31 май — Атоқли шоир Уолт Уитмен таваллуд топган кун
Уолт Уитмен (Walt Whitman) дунё халқларининг биродарлиги, умуминсоний адолат куйчиси сифатида тарихда қолган. Айни чоғда у эркин шеър ислоҳотчисидир. Тахминан 40 йиллик ижодий фаолияти давомида фақат биттагина китоб – “Ўт япроқлари”ни 1855 йилда эълон қилди. Бу китоб жуда катта сўзбоши,олти достон ва кўпдан-кўп туркумларни ўз ичига олган бўлиб, муаллиф тириклигида олти марта қайта нашр этилди ва нашрдан нашрга кенгайтириб, бойитиб борилди. Охири шундай миқёсга етдики, амалда ХIХ аср Америкасининг поэтик эпосига айланди.
УОЛТ УИТМЕН
ШЕЪРЛАР
Уолт Уитменнинг (1819-1892) аждодлари асли голландиялик бўлишган. Бўлажак шоир Нью-Йорк штатининг Лонг-Айленд оролидаги қишлоқда, кўп болалик катта оилада туғилган. Уолт Тўққиз боланинг тўнғичи эди. 1825-1830 йилларда Бруклиндаги мактабда ўқиди. Етишмовчилик туфайли ўзини ишга урди. Хат-хабар ташувчи, босмахонада ҳарф терувчи-тахловчи, ўқитувчи, журналист, маҳаллий газеталарда муҳаррир бўлиб ишлади.
Тахминан 40 йиллик ижодий фаолияти давомида фақат биттагина китоб – “Ўтнинг япроқлари” (Leaves of Grass) ни 1855 йилда эълон қилди. Бу китоб жуда катта сўзбоши,олти достон ва кўпдан-кўп туркумларни ўз ичига олган бўлиб, муаллиф тириклигида олти марта қайта нашр этилди ва нашрдан нашрга кенгайтириб, бойитиб борилди. Охири шундай миқёсга етдики, амалда ХIХ аср Америкасининг поэтик эпосига айланди.
Шоир 1861-1865 йиллардаги фуқаролар уруши даврида госпиталларда санитар бўлиб ишлади. Унинг “Барабанлар жанги” ва “Лайлоқ (настарин) сўнгги марта гуллаганида” каби шеърлари уруш ҳодисаларини акс эттирган. У 1865 йилда Американинг биринчи президенти Авраам Линкольннинг ўлимига ҳам гувоҳ бўлди ва бу фожеага бағишлаб “О, капитан, капитаним” шеърини ёзди.
О, КАПИТАН, КАПИТАНИМ
О, капитан, оҳ, капитаним! Маррада-ку, мана, кемамиз,
Пўртана ва дўллар орқада, ҳаммасини енгдик ҳаммамиз.
Ана, қирғоқ, бандаргоҳ – дўстлар, одамларнинг қаранг юзига:
Минглаб кўзлар боқади бизга, кемамизнинг мотам тарзига!
Воҳ, Худойим, Худойим,
Бу қандай даҳшатли қон!
Палубада ётипти
Капитан, фидойи жон.
О капитан, оҳ, капитаним, қани, қўзғол, қара атрофга,
Янграмоқда сен учун карнай ва ҳилпирар юксакда байроқ,
Гулчамбарлар, гуллар, ленталар – булар бари сенга аталган,
Сенинг халқинг кутар трапда – ҳаяжонли, қонлари қайноқ.
Ота! Қўл бер, кўзни оч!
Бу ёмон туш, де, туриб.
Палубада ётма, йўқ,
Совқотганча, жон бериб.
Капитаним мени тингламас, гапларимга бермайди жавоб,
Ҳеч нарсани сезмас қўллари, лабларидан қочиб кетган қон.
Лекин кема бут ва бешикаст, мана, лангар ташладик, қаранг,
Оловлардан, жанглардан ўтдик, ғалабага эришдик омон.
Эй халқ, яйра, карнай чал,
Келди портга кемамиз!
Унда ётар чалқанча
Ўлган капитанимиз.
ҲАЗИН ВА ЎЙГА БОТГАН ОНЛАРИМДА
Ҳазин ва ўйга ботиб ўтирибман ёлғиз.
Шундай лаҳзаларда, ўзга юртларда, худди мендай ҳазин ва ўйчан
менга ўхшаган одамлар кўринар кўзларимга,
Мундоқ тикилиб қарасам борми, уларни кўра бошлайман
Олмонияда, Италияда, Испанияда, Францияда
Ёки олис-олисларда – Хитойда, Россияда, Японияда,
улар бошқа тилларда гаплашадилар.
Аммо, назаримда, улар билан таниша олсам,
юртдошларимдан камроқ севмасдим уларни.
О, биламан, улар билан ака-ука бўлардим,
Суяр эдик, албатта, бир-биримизни,
Биламан, мен улар билан бахтли бўлардим.
ШУНДАЙ ШАҲАР КИРДИ ТУШИМГА
Шундай шаҳар кирдики тушимга, агар ер юзининг барча юртлари
унга ҳужум қилса, эгаллай олмасмиш ҳеч қачон.
Тушимга кирган бу шаҳар Дўстлик шаҳри эмиш,
бунақаси ҳеч қачон бўлмаганмиш.
Бу шаҳарда ҳаммадан ҳам юксак қадрланар экан чин муҳаббат.
Чин муҳаббат бу шаҳар аҳлининг
Ҳар бир қадамида, ҳар бир сўзида, ҳар бир кўз қарашида
Билиниб тураркан.
КЎРИБ ЎТИРАМАН
Дунёнинг кулфатларин кўриб ўтираман – шармандалик,
қонунга зид зўравонлик ва зулм,
Назарга ташланмайдиган кўзёшларни кўраман,
ифлос ишларидан афсусланган, виждони қийналган
ёшларнинг ҳўнграб йиғлашларин эшитаман,
Кузатаман ҳаётнинг бузуқлигини:
мана, болалари ташлаб кетган оналар –
қорни оч тиланчилар, бир оёғи гўрда…
Мана, хотинлар, ҳаётини эрлари парчалаган,
мана, аҳдида турмайлиган қизбузар йигитлар.
Мен кўпчилик кўрмайдиган нарсаларни кўраман:
рашк азоблари ва бир томонлама муҳаббат,
инсонларнинг ҳамма яширин яралари.
Мен жангларни кўраман: вабони, истибдодни,
турмага гуноҳсиз тиқилганлар, қийналганларни.
Мен кемадаги очликни – матрослар “ким ўлиши керак” деб
қуръа ташлашлари ва бошқалар омон қолсин учун
бир одамни ўлдиришларини кўраман.
Мен кўраман бойларнинг гердайишларини ва қашшоқлар –
ишчилар, таланган деҳқонлар ва
уларнинг тарафини олганларнинг жон талвасасини.
Ҳа, ҳамма-ҳаммасини – бир тарафнинг пасткашлиги, аёвсизлиги,
иккинчи тарафнинг азоб-уқубатларини кўраман,
бир ерда ўтирганча кузатаман…
Мен кўраман, мен эшитаман, аммо мен индамайман.
ВИҚОРЛИ ШУҲРАТЛАР
Виқорли шуҳратлар ҳақда ўқисам – ғолиб генераллар зафари ҳақда,
ҳавасим келмайди генералларга,
Ҳавасим келмайди президентга, данғиллама қасрли бойларга ҳам.
Аммо менга севишганларнинг жигаржонлигидан гап очсалар –
улар қандай яшагани,
Хатар ва инсонлар ёвлигидан жирканиб, бирга бўлишгани умр бўйи,
Ёшликда, қирчиллама пайтларида ва қариликда
бир-бирига боғлиқ бўлганлари,
бир-бирига содиқ бўлганлари ҳақда гап очсалар –
Бошимни эгаман ва шошиб-пишиб четга чиқиб кетаман, чунки
Ҳавас мени ғажиётган бўлади бу пайт…
ҚЎЛИМДАН КЕЛСАЙДИ
(“Денгиз бўйидаги ўйлар” дан)
Қўлимдан келсайди қадимнинг улуғ шоирлари билан беллашмак,
Муҳрлай олсайдим гўзал сифатларни савлати-салобати билан,
Чорласайдим курашга Ҳомерни бутун жангларию
Ахилл, Аякс, Ҳектор каби жангчилари билан,
Шекспир каби қайғу-аламларга занжирбанд Ҳамлет, Отелло, Лирларни сувратлай олсам,
Ёки Теннисон Альфред каби кумуш сочли гўзалларни куйлай олсайдим,
Ёки куйчининг тилларини ширин қиладиган
Комил қофия ва қойил ҳижоларни эгаллай олсайдим –
О, денгиз, буларнинг жамини мен жон-жон деб алишган бўлардим
Сен агарда биргина тўлқининг мавжини менга беришга рози бўлсанг,
Унинг битта инжиқлигин менга берсанг
Ёки менинг сатрларимга намли нафасинг-ла “куҳ” десанг,
унга берсанг агар денгизнинг ҳидин.
