнинг ўғли.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Муҳтарам Абутолиб, шаҳардан қадрдон Цадамизга қандай мақсадда келган бўлсангиз ҳам Оллоҳ муродингизга етказсин.
А б у т о л и б. Расул, қадрдон дўстим Ҳамзат билан бирга кечган кунларни соғиндим. Дўстим Ҳамзатнинг қабрини зиёрат қилгим келди, кўнглим отанг билан бирга юрган сўқмоқларда яна юришни қўмсади. Отангнинг қабрини зиёрат қилдим.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Зиёратингиз қабул бўлсин.
А б у т о л и б. Мурод ҳосил бўлди.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Муҳтарам Абутолиб, кўришмаганимизга анча бўлди, аҳволларингиз қалай?
А б у т о л и б. Ўртача – бўридай ҳам эмас, кийикнинг ҳолидай ҳам эмас. Расул, билсанг, ёзувчи учун энг ёмони ўртача кайфият. У ўзини ё кийикни тутиб еган бўридай, ё ўзини бўридан қочиб қутулган кийикдай сезиши керак. Ўзингнинг кайфиятинг қандай, Расул?
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Мен ижодимни бўридай ғажишга тайёр оламдан тўла халос бўлган оҳудай қадрдон овулимга хушкайфиятда келдим.
А б у т о л и б. Кўп яша, қадрдон дўстим Ҳамзатнинг ўғли. Отангга тортгансан, топқирсан. Бутун Доғистон, жумлайи жаҳон севган шоирсан.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Муҳтарам Абутолиб, ҳойнаҳой, Цадада у-бу нарсани ёзишни режалаштиргандирсиз.
А б у т о л и б. Расул, овга чиққан овчи тоғда унга қуёнми ё ғоз, бўрими ё қизғиш тулки учрашини олдиндан қаёқдан билади? Жангчи олдиндан жангда қандай қаҳрамонлик кўрсатишини биладими? Хаёлимда бир нарсалар парвоз қилаяпти. Балки омадим келар. Майли, Расул, йўлимдан қолмай, отанг билан юрган сўқмоқларда ёшлигимизни эслаб бир айланиб келай.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Омадингизни берсин! Сайрдан кейин уйимизга келинг, азиз меҳмонимиз бўласиз.
А б у т о л и б. Расул, Худо хоҳласа шомда учрашамиз.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в(Абутолиб ортидан қараб, ўз-ўзига дейди). Отамнинг қадрдон дўсти, яна отам ҳақидаги хотираларни жонлантирдингиз. Эсимда, “Туғилган йилим” достоним чиққан газетани отам ҳам олиб, унга қалам билан фикрларини ёзиб қўйган эканлар. Отам менинг дабдабали мисраларимни, мураккаб ташбеҳларимни, кўзни қамаштирадиган ўхшатишларимни ўзгартирганини дарҳол англадим. Отам менинг мисраларим устига самимий, оддий ва тушунарли сўзларни ёзибдилар. Ўшанда ёш эканманда, айрим тузатишларни сира ҳазм қилолмадим ва отамга эътирозимни билдирдим.

Бу вақтда саҳнанинг чап томони қоронғилашади ва аста-секин ёришади. Уй олдида газета ушлаган Ҳамзат Цадаса намоён бўлади.

Р а с у л Ҳ а м з а т о в(Отасига қараб мурожаат қилади). Ота, тўғри, сиз мендан кўра кўпни кўргансиз, иқтидорлисиз, ақллисиз. Лекин мен ўзга давр шоириман. Менинг мактабим бошқа, адабий қарашларим бошқа, услубим бошқа, ҳаммаси бошқа. Сизнинг тузатишларингизда Ҳамзат Цадасанинг шеърий услуби акс этган. Ахир, мен Ҳамзат Цадаса эмасман, мен Расул Ҳамзатовман(Охирги икки сўзга урғу беради).
Ҳ а м з а т Ц а д а с а(Вазмин оҳангда). Ўғлим, сен унчалик ҳақ эмассан. Сенинг феъл-атворинг ва ахлоқинг, сенинг услубинг ва йўналишинг шеърларингда иккинчи даражали бўлиши керак. Аввало, сен аварсан, тоғликсан, кейин Расул Ҳамзатовсан. Мисраларингда шундай ифодаларни қўллагансанки, ҳеч бир тоғлик ҳаётда фикрларини бундай ифодаламайди. Агар сенинг шеърий мисраларинг тоғликлар руҳига, феъл-атворига бегона бўлса, сенинг йўналишинг йўналишлигича қолиб кетади. Ўзинг яхши биласан: агар булут бўлмаса, ёмғир ёғадими? Агар осмон бўлмаса, қор қаёқдан пайдо бўлади? Агар авар халқи ва Доғистон бўлмаса, Расул Ҳамзатов дунёга келармиди?! Халқимизнинг асрлар синовидан ўтган урф-одатлари бўлмаса, сенинг урф-одатлари шаклланармиди?!

Бу вақтда саҳнанинг чап томони қоронғилашади ва аста-секин ёришади. Яна саҳнада Цада овули намоён бўлади.

Р а с у л Ҳ а м з а т о в(Ўйчан). Отажон! Йиллар ўтган сайин, тажрибам ошган сайин Сиз ўшанда нақадар ҳақ эканлигинга кўп бора иймон келтирдим(Ўйчан ҳолда сўқмоқ четидаги тошсупага ўтиради).

Саҳнанинг ўнг томонида ўтин орқалаган авар аёли кўринади. Расул Ҳамзатовга етмай тўхтайди, ўнг қўлини кўксига қўйиб салом беради.

А в а р а ё л и. Ассалому алайкум, Расул оға!
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Ваалайкум ассалом!
А в а р а ё л и. Овулимизга хуш келибсиз!
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Хушвақт бўлинглар!

Авар аёли овул томонга кетади.

Р а с у л Ҳ а м з а т о в(Авар аёли ортидан қарайди). Мени польяк, япон, итальян гўзаллари кечирсинлар. Сизларга қанчалик хушомад қилмай, юрагим бир маромда урди. Шу бир боғ ўтин орқалаган авар аёли берган салом юрагимни жизиллатиб юборди. Билдимки, мен учун шу бир боғ ўтин орқалаган авар аёли баланд бўйли скандинавиялик оппоқ гўзаллардан ҳам гўзал, дунёнинг барча гўзалларидан азиз(Бироз тин олади). Эсимда, Япониянинг Каманур шаҳрида гўзаллар танловида ҳайъат аъзоси сифатида иштирок этгандим. Япон гўзаллари навбатма-навбат саҳнадан ўтишди. Мен беихтиёр уларни Доғистонда қолган ягонамга қиёсладим. Қанча тикилмай, ҳеч қайсида ягонамга хос фазилатларни кўрмадим. Улар фақат менга Доғистонда қолган ягонамнинг фазилатларини қайта-қайта эсимга солишди(Тошсупадан туради ва жўшиб шеър ўқийди).

Агар сен бўлмасанг ёруғ оламда,
Менинг ҳар бир куним ўтарди карахт.
Сенсиз мени ҳеч ким ёқмасди ғамда,
Сенсиз менга ҳеч ким беролмасди бахт.

Сенсиз ишқ ўтида қандай ёнардим,
Сафардан соғиниб келардим кимни?
Агар сен бўлмасанг қандай ёзардим,
Ишққа бағишланган ашъорларимни?

Сенинг кўзларингни кўрмаса агар,
Булбул сайрамасди, очилмасди гул.
Юлдузлар порламас эди кечалар,
Кундузлар қуёш ҳам чиқмасди буткул.

Агарда оламда яшамасанг сен,
Ҳозиргидай бахтли бўлмас эдим мен.

Саҳнанинг ўнг томонида авар кийимида ва белига ханжар осган навқирон йигит кўринади. У Расул Ҳамзатовга яқинлашгач, қўлини кўксига қўйиб салом беради.

А в а р й и г и т и. Ассалому алайкум, муҳтарам Расул оға!
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Ваалайкум ассалом!
А в а р й и г и т и. Мен сизнинг китобларингизни ўқиб, Цадамизни, Доғистонимизни янада қаттиқроқ севдим, бунинг учун сизга ташаккур(Бош эгиб, таъзим қилади).
Р а с у л Ҳ а м з а т о в(Йигитга хитоб қилади). Эй, Доғистоннинг тоғлик навқирон фарзанди! Ўзимизнинг унумсиз, шипшийдам шу қояларни(қўли билан тоғларга ишора қилади) мендай, мендан ҳам ортиқроқ севгин ва уларни бебаҳо хазинадай асра!
А в а р й и г и т и. Муҳтарам Расул оға, бу сўзларингиз умрим охиригача қулоғим тагида жаранглаб туради(Бироз тин олади). Уйимизнинг азиз меҳмони бўлинг.
Р а с у л Ҳ а м з а т о в. Раҳмат! Бошинг тошдан бўлсин. Доғистон бахтига омон бўл!

Авар йигити таъзим қилиб, овул томонга кетади.

Р а с у л Ҳ а м з а т о в(Вазмин). Мен шу кичкинагина Цада овулимизда ўзим учун азиз бўлган кўп нарсаларни кашф қилдим. Она тилимиздан, авар эканимдан, доғистонлик эканимдан фахрланиш туйғуси шу овулда бир умрга қалбимга сингди. Шу овулда она Доғистон менинг муҳаббатим, менинг қасамим, менинг тавбам, менинг ибодатим эканлигини тўла тушуниб етдим. (Жўшқин оҳангда). Доғистоним! Сен – ҳаётимнинг мазмунисан, сен – дунё бўйлаб парвоз этаётган шеърларимсан, сен – менинг ўзимсан!
(Вазмин). Гўдаклигимда нуроний башорат қилгандай, мен – Расул Ҳамзатов Доғистоннинг дунёдаги элчиси бўлдим ва дунёнинг Доғистондаги элчиси вазифасини шараф билан бажариб келаяпман. Мени шундай мартабаларга эриштиргани учун Оллоҳга беадад ҳамду саноларим бўлсин ва бундан кейин ҳам Оллоҳим мендан марҳаматини дариғ тутмасин. Она тилимни, авар халқимни, Доғистонимни шарафлашимда Оллоҳ менга мададкор бўлсин! (Цада устидаги ва атрофдаги тоғларга фахр билан қарайди ва жўшиб шеьр ўқийди).

Доғистоним, сенга фидодир жоним,
Яшаяпман бутун борлигим атаб.
Барча олган орден, медаль, унвоним,
Тоғларинг кўксига қўяман қадаб!

Авар халқининг тантанавор мусиқаси авж пардада янграйди. Расул Ҳамзатов Цада овули томонга қадам ташлайди.

Т а м о м

Asror Mo’min uzoq yillardan buyon taniqli dog’istonlik avar shoiri Rasul Hamzatov ijodining fidoyi targ’ibotchisi, shoir asarlarining mohir tarjimoni sifatida adabiyot ixlosmandlariga yaxshi tanish. Bugungi sahifamizda uning yaqindagina «Sharq yulduzi» jurnalida e’lon qilingan «Rasul Hamzatov» dramasi va suyukli avar shoiri dostoni asosida o’tgan asrning 70-yillarida O’zbekiston radiosida tayyorlangan radiospektakl bilan tanishasiz.