Манба: «Жаҳон адабиёти» журнали, 2012 йил,12-сон.
Русчадан Миразиз АЪЗАМ таржималари
КЕЛАЖАК ШОИРЛАРИГА
Келажак шоирлар! Хонанда, нағмасоз, воизлар!
Оқламайди мени бу замон, жавоб ҳам беролмас
менинг нималигимни билмаган замон.
Келажак насллар — бақувват, алпқомат,
аждодларидан барваста одамлар.
Дунёга келинг! Мени оқлаш учун дунёга келинг.
Уч-тўрт сўз битурман келгуси кунларнинг дастури учун,
Бир лаҳза келурман яна йўқликка қайтмоқлик учун.
Мен ўша, оломон ичида саргардон кезган,
сизга бир кўз ташлаб юзини бурган,
Кимлигин, нелигин топмоқни
ҳам руҳу ройишин чизмоқни сизга ҳавола қилган,
Мен аъмол-асосни кутаман сиздан.
ТИМСОЛЛАР
Донишмандга дуч келдим бугун
Ул ўрганмиш дунёи дун қийлу қолини,
Санъатию илми дониши, роҳатию дил оройиши,
Ҳам жонига неки жо-бажо тимсол эрур, тимсол эрур.
Ул дедики, ушбу ила қўшиғингни лабо-лаб қилгил
На кунни, на лаҳзани, на бутунни,
на парчани ўйлама, қўйғил
қўшиғингга тимсолларни лабо-лаб қўйғил,
Сан уларни асосларнинг асоси тут,
улар бўлғай — завқ қўшиғи,
завқ нури барчасига,
Сиру асрор мояси ҳам тимсол эрур, тимсол эрур.
Абад мавҳум ибтидолар,
Абад унмоқ ва чархфалак сайёралар,
Абад комил тараққийлар ва йўқликка мустаҳиқлар
(яна барбод, яна бунёдга лойиқлар)
Тимсол эрур, тимсол эрур, тимсол эрур.
Абад буқаламунликлар,
Абад ашёю унсурлар, уларда тобланишлар, ушалмоқлар,
яна қайта қўшилмоқлар,
Абад мактаб, издиҳомлар — фидойилар етилгучи
Тимсол эрур қайта-қайта туғилгучи.
Қулоқ тутғил, мену сен ҳам,
Ва маълумлар, номаълумлар, салтанатлар,
мардоналар, заифалар,
Неки собит, неки обид, неки бунёд бебаҳодир
Тимсол эрур, тимсол эрур.
Бебақо аломатлар,
Қалам аҳлин таъби ҳолин ҳосили,
илм аҳлин дуру-дароз тадқиқи,
Сипоҳдорнинг, зафардорнинг,
жабрдийда ғамгусорнинг
чеккан заҳматларин туққан
Тимсол эрур, тимсол эрур.
Жами инсоннинг умрида
(Ҳар пора йиғилгандир, тузилгайдир,
фикрда юксалишлар,
юракда тебранишлар ва сайю ҳаракатлар —
ҳам охирлар оқибатлар)
Ҳам зарралар, ҳам кабирлар, барқарорлар ҳамоқати,
уйғунлиги
Тимсол эрур, тимсол эрур.
Қадимул қадим даъват
Ўтмиш қоя довонлардан келмиш қоя довонларга,
улардан ҳам баландларга чорлагувчи,
Ушбу кунга, илму фанга нидо этган —
Қадимул қадим даъват
Тимсол эрур, тимсол эрур.
Бизни қучган бу фасллар,
Амриқонинг ҳам ғаройиб, ҳам коранда,
ҳам боқудрат гирдибоди,
Ҳам умумлар, ҳам хусуслар бунёдининг сабабкори
Тимсол эрур, тимсол эрур.
Мен ҳам сени кечмиш ила,
Ғойиб бўлган ерлар ила, уммонлар ортида
кечган салтанат, шоҳлар ила,
Ўтган жаҳонгирлар ила, ўтган юриш босқин ила, сув
уза кечган саёҳатлар ила
Пайванду банд этгучи ҳам тимсол эрур, тимсол эрур.
Ҳам ул қувват, ҳам ул қомат, ҳам ул сурат,
Ҳам ул тоғлар, ҳам ул ерлар, ҳам ул қоя, ҳам ул чинор,
Бу дунёга келганлар, бу дунёдан кетганлар умри
фузунлари ҳам, боқий мерослари ҳам
Тимсол эрур, тимсол эрур.
Шод сурурлар, завқу шавқлар, талх қаҳрлар
Туғилган пучмоқдан ўзгаси — зоҳирий сурат эрур.
Азал мақсаду иштиёқ —
ер тўпини қуроқлардан тикиб чиқмоқ —
зоҳирий сурат эрурким шуларнинг барчаси
ҳам заминнинг қудрати
Тимсол эрур, тимсол эрур.
Ҳама олам, ҳама фурсат
(Ҳам юлдузлар, ҳам қуёшда боваҳм тойрилишлар,
Кенгаймоқлар, ушалмоқлар,
йўқолмоқлар, уларнинг ҳам лаҳзалик,
ҳам асрлик умрлари)
Тимсол эрур, тимсол эрур.
Забонсиз юлдузлар буржлари,
Бесарҳад уммонлар, пойига дарёлар бош урган,
Ҳам ёлғиз, ҳам озод бешумор сиймолар,
Ҳам барҳақ мавжудлик, бариси — тимсол эрур, тимсол эрур.
Ва бу дунё,
Ва коинот, ва инсонлар олами,
Ва моҳият, ва мақсадлар, умрларнинг боқий умри
Тимсол эрур, тимсол эрур.
Илм аҳли ўқуган сабоқларнинг мағзида,
Мунажжимлар фалакка умрини экиб топган
кашфу асрор мағзида,
Тан табибин, жон табибин кори-бори мағзида,
кимёгарлар аҳлининг кимёлари мағзида
Зуҳур этган маъниларнинг маъниси
тимсол эрур, тимсол эрур.
Дунёдаги мавҳумотлар, гарчи маълуми ҳам кўпдир,
Азал мавжуд, ҳозир мавжуд, абад мавжуд бўлғусилар,
Ушбу мавжуд замонларни беинтиҳо замонларга
элтгучилар
Тимсол эрур, тимсол эрур.
Шоир ила пайғамбар,
Аввал ўзларини мақбул этмоғи
ва олий супага чиқмоқлари шарт,
Ва хизмат этаркан Замон ва Халққа,
пайғамбар худони шафе келтирур,
шоирга ҳам худо, ҳам дастур,
Тимсол эрур, тимсол эрур.
Ва сенинг учун ҳам, о менинг калбим,
Завқу шавқлар, хуррамликлар, шод сурурлар,
Ҳам майллар, ҳам ошнолар, ҳам висолга интилишлар
Тимсол эрур, тимсол эрур.
Сенинг сенга содиқ вужудинг —
Вужудингким, вужудинг қаърида пинҳон,
Фақат санъат бахш айлагай унга шаклу шамойилни,
мен ҳам бир тасвирман
ўзимда инъикос этган,
яна кимсан деб сўрсангиз садо келгай —
Тимсол эрур, тимсол эрур.
Сенинг барҳақ қўшиғинг йўқ қўшиқларнинг ичинда,
На бир куй-оҳангда йўқ, йўқ йўқликнинг ичинда.
Лек бутунлик ичинда ҳосила амал топгай,
ва ниҳоят ҳама олам бўлиб
ундан юзиб чиққан
Тимсол эрур, тимсол эрур.
SALUT AU MONDE*
1
Ў, Уолт Уитмен, қўлларимдан тут!
Қандай мўъжиза лаҳзалик!
Қандай ранглар бу, қандай оҳанглар!
Ў, қандай занжир бу, беҳисоб ҳалқалар чамбарчас!
Ҳар бири ҳаммаси билан бақамти,
ҳар бири ҳаммаси билан
бирликда заминни қучган.
Уолт Уитмен, у қандай имконлар сендаги?
У қандай тўлқинлар,
у қандай ерлар вужудга келган?
У қандай минтақа, у қандай давлатлар ҳамда одамлар?
Бу қандай болалар чопалаб юрган,
бу қандай болалар бари уйқуда?
Бу қандай қизлар, қандай жувонлар?
Бу қандай одамлар бариси қари,
бири-бирига суяниб судралиб бораётган?
Бу қандай дарёлар?
Бу қандай ўрмон ҳамда дарахтлар?
Нима деб аталар туманга буркалган ҳув анов тоғлар?
Одамлар лиммо-лим бу миллион кулбалар нима?
2
Менда кенгликлар кенгаяр, узунликлар узаяр;
Осиё, Африқо, Оврупо — шарқимда,
ғарбимда — Америка;
Жазира Экватор билан танғилган
ер шарининг қавариқлари,
Ернинг ўқи эса айлантираверар Жануб
ҳамда Шарқ қутбларин;
Мендадир — тўлин ой ортида сира беркинмай
қуёш чарх урган энг узун кунлар,
Мендадир — уфқнинг ортида қолмасдан
ярим тунда чиққан қуёшлар,
Мендадир — минтақалар, денгизлар,
ороллар, чангалзорлар,
шаршаралар ҳамда вулқонлар,
Малайзия, Полинезпя ва Вест-Инддаги ороллар менда.
3
Сен неларни эшитяпсан Уолт Уитмен?
Менинг эшитаётганим,
ишчининг ҳамда деҳқон аёлининг ҳазин қўшиғи,
Менинг эшитаётганим, болаларнинг овози,
жониворларнинг тонгги маъраши,
Менинг эшитаётганим, ёввойи отларни
қувиб бораётган
австралиялнкларнинг қичқириқлари,
Менинг эшитаётганим,
испанларнинг каштанлар соясида, қайроқтошлар,
сеторлар, гитарлар овозига маст бўлпб рақсга
тушаётгани,
Менинг эшитаётганим, Таймиздан келаётган бетиним
ғовур.
Менинг эшитаётганим, фарангларнинг исёнкор,
озодлик қўшиқлари.
Менинг эшитаётганим,
ҳаво шарида учаётган итолиёликларнинг
хушоҳанг қўшиғи,
Менинг эшитаётганим, чигиртканинг шилдироқ шовқини,
у сендай ёғилар Суриянинг буғдойзор
ва майсазорларига,
Менинг эшитаётганим, оқшом чоғи
она Нилнинг қоронғу кўксига ёғилаётган
балиқчининг ғамгин қўшиғи,
Менинг эшитаётганим,
мексикалик подачининг бўғзидаги ва
хачирнинг бўйнидаги қўнғироқ овозлари,
Менинг эшитаётганим,
араб муаззинининг минорадан айтган азони,
Менинг эшитаётганим, руҳонийнинг
меҳробдан қилган нидоси
ва чолғу асбобларининг
баланду паст пардаларда унга жавоби,
Менинг эшитаётганим, казаклар ҳайқириғи
ва Оҳўта денгизига
чиқаётган денгизчилар овози,
Менинг эшитаётганим, икковин,
учовин бир қилиб қўл ва
оёқларига кундалар урилган қулларнинг алаҳсираб
қилган оғир ингроғи,
Менинг эшитаётганим, жуҳуднинг инжил оятларини
ихлос-ла ўқиши,
Менинг эшитаётганларим,
юнонларнинг хушоҳанг ривоятлари
ва румликларнинг жангари афсоналари,
Менинг эшитаётганим,
Исо пайғамбарнинг илоҳий ҳаёти ва
азобли ўлими ҳақида ҳикоят,
Менинг эшитаётганим, ҳиндунинг ўз шогирдига
муҳаббат ҳақида, жангу жадаллар ҳақида
шоирлар уч минг йил муқаддам битган ва
бизнинг кунларга қўлма-қўл етган ҳикматларни
таълим бериши.
4
Сен нималарни кўряпсан, Уолт Уитмен?
Сен кимга саломлар йўлламоқдасан ва сенга кетма-кет
салом йўллаганлар ким?
Менинг кўраётганпм, коинотда кезиб юрган мўъжизавий
шар.
Менинг кўраётганим, ундаги жимит фермалар,
дарахтлар, харобалар, ҳибсхоналар, корхоналар,
саройлар, кулбалар, ёввойилар капалари,
кўчманчилар ўтовлари,
Менинг кўраётганим, ернинг одамлар ухлаётган қоронғу
ярми ва қуёш ёритган иккинчи ярми,
Менинг кўраётганим нур ва сояларнинг сеҳрли ўйини,
Менинг кўраётганим, узоқ-узоқ юртлар — яшовчиларига
яқин ва азиз, менга ўз юртим қадрли шундай,
Менинг кўраётганим, мўл-кўл сувлар,
Менинг кўраётганим, юксак чўқкилар, Ҳиндиқуш ва
Аллеғон тоғларининг тизмалари,
Менинг кўраётганим, Ҳимолай, Тён-Шон, Олтой ва Ҳата,
Менинг кўраётганим, Албурус, Казбекнинг,
Бозор-Дўзининг баҳайбат чўққилари,
Менинг кўраётганим, Штирия Алплари, Карний
Алплари,
Менинг кўраётганим, Пиренея, Болқон, Карпат,
Доврфъел ва денгизда туғилган Гекл
вулқони,
Менинг кўраётганим, Везувий ва Этна, Ойқор тоғлари
ва Мадагаскардаги Қизил тоғлар,
Менинг кўраётганим, Ливия, Арабистон ва Осиё
саҳролари,
Менинг кўраётганим, Арктика ва Антарктиданинг
қўрқинчли, сузувчи муз тоғлари,
Менинг кўраётганим, Атлантика ва Тинч океанлари,
Мексика, Бразилия ва Перу сувлари,
Ҳиндистон сувлари, Чин денгизи, Гина бўғози,
Япон сувлари, Нагасакининг
тақасимон тоғлар ўраётган ғаройиб кўрфази,
Балтика ва Ҳазар денгизи, Ботни кўрфази, Бритаиия
соҳиллари, Бискай бўғози,
Қуёшли Ўрта Ер денгизи, унинг барча ороллари,
Оқ денгиз ҳамда Гренландияни қуршаган денгиз.
Менинг кўраётганим, бутун дунё денгизчилари,
Менинг кўраётганим, уларнинг бўронлар билан олишуви,
тунларни бедор ўтказишлари,
Адашиб нажотсиз сузишлари,
бедаво дардларга йўлиқишлари,
Менинг кўраётганим, кемаларнинг Бур бурнидан,
Яшил бурнидан,
ва Гвардафуй бурнидан, Бун ва Боғадордан
айланиб ўтаётганлари,
Кемаларнинг ҳам Дўндра бурнида, ҳам Курак бурнида,
ҳам Зўнда бўғозида, ҳам Беринг бўғозида,
Ҳам Гўрн бурнида, ҳам Мексика кўрфазида,
ҳам Куба ва Гаитида,
ҳам Ҳудзўн ва Баффин бўғозларида
сузиб юришлари,
Кемаларнинг Дувр бўғозидан сузиб ўтиши,
Уўш ва Солуэй-Ферт бўғозларига сузиб кириши,
Клир ва Лендс-Энд бурнларидан айланиб
ўтиши,
Кемаларнинг Зейдер-Зе ва Шельф бўғозларига
сузиб кириши,
Кемаларнинг Гибралтар ва Чаноққалъага келиши
ва кетиши,
Кемаларнинг шимол музликларидан ўзига йўл очиши,
Кемаларнинг Оби ҳамда Лена, Нигер,
Кўнгў ва Индж, Брампур ва Мекўнг
дарёлари бўйлаб юқорига ва
қуйига сузиб юриши,
Тезюрар қора кемаларнинг
Австралия бандаргоҳларида чайқалиб туриши,
Кемаларнинг Ливерпул, Глазго, Дублин, Марсел, Лизбон,
Неапал, Гамбург, Бремен, Бордо, Лаҳай,
Кўпенҳаг бандаргоҳларида тебраниб туриши,
Кемаларнинг Валпараисо, Риў-де-Жанейрўга,
Панамага бўлғуси сафарларни кутиб
туриши,
Кемаларнинг Бостўн, Филадельфия, Балтимўр,
Чарлстўн, Янги Орлеан, Галвестўн,
5
Сан-Францискўда арқонларга боғлиқ туриши.
Менинг кўраётганим, бутун ер юзининг темир йўллари,
Менинг кўраётганим, Буюк Британия
ва Оврупонинг темир йўллари,
Менпнг кўраётганим, Осиё ва Африқо темир йўллари.
Менинг кўраётганим, бутун ер юзининг телеграф
симлари,
Менинг кўраётганим, бутун инсониятнинг жанглари,
ўлимлари йўқотишлари, ғалабалари, интилишлари
ҳақидаги хабарларнинг ришталари.