Asror MO’MIN
R A S U L  H A M Z A T O V
Drama

---

Qatnashuvchilar:
R a s u l H a m z a t o v 30, 40, 50 yoshlarda
H a m z a t S a d a s a 45, 75 yoshlarda
X a n d u l a y 35, 60 yoshlarda
A b u t o l i b 75, 90 yoshlarda
Sh o m i l 35 yoshlarda
A x b ye r d i l a v 30 yoshlarda
A n n a 20 yoshlarda
A b d u l l a O r i p o v 30 yoshlarda
F r o s ya 40 yoshlarda
N u r o n i y
A v a r a yo l i 35 yoshlarda
A v a r y i g i t i 25 yoshlarda
O’ s m i r, o q s o q o l l a r, z i yo r a t ch i l a r
Dog’iston xalq musiqalari, chaqaloq ingasi, “Juravli” qo’shig’i va musiqasi, turnalar tovushi yozilgan disklar.

---

2000 yilda “XX asrning eng buyuk shoiri” deya e’tirof etilgan mashhur avar shoiri Rasul Hamzatov hayoti va ijodiga bag’ishlangan mazkur dramadagi voqealar 1923–1972 yillar oralig’ida bo’lib o’tadi. Shuningdek, 1840 yillardagi voqealar esga olinadi.

BIRINCHI PARDA

Birinchi cahna

Sada ovulidagi hovli. Toshdan qurilgan uyning eshigi yopiq, uyning loysuvoq tomi ustida oppoq tog’lar ko’rinib turibdi. Eshik yonida supa. Hovlidagi stol ustiga kichik ko’zalar qo’yilgan. Tong otmoqda. Chaqaloq ingasi eshitiladi. (Mayin kuy taraladi). Hovlida Hamzat Sadasa betoqat yuribdi. Quyosh chiqadi, ya’ni sahna yorishadi. Uy eshigi ochiladi. Undan yo’rgaklangan chaqaloqni ko’targan Xandulay chiqadi. Qo’lidagi chaqaloqni unga peshvoz chiqqan Hamzat Sadasaga uzatadi.

H a m z a t S a d a s a (Chaqaloqni qo’lga oladi, ikki qo’lida baland ko’taradi va faxr bilan gapiradi).
Mening qo’llarimga qaranglar, kim bor?
Farzand! Chin mo»jiza! Noyob, betakror!

Xandulayga chaqaloqni beradi.

Shunday tuhfang uchun rahmat azizim,
Shu farzandim bo’lar umid yulduzim!

Sahna qorong’ilashadi va asta-sekin yorishadi. Hovlidagi stol atrofiga oqsoqollar va Hamzat Sadasa o’tiradi. Eshikdan yo’rgaklangan chaqaloqni ko’tarib Xandulay chiqadi va kelib chaqaloqni o’rtadagi Nuroniyga uzatadi.

X a n d u l a y. Siz mening to’yimda qo’lingizda pandur va childirma chalib kuylagandingiz. Qo’shiqlaringiz juda yoqimli edi. Hozir qo’lingizda mening chaqalog’imni ushlab, qanday qo’shiq aytasiz?
N u r o n i y. Ey, bolaning onasi! Unga qo’shiqni beshigini tebratib, sen o’zing aytasan. Keyin unga jilg’alar, qushlar o’z qo’shiqlarini kuylaydi. Mayli, unga yovlarga qarshi ko’tarilgan qilichlar jaranggi va bosqinchilarga uzilgan o’qlar tovushi ham o’z qo’shiqlarini aytishsin. Lekin unga eng yaxshi qo’shiqni kelinchagi kuylasin.
X a n d u l a y. Unda o’g’limga ism qo’ying. Men onasi, butun ovul, butun Dog’iston siz qo’ygan ismni eshitsin.

Nuroniy chaqaloqni qo’llarida baland ko’taradi.

N u r o n i y. Qizlarning ismiga yulduzlar nuri va gullar nafisligi yo’g’rilgan bo’lishi lozim. O’g’illar ismida esa, kitoblar hikmati va qilichlar jaranggi ifodasini topmog’i kerak. Men kitoblarni o’qib, qilichlar jaranggini tinglab ko’p ismlarni bildim. Men o’qigan kitoblar va men tinglagan qilichlar jaranggi hozir qulog’imga RASUL ismini shivirlamoqda.

Avliyosifat Nuroniy chaqaloqni asta yelkasi barobar tushiradi, o’girib o’ng qulog’iga shivirlaydi: RASUL. Keyin chaqaloqni o’girib, chap qulog’iga balandroq tovushda aytadi: RASUL. (So’ngra yig’layotgan chaqaloqni Xandulayga beradi).

N u r o n i y(Davraga qarab). Rasul elchi degani. Bizning Rasulimiz ulg’ayib xalqimizning, Dog’istonimizning dunyodagi elchisi bo’lsin.
O q s o q o l l a r(Bir ovozda). Bizning Rasulimiz ulg’ayib xalqimizning, Dog’istonimizning dunyodagi elchisi bo’lsin!
N u r o n i y: Bizning Rasulimiz dunyoning Dog’istondagi elchisi bo’lsin!
O q s o q o l l a r(Bir ovozda). Bizning Rasulimiz dunyoning Dog’istondagi elchisi bo’lsin!
N u r o n i y: Bizning Rasulimiz hayotdagi rizq-nasibasini oxirigacha terib yesin!
O q s o q o l l a r(Bir ovozda). Bizning Rasulimiz hayotdagi rizq-nasibasini oxirigacha terib yesin!
N u r o n i y: Mana Rasul bilan tanishib oldik.

Xandulay “Mening Rasulim, yig’lama, o’zimning Rasulim, yig’lama” degancha eshik tomon yo’naladi.
Stol atrofida o’tirganlar sukut saqlashib, bu ismga rozi ekanlik¬larini bosh egib bildirishadi. Keyin qo’llariga ko’zani olishadi va bo’zani ichishadi. Ko’zachalarni to’nkarib qo’yishib, barchasi mamnuniyat bilan tomoq qirishadi.
Sahna qorong’ilasha boshlaydi. Bir muddatdan keyin sekin yorishadi. Stoldagi ko’zachalar olingan. Eshik yonidagi supada Xandulay beshik tebratib, alla aytayapti.

Lo iloho illalla, lo iloho illalla,
Baland bo’lsin burgut o’g’lim parvozi.
Hamisha taratsin ajoyib navo,
Aziz Vatanini kuylagan sozi.
Yolvorib so’rayman boshimni egib:
Ollohim, o’g’limga bo’lgin mehribon.
O’g’lim she’rlarini o’qisin sevib,
Butun Dog’iston va jumlayi jahon!
Lo iloho illalla, lo iloho illalla…

Alla ohanggi ostida qorong’ilik tushadi va asta-sekin yorishadi.
O’sha sahna. Beshik olingan. Sahna chetidan “Ona, onajon” degancha 14 yoshli o’smir qo’lida gazeta bilan chiqib keladi. Eshik ochiladi va Xandulay chiqadi.

X a n d u l a y. Nima bo’ldi, bolajonim.
O’ s m i r. Onajonim, gazetada she’rim chiqibdi. (Gazetani onasiga uzatadi). Gonararini ham berishdi. Birinchi gonararimga sizga sovg’a oldim. Mana. (Onasiga dastro’molni uzatadi).
X a n d u l a y(U dastro’molni yuz-ko’ziga surtadi). Mening shoir o’g’lim, onasiga sovg’a olgan mehribonim. (O’g’lini erkalab, peshanasidan o’padi).

Sahna qorong’ilashadi. Sahna cheti yorishadi. Rasul Hamzatov vazmin qadam tashlab chiqib keladi va she’r o’qiydi.

Akam olgan kuni birinchi maosh,
Sovg’a qilgan edi onamga ro’mol.
Onam ko’zlarida ko’rdim sevinch yosh,
Axir, bitta o’g’li topgandi kamol.
Gazetada she’rim chiqdi nihoyat,
She’r uchun berishdi qalam haqi ham.
Men dastro’mol oldim bejirim g’oyat,
Kamtarin sovg’amdan quvondi onam.

U sahnada sekin odimlaydi va she’r o’qishda davom etadi.

Onam yo’q. Va lekin o’sha dastro’mol,
Sandiqda saqlanar, tiniq ranggi ham.

P a r d a  t u sh i r i l a d i.

Ikkinchi sahna

G’amgin tog’liklar kuyi sekin yangraydi. Parda ko’tariladi. Sahna yorishadi. Ikki xona ko’rinadi. Birinchisida Hamzat Sadasa karavotda yotibdi. Tokchada sham lipillaydi. Bosh tomonida Xandulay o’tiribdi. Qiya ochiq eshik ortidagi xonada Rasul Hamzatov stulda bosh eggancha o’tiribdi, goh-goh eshik tomonga qaraydi, keyin eshikka tikilib qoladi.

H a m z a t S a d a s a. Xandulay(og’ir xo’rsinadi).
Yaqinlashib qoldi ketar vaqtim ham,
Umr degani shu, o’tar birpasda.
Xandulay, ajaldan qochib bo’lmaydi.
Batamom buzildi umr aravam,
Uni tuzatishni hech kim bilmaydi.
Afsus, yarim yo’lda tugadi yo’lim,
Yakuniga yetdi bu tashvishli yo’l.
Har kimning boshida bor bitta o’lim,
Men sendan roziman, mendan rozi bo’l.

Xandulay yum-yum yig’laydi.

H a m z a t S a d a s a. Xandulay, yig’lama. O’g’lingni chaqir.

Xandulay turib eshik tomon yo’naladi. Yig’lamsirab o’g’liga yuzlanadi.

X a n d u l a y.
Otang chaqiryapti. Kira qol, o’g’lim.

Rasul Hamzatov kiradi. Shamchiroq lipillaydi.
R a s u l H a m z a t o v. Ota, menman bu…
H a m z a t S a d a s a. Senmi, o’g’lim?

O’g’li tomonga yuzlanadi va ohista gapiradi.

Mana vidolashuv vaqti ham keldi.
O’lim soati ham keldi birpasda,
Mening paymonam ham to’ldi birpasda.
O’g’lim, uyning fayzi – onangni asra…
O’g’lim, uyning fayzi – onangni asra.
(Bir oz tin oladi. Boshini ko’taradi).
O’g’lim, uyning fayzi – onangni asra!

Hamzat Sadasa boshini yostiqqa qo’yadi. Tokchadagi lipillagan sham o’chadi. Sahna qorong’ilasha boshlaydi. Rasul Hamzatov tiz cho’kib, otasiga ko’ksiga bosh qo’yadi. Har tomondan aks sado keladi. Sahna qorong’ilasha boshlaydi.

Onangni asra!
Onangni asra!
Onangni asra!

P a r d a t u sh i r i l a d i.

Uchinchi sahna

Sada qabristonining darvozasi oldi. Darvozadan qabrtoshlar ko’rinib turibdi. Olisda tog’lar salobat to’kib turibdi. Sahnaning bir chetidan o’ychan holda Rasul Hamzatov, ikkinchi tomonidan Abutolib kelmoqda. Ular darvoza oldida uchrashishadi.