Менинг кўраётганим, бутун ер юзи дарёларининг оқиши,
Менинг кўраётганим, Амазонка ва Парагвай,
Менинг кўраётганим, Чиннинг тўрт улуғ дарёси — Амур,
Сариқ дарё, Янцзи ва Маржондарё,
Менинг кўраётганим, Сена, Тўна, Луара,
Рўна ва Ҳувадалнаҳорнинг
қандай оқиши,
Менинг кўраётганим, Эдил, Днепр, Ўдернинг
бурилишлари,
Менинг кўраётганим, Арнўдаги тосканликлар ва
Пў дарёсидаги венетсияликлар,
Менинг кўраётганим, юнон денгизчиларинпнг
Эгин бўғозидан сузиб кетиши.
6
Менинг кўраётганим, қадим Оссурия, Эрон, Ҳиндистон
кенгликлари,
Менинг кўраётганим,
Савкарнинг баланд тизмаларидан Ганганинг
ёйилиб оқиши,
Менинг кўраётганим,
Руҳонийлар, фолбинлар, коҳинлар, браҳманлар,
Сабоийлар*, ламлар*, роҳиблар, муфтилар,
хатиблар бир-бирини сотган жойлари,
Менинг кўраётганим,
друидларнинг Мўна ўрмонларида кезиши*,
кўраётганим, тизимгуллар ва яшил буталар,
Менинг кўраётганим,
худолар абадий уйқуда ётган ибодатхоналар,
кўраётганим, қадим авлиё-анбиёлар.
Менинг кўраётганим, болалар ва кексалар давра қурган
сирли кечада нон ушатаётган Исо пайғамбар,
Кўраётганим, навқирон илоҳий паҳлавон Геркулес —
у матонат ила узоқ меҳнат чекажак, сўнгра
ўлажак,
Кўраётганим, туннинг ажойиб ўғлони — бақалоқ
Вакханинг бегуноҳ ва эркин кечган ҳаёти
ҳамда бебахт тақдири.
Кўраётганим, укпарлардан чамбарак таққан,
мовий либосга бурканиб яшнаб келаётган Нефера*,
Кўраётганим, ҳеч қачон,
ҳеч ким кутмаган ва ҳамма учун севимли
Ҳермес — у ўларкан халқига қилар васият!
«Мен учун йиғламанг
Бу менинг Ватаним эмас, бир пайтлар мен қувғинди
бўлган ҳақиқий Ватанга қайтяпман,
Ҳар ким ҳар бир куни албат қайтажак, осмону фалакка
қайтяпман».
7
Менинг кўраётганим, бутун ер юзининг жанг
майдонлари — ҳозир у жойларда майсалар,
гуллар ва буғдойлар барқ урмоқда.
Менинг кўраётганим, қадимда ва яқинда бўлган
юришлар, босқинлар излари.
Менинг кўраётганим, замин солномаси — номаълум
харобалар — номаълум жангларнинг,
баҳодирларнинг муқаддас ёдгорликлари.
Менинг кўраётганим, достонларда куйланган юртлар,
Кўраётганим, шимол шамолларн синдираётган
қарағайлар ва арчалар,
Кўраётганим, қоялар ва баҳайбат тошлар,
майсазорлар ҳамда кўллар,
Кўраётганим, Искандинав жангчиларининг тош қабрлари,
Менинг кўраётганим, марҳумлар руҳлари қабр
сукунатидан безор бўлганда чиқиб сувнинг
мавжларини кўрмоғи учун, тўлқинларни
тингламоғи учун, чексизликни, озодликни,
ҳаракатни туймоғи учун океан қирғоғида
юксалган қабр тошлари.
Менинг кўраётганим, Осиё чўллари,
Менинг кўраётганим, Мўғулистон қабристонлари,
кўраётганим, қалмоқлар ва бошқирдларнинг
ўтовлари,
Кўраётганим, кўчманчилар қабилалари
ва уларнинг подалари,
Менинг кўраётганим, жарликлар бўлаклаб ташлаган ясси
тоғликлар, кўраётганим,
чангалзорлар ҳамда саҳролар,
Менинг кўраётганим, туялар, ёввойи отлар,
тувалоқлар галаси,
серқуйруқ қўйларнинг отарлари, кийиклар
тўдаси, кўраётганим, дашт бўриси.
Менинг кўраётганим, Ҳабашистон тоғлари,
Кўраётганим, у ерда эчкиларнинг майсаларни чимдиб
юриши, анжирнинг ўсиши, тамарий ва хурмо дарахти,
Кўраётганим, тиллоранг ва яшилга товланган
теффнинг* экилиши.
Менинг кўраётганим, Бразилия вакейроси,
Кўраётганим, Сорат тоғига чиқаётган боливиялик,
Кўраётганим, бетимсол чавандоз чаучонинг* қўлида
ўралган сиртмоқ-ла яйловда йўртиши,
Кўраётганим, ёввойи ҳайвонларнинг териси учун
уларни пампаларда* қувишлари.
8
Менинг кўраётганим, қорлар ва музлар,
Кўраётганим, ўткир кўзли самадийлар ва финлар,
Кўраётганим, ойбалиқ овловчи —
у қайиқда, санчқини ҳам ирғитди ана,
Кўраётганим, Тинч океанининг энг жанубидаги ва
Шимолий Атлантикадаги кит ҳамда нерпа овловчилар,
Кўраётганим, Шветсария қоялари, музликлари, шиддатли
дарёлари ва водийлари — у ерларда қиш
узоқ кечади, қишлоқдан қишлоққа етмоқ
кўп мушкул.
Менинг кўраётганим, ер юзидаги жами шаҳарлар,
у қайси шаҳар бўлмасин ўша ерда мен ҳам яшайман;
Мен асл парижликман,
Мен Вена ва Петербург,
Берлин ва Қунстантия фуқаросиман,
Мен Адленга, Сиднейга ва Мальбурнга кўчиб бораман,
Мен Лўндўн, Манчестер, Бристўл,
Эдинбург ва Лимерикдаман,
Мен Мадрид, Қуддус, Барселона, Опорто, Лион,
Брўксел, Берн, Франкфурт, Штутгарт, Турин ва
Флоренсиядаман,
Мен Москав, Кракўв, Варшава кўчаларидаман — ёки яна
шимолроқда — Христиания ёки Истдўкҳолмдаман,
Иркутск ва Исландиядаман,
Мен ана шу барча шаҳарларга қўнаман ва яна
кўтариламан.
10
Менинг кўраётганим, номаълум мамлакатлар устидаги
туман,
Кўраётганим, ёввойилар,
тиғларига заҳар сурилган ёйи ва найзалар.
Менинг кўраётганим, Африка ва Осиё шаҳарлари,
Кўраётганим, Жазоир, Трипўли, Дерн,
Магадўр, Тимбук, Мўнрўвия,
Кўраётганим, Пекин, Кандўн, Банорас, Деҳли,
Калькутта, Тўкиў оломонлари,
Кўраётганим, вайрона кулбадаги Либерия қора танлиси,
дагомейлар* ва ашантийлар*,
Кўраётганим, турк — у Ҳалабда чилим тортмоқда,
Кўраётганим,
Хива Ҳирот бозорларидаги ранго-ранг либосли
халқлар,
Кўраётганим, Теҳрон, Макка ва Мадина, билқиллаган
қумли саҳроларда машаққат-ла йўл тортаётган
карвонлар,
Менинг кўраётганим, Миср ва мисрликлар,
эҳромлар ва мақбаралар,
Менинг кўраётганим, қумтош ва мармартошлардаги
жаҳонгир шоҳлар ва қадим сулолалар ҳақида
ҳикоя қилувчи ёзувлар,
Менинг кўраётганим,
Мемфис ва унинг тош қабрлари — улардаги зиғир
матоларига ўраб-чирмалган, минг йиллардан
буён сақланаётган мўмиёлар,
Менинг кўраётганим, жангда ўлдирилган фивалик —
унинг кўзлари қайнаб чиққан, бўйни қайрилган,
қўллари кўксига қаланган.
Менинг кўраётганим, барча эрксевар,
меҳнат чекаётган хизматкорлар,
Менинг кўраётганим, ҳибсхоналарда
азоб тортаётганлар,
Менинг кўраётганим, ер юзидаги барча мажруҳлар,
Сўқирлар, гунглар, карлар, телбалар,
букрилар ва савдойилар
Менинг кўраётганим, қароқчилар, ўғрилар, сотқинлар,
қотиллар ва одам савдогарлари,
Ер юзидаги барча етим-есирлар,
кимсасиз чоллар ва кампирлар,
Менинг кўраётганим, ҳамма жойлардаги
эркаклар ва аёллар,
Менинг кўраётганим, мутафаккирларнинг ёрқин
дўстлиги,
Менинг кўраётганим инсоннятнннг яратувчанлик руҳи,
Менинг кўраётганим, инсон зотининг матонати
ва меҳнатининг мевалари,
Менинг кўраётганим, барча унвонлар, одам танининг
барча ранглари, жаҳолат ва тараққиёт —
мен шулар томонга бораётирман ҳеч кимни
ўзимга бегона тутмай,
Мен саломлар йўллайман
ернинг юзидаги ҳамма-ҳаммага.