R a s u l H a m z a t o v. Assalomu alaykum, muhtaram Abutolib!
A b u t o l i b: Vaalaykum assalom, Rasul. Kallai saharlab qabristonga kelibsan. Otang tushingga kirdimi?
R a s u l H a m z a t o v. Peshinda Yaponiyaga Ikkinchi jahon urushi shahidlariga qo’yilgan yodgorlikning ochilish marosimiga jo’nab ketaman. Avvalo, Sada qabristonini ziyorat qilgim keldi. To’g’ri, qabristonda Ikkinchi jahon urushi janggohlarida halok bo’lgan sadaliklarning mayitlari yo’q. (Ma’yus ohangda). Mening akalarimning ham qabrlari yo’q. Lekin qabristonda urushdan o’g’lini, jigarini, yorini zor kutib yashab, vafot etganlarning, urushdan yarador qaytib ota uyida ko’z yumganlarning qabrlari bor. Urushda halok bo’lgan ikki azamat o’g’lini ich-ichida eslab, azob chekib yashagan otamning ham qabri shu yerda. Avvalo, ularning qabrlarini ziyorat qilishni farz deb bildim.
A b u t o l i b. To’g’ri o’ylabsan, Rasul. Biz uchun urush qurbonlarini xotirlash Sada qabristonidan boshlanadi. Rasul, “TSada qabristoni” she’ringdan bir parcha o’qib bergin. Eshitgim kelayapti. She’ringni Sada qabristonida yotganlar ham eshitsin.
R a s u l H a m z a t o v(O’ychan she’r o’qiydi).
Sadalik umri ham otilgan bir o’q,
Va lekin shu yerga tushadi oxir.
Qarayman, bu yerda ko’p sadalik yo’q,
Ularni qaylarda qoldirding taqdir?!
Yosh-keksa askarlar qoldi har joyda,
Ko’plar halok bo’ldi yurtdan uzoqda.
Ishoq aka, ayting, qoldingiz qayda?
Gadji do’stim, aytgin, qolding qayoqda?
Mening akalarim qoldingiz qayda,
Hayot chirog’ingiz qaylarda so’ndi?
Izingiz izlayman kezib Sadada,
Hattoki qabringiz topmayman endi!
Ona Dog’istonim, mard yigitlaring
Ko’ksini o’q teshdi olis janggohda.
Sada qabristoni, o’z mayitlaring
Ne uchun qoldirding o’zga tuproqda?!
Esaverar issiq-sovuq shamollar,
Olloh to’zim bersin inson sabriga.
Endi avarlikmas, o’zga ayollar
Gullar qo’yishadi ular qabriga.

A b u t o l i b. Balli, Rasul! Seni shunday she’rlaring uchun yaxshi ko’raman-da qadrdon do’stim Hamzatning o’g’li. (Bir oz jimlik cho’kadi). Rasul, onangning ahvoli yaxshimi, tuzalib qoldimi?
R a s u l H a m z a t o v. Kasal, yotibdilar.
A b u t o l i b. Nega unda safarga ketayapsan, onangning yonida bo’l.
R a s u l H a m z a t o v. O’zimning ham sira borgim yo’q. Lekin onam seni siylab chaqirishibdi, bor, faqat tezroq qaytib kel dedilar. Hukumat delegatsiyasi tarkibiga kiritilganman. Bormasam bo’lmaydi.
A b u t o l i b. Himm, yur. O’tgan sadaliklarni ziyorat qilaylik, haqlariga duo qilaylik.

Ular qabristonga kirishadi. Sahna qorong’ilashadi. Qabristondan “Qul huvallohu ahad…” sadolari keladi.

P a r d a t u sh i r i l a d i.

To’rtinchi sahna

Xirosima. Urush qurbonlariga qo’yilgan qo’ng’iroq. Har xil millat vakillari navbatda turishibdi. Navbatma-navbat qo’ng’iroqqa yaqinlashib, bolg’a bilan kimdir bir marta, kimdir uch marta, kimdir ikki marta qo’ng’iroqni urib o’tib ketishyapti. Qo’ng’iroqqa Rasul Hamzatov yaqinlashadi. Bolg’ani olib qo’ng’iroqni ketma-ket ura boshlaydi.

R a s u l H a m z a t o v(O’krab yig’laydi). Nahotki onam yo’q, ona, onajon!
U qo’ng’iroqni yana ketma-ket uradi.
Ona, onaginam, ona, onajon!

Sahnadagilar bir-bir Rasul Hamzatovni ovutishga urinishadi.
Sahna qorong’ilashadi. Yana sekin-asta g’ira-shira yorishadi. O’sha ko’rinish. Rasul Hamzatov yolg’iz. Ortida qo’ng’iroq ko’rinib turibdi. Samodan onasining ovozi keladi.

X a n d u l a y o v o z i.
O’g’lim, o’g’ilginam, yolg’iz emassan,
Hamisha yuribman sening yoningda.
R a s u l H a m z a t o v(samoga qaraydi).
Onajon, siz yo’qsiz. Menga tor olam.
Endi kimga mehrimni beray?

Tin oladi. Samodan onasining ovozi keladi.

X a n d u l a y o v o z i.
Bolalaringga ber mehringni bolam.
R a s u l H a m z a t o v(samoga qaraydi).
Siz bilan faxrlanib yurardim shodon,
O’z yurtimizda ham, o’zga yurtda ham.
Kim bilan faxrlanay endi onajon!
X a n d u l a y o v o z i.
Bolalaring bilan faxrlan, bolam.
R a s u l H a m z a t o v(samoga qaraydi).
Siz menga baxshida etdingiz umr,
Endi qanday bayon etay hislarim?
X a n d u l a y o v o z i.
O’g’lim, o’g’ilginam, goho eslab tur,
Aytgan allalarim, savob ishlarim.

“Aytgan allalarim, savob ishlarim” ovozi bir necha bor yangraydi. Rasul Hamzatov ovozni tinglab beun turadi, keyin sahna tomonga yuradi. Samodan otasining vasiyati yangraydi.

H a m z a t S a d a s a o v o z i:
O’g’lim, uyning fayzi – onangni asra.
O’g’lim, uyning fayzi – onangni asra.

Ovoz aks sado berib tinadi.

R a s u l H a m z a t o v(alam bilan).
Vasiyatni to’liq ado qilmadim,
Ba’zida, unutdim so’zlaringizni.

U bir oz tin oladi va davom etadi.

Onajon! Men sizni asray olmadim,
Men o’limdan asray olmadim sizni.

Onam ruhi haqqi bugun va har kun,
Sizga murojaat qilaman bashar:
– Unutmang, dunyoda farzandlar uchun
Onadan ayrilish eng og’ir kadar.

Hayotda onasi borlar baxtiyor!
Tiriksiz, onangiz qadrlab yashang.
Akalarim haqqi so’rayman zor-zor:
– Onalarni asrang, onangiz asrang!

Hayotda domiga tortsa ham girdob,
Mo»jiza ko’zingiz qamashtirsa ham.
Onangiz asrashni o’ylangiz shu tob,
Dunyoda onalar chekmasin alam.

Misoli bo’rday oq farzand qilmishi,
Oqqa bo’yar ona sochu qoshini.
Qalbingiz ezsa ham hayot tashvishi,
Onalarga bering mehr quyoshini.

Sira onalarga yomon so’z aytmang,
Bo’lib ketsangiz ham juda tosh bag’ir.
Chunki onalarga o’zgalardan ham,
Farzandining so’zi botadi og’ir.

Onalar xavotir olmay mol-holdan,
Dam olishsin, lazzat tuysin turmushdan.
Onalarni asrang qora ro’moldan,
Ayollarni asrang sovuq urushdan.

Ona ketsa, qalbda bitmas jarohat,
Ona ketsa, qalbni ezadi kadar.
Onalarni asrang – bu mangu da’vat!
Onangni asragin farzandsan magar!..

Sahna qorong’ilasha boshlaydi. Samoda “Onangni asragin farzandsan magar!..” so’zlari aks sado berib yangraydi.

P a r d a  t u sh i r i l a d i.

IKKINCHI PARDA

Beshinchi sahna

Rasul Hamzatovning Mahachqal’adagi ikki qavatli uyining hovlisi. Hovli chetiga eski stol va stullar qo’yilgan. Stol yonida bufet. Eshikdan Rasul Hamzatov qo’lida qog’oz va ruchka bilan chiqadi. Darvoza tomonda Frosya kuymalanib yuribdi. Rasul Hamzatov darvoza tomonga qarab gapiradi.

R a s u l H a m z a t o v. Frosya, kim meni so’rab kelsa ham uyda yo’q deb ayting.
F r o s ya. Xo’p bo’ladi.

Rasul Hamzatov uyga kirib ketadi. Darvoza qo’ng’irog’i jiringlaydi. Frosya darvozani ochadi. Baland ovoz eshitiladi: “Hamzat Sadasa uyining qadrdon mehmoni keldi”. Frosya tayinlangan gapni to’tiday takrorlaydi: “Rasul og’a uyda yo’q edilar”. Rasul Hamzatov ochiq deraza yoniga keladi: “Otamning qadrdon do’sti shu kungacha bu uyga aziz mehmon bo’lmasdan qaytib ketgan emas va bundan keyin ham mehmon bo’lmasdan qaytib ketmaydi”.

R a s u l H a m z a t o v. Muhtaram Abutolib, kiravering, men uydaman.
A b u t o l i b. Mehribon, Ollohim! Nahotki, Hamzat Sadasining o’g’li qarzini so’rab kelganlardan berkinsa. (Abutolib bo’rkini qo’liga olib hovliga kirar ekan, atayin Frosyaga urilib ketadi). Rasul, mana bu ayolga aytib qo’ygin, Abutolib bu uyga kelganda darvoza o’z-o’zidan ochiladi va sen Rasul doim uyda bo’lasan. Agar sen bo’lmasang ham Abutolibga yeb-ichishga, kerak bo’lsa dam olishga joy beriladi.
R a s u l H a m z a t o v. Assalomu alaykum, muhtaram Abutolib, xush kelibsiz!
A b u t o l i b. Vaalaykum assalom, Rasul.
R a s u l H a m z a t o v. Frosyaning aybi yo’q. Fotimat ishga ketayotganda, unga meni uyda yo’q deb aytishini tayinlab ketgan. Marhamat, stulingiz sizga muntazir.
A b u t o l i b. Yaxshiyam, xotinlar bor. Kerak paytda o’z aybingni unga ag’darishing mumkin. Nahotki Fotimat, bugun payshanba ekanligini unutgan bo’lsa(Abutolib jingalak junli bo’rkini silab qo’ydi va o’zi har doim o’tiradigan stulga borib o’tiradi).
R a s u l H a m z a t o v. Payshanbaning boshqa kunlardan qanday farqi bor?
A b u t o l i b. Payshanba – mening hammomga boradigan kunim. E’tibor bermaganmisan, har payshanba hammomga kelaman. Hammom esa sening uyingning yonida. Istagan vaqtimda shunday suhbatlashib o’tirishga yoki dam olish uchun kirishim mumkin.
R a s u l H a m z a t o v. Muhtaram Abutolib, hammomga tushishingizga hojat yo’q-ku. Uyin¬gizda issiq suv, vanna bor.
A b u t o l i b. Vanna va dush – misoli qora non bo’lagi. Hammom – misoli shohona ziyofat. Ming yillardan buyon tog’dan oqayotgan jilg’a mening bog’imdan ham o’tgan. Suvni daraxtlar tagiga boshqaraman. Men shuncha daraxtni gulchelak yoki cho’michda suv tashib sug’ora olarmidim? Hammom tog’dan oqayotgan jilg’aga, vanna va dush esa gulchelak va cho’michga o’xshaydi. Rasul, sen bu gaplaringni bolalar shoiri Nuriddin Yusupovga ayt. Aytishlaricha, hozir u qo’g’irchoq teatri uchun stsenariy yozayotgan ekan. Qo’g’irchoqlar uchun juda ketadi.
R a s u l H a m z a t o v. Hammomdan keyin achchiq choy ichish hovurni oladi. Frosya, achchiq choy damlang.
A b u t o l i b. Achchiq choy ichish yaxshi, yonida qaynatma sho’rva bo’lsa undan ham yaxshi, vino bo’lsa ham ortiqchalik qilmaydi, agar toza aroq bo’lsa yanada yaxshi.
R a s u l H a m z a t o v. Qaynatma sho’rva bor, faqat kechagi. Ertalab bo’lgani uchun yangisini boshlashga hali urinishmagan.
A b u t o l i b. Kechagisidan boshlab turamiz, ungacha yangisi ham tayyor bo’lib qoladi.