11
Сен кимсан, қаердан, менга фарқи йўқ!
Сен, инглиз қизи ёхуд йигити!
Сен, қудратли славян қабиласининг
ва салтанатининг ўғлони!
Сен Русиялик рус!
Сен, қоронғулик қаъридан чиқиб келган африкалик —
сенинг танинг қора, юрагинг илоҳий, олижанобсан,
ҳам бўйдор, гўёки юзингни санъаткор чўяндан
қуйган — мақсадинг олийдир худди мен каби!
Сен, Норвег! Швед! Даниялик! Исландиялик!
Сен, Пруссия фуқароси!
Сен, Испаниядаги испан!
Сен, португалиялик!
Сен, Фарангдаги фаранг қизи ёхуд ўғлони!
Сен, белгиялик!
Сен, Ҳоманднинг эрксевар ўғлони
(сенинг аждодларингдан бошланар менинг авлодим),
Сен, саботли австриялик!
Сен, лўмбардиялик! Мадёр!
Богемлик! Штириялик деҳқон аёли!
Сиз, Тўна бўйларида яшовчилар!
Сен, рейнлик, элбалик, везерлик ишчи! Ва сен, ишчи аёл!
Сен, сардиниялик! Бавариялик! Шваб!*
Саксониялик! Роман! Булғор!
Сен, Рум, Неапол, Юнон фуқароси!
Сен, Севилия томошагоҳидаги чайир ва бадувват
матадор!*
Сен, Тавр ва Қофқаз тоғларининг ҳеч қандай қонунни
тан олмайдиган ўғлони!
Сен, даштларда бия ва байталлар уюрларини
қўриқлаб юрган бухоролик!
Сен, нозиктаъб форс, учиб бораётган арғумоқ устидан
найзани мўлжалга ургувчи!
Сен, Хитойдаги хитой йигити ёки қизи!
Сен, Татаристондаги татар!
Сиз, дунёнинг ўз юмушлари билан машғул жами
аёллари!
Сен, Сурия ерига сўнгги бор кўз ташлаш учун қартайган
чоғида хавфли сафарга отланган жуҳуд!
Сиз, жами мамлакатлардаги халоскор пирини кутаётган
жуҳудлар!
Сен, Фиротда ўй сураётган хаёлчан армани!
Араратга ўрлаётган армани! Ниневи харобаларига
орзуманд тикилаётган армани!
Сен, Макканинг олисда ярқираб
кўринаётган минораларига қувонч-ла
боқаётган ҳорғин зиёратчи!
Сиз, ўз оилаларини ва Сувайиш то Бобил-Мандобгача
чўзилган қабилаларини бошқараётган шайхлар!
Сен, Назарат, Дамашқ,
Табаристон боғларидан зайтун
ниҳолларпни ардоқлаётган деҳқон!
Сен, олис тоғларда ёки Лхас дўконларида савдо
қилаётган тибетлик савдогар!
Сиз, япон аёллари ва эркаклари!
Сен, Мадагаскар,
Сейлон, Суматра ва Борнео фуқароси!
Сиз, Осиё, Африка, Оврупо, австралик ва бутун
қитъаларда яшагувчилар!
Сиз, келгуси асрларда яшайдиган ва менинг овозимни
эшитадиган одамлар!
Ва сизлар, ким бўлишингиздан, қаерда яшашингиздан
қатъи назар мен номини айтмаган одамлар!
Салом сизларга!
Ўз номимдан ва Америка номидан саломлар
ва муҳаббат йўллайман!
Бизнинг ҳар биримиз муқаррар ва собитмиз,
Бизнинг ҳар биримиз чексизмиз — бизнинг ҳар биримиз
мана шу ер шарининг эгасимиз,
Бизнинг ҳар биримиз ер шарининг абадий
мақсадларининг мужассамимиз,
Бизнинг ҳар биримиз худомиз.
Сен, чулчут тилли готтентот!*
Сиз, сочлари жингалак оломон!
Сиз, қон ва тер тўкаётган қуллар!
Сиз, сим-сиёҳ тун юзли африкаликлар!
Сиз, тилингиз ва юрагингиз бўлса-да, ҳамма паст
назар билан қарайдиган
шўрлик кобулар!
Сиз, пакана камчадаллар*, гренландлар*, лапландлар!*
Сен, яланғоч, чирк босган қизилтан, лаблари пўрсилдоқ,
хўрланган, умрини егулик излаб
ўтказган австралиялик,
Сен, кафр*, барбар*, суданлик!
Сен, саҳро силласини қуритган бесавод бадавий!
Сиз, Мадорас, Нанкин, Кобул,
Қоҳиранипг ўлатга йўлиққан
оломонлари!
Сен, Амазонканинг номаълум яшовчиси!
Сен, патагониялик!
Сен, Фижи фуқароси!
Мен сизларни бошқалардан сира паст кўрмайман,
Қанчалик орқада қолган бўлманглар, мен сизларга
қарши бир сўз демайман
(Вақт келар сизлар ҳам олға силжийсиз
ва менга тенглашиб оласиз).
12
Ҳамдардлик ва қатъиятга тўла юрагим
парвоз қилади ер юзи бўйлаб;
Мен ҳамма жойдан ўзимга тенг одамларни,
қадрдон дўстларни
изладим ва уларни топдим — улар мени
кутишмоқда ҳамма жойларда,
Мен сизлар билан биргаликда кўтарилдим,
туманлар, олис қитъалар томон суздим ва у
ерларга сизлар билан биргаликда қўндим.
Мен сизлар билан биргаликда эсдим, шамоллар,
Мен сизлар билан биргаликда
қирғоқларга бош урдим, сувлар,
Мен сизлар билан биргаликда оқдим, ер юзининг
дарёлари,
Мен ярим ороллар ва баланд қоялар устида парвозимни
секинлатдим, у ердан туриб:
SALUT AU MONDE! ….
дея қичдирмоқ учун.
Нур ва ҳарорат тарқаладиган ҳамма шаҳарларга мен
ҳам тарқаламан,
Қушлар парвоз қиладиган ҳамма шаҳарларга мен ҳам
парвоз қиламан.
Ҳаммага, ҳаммага Америка номидан
Баланд кўтарилган қўлларимни чўзаман,
чорлайман,
Токи у кўриниб турсин абадулабад
Ҳамма шаҳарлардан ва қишлоқлардан,
инсон яшайдиган ҳамма
жойлардан.
__________
* Salut au monde — Салом, эй дунё!
* — белгиси бор сўзлар халқларнинг номи.
* Шу номли қабила руҳонийлари.
* Тибет ва Мўғулистонда будда дини руҳонийси.
* Друид —қадим кельт (Ғарбий Оврупода яшаган қабила)лар руҳонийси; Мўпа — Бразилиядаги ороллардан бири.
* Қадим Мисрда тонгги қуёш худоси ҳисобланган.
* Африқода ўсадиган бир йиллик бошоқли ўсимлик.
* Жанубий Америка дашти.
* Буқа билан жанг қилувчи киши.
Русчадан Азиз Саид таржималари
31 may — Atoqli shoir Uolt Uitmen tavallud topgan kun
Uolt Uitmen (Walt Whitman) dunyo xalqlarining birodarligi, umuminsoniy adolat kuychisi sifatida tarixda qolgan. Ayni chog’da u erkin she’r islohotchisidir. Taxminan 40 yillik ijodiy faoliyati davomida faqat bittagina kitob – “O’t yaproqlari”ni 1855 yilda e’lon qildi. Bu kitob juda katta so’zboshi,olti doston va ko’pdan-ko’p turkumlarni o’z ichiga olgan bo’lib, muallif tirikligida olti marta qayta nashr etildi va nashrdan nashrga kengaytirib, boyitib borildi. Oxiri shunday miqyosga yetdiki, amalda XIX asr Amerikasining poetik eposiga aylandi.
UOLT UITMEN
SHE’RLAR
Uolt Uitmenning (1819-1892) ajdodlari asli gollandiyalik bo’lishgan. Bo’lajak shoir N`yu-York shtatining Long-Aylend orolidagi qishloqda, ko’p bolalik katta oilada tug’ilgan. Uolt To’qqiz bolaning to’ng’ichi edi. 1825-1830 yillarda Bruklindagi maktabda o’qidi. Yetishmovchilik tufayli o’zini ishga urdi. Xat-xabar tashuvchi, bosmaxonada harf teruvchi-taxlovchi, o’qituvchi, jurnalist, mahalliy gazetalarda muharrir bo’lib ishladi.
Taxminan 40 yillik ijodiy faoliyati davomida faqat bittagina kitob – “O’tning yaproqlari”ni 1855 yilda e’lon qildi. Bu kitob juda katta so’zboshi,olti doston va ko’pdan-ko’p turkumlarni o’z ichiga olgan bo’lib, muallif tirikligida olti marta qayta nashr etildi va nashrdan nashrga kengaytirib, boyitib borildi. Oxiri shunday miqyosga yetdiki, amalda XIX asr Amerikasining poetik eposiga aylandi.
Shoir 1861-1865 yillardagi fuqarolar urushi davrida gospitallarda sanitar bo’lib ishladi. Uning “Barabanlar jangi” va “Layloq (nastarin) so’nggi marta gullaganida” kabi she’rlari urush hodisalarini aks ettirgan. U 1865 yilda Amerikaning birinchi prezidenti Avraam Linkol`nning o’limiga ham guvoh bo’ldi va bu fojeaga bag’ishlab “O, kapitan, kapitanim” she’rini yozdi.
O, KAPITAN, KAPITANIM
O, kapitan, oh, kapitanim! Marrada-ku, mana, kemamiz,
Po’rtana va do’llar orqada, hammasini yengdik hammamiz.
Ana, qirg’oq, bandargoh – do’stlar, odamlarning qarang yuziga:
Minglab ko’zlar boqadi bizga, kemamizning motam tarziga!
Voh, Xudoyim, Xudoyim,
Bu qanday dahshatli qon!
Palubada yotipti
Kapitan, fidoyi jon.
O kapitan, oh, kapitanim, qani, qo’zg’ol, qara atrofga,
Yangramoqda sen uchun karnay va hilpirar yuksakda bayroq,
Gulchambarlar, gullar, lentalar – bular bari senga atalgan,
Sening xalqing kutar trapda – hayajonli, qonlari qaynoq.
Ota! Qo’l ber, ko’zni och!
Bu yomon tush, de, turib.
Palubada yotma, yo’q,
Sovqotgancha, jon berib.
Kapitanim meni tinglamas, gaplarimga bermaydi javob,
Hech narsani sezmas qo’llari, lablaridan qochib ketgan qon.
Lekin kema but va beshikast, mana, langar tashladik, qarang,
Olovlardan, janglardan o’tdik, g’alabaga erishdik omon.
Ey xalq, yayra, karnay chal,
Keldi portga kemamiz!
Unda yotar chalqancha
O’lgan kapitanimiz.
HAZIN VA O’YGA BOTGAN ONLARIMDA
Hazin va o’yga botib o’tiribman yolg’iz.
Shunday lahzalarda, o’zga yurtlarda, xuddi menday hazin va o’ychan
menga o’xshagan odamlar ko’rinar ko’zlarimga,
Mundoq tikilib qarasam bormi, ularni ko’ra boshlayman
Olmoniyada, Italiyada, Ispaniyada, Frantsiyada
Yoki olis-olislarda – Xitoyda, Rossiyada, Yaponiyada,
ular boshqa tillarda gaplashadilar.
Ammo, nazarimda, ular bilan tanisha olsam,
yurtdoshlarimdan kamroq sevmasdim ularni.
O, bilaman, ular bilan aka-uka bo’lardim,
Suyar edik, albatta, bir-birimizni,
Bilaman, men ular bilan baxtli bo’lardim.
SHUNDAY SHAHAR KIRDI TUSHIMGA
Shunday shahar kirdiki tushimga, agar yer yuzining barcha yurtlari
unga hujum qilsa, egallay olmasmish hech qachon.
Tushimga kirgan bu shahar Do’stlik shahri emish,
bunaqasi hech qachon bo’lmaganmish.
Bu shaharda hammadan ham yuksak qadrlanar ekan chin muhabbat.
Chin muhabbat bu shahar ahlining
Har bir qadamida, har bir so’zida, har bir ko’z qarashida
Bilinib turarkan.
KO’RIB O’TIRAMAN
Dunyoning kulfatlarin ko’rib o’tiraman – sharmandalik,
qonunga zid zo’ravonlik va zulm,
Nazarga tashlanmaydigan ko’zyoshlarni ko’raman,
iflos ishlaridan afsuslangan, vijdoni qiynalgan
yoshlarning ho’ngrab yig’lashlarin eshitaman,
Kuzataman hayotning buzuqligini:
mana, bolalari tashlab ketgan onalar –
qorni och tilanchilar, bir oyog’i go’rda…
Mana, xotinlar, hayotini erlari parchalagan,
mana, ahdida turmayligan qizbuzar yigitlar.
Men ko’pchilik ko’rmaydigan narsalarni ko’raman:
rashk azoblari va bir tomonlama muhabbat,
insonlarning hamma yashirin yaralari.
Men janglarni ko’raman: vaboni, istibdodni,
turmaga gunohsiz tiqilganlar, qiynalganlarni.
Men kemadagi ochlikni – matroslar “kim o’lishi kerak” deb
qur’a tashlashlari va boshqalar omon qolsin uchun
bir odamni o’ldirishlarini ko’raman.
Men ko’raman boylarning gerdayishlarini va qashshoqlar –
ishchilar, talangan dehqonlar va
ularning tarafini olganlarning jon talvasasini.
Ha, hamma-hammasini – bir tarafning pastkashligi, ayovsizligi,
ikkinchi tarafning azob-uqubatlarini ko’raman,
bir yerda o’tirgancha kuzataman…
Men ko’raman, men eshitaman, ammo men indamayman.
VIQORLI SHUHRATLAR
Viqorli shuhratlar haqda o’qisam – g’olib generallar zafari haqda,
havasim kelmaydi generallarga,
Havasim kelmaydi prezidentga, dang’illama qasrli boylarga ham.
Ammo menga sevishganlarning jigarjonligidan gap ochsalar –
ular qanday yashagani,
Xatar va insonlar yovligidan jirkanib, birga bo’lishgani umr bo’yi,
Yoshlikda, qirchillama paytlarida va qarilikda
bir-biriga bog’liq bo’lganlari,
bir-biriga sodiq bo’lganlari haqda gap ochsalar –
Boshimni egaman va shoshib-pishib chetga chiqib ketaman, chunki
Havas meni g’ajiyotgan bo’ladi bu payt…
QO’LIMDAN KELSAYDI
(“Dengiz bo’yidagi o’ylar” dan)
Qo’limdan kelsaydi qadimning ulug’ shoirlari bilan bellashmak,
Muhrlay olsaydim go’zal sifatlarni savlati-salobati bilan,
Chorlasaydim kurashga Homerni butun janglariyu
Axill, Ayaks, Hektor kabi jangchilari bilan,
Shekspir kabi qayg’u-alamlarga zanjirband Hamlet, Otello, Lirlarni suvratlay olsam,
Yoki Tennison Al`fred kabi kumush sochli go’zallarni kuylay olsaydim,
Yoki kuychining tillarini shirin qiladigan
Komil qofiya va qoyil hijolarni egallay olsaydim –
O, dengiz, bularning jamini men jon-jon deb alishgan bo’lardim
Sen agarda birgina to’lqining mavjini menga berishga rozi bo’lsang,
Uning bitta injiqligin menga bersang
Yoki mening satrlarimga namli nafasing-la “kuh” desang,
unga bersang agar dengizning hidin.
Ruschadan Miraziz A’ZAM tarjimalari
Manba: «Jahon adabiyoti» jurnali, 2012 yil,12-son.
KELAJAK SHOIRLARIGA
Kelajak shoirlar! Xonanda, nag’masoz, voizlar!
Oqlamaydi meni bu zamon, javob ham berolmas
mening nimaligimni bilmagan zamon.
Kelajak nasllar — baquvvat, alpqomat,
ajdodlaridan barvasta odamlar.
Dunyoga keling! Meni oqlash uchun dunyoga keling.
Uch-to’rt so’z biturman kelgusi kunlarning dasturi uchun,
Bir lahza kelurman yana yo’qlikka qaytmoqlik uchun.
Men o’sha, olomon ichida sargardon kezgan,
sizga bir ko’z tashlab yuzini burgan,
Kimligin, neligin topmoqni
ham ruhu royishin chizmoqni sizga havola qilgan,
Men a’mol-asosni kutaman sizdan.