Frosya kelib stolga dasturxon yozadi va patnisdan yeguliklar qo’yadi. Rasul Hamzatov stol orqasida turgan bufetni ochadi. Unda xorijdan olib kelingan turli chiroyli shishalarda rom, konьyak, jin, viski, kalьvados, absent, vermut, unikum kabi toza ichkiliklar ko’rinadi. Kon’yakning bir necha xili qatorlashib turibdi.

R a s u l H a m z a t o v. Muhtaram Abutolib, tanlang. Qaysinisidan ichasiz?
A b u t o l i b. Rasul, sen bu notanish shishalaringni qo’yatur. Agar quyib berish niyating bo’lsa, o’zimizning aroqdan och. Arog’imizning nimasi yaxshi: biz uni bilamiz, muhimi, u bizni biladi. Ehtimol, sen ko’rsatayotgan bu ichimliklarning mazasi yaxshidir, lekin bu shishadagilar uzoqdan keltirilgan. Ular menga tushunarsiz tilda gapirishadi, men ham ular tushunmaydigan tilda gapiraman. Siyratimiz ham, suvratimiz ham har xil. Biz bir-birimizni umuman bilmaymiz. Bu shishalar notanish mehmonga o’xshaydi. Ular bilan avval tanishishimiz, suhbat qurishimiz, dasturxon atrofida bir muddat tuz totishimiz kerak. Baribir, bir-birimizni to’liq tushunmasak ajablanmayman. Yaxshisi, sen bu shishalaringni moskvalik do’stlaringga asrab qo’y. Yoki ularni tug’ilgan uyida onasi tayyorlab bergan ovqatlarning shirin totini unutib yuborganlarga quyib berarsan. Agar chindan ham menga quyib berish niyating bo’lsa, o’zimizning aroqdan och.
R a s u l H a m z a t o v. Aksiga olib uyimizda o’zimizning aroq qolmagan ekan. Men tashqarida yomg’ir yog’ib, sovuq shamol esayotgani bo’lsa ham magazinga borib, sizga aroq olib kelaman. (O’zini magazinga borishga tayyorgarlik ko’rayotgan odamga o’xshab tutadi va Abutolibning “bormay qo’ya qol” deb aytishini kutadi).
A b u t o l i b. Rasul, sochingga oq tushgan bo’lsa ham hali g’o’r ekansan. Aroqqa o’zing borishing shartmi, yo bu joyda sendan yoshroq yo’qmi? Tashqariga chiqib, qo’shningning bolasiga ayt, olib keladi. Men hech qayoqqa shoshayotganim yo’q, olib kelishini bemalol kutaman.

Abutolib maslahatiga quloq solgan Rasul Hamzatov tashqariga chiqib ketadi va bir muddatdan keyin qaytib kiradi. Bu vaqtda Abutolib yon-atrofga zimdan nazar tashlaydi.

A b u t o l i b. Uyingda tog’lik mehmonlar ko’rinmaydi. Nahotki, uying-da bitta ham mehmon bo’lmasa?
R a s u l H a m z a t o v. Bugun hech kim yo’q.
A b u t o l i b. Mening do’stim, sening otang Hamzat bor vaqtida bu uydan mehmonlarning qadami uzilmasdi.(Oraga bir oz jimlik cho’kadi). Otang alomat odam edi-da. Shu joyda otang bilan shodlik kunlarida ham, g’amgin kunlarida ham ko’p suhbatdosh bo’lganman. Esingdami, Shomilga bag’ishlangan dostoni tanqid qilingan kun. Otang muk tushib, g’amga botib o’tirgandi. Qanday taskin berishni bilmayman. Keyin surnayimni olib, uzoq chalganman. Bir oz hovuri bosilgach, qo’limni yelkasiga qo’yib: “She’r yozish qiyin ish ekan”, – deganman. Shoirning gapini shoir darhol tushunadi. Otang qaddini rostlagan. Rasul, katta shoir bo’lsang ham bilib qo’y: “She’r yozish – qiyin ish”. She’r yozish qiyin ish ekanini bilganimiz holda shu qiyin ishni zimmamizga olganmiz. Bu gapimni hech qachon unutma. (Yana jimlik cho’kadi).
R a s u l H a m z a t o v(Og’ir sukunatni buzish uchun so’raydi). Muhtaram Abutolib, siz nayni, surnayni, boshqa puflama musiqa asboblarini qoyillatib chala olasiz. Chalishgina emas, bunday musiqa asboblarini o’zingiz ham yasaysiz. Nega skripka chalmaysiz. Axir, tog’liklar skripka navosini juda yaxshi ko’rishadi.
A b u t o l i b. Senga nega skripka chalmasligim sababini aytib beraman. Eshit, yosh vaqtimda skripka ham chalganman. Kunlardan bir kun bizning lak ovulimizda qiynalgan, ich-ichidan ezilib yurgan avar paydo bo’ldi. U ovuldoshini bexosdan o’ldirib qo’ygani uchun haydalgan ekan. Surgun qilinganlarga ovulning chekkasidan joy beriladi. Odamlar u bilan aloqa qilishmaydi. U ham odamlarga qo’shilmaydi. Men ozgina avar tilini bilganim uchun uning yoniga borib turardim. Bir kuni kechqurun skripkamni olib bordim. U o’choq yonida o’tirib kastryul tagidagi olovga somon tashlardi, qizig’i, kastryul ichida ham somon qaynardi. Men skripkani chala boshladim, baxtiqaro avar olovga tikilgancha jim tingladi. Keyin qo’limdan skripkani oldi, u yoq-bu yog’iga qaradi, qulog’ini burab torlarini sozladi va chaldi.
Rasul, uning qanday chalganini so’z bilan ta’riflay olmayman. Hech qachon u chalgan kuyni unutmasam kerak. Hatto kuydan o’choqdagi somon charsillab yondi. Ba’zan somon yarq etib yonib, ko’zlarimni qamashtirdi. O’z-o’zidan ko’zlarimdan yosh tomchiladi. Men skripkani qoldirib, uyga qaytdim. Ertasi kuni tog’dagi ovulga chiqib, uni o’ldirish qasdida yurgan odamlarni topdim. Ularni ovulga boshlab keldim, kunduz uyimizda mehmon bo’ldi, kechqurun hammamiz dushmani skripkada ijro etadigan kuyni tinglagani bordik. Shu tariqa uch kechqurun uning skripka chalishini tingladik. To’rtinchi kun qasos olish uchun kelgan kishilar niyatidan qaytishganini aytishdi. Ular ovuldoshiga shunday deyishdi: «Uyingga qayt, biz seni kechirdik».
Avar uyiga qaytar ekan, skripkamni uzatdi, men olmadim. Unga dedim: «Senday chalishni hech qachon o’rgana olmayman. Yomon chalishni esa istamayman. Shu bois skripka endi menga kerak emas». O’shandan keyin boshqa skripka ushlamadim. Ba’zan o’ylab qolaman, agar odamlar skripkadan taraladigan shunday ajib navolarni tinglashganda edi, dunyoda yovuzlik, dushmanlik qiladigan kishilar qolmagan bo’lardi. Afsuski, ular bunday ajib navolarni tinglashmaydi. Otang rahmatlik aytgandek, bunday kimsalarga yo onasi alla aytmagan, yo onasi aytgan allalarni tamoman unutishgan.

Oraga yana jimlik cho’kadi.

A b u t o l i b(Bexosdan). Ayt-chi Rasul, nima uchun sochingga oq tushgan?
R a s u l H a m z a t o v(O’ychan). Bilmayman, muhtaram Abutolib.
A b u t o l i b. Men nima uchun sochimga oq tushganini bilaman.
R a s u l H a m z a t o v. Bilsangiz, ayting.
A b u t o l i b. Mening sochim bolalarimning magazindan aroq olib kelishini kuta-kuta oqargan. Ha, Rasul, bolalar ota-onalarining xavotir olishganini o’zlari ota-ona bo’lishmaguncha tushunishmaydi. Xuddi shunday hozirgi ahvolimni ichmaydigan odamga tushuntirishim qiyin. Har doim aroqqa ichadigan odamni jo’natish kerak, shunda uzoq kutdirmaydi.

Bu vaqtda Frosya dasturxonni tuzatib bo’ldi. Kechikib bo’lsa-da, dasturxon o’rtasidan aroq joy oldi.

A b u t o l i b. Uf, buning dehqonlar orasida turgan surxinlik raisday savlat to’kishini qara. (U shishani qo’liga olib erkalaydi). Oh-oh, buning gerdayib turishini qara. Buni olib kelgan yigitchaning ham didi chakki emas ekan.

Birdan Abutolibning stolga qo’yilgan kichik ryumkalarga ko’zi tushib, ularga tikilib qoldi. Keyin tish og’rig’i zo’raygan odamga o’xshab, peshanasini tirishtirdi. Bitta ryumkani qo’liga olib, u yoq-bu yog’iga obdon qaraydi. Ryumka yoqmayotgani yuzidan shundoq ko’rinib turadi. Rasul Hamzatov bufetdan gruziyalik do’sti sovg’a qilgan shoxni olib, Abutolibga uzatadi. Keksa shoir shoxni diqqat bilan ko’zdan kechirib, oxiri bahosini aytadi.

A b u t o l i b. Yaxshi shox ekan. Agar unda kumush bezak bo’lmaganda bundan ham yaxshiroq ko’rinardi. Xuddi kuyovning zar belbog’iga o’xshash ortiqcha daxmaza. Axir, shu kumush bezak bilan shoxning ichidagi aroq o’tkir, ichimliroq bo’lib qolmaydi. Rasul, buningni joyiga qo’y, menga qo’lim ushlashga o’rgangan o’zimizning maykosani bergin. Men maykosada necha qultum borligini va qayerda to’xtatish kerakligini bilaman.

Abutolib istagini bajo keltirib, Rasul Hamzatov Frosyaga maykosa keltirishni aytadi. Frosya olib kelgan maykosaga Abutolib aroqni quyadi va dargin tilida “Derhab!” deya bir ko’tarishda maykosani bo’shatadi.

A b u t o l i b (Rasul Hamzatovga qarab). Ichishdan oldin albatta «derhab» deyish kerak. Bu so’zning ma’nosini tushuntirish qiyin. Ehtimol, juda chuqur ma’nosi ham yo’qdir. Lekin «derhab» nimani anglatishi shunday ham tushunarli.

Stulga qulay o’tirib olgach, Abutolib sho’rvali tarelkani o’zi tomon tortadi. Go’shtini olib boshqa tarelkaga soladi, sho’rvasiga non to’g’raydi. U shoshmasdan har bir qoshiqdagi ovqatning ta’mini tuyib tanovul qila boshlaydi. Vaqti-vaqti bilan go’shtni qalamtaroshida kesib, bo’lakchasidan og’ziga tashlab turadi. Agar Abutolib go’shtni cho’ntak qalamtaroshidan boshqa narsada, masalan, tilla sanchqida og’ziga tashlagan taqdirda ham bunday maza qilmasligi sezilib turadi. Sho’rva va go’shtni yeb tugatgandan keyin Abutolib “Nonning uvog’i ham non” degancha dasturxonga to’kilgan ushoqlarni terib og’ziga soladi. Keyin mo’ylovini burab qo’yadi va Rasul Hamzatovga yuzlanadi.