TIMSOLLAR
Donishmandga duch keldim bugun
Ul o’rganmish dunyoi dun qiylu qolini,
San’atiyu ilmi donishi, rohatiyu dil oroyishi,
Ham joniga neki jo-bajo timsol erur, timsol erur.
Ul dediki, ushbu ila qo’shig’ingni labo-lab qilgil
Na kunni, na lahzani, na butunni,
na parchani o’ylama, qo’yg’il
qo’shig’ingga timsollarni labo-lab qo’yg’il,
San ularni asoslarning asosi tut,
ular bo’lg’ay — zavq qo’shig’i,
zavq nuri barchasiga,
Siru asror moyasi ham timsol erur, timsol erur.
Abad mavhum ibtidolar,
Abad unmoq va charxfalak sayyoralar,
Abad komil taraqqiylar va yo’qlikka mustahiqlar
(yana barbod, yana bunyodga loyiqlar)
Timsol erur, timsol erur, timsol erur.
Abad buqalamunliklar,
Abad ashyoyu unsurlar, ularda toblanishlar, ushalmoqlar,
yana qayta qo’shilmoqlar,
Abad maktab, izdihomlar — fidoyilar yetilguchi
Timsol erur qayta-qayta tug’ilguchi.
Quloq tutg’il, menu sen ham,
Va ma’lumlar, noma’lumlar, saltanatlar,
mardonalar, zaifalar,
Neki sobit, neki obid, neki bunyod bebahodir
Timsol erur, timsol erur.
Bebaqo alomatlar,
Qalam ahlin ta’bi holin hosili,
ilm ahlin duru-daroz tadqiqi,
Sipohdorning, zafardorning,
jabrdiyda g’amgusorning
chekkan zahmatlarin tuqqan
Timsol erur, timsol erur.
Jami insonning umrida
(Har pora yig’ilgandir, tuzilgaydir,
fikrda yuksalishlar,
yurakda tebranishlar va sayyu harakatlar —
ham oxirlar oqibatlar)
Ham zarralar, ham kabirlar, barqarorlar hamoqati,
uyg’unligi
Timsol erur, timsol erur.
Qadimul qadim da’vat
O’tmish qoya dovonlardan kelmish qoya dovonlarga,
ulardan ham balandlarga chorlaguvchi,
Ushbu kunga, ilmu fanga nido etgan —
Qadimul qadim da’vat
Timsol erur, timsol erur.
Bizni quchgan bu fasllar,
Amriqoning ham g’aroyib, ham koranda,
ham boqudrat girdibodi,
Ham umumlar, ham xususlar bunyodining sababkori
Timsol erur, timsol erur.
Men ham seni kechmish ila,
G’oyib bo’lgan yerlar ila, ummonlar ortida
kechgan saltanat, shohlar ila,
O’tgan jahongirlar ila, o’tgan yurish bosqin ila, suv
uza kechgan sayohatlar ila
Payvandu band etguchi ham timsol erur, timsol erur.
Ham ul quvvat, ham ul qomat, ham ul surat,
Ham ul tog’lar, ham ul yerlar, ham ul qoya, ham ul chinor,
Bu dunyoga kelganlar, bu dunyodan ketganlar umri
fuzunlari ham, boqiy meroslari ham
Timsol erur, timsol erur.
Shod sururlar, zavqu shavqlar, talx qahrlar
Tug’ilgan puchmoqdan o’zgasi — zohiriy surat erur.
Azal maqsadu ishtiyoq —
yer to’pini quroqlardan tikib chiqmoq —
zohiriy surat erurkim shularning barchasi
ham zaminning qudrati
Timsol erur, timsol erur.
Hama olam, hama fursat
(Ham yulduzlar, ham quyoshda bovahm toyrilishlar,
Kengaymoqlar, ushalmoqlar,
yo’qolmoqlar, ularning ham lahzalik,
ham asrlik umrlari)
Timsol erur, timsol erur.
Zabonsiz yulduzlar burjlari,
Besarhad ummonlar, poyiga daryolar bosh urgan,
Ham yolg’iz, ham ozod beshumor siymolar,
Ham barhaq mavjudlik, barisi — timsol erur, timsol erur.
Va bu dunyo,
Va koinot, va insonlar olami,
Va mohiyat, va maqsadlar, umrlarning boqiy umri
Timsol erur, timsol erur.
Ilm ahli o’qugan saboqlarning mag’zida,
Munajjimlar falakka umrini ekib topgan
kashfu asror mag’zida,
Tan tabibin, jon tabibin kori-bori mag’zida,
kimyogarlar ahlining kimyolari mag’zida
Zuhur etgan ma’nilarning ma’nisi
timsol erur, timsol erur.
Dunyodagi mavhumotlar, garchi ma’lumi ham ko’pdir,
Azal mavjud, hozir mavjud, abad mavjud bo’lg’usilar,
Ushbu mavjud zamonlarni beintiho zamonlarga
eltguchilar
Timsol erur, timsol erur.
Shoir ila payg’ambar,
Avval o’zlarini maqbul etmog’i
va oliy supaga chiqmoqlari shart,
Va xizmat etarkan Zamon va Xalqqa,
payg’ambar xudoni shafe keltirur,
shoirga ham xudo, ham dastur,
Timsol erur, timsol erur.
Va sening uchun ham, o mening kalbim,
Zavqu shavqlar, xurramliklar, shod sururlar,
Ham mayllar, ham oshnolar, ham visolga intilishlar
Timsol erur, timsol erur.
Sening senga sodiq vujuding —
Vujudingkim, vujuding qa’rida pinhon,
Faqat san’at baxsh aylagay unga shaklu shamoyilni,
men ham bir tasvirman
o’zimda in’ikos etgan,
yana kimsan deb so’rsangiz sado kelgay —
Timsol erur, timsol erur.
Sening barhaq qo’shig’ing yo’q qo’shiqlarning ichinda,
Na bir kuy-ohangda yo’q, yo’q yo’qlikning ichinda.
Lek butunlik ichinda hosila amal topgay,
va nihoyat hama olam bo’lib
undan yuzib chiqqan
Timsol erur, timsol erur.
SALUT AU MONDE*
1
O’, Uolt Uitmen, qo’llarimdan tut!
Qanday mo»jiza lahzalik!
Qanday ranglar bu, qanday ohanglar!
O’, qanday zanjir bu, behisob halqalar chambarchas!
Har biri hammasi bilan baqamti,
har biri hammasi bilan
birlikda zaminni quchgan.
Uolt Uitmen, u qanday imkonlar sendagi?
U qanday to’lqinlar,
u qanday yerlar vujudga kelgan?
U qanday mintaqa, u qanday davlatlar hamda odamlar?
Bu qanday bolalar chopalab yurgan,
bu qanday bolalar bari uyquda?
Bu qanday qizlar, qanday juvonlar?
Bu qanday odamlar barisi qari,
biri-biriga suyanib sudralib borayotgan?
Bu qanday daryolar?
Bu qanday o’rmon hamda daraxtlar?
Nima deb atalar tumanga burkalgan huv anov tog’lar?
Odamlar limmo-lim bu million kulbalar nima?
2
Menda kengliklar kengayar, uzunliklar uzayar;
Osiyo, Afriqo, Ovrupo — sharqimda,
g’arbimda — Amerika;
Jazira Ekvator bilan tang’ilgan
yer sharining qavariqlari,
Yerning o’qi esa aylantiraverar Janub
hamda Sharq qutblarin;
Mendadir — to’lin oy ortida sira berkinmay
quyosh charx urgan eng uzun kunlar,
Mendadir — ufqning ortida qolmasdan
yarim tunda chiqqan quyoshlar,
Mendadir — mintaqalar, dengizlar,
orollar, changalzorlar,
sharsharalar hamda vulqonlar,
Malayziya, Polinezpya va Vest-Inddagi orollar menda.
3
Sen nelarni eshityapsan Uolt Uitmen?
Mening eshitayotganim,
ishchining hamda dehqon ayolining hazin qo’shig’i,
Mening eshitayotganim, bolalarning ovozi,
jonivorlarning tonggi ma’rashi,
Mening eshitayotganim, yovvoyi otlarni
quvib borayotgan
avstraliyalnklarning qichqiriqlari,
Mening eshitayotganim,
ispanlarning kashtanlar soyasida, qayroqtoshlar,
setorlar, gitarlar ovoziga mast bo’lpb raqsga
tushayotgani,
Mening eshitayotganim, Taymizdan kelayotgan betinim
g’ovur.
Mening eshitayotganim, faranglarning isyonkor,
ozodlik qo’shiqlari.