A b u t o l i b. Rasul, uyushmada Boshqaruv yig’ilishi qachon bo’ladi?
R a s u l H a m z a t o v. Ertaga.
A b u t o l i b. Bilmaysanmi, bu safar Zayniddinning Adabiyot jamg’armasiga bergan arizasi ko’rib chiqiladimi?
R a s u l H a m z a t o v. Bilmadim, buning sizga nima qizig’i bor?
A b u t o l i b. Senga bir voqeani so’zlab berayin. Bolalik paytimda buzoq boqardim. Men qaraydigan buzoqlar juda yuvosh edi. Yaylovda yashil maysada Quyoshga qarab yotardim, buzoqlar uzoqqa ketmasdan o’tlardi. Xullas, hamma xursand: men ham, buzoqlar ham, ularning egalari ham. Bir kuni ko’zim ilinganda yaramas buzoq qo’shilib qolib, buzoqlarni sulizorga boshlab ketibdi. Shu bilan mening osoyishta kunlarim tugadi. Kunlarim buzoqlarni sulizordan qaytarish bilan o’tdi. Xuddi shunday shoirlarimiz Adabiyot jamg’armasining yordam puliga mazaxo’rak bo’lib qolishmadimi? Ular Adabiyot jamg’armasi yordam pulining hidini bilishmaguncha tinchgina she’rlarini yozishardi, kitoblarini chiqarishardi. Qaysi biri avval bu ishni boshladi, bilmayman, buzoqlar sulizorga intilganday hozir hammasi Adabiyot jamg’armasining yordam puliga ko’z tikishgan. Hozir ular she’r yozishni emas, ko’proq Adabiyot jamg’armasini o’ylashadi. Ertalab uyqudan turishi bilan xayolida she’r yozish emas, moddiy yordamga ariza yozish bo’ladi. Xullasi kalom, men ham shunga o’xshashroq ariza yozmoqchiman, uni ertaga Boshqaruv yig’ilishida muhokama etinglar.
R a s u l H a m z a t o v. Muhtaram Abutolib, siz nimaga muhtoj bo’lib qoldingiz?
A b u t o l i b. Bilasan, hali mening tanamni biror doktor ko’rgan emas. Bari bir sog’ligimni tiklash uchun sanatoriyda dam olib kelmoqchiman.
R a s u l H a m z a t o v. Sanatoriyga beriladigan yo’llanma cho’ntagimda deb hisoblashingiz mumkin. Lekin Yozuvchilar uyushmasiga ariza yozganingizdan ko’ra Dog’iston Oliy Kengashiga murojaat qilganingiz yaxshi emasmi? Oliy Kengash Boshqaruvi a’zosi bo’lsangiz. Hukumat sanatoriysining sharoiti yozuvchilar sanatoriysinikidan yaxshiroq.

Abutolib boshini chayqab, tili bilan taqillatadi. Odatda u bunday til taqillatishi bilan xursandchiligini, ranjiganini yoki hayratini ifodalardi. Ayni paytda u noroziligini ifodalayotgan edi.

A b u t o l i b. Rasul, bunday qilish yaxshi emas. Birinchidan, meni Oliy Kengash deputatligiga vaqtinchalikka – to’rt yilga saylashgan. Yozuvchilik esa bir umrlik hunarim. Ikkinchidan, har qanday sanatoriyning ham o’ziga xos kamchiligi bor. Shunday ekan keyin men kamchiligini aytib qaysi birini so’kkanim afzal: Yozuvchilar uyushmasinimi yoki Oliy Kengashnimi?
R a s u l H a m z a t o v. Unda arizangizni yozib bering, ertagayoq muhokamaga qo’yaman.
A b u t o l i b. Men hech qachon ariza yozmaganman. Arizani o’g’lim Mirza yozib beradi. Sizlar yo’llanmani taxt qilib qo’yinglar.

U shu so’zlarni aytib, o’rnidan turadi va ketishga chog’lanadi.

R a s u l H a m z a t o v. Muhtaram Abutolib, endi yo’l bo’lsin.
A b u t o l i b. Nashriyotga boraman. Aytishlaricha, kitobim chiqibdi. Ko’raychi: o’g’ilmi, qiz?
R a s u l H a m z a t o v. Kechqurun pedagogika institutiga keling. Yozuvchilarning talabalar bilan uchrashuvi o’tkaziladi.
A b u t o l i b. Yaxshi, boraman. Surnayimni ham olaymi?
R a s u l H a m z a t o v. Obbo, muhtaram Abutolibey. Siz surnaychi emas, shoirsiz. Yaxshisi, kitoblaringizdan oling.

Abutolib darvoza tomon yurar ekan o’girilib so’raydi.

A b u t o l i b. Rasul, uyimga telefon o’tkazishga yordam bera olasanmi?
R a s u l H a m z a t o v(Ajablanib). Telefonni nima qilasiz? Hatto yozuv stolidan foydalanmaydigan odamga telefonning nima keragi bor?
A b u t o l i b(Xotirjam). Telefon orqali, ba’zan Moskvadagi do’stim Nikolay Tixonovga, ba’zan jamoa xo’jaligi raisimizga surnay chalib berardim. Axir, raisimiz mening tirik ekanimni va surnayim hamon qadim navolarni kuylayotganini bilib turishi kerak. Surnayimning navosini telefon orqali tinglagan raisimiz shahardagi uyimda ham tog’larning muattar isi va ohanggi taralayotganini bilardi.
R a s u l H a m z a t o v(Zavq bilan). Shunday demaysizmi, muhtaram Abutolib. Telefon masalasi hal bo’ldi deb hisoblashingiz mumkin. Sizning tog’ning muattar havosiga to’yingan kuylaringiz telefonsiz ham Moskvaga, tug’ilgan ovulingizga, Dog’istonning boshqa ovullariga, dunyoning barcha joylariga radio orqali uchib borgan. Chunki kuylaringiz tog’lardan ham baland uchadi.

Abutolib darvoza tomonga yuradi.

A b u t o l i b. Ko’rishguncha.
R a s u l H a m z a t o v. Sizni kechqurun institutda kutaman.(Rasul Hamzatov Abutolib orqasidan qarab o’ziga o’zi gapiradi). Otamning qadrdon do’sti, yana Shomilni esga soldingiz. Otam bejiz aytmagan ekanlar: “Shomilni tinch qo’y. Agar unga tegsang, seni qabrga kirguningcha tinch qo’ymaydi”. Otajon, haq gapni aytgan ekansiz. Yana sizdan uzr so’rayman, yoshlikda Shomil haqida yozgan birinchi she’rim xatodan xato edi.

Vatan sha’ni uchun qilich tutgan er,
Chorak asr yovlarga bermadi omon.
Men-chi, qoraladim zamonasoz she’r,
Unda o’ylamasdan so’z yozdim yomon.
Tunlar chirog’imni o’chirgan onim,
Kimdir derazamda bo’lar namoyon.
U – o’sha tog’liklar sevgan posbonim,
Gunib tog’laridan chiqqan qahramon.
U deydi: «Ey bola, urush falokat,
Qancha yaralanmay miq etganim yo’q.
O’n to’qqiz joyimdan oldim jarohat,
Sen ko’ksimga otding yigirmanchi o’q.
Yo tig’dan, yo o’qdan chekkanman ozor,
Vujudimda omon joyning o’zi yo’q.
Ammo tog’lik ilk bor qildi yarador,
Shuning uchun dog’i kuydiradi cho’g’.
To’g’ri, kurashishga hojat yo’q endi,
Hurlik uchun qilich ushladim, xolos.
Garchi qilichimning jaranggi tindi,
Tog’lik ori uchun savashganim rost.
Halovat bilmadim, kurashdim faqat,
Ko’nglimga sig’madi yalla, to’y-hasham.
Jazoladim, kimki aytsa hikoyat,
Hatto qamchilatdim shoirlarni ham.
O’ylardim, o’jarday fikrimda turib,
Jazo bergandurman nohaqdan-nohaq.
Senday og’zi botir shoirni ko’rib,
Bildimki, o’shanda men ekanman haq».
Tonggacha tikilib turar tepamda,
Ko’raman boshida katta oq salla.
Ba’zan kezar g’ira-shira xonamda,
Xinoga bo’yalgan soqoli malla.
Nima ham der edim? Uning oldida,
Elimiz oldida aybdorman, aybdor.
Bir vaqt Hojimurod jahl otida,
Imomdan arazlab ketganday bekor.
U qaytmoq istadi bo’lib pushaymon,
Botqoqqa duch keldi va topdi jazo.
Men ham qaytayinmi? Ammo yo’q imkon,
Axir, bu tamoman boshqacha xato.
G’o’rligim mahsuli torttirar sergak,
Ich-etimni yeyman, hech kim bilmaydi.
Imomdan kechirim so’rashim kerak,
Biroq botqoqqa ham botgim kelmaydi.
Endi uzrim aytmay, u qabul qilmas,
Hech kim gunoh ishni yoddan o’chirmas.
Yomon so’z she’rimda yangradimi bas,
Qilich tutgan odam aslo kechirmas.
O xalqim! Yomondir o’g’ling ahvoli,
Sen o’zing kechirgin, ayla marhamat.
O’g’lidan ranjigan ona misoli,
Gunohkor boshimni silab qo’y faqat.

Bilmayman, avvalgi she’rim uchun meni dog’istonliklar kechirishadimi, bilmayman, meni Shomil ruhi kechiradimi? Lekin men o’zimni hech qachon kechira olmayman. Holbuki, peshanam devorga urilgandan keyin, ko’zim yarq etib ochilgach, Shomilga bag’ishlangan qancha madhiyalar, she’rlar va dostonlar yozdim. “Shomilning muhabbati” dostonimni maqtamagan odam qolmadi.

S a h n a  a y l a n a d i.

Oltinchi sahna

Dog’istondagi tog’ darasi. Tosh ustida yarog’ taqqan Shomil o’tiribdi. Ot dukuri eshitiladi. Ot kishnab to’xtaydi. Sahnaga bir qizning qo’lidan tutgan Axberdilav kirib keladi va Shomilga ta’zim qiladi. Qiz diqqat bilan Shomilga tikiladi.

A x b ye r d i l a v. Yo’lda qildi ko’p sarson,
Bu o’jar arman qizi.

Shomil asiraga qarab, hayratdan qotib qoladi. Beixtiyor chap qo’li bilan o’ng tomoniga osilgan xanjarni oladi va ko’ksini tiladi. (Ko’ksidan oqqan qon oq yaktagida ko’rinadi). Qarshisida turgan go’zal ro’yo emas, haqiqat ekanligini anglaydi.

Sh o m i l. Qanday ism bermish ayt,
Behishtning bu qushiga.

«Evoh, bunday suluvni, ko’rmagandim hech qachon!» deya shivirlaydi.

A x b ye r d i l a v. Pirim, Anna der uni.

Axberdilav piriga lol-hayron qaraydi.

Sh o m i l. Bu pariro’y jononga,
O’zim qo’yay nafis ot.
Anna – oy, nurga ko’zgu,
Demak, ismi Shuoyna’t.
Suyuk yorim bo’lar u,
Ranjima mendan faqat.

Axberdilavga tomonga qaraydi.

E’tiqodim mustahkam,
Buni hamma biladi.

Shomil xinorang soqolini silab qo’yadi. Keyin samoga qo’llarini cho’zib iltijo qiladi.

Quloq solib qalbimga,
Qancha qildim ibodat.
O’tlar tushsin bag’rimga,
So’radim jangga omad.
Tangrim, din uchun tinmay,
Qilich soldim, otdim o’q.
Nahot mening oshiqday,
Sevmoqlikka haqqim yo’q.
A x b ye r d i l a v(Shomil so’zlaridan hayron bo’lib, yuziga tikilib qaraydi. Lekin mard bo’lgani uchun fikrini ochiq aytadi).
Biz qiz uchun so’rab haq,
Undiramiz katta pul.
Boydir urug’-aymog’i,
To’ldiramiz hamyonni.
Sh o m i l(Keskin javob qaytaradi).
Bo’lsa ham oltin tog’i,
Bermasman bu jononni.
A x b ye r d i l a v(Ajablangancha).
G’ayridin farzandi u,
Siz haq dinning imomi!
Ollohga xush kelmas ish,
Tarqalar tog’da mish-mish.
Sh o m i l(Donishmand qiyofada qat’iy aytadi).
Ollohning karami keng,
Ishq oldida hamma teng!
A x b ye r d i l a v(O’zining haqligini isbotlamoqchi bo’ladi).
G’animini sher bilgan,
Yerga urmas qadrini.
Qiz unashib qo’yilgan,
Olib bo’lgan mahrini.
Sh o m i l(Xotirjam qiyofada).
Bundan bo’lma xijolat,
Elda bor shunday hikmat:
Qizdan ko’plar umidvor,
Baxti bori bo’lar yor.
A x b ye r d i l a v(O’zining haqligini isbotlashga urinadi).
Bu satangga pand bekor,
Yurmas hijob ichida.
Qarang, na bog’ichi bor,
Yoqasining uchida.
Sh o m i l(O’ng tomonidagi qilichi dastasini ushlaydi).
Sen ozor chekma bundan.
Axir, yigit hamrohi —
Qilich ham chiqib qindan,
Yalang’och bo’lar gohi.

Shu vaqtgacha suhbatni bir chetda diqqat bilan tinglab turgan Anna suhbatga qo’shiladi.

A n n a. Bahslashma yovqur navkar,
Quloq soldim ko’ngilga.
Haq yo’lda turgan sarvar,
Mayli, bildirsin elga.
Bu qismat yo muruvvat –
Shudir umrimga ma’ni:
Endi ismim Shuoyna’t,
Unutinglar Annani.
Mayli, keltiray imon,
Siz sig’ingan haq dinga.
Boshimga tashlab chachvon,
Qilichday kiray qinga.
Ko’nglim shartlarga ko’ndi,
Bo’lurman avar qizi…

Shuoyna’t Shomil qarshisida bosh egadi. Axberdilav bu holdan qotib qoladi. Sahnaning bu tomoni qorong’ilashadi, ikkinchi cheti yorishadi. Rasul Hamzatov chiqib keladi.

R a s u l H a m z a t o v(Vazmin she’r o’qiydi).
Ko’p o’tmay jangda so’ndi,
Axberdilav yulduzi.
Olis Makka tomonda,
Shomil ko’z yumgan chog’i,
Boshin egdi armonda,
Kavkazning baland tog’i.
Bo’lsa edi yonida,
Shuoyna’t vafodori,
O’sha cho’l osmonida,
O’rlardi ko’kka zori…

Rasul Hamzatov sahnada bir oz yurgach, Shomil so’zlarini takrorlaydi.

Tangrim, din uchun tinmay,
Qilich soldim, otdim o’q.
Nahot mening oshiqday,
Sevmoqlikka haqqim yo’q.

(O’ychan qiyofada zalga qaraydi). Vatan ozodligi kurashi yo’lboshchisi Shomilga sevish imkoniyati berilgan. Nahotki Dog’istonni, tog’liklarni, avar tilini kuylagan shoirga sevish imkoniyati berilmasa?! Otam bejiz aytmagan ekanlar: “Shomilni tinch qo’y. Agar unga tegsang, seni qabrga kirguningcha tinch qo’ymaydi”. Men necha yillar osha, asrlar osha Shomilning muhabbatiga havas qilayapman. Nahotki imomning sevishga haqqi bo’lsa-yu, shoirning bir oshiqday sevishga haqqi bo’lmasa?! (G’amgin she’r o’qiydi).

Seni sevaman deb, bo’lmadim iqror,
Kechikdim bir bahor, qoldim aftoda.
Sen bilan yonma-yon kezmadim bir bor…
Bari bir baxtliman! Sen bor dunyoda!

Bari bir baxtliman! Lekin g’amboda,
O’ngidan kelmoqda eng shirin tushim.
Mensiz yashayapsan axir dunyoda,
Ko’rishsak, boshimdan uchmaydi hushim.

Sendan so’ramasman iltifot, karam,
Bunday marhamatga qolmagan hojat.
Tug’ilmading mening tog’imda erkam,
Bu ikkimiz uchun eng og’ir kulfat.

Sen tug’ilding… Mening tog’imda emas…
Balki bunda ham bor qandaydir hikmat.
Sen bo’lsang, tog’imdan hatto bir nafas,
Uzoqlarga keta olmasdim hech vaqt.

Sen tug’ilding bizdan olis shaharda,
Uchrashdik, nigohing ayladi asir.
Bu uchrashuvda ham bir hikmat borda,
Biz Qora dengizda uchrashdik axir.

Sening chiroyingga so’z topish mushkul,
Mag’rurliging esa, sarhad bilmaydi.
Seni maqtash uchun kerakdir bulbul,
Seni yolg’on kuylab aldab bo’lmaydi.

Seni sevaman deb bo’lmadim iqror,
Uchrashdik va bizni ajratdi dengiz.
Endi tushlarimga kirasan nigor,
O’ngimda men qanday yashayman sensiz.

Bir oz tin oladi. Keyin baland ovozda yana she’r o’qiydi.

Ezgulik, yovuzlik izmida olam,
Menga bu tushuncha yangilik emas.
Shirin so’zing, ko’zing yodimda har dam,
Menga sendan boshqa narsa kerakmas.
Yulduzlar, oppoq tong bag’ishlar huzur,
Quyosh zar nuridan bo’laman sarmast.
Menga aziz senga nima sochsa nur,
Menga sendan boshqa narsa kerakmas.

Sen tug’ilgan joy va shu go’zal diyor,
Sening chiroyingdan doim olar rang.
G’ururingga timsol tog’dagi viqor,
Unda go’zal gullar, hatto toshlar ham.

Senga nima bog’liq menga muqaddas,
Menga sendan boshqa narsa kerakmas.

Shu vaqt uyda telefon qo’ng’irog’i cho’zib jiringlaydi. Frosya deraza tokchasiga qo’yilgan telefon go’shagini oladi. “Xo’p bo’ladi” degancha go’shakni qo’yadi.

F r o s ya. Rasul og’a, sizni Oliy Kengashga zudlik bilan yetib borishingizni aytishdi. Mashina hozir yetib kelar ekan. (Ko’chadan mashina tovushi va uning to’xtagani eshitiladi).
R a s u l H a m z a t o v (Sonetining oxirgi misrasini takrorlaydi). “Menga sendan boshqa narsa kerakmas”. Lekin hozir Oliy Kengashga borishim kerak. Afsuski, Yerdagi rahbarlarim hatto o’z uyimda ham shirin xayol surishimga imkon berishmaydi. (Shoir samoga qaraydi). Ollohim, o’zing mehribonsan! Shirin ishq haqidagi xayollarni yana dilimga solganing uchun O’zingga beadad hamdu sanolar bo’lsin!

Rasul Hamzatov ohista chiqib ketadi.

P a r d a  t u sh i r i l a d i

UCHINCHI PARDA

Yettinchi sahna

Mahachqal’adagi Rasul Hamzatov hovlisi. Ikki qavatli uy. Uy ichidan “Juravli” qo’shig’i taralayapti. Hovli chetida o’sha eskirgan stol va stullar. Stol ustida nonushta uchun narsalar qo’yilgan. Stolning bir chetida gazeta va xatjildlar. Rasul Hamzatov eshikdan chiqadi. Qo’shiqni tinglab, asta odimlaydi. Qo’shiqqa mos ravishda she’r o’qiydi.

Mening bilishimcha, qonli janggohdan
Yurtiga qaytmagan shahid yovqurlar,
Hali yumshoq o’rin topmay tuproqdan
Oppoq turnalarga aylangan ular.

Qo’shiqning so’zi emas, musiqasi yangraydi. Samodan turnalar tovushi keladi.

Zero, ular uzoq yillardan buyon
Uchishar va bizga berishar ovoz.
Shu bois samoga termilgan zamon,
Ko’z uzmay ohista so’zlaymiz dilroz.
Bugun ham tumanlar siyrak tarafda,
Shom chog’i ularni kuzatdim bir oz.
Qachondir yer uzra yurganday safda,
Turnalar galasi etardi parvoz.

Samodan turnalar tovushi qattiqroq eshitiladi.

Uchib borar ekan o’z manziliga,
Kimlarnidir yo’qlar, tanish tovushlar.
Axir, juda o’xshar avar tiliga,
Turnalar taratgan o’tinch, nolishlar.

Musiqa va turnalar tovushi qattiqroq yangraydi. Rasul Hamzatov o’ychan holda stolga kelib o’tiradi. Frosya choynak ko’tarib chiqadi. Musiqa va turnalar tovushi asta-sekin tinadi.

R a s u l H a m z a t o v. Frosya, dunyoda nima gaplar?
F r o s ya(Choynakni Rasul Hamzatov oldiga qo’yadi). Amerikadan sizga xat kelgandi. Uni tarjima qildirdim. Mana. O’qiymi?
R a s u l H a m z a t o v. O’qi, Frosya.
F r o s ya. “Janob Hamzatov! Xudo sizday pok yurakli insonga uzoq umr ato etgan bo’lsin. Sizning “Turnalar” qo’shig’ingiz qalbimizni larzaga solayapti va yupanch bag’ishlayapti. O’z nomimdan va cherkovga kelib shu qo’shiqni tinglayotganlar nomidan sizga katta rahmat. Filadelьfiya cherkovi xodimi Batler”.
R a s u l H a m z a t o v. Ularga ham rahmat! Yana nima gaplar?
F r o s ya(Qo’liga gazetani oladi). Mana bu gazetada “Turnalar” qo’shig’ingiz Koreyada qatorasiga uchinchi marta “Yilning eng yaxshi qo’shig’i” deb e’tirof etilgani yozilgan. Mana bu gazetada esa O’zbekistonning Chirchiq shahrida “Turnalar” qo’shig’ingizga yodgorlik qo’yilgani yozilgan. Suratini ham berishibdi. Mana. (Gazetani uzatadi).
R a s u l H a m z a t o v(Gazetani ko’zdan kechiradi). Qo’shiqqa san’atsevar, ma’naviyati yuksak xalqgina haykal qo’yadi. O’zbeklar mana shunday xalq. Shunday xalqni yaratgan Ollohga beadad hamdu sanolar bo’lsin.

Telefon qo’ng’irog’i jiringlaydi. Frosya uyga kiradi va derazadan qarab gapiradi.

F r o s ya. Yozuvchilar uyushmasiga xorijlik mehmonlar kelishibdi. Tezda yetib borar ekansiz.
R a s u l H a m z a t o v. O’zim ham O’zbekistonga yaqinda mehmonga boraman. Albatta, Chirchiqdagi “Turnalar” yodgorligini ziyorat qilaman. (Chiqib ketadi).
P a r d a t u sh i r i l a d i

Sakkizinchi sahna

Chirchiqdagi “Turnalar” yodgorligi maydoni. “Juravli” qo’shig’ining musiqasi taralayapti. Mashina tovushi va uning to’xtagani eshitiladi. Sahnaga guldasta ko’targan Rasul Hamzatov va Abdulla Oripov kirib keladi. Ular yodgorlikka qarab, ta’zim qilishadi va guldastalarini yolg’iz turna yoniga qo’yishadi. Bir necha qadam ortga tisarilishadi va ta’zim qilishadi.