Mening eshitayotganim,
havo sharida uchayotgan itoliyoliklarning
xushohang qo’shig’i,
Mening eshitayotganim, chigirtkaning shildiroq shovqini,
u senday yog’ilar Suriyaning bug’doyzor
va maysazorlariga,
Mening eshitayotganim, oqshom chog’i
ona Nilning qorong’u ko’ksiga yog’ilayotgan
baliqchining g’amgin qo’shig’i,
Mening eshitayotganim,
meksikalik podachining bo’g’zidagi va
xachirning bo’ynidagi qo’ng’iroq ovozlari,
Mening eshitayotganim,
arab muazzinining minoradan aytgan azoni,
Mening eshitayotganim, ruhoniyning
mehrobdan qilgan nidosi
va cholg’u asboblarining
balandu past pardalarda unga javobi,
Mening eshitayotganim, kazaklar hayqirig’i
va Oho’ta dengiziga
chiqayotgan dengizchilar ovozi,
Mening eshitayotganim, ikkovin,
uchovin bir qilib qo’l va
oyoqlariga kundalar urilgan qullarning alahsirab
qilgan og’ir ingrog’i,
Mening eshitayotganim, juhudning injil oyatlarini
ixlos-la o’qishi,
Mening eshitayotganlarim,
yunonlarning xushohang rivoyatlari
va rumliklarning jangari afsonalari,
Mening eshitayotganim,
Iso payg’ambarning ilohiy hayoti va
azobli o’limi haqida hikoyat,
Mening eshitayotganim, hinduning o’z shogirdiga
muhabbat haqida, jangu jadallar haqida
shoirlar uch ming yil muqaddam bitgan va
bizning kunlarga qo’lma-qo’l yetgan hikmatlarni
ta’lim berishi.
4
Sen nimalarni ko’ryapsan, Uolt Uitmen?
Sen kimga salomlar yo’llamoqdasan va senga ketma-ket
salom yo’llaganlar kim?
Mening ko’rayotganpm, koinotda kezib yurgan mo»jizaviy
shar.
Mening ko’rayotganim, undagi jimit fermalar,
daraxtlar, xarobalar, hibsxonalar, korxonalar,
saroylar, kulbalar, yovvoyilar kapalari,
ko’chmanchilar o’tovlari,
Mening ko’rayotganim, yerning odamlar uxlayotgan qorong’u
yarmi va quyosh yoritgan ikkinchi yarmi,
Mening ko’rayotganim nur va soyalarning sehrli o’yini,
Mening ko’rayotganim, uzoq-uzoq yurtlar — yashovchilariga
yaqin va aziz, menga o’z yurtim qadrli shunday,
Mening ko’rayotganim, mo’l-ko’l suvlar,
Mening ko’rayotganim, yuksak cho’qkilar, Hindiqush va
Alleg’on tog’larining tizmalari,
Mening ko’rayotganim, Himolay, Tyon-Shon, Oltoy va Hata,
Mening ko’rayotganim, Alburus, Kazbekning,
Bozor-Do’zining bahaybat cho’qqilari,
Mening ko’rayotganim, Shtiriya Alplari, Karniy
Alplari,
Mening ko’rayotganim, Pireneya, Bolqon, Karpat,
Dovrf’el va dengizda tug’ilgan Gekl
vulqoni,
Mening ko’rayotganim, Vezuviy va Etna, Oyqor tog’lari
va Madagaskardagi Qizil tog’lar,
Mening ko’rayotganim, Liviya, Arabiston va Osiyo
sahrolari,
Mening ko’rayotganim, Arktika va Antarktidaning
qo’rqinchli, suzuvchi muz tog’lari,
Mening ko’rayotganim, Atlantika va Tinch okeanlari,
Meksika, Braziliya va Peru suvlari,
Hindiston suvlari, Chin dengizi, Gina bo’g’ozi,
Yapon suvlari, Nagasakining
taqasimon tog’lar o’rayotgan g’aroyib ko’rfazi,
Baltika va Hazar dengizi, Botni ko’rfazi, Britaiiya
sohillari, Biskay bo’g’ozi,
Quyoshli O’rta Yer dengizi, uning barcha orollari,
Oq dengiz hamda Grenlandiyani qurshagan dengiz.
Mening ko’rayotganim, butun dunyo dengizchilari,
Mening ko’rayotganim, ularning bo’ronlar bilan olishuvi,
tunlarni bedor o’tkazishlari,
Adashib najotsiz suzishlari,
bedavo dardlarga yo’liqishlari,
Mening ko’rayotganim, kemalarning Bur burnidan,
Yashil burnidan,
va Gvardafuy burnidan, Bun va Bog’adordan
aylanib o’tayotganlari,
Kemalarning ham Do’ndra burnida, ham Kurak burnida,
ham Zo’nda bo’g’ozida, ham Bering bo’g’ozida,
Ham Go’rn burnida, ham Meksika ko’rfazida,
ham Kuba va Gaitida,
ham Hudzo’n va Baffin bo’g’ozlarida
suzib yurishlari,
Kemalarning Duvr bo’g’ozidan suzib o’tishi,
Uo’sh va Soluey-Fert bo’g’ozlariga suzib kirishi,
Klir va Lends-End burnlaridan aylanib
o’tishi,
Kemalarning Zeyder-Ze va Shel`f bo’g’ozlariga
suzib kirishi,
Kemalarning Gibraltar va Chanoqqal’aga kelishi
va ketishi,
Kemalarning shimol muzliklaridan o’ziga yo’l ochishi,
Kemalarning Obi hamda Lena, Niger,
Ko’ngo’ va Indj, Brampur va Meko’ng
daryolari bo’ylab yuqoriga va
quyiga suzib yurishi,
Tezyurar qora kemalarning
Avstraliya bandargohlarida chayqalib turishi,
Kemalarning Liverpul, Glazgo, Dublin, Marsel, Lizbon,
Neapal, Gamburg, Bremen, Bordo, Lahay,
Ko’penhag bandargohlarida tebranib turishi,
Kemalarning Valparaiso, Rio’-de-Janeyro’ga,
Panamaga bo’lg’usi safarlarni kutib
turishi,
Kemalarning Bosto’n, Filadel`fiya, Baltimo’r,
Charlsto’n, Yangi Orlean, Galvesto’n,
5
San-Frantsisko’da arqonlarga bog’liq turishi.
Mening ko’rayotganim, butun yer yuzining temir yo’llari,
Mening ko’rayotganim, Buyuk Britaniya
va Ovruponing temir yo’llari,
Menpng ko’rayotganim, Osiyo va Afriqo temir yo’llari.
Mening ko’rayotganim, butun yer yuzining telegraf
simlari,
Mening ko’rayotganim, butun insoniyatning janglari,
o’limlari yo’qotishlari, g’alabalari, intilishlari
haqidagi xabarlarning rishtalari.
Mening ko’rayotganim, butun yer yuzi daryolarining oqishi,
Mening ko’rayotganim, Amazonka va Paragvay,
Mening ko’rayotganim, Chinning to’rt ulug’ daryosi — Amur,
Sariq daryo, Yantszi va Marjondaryo,
Mening ko’rayotganim, Sena, To’na, Luara,
Ro’na va Huvadalnahorning
qanday oqishi,
Mening ko’rayotganim, Edil, Dnepr, O’derning
burilishlari,
Mening ko’rayotganim, Arno’dagi toskanliklar va
Po’ daryosidagi venetsiyaliklar,
Mening ko’rayotganim, yunon dengizchilarinpng
Egin bo’g’ozidan suzib ketishi.
6
Mening ko’rayotganim, qadim Ossuriya, Eron, Hindiston
kengliklari,
Mening ko’rayotganim,
Savkarning baland tizmalaridan Ganganing
yoyilib oqishi,
Mening ko’rayotganim,
Ruhoniylar, folbinlar, kohinlar, brahmanlar,
Saboiylar*, lamlar*, rohiblar, muftilar,
xatiblar bir-birini sotgan joylari,
Mening ko’rayotganim,
druidlarning Mo’na o’rmonlarida kezishi*,
ko’rayotganim, tizimgullar va yashil butalar,
Mening ko’rayotganim,
xudolar abadiy uyquda yotgan ibodatxonalar,
ko’rayotganim, qadim avliyo-anbiyolar.
Mening ko’rayotganim, bolalar va keksalar davra qurgan
sirli kechada non ushatayotgan Iso payg’ambar,
Ko’rayotganim, navqiron ilohiy pahlavon Gerkules —
u matonat ila uzoq mehnat chekajak, so’ngra
o’lajak,
Ko’rayotganim, tunning ajoyib o’g’loni — baqaloq
Vakxaning begunoh va erkin