R a s u l H a m z a t o v. Ajoyib! O’ylaganimdan ham ziyoda. San’atsevar o’zbek xalqiga, ofarin! Shu yodgorlikni yaratgan qo’li gul insonlarga, ofarin!
A b d u l l a O r i p o v. Rasul og’a, mana bu matn “Turnalar” she’ringiz birinchi to’rtligining o’zbekcha tarjimasi. Zulfiya opaning o’zlari tarjima qilganlar.
R a s u l H a m z a t o v(Matnni ko’zdan kechiradi). Zulfiyaxonimning oltin qalamidan to’kilgan so’zlarning hammasi bebaho marvarid. (Abdulla Oripovga qaraydi). Zulfiya nafaqat o’zbeklarning sevimli shoirasi, u butun Sharqning, butun dunyoning sevimli shoirasi. Uni anjumanda ko’rganda, qarshisida tiz cho’kib, she’rimning tarjimasini yozgan qo’llarini o’pib rahmat aytaman. Bunday buyuk shoiraga shunday tashakkurimni bildirish men uchun sharaf!

Jimlik cho’kadi. Ikkalasi yodgorlikka tikilishadi. “Juravli” qo’shig’ining musiqasi yangraydi.

R a s u l H a m z a t o v. Qo’shig’imga yodgorlik qo’ygani uchun o’zbek xalqiga mingdan-ming rahmat. Shu yodgorlikka qarab sizlarning yuksak madaniyatli xalq ekaningizni bilsa bo’ladi. Chunki qo’shiqqa haykalni ma’naviyati yuksak xalqgina qo’yishi mumkin. Men umrim oxirigacha hamma joyda, hamma davralarda o’zbek xalqini sharaflab o’taman!
A b d u l l a O r i p o v. Sizga xalqimiz nomidan rahmat aytaman. Rasul og’a, sizning Navoiy bobomiz yubileyiga kelgan vaqtingizda “Toshkent” restoranida jurnalist bilan suhbatingizni ijodkorlarimiz tez-tez eslab turishadi. Iltimos, shu voqeani o’z og’zingizdan eshitsam. O’zi qanday bo’lgandi?
R a s u l H a m z a t o v. “Turnalar” yodgorligiga ziyoratga kelishdan oldin tahorat olganman. Demak, Hazrat Alisher Navoiyning aziz nomini tilga olishim va u zot haqidagi o’sha xotirani so’zlashim mumkin. Esimda, shunday voqea bo’lgandi. Restoranda kechlikni boshlashdan oldin ishtahani ochish uchun endi konьyak ho’plagandim. Bir jurnalist hovliqib oldimga keldi. Menga Navoiy haqida intervьyu bermasangiz, bu intervьyu gazetamizning ertangi sonida chiqmasa, muharririm meni ishdan haydaydi, deydi. Musulmonmisan, deb so’radim. Alhamdulillo musulmonman, deydi. Men ham alhamdulillo musulmonman, ayt, musulmon odam tahorat olmasdan namoz o’qiydimi, dedim. Yo’q, deydi. Men hozirgina Qur’on taqiqlagan mana bu savildan ho’plab qo’ydim, tahoratim buzildi. Ul zotning nomini tahorat olmasdan tilga ololmayman, ertalab kel, tahorat olib seni kutib turaman. O’shanda intervьyu olasan, deganman.
A b d u l l a O r i p o v. Shu so’zlaringiz uchun sizga har qancha ta’zim qilsam arziydi. Qaniydi, Hazrat Alisher Navoiyni hamma sizday hurmat qilsa. Holbuki, benazir ijod sohibi bo’lgan ul zot shunday hurmatga munosib.
R a s u l H a m z a t o v. O’zbek xalqiga havasim keladi. Sizlar buyuk shoir Alisher Navoiyning vorislarisiz, ulug’ millatning farzandlarisiz, katta tilning egalarisiz. Bu bilan faxrlanishingiz, xalqingiz, tilingiz kamoliga xizmat qilishdan charchamasligingiz kerak. (Haykalga tikilib, bir oz jim qoladi). Qo’shig’imga haykal qo’yganlaring uchun yana va yana rahmat aytaman. Abdullajon, mening umr kitobim bo’lgan “Mening Dog’istonim” kitobimning tarjimasi nima bo’ldi? Nihoyasiga yetdimi?
A b d u l l a O r i p o v. Ustoz, imoningiz komil bo’lsin, bu kitobingizning tarjimasi albatta nihoyasiga yetadi.
R a s u l H a m z a t o v. Iloho shunday bo’lsin! Afsuski, vaqt g’animat, umr o’tkinchi.

U zal tomonga yuradi. Samoda turnalar tovushi, “Turnalar” qo’shig’ining musiqasi jaranglaydi. Samoga tikilgancha she’r o’qiydi.

Ular uchib borar, uchar giryon-zor
O’tgan ajdodlarim, do’stlarim, yorim.
Ko’ryapman, qatorda bitta bo’shliq bor,
O’sha bo’shliq mening borajak joyim.
Qazo haqdir, men ham yashab umrimni,
Turnalar safida parvoz etaman.
Va yerda qolgan siz azizlarimni
Samodan nomma-nom yo’qlab o’taman!

Aziz o’zbek qardoshlarim, toki tirik ekanman sizni hamma joyda sharaflayman. Agar qachondir qazom etsa, turnalar uchib o’tayotganda ko’kka qarang, siz azizlarimni samodan nomma-nom yo’qlab o’taman!

Turnalar tovushi, “Turnalar” qo’shig’ining musiqasi yanada balandroq yangraydi.

P a r d a  t u sh i r i l a d i

To’qqizinchi sahna

Avar xalq kuyi ohista taraladi. Parda ko’tariladi. Sahnaning chap tomonida ustiga tog’lar engashgan Sada ovuli namoyon bo’ladi. Sahnaning o’ng tomonidagi so’qmoqdan Rasul Hamzatov vazmin qadam tashlab kelmoqda. U so’qmoqning chetidagi toshsupa bor joyda to’xtaydi va Sada ovuliga tikilib qoladi.

R a s u l H a m z a t o v. Assalomu alaykum, jonajon Sada! (Biroz tin oladi). Yetmish xonadondan iborat Sada ovuli buncha jozibadorsan! Yana huzuringga seni sog’inib keldim. Dunyoning qancha mamlakatlarida bo’ldim, qancha nodir yodgorliklarni ko’rdim. Lekin hech joyda hozir Sada ovulimga tikilgan paytdagiday yuragim o’ynab ketmadi. Bu so’zlarim uchun meni Hindiston ibodatxonalari, Misr ehromlari, Italiyaning qadimiy yodgorliklari kechirsinlar! Meni Amerika shohko’chalari, Parij xiyobonlari, Angliya bog’lari, Shveytsariya tog’lari ham kechirsinlar! Men uchun shu tog’lar qo’ynidagi kichkinagina Sada ovuli Venetsiyadan ham, go’zal Kalьkuttadan ham go’zal! Qaysi mamlakatda bo’lmayin shu Sada ovuli, ona Dog’istonimni o’yladim. Sadani, Dog’istonni sog’indim. Shu ovulda tug’ildim, shu ovulda onam allasini tingladim, shu ovulda otam boshimda posbonim bo’ldi, shu ovulda beg’ubor bolaligim, quvnoq o’smirligim o’tdi. Shu ovulda mushtipar onajonim mehriga qondim(U xayol toladi).

Sahnaning chap tomoni qorong’ilashadi va asta-sekin yorishadi. Hamzat Sadasa uyi oldidagi supa ustida beshik tebratib, alla aytayotgan Xandulay momo namoyon bo’ladi.

Lo iloho illalla, lo iloho illalla,
Baland bo’lsin burgut o’g’lim parvozi.
Hamisha taratsin ajoyib navo,
Aziz Vatanini kuylagan sozi.
Yolvorib so’rayman boshimni egib:
Ollohim, o’g’limga bo’lgin mehribon.
O’g’lim she’rlarini o’qisin sevib,
Butun Dog’iston va jumlayi jahon!
Lo iloho illalla, lo iloho illalla…

Rasul Hamzatov hayrat bilan onasi tomonga tikilib qoladi. Sahnaning chap tomoni qorong’ilashadi va asta-sekin yorishadi. Yana sahnada Sada ovuli namoyon bo’ladi.

R a s u l H a m z a t o v (Ichki nido bilan). Onajon, beshigim uzra aytgan allangiz qulog’im tagida jaranglamagan biror kun, biron lahza bo’lmagan desam mubolag’a emas. Sizning aytgan allangiz mening barcha qo’shiqlarimni allalab ulg’aytirdi. Agar bolalar boshi uzra allalar aytilmaganda, ehtimol, dunyoda boshqa qo’shiqlar yaratilmasdi.
Onajon! Men sizni har kuni eslayman. Ovuldan uch chaqirim uzoqdagi buloqdan har kuni uch marta – ertalab, peshinda, shomda bitta ko’zani chap yelkangizga qo’yib, bitta ko’zani o’ng qo’lingizda ko’tarib, og’ir qadamlar tashlab suv olib kelganingizni eslamasligim mumkinmi?!
Onajon! Bir umr onalar zimmasiga tushgan vazifani sadoqat bilan bajardingiz. Dunyodagi boshqa millionlab onalar kabi ortiqcha so’z demasdan, baqir-chaqir qilmasdan o’z ishingizni og’rinmay oxirigacha ado etdingiz. Siz tog’lik onalarning azaliy an’anasini davom ettirdingiz, uyimiz o’chog’idagi olovni so’ndirmadingiz. Afsuski, endi uyimizda ham, ovulimizda ham, olamda ham mehribon onajonim yo’q.

Rasul Hamzatov biroz tin oladi va vazmin she’r o’qiydi.

Men o’ylar ekanman, aziz onajon,
O’g’illar uyidan yurganda yiroq,
Onalar ularni kutar begumon,
Kechalar tokchaga qo’yishib chiroq.

O’sha chiroq yo’lim yoritdi har dam,
Qayoqqa uzatmay yetardi qo’lim.
Biroq siz so’ndingiz, so’ndi chiroq ham,
Chor atrof zim-ziyo, yo’qotdim yo’lim.

Men o’ylar ekanman, aziz onajon,
Toki kemam suzar ekan ummonda,
Sizning chirog’ingiz so’nmas hech qachon,
Menga mayoq bo’lar manzil tomonda.

Yillar o’tar ekan – uchqur bir saman,
Kemam suzib borar, zimiston har yoq.
Qani u? Atrofni qoplagan tuman.
Qani u? Yo’limni yoritgan mayoq.

Yana o’ylardimki, aziz onajon,
Daraxtlar o’sadi doim tik, baland.
Ildizi baquvvat daraxt hech qachon
Ajal qonunini qilmaydi pisand.

Hayot daraxtimni qulatdi shamol,
Ildizlari chiqib yotar tuproqdan.
Uyasi buzilgan bir qushcha misol,
Oshyonim izlayman uchib har yoqdan.

Qattiq ishonardim, aziz onajon,
Ajal jazolamas meni beshafqat.
Sizning yoningizga kelmas hech qachon,
Boshimga tushmaydi bunday musibat.

Bunday bo’lishini bilsaydim agar,
Agar tushlarimda bo’lsaydi ayon,
Barcha xizmatingiz qilib sarba-sar,
Yoningizda yurar edim, onajon.

Rasul Hamzatov so’qmoq chetidagi toshsupaga o’tiradi. Ovul tomondan Abutolib kelayotganini ko’rib, o’rnidan turadi.

R a s u l H a m z a t o v. Assalomu alaykum, muhtaram Abutolib!
A b u t o l i b. Vaalaykum assalom, qadrdon do’stim Hamzatning o’g’li.
R a s u l H a m z a t o v. Muhtaram Abutolib, shahardan qadrdon Sadamizga qanday maqsadda kelgan bo’lsangiz ham Olloh murodingizga yetkazsin.
A b u t o l i b. Rasul, qadrdon do’stim Hamzat bilan birga kechgan kunlarni sog’indim. Do’stim Hamzatning qabrini ziyorat qilgim keldi, ko’nglim otang bilan birga yurgan so’qmoqlarda yana yurishni qo’msadi. Otangning qabrini ziyorat qildim.
R a s u l H a m z a t o v. Ziyoratingiz qabul bo’lsin.
A b u t o l i b. Murod hosil bo’ldi.
R a s u l H a m z a t o v. Muhtaram Abutolib, ko’rishmaganimizga ancha bo’ldi, ahvollaringiz qalay?
A b u t o l i b. O’rtacha – bo’riday ham emas, kiyikning holiday ham emas. Rasul, bilsang, yozuvchi uchun eng yomoni o’rtacha kayfiyat. U o’zini yo kiyikni tutib yegan bo’riday, yo o’zini bo’ridan qochib qutulgan kiyikday sezishi kerak. O’zingning kayfiyating qanday, Rasul?
R a s u l H a m z a t o v. Men ijodimni bo’riday g’ajishga tayyor olamdan to’la xalos bo’lgan ohuday qadrdon ovulimga xushkayfiyatda keldim.
A b u t o l i b. Ko’p yasha, qadrdon do’stim Hamzatning o’g’li. Otangga tortgansan, topqirsan. Butun Dog’iston, jumlayi jahon sevgan shoirsan.
R a s u l H a m z a t o v. Muhtaram Abutolib, hoynahoy, Sadada u-bu narsani yozishni rejalashtirgandirsiz.
A b u t o l i b. Rasul, ovga chiqqan ovchi tog’da unga quyonmi yo g’oz, bo’rimi yo qizg’ish tulki uchrashini oldindan qayoqdan biladi? Jangchi oldindan jangda qanday qahramonlik ko’rsatishini biladimi? Xayolimda bir narsalar parvoz qilayapti. Balki omadim kelar. Mayli, Rasul, yo’limdan qolmay, otang bilan yurgan so’qmoqlarda yoshligimizni eslab bir aylanib kelay.
R a s u l H a m z a t o v. Omadingizni bersin! Sayrdan keyin uyimizga keling, aziz mehmonimiz bo’lasiz.
A b u t o l i b. Rasul, Xudo xohlasa shomda uchrashamiz.
R a s u l H a m z a t o v(Abutolib ortidan qarab, o’z-o’ziga deydi). Otamning qadrdon do’sti, yana otam haqidagi xotiralarni jonlantirdingiz. Esimda, “Tug’ilgan yilim” dostonim chiqqan gazetani otam ham olib, unga qalam bilan fikrlarini yozib qo’ygan ekanlar. Otam mening dabdabali misralarimni, murakkab tashbehlarimni, ko’zni qamashtiradigan o’xshatishlarimni o’zgartirganini darhol angladim. Otam mening misralarim ustiga samimiy, oddiy va tushunarli so’zlarni yozibdilar. O’shanda yosh ekanmanda, ayrim tuzatishlarni sira hazm qilolmadim va otamga e’tirozimni bildirdim.

Bu vaqtda sahnaning chap tomoni qorong’ilashadi va asta-sekin yorishadi. Uy oldida gazeta ushlagan Hamzat Sadasa namoyon bo’ladi.

R a s u l H a m z a t o v(Otasiga qarab murojaat qiladi). Ota, to’g’ri, siz mendan ko’ra ko’pni ko’rgansiz, iqtidorlisiz, aqllisiz. Lekin men o’zga davr shoiriman. Mening maktabim boshqa, adabiy qarashlarim boshqa, uslubim boshqa, hammasi boshqa. Sizning tuzatishlaringizda Hamzat Sadasaning she’riy uslubi aks etgan. Axir, men Hamzat Sadasa emasman, men Rasul Hamzatovman(Oxirgi ikki so’zga urg’u beradi).
H a m z a t S a d a s a(Vazmin ohangda). O’g’lim, sen unchalik haq emassan. Sening fe’l-atvoring va axloqing, sening uslubing va yo’nalishing she’rlaringda ikkinchi darajali bo’lishi kerak. Avvalo, sen avarsan, tog’liksan, keyin Rasul Hamzatovsan. Misralaringda shunday ifodalarni qo’llagansanki, hech bir tog’lik hayotda fikrlarini bunday ifodalamaydi. Agar sening she’riy misralaring tog’liklar ruhiga, fe’l-atvoriga begona bo’lsa, sening yo’nalishing yo’nalishligicha qolib ketadi. O’zing yaxshi bilasan: agar bulut bo’lmasa, yomg’ir yog’adimi? Agar osmon bo’lmasa, qor qayoqdan paydo bo’ladi? Agar avar xalqi va Dog’iston bo’lmasa, Rasul Hamzatov dunyoga kelarmidi?! Xalqimizning asrlar sinovidan o’tgan urf-odatlari bo’lmasa, sening urf-odatlari shakllanarmidi?!

Bu vaqtda sahnaning chap tomoni qorong’ilashadi va asta-sekin yorishadi. Yana sahnada Sada ovuli namoyon bo’ladi.

R a s u l H a m z a t o v(O’ychan). Otajon! Yillar o’tgan sayin, tajribam oshgan sayin Siz o’shanda naqadar haq ekanliginga ko’p bora iymon keltirdim(O’ychan holda so’qmoq chetidagi toshsupaga o’tiradi).

Sahnaning o’ng tomonida o’tin orqalagan avar ayoli ko’rinadi. Rasul Hamzatovga yetmay to’xtaydi, o’ng qo’lini ko’ksiga qo’yib salom beradi.

A v a r a yo l i. Assalomu alaykum, Rasul og’a!
R a s u l H a m z a t o v. Vaalaykum assalom!
A v a r a yo l i. Ovulimizga xush kelibsiz!
R a s u l H a m z a t o v. Xushvaqt bo’linglar!

Avar ayoli ovul tomonga ketadi.

R a s u l H a m z a t o v(Avar ayoli ortidan qaraydi). Meni polьyak, yapon, italьyan go’zallari kechirsinlar. Sizlarga qanchalik xushomad qilmay, yuragim bir maromda urdi. Shu bir bog’ o’tin orqalagan avar ayoli bergan salom yuragimni jizillatib yubordi. Bildimki, men uchun shu bir bog’ o’tin orqalagan avar ayoli baland bo’yli skandinaviyalik oppoq go’zallardan ham go’zal, dunyoning barcha go’zallaridan aziz(Biroz tin oladi). Esimda, Yaponiyaning Kamanur shahrida go’zallar tanlovida hay’at a’zosi sifatida ishtirok etgandim. Yapon go’zallari navbatma-navbat sahnadan o’tishdi. Men beixtiyor ularni Dog’istonda qolgan yagonamga qiyosladim. Qancha tikilmay, hech qaysida yagonamga xos fazilatlarni ko’rmadim. Ular faqat menga Dog’istonda qolgan yagonamning fazilatlarini qayta-qayta esimga solishdi(Toshsupadan turadi va jo’shib she’r o’qiydi).

Agar sen bo’lmasang yorug’ olamda,
Mening har bir kunim o’tardi karaxt.
Sensiz meni hech kim yoqmasdi g’amda,
Sensiz menga hech kim berolmasdi baxt.

Sensiz ishq o’tida qanday yonardim,
Safardan sog’inib kelardim kimni?
Agar sen bo’lmasang qanday yozardim,
Ishqqa bag’ishlangan ash’orlarimni?

Sening ko’zlaringni ko’rmasa agar,
Bulbul sayramasdi, ochilmasdi gul.
Yulduzlar porlamas edi kechalar,
Kunduzlar quyosh ham chiqmasdi butkul.

Agarda olamda yashamasang sen,
Hozirgiday baxtli bo’lmas edim men.

Sahnaning o’ng tomonida avar kiyimida va beliga xanjar osgan navqiron yigit ko’rinadi. U Rasul Hamzatovga yaqinlashgach, qo’lini ko’ksiga qo’yib salom beradi.

A v a r y i g i t i. Assalomu alaykum, muhtaram Rasul og’a!
R a s u l H a m z a t o v. Vaalaykum assalom!
A v a r y i g i t i. Men sizning kitoblaringizni o’qib, Sadamizni, Dog’istonimizni yanada qattiqroq sevdim, buning uchun sizga tashakkur(Bosh egib, ta’zim qiladi).
R a s u l H a m z a t o v(Yigitga xitob qiladi). Ey, Dog’istonning tog’lik navqiron farzandi! O’zimizning unumsiz, shipshiydam shu qoyalarni(qo’li bilan tog’larga ishora qiladi) menday, mendan ham ortiqroq sevgin va ularni bebaho xazinaday asra!
A v a r y i g i t i. Muhtaram Rasul og’a, bu so’zlaringiz umrim oxirigacha qulog’im tagida jaranglab turadi(Biroz tin oladi). Uyimizning aziz mehmoni bo’ling.
R a s u l H a m z a t o v. Rahmat! Boshing toshdan bo’lsin. Dog’iston baxtiga omon bo’l!

Avar yigiti ta’zim qilib, ovul tomonga ketadi.

R a s u l H a m z a t o v(Vazmin). Men shu kichkinagina Sada ovulimizda o’zim uchun aziz bo’lgan ko’p narsalarni kashf qildim. Ona tilimizdan, avar ekanimdan, dog’istonlik ekanimdan faxrlanish tuyg’usi shu ovulda bir umrga qalbimga singdi. Shu ovulda ona Dog’iston mening muhabbatim, mening qasamim, mening tavbam, mening ibodatim ekanligini to’la tushunib yetdim. (Jo’shqin ohangda). Dog’istonim! Sen – hayotimning mazmunisan, sen – dunyo bo’ylab parvoz etayotgan she’rlarimsan, sen – mening o’zimsan!
(Vazmin). Go’dakligimda nuroniy bashorat qilganday, men – Rasul Hamzatov Dog’istonning dunyodagi elchisi bo’ldim va dunyoning Dog’istondagi elchisi vazifasini sharaf bilan bajarib kelayapman. Meni shunday martabalarga erishtirgani uchun Ollohga beadad hamdu sanolarim bo’lsin va bundan keyin ham Ollohim mendan marhamatini darig’ tutmasin. Ona tilimni, avar xalqimni, Dog’istonimni sharaflashimda Olloh menga madadkor bo’lsin! (TSada ustidagi va atrofdagi tog’larga faxr bilan qaraydi va jo’shib sheьr o’qiydi).

Dog’istonim, senga fidodir jonim,
Yashayapman butun borligim atab.
Barcha olgan orden, medalь, unvonim,
Tog’laring ko’ksiga qo’yaman qadab!

Avar xalqining tantanavor musiqasi avj pardada yangraydi. Rasul Hamzatov Sada ovuli tomonga qadam tashlaydi.

T a m o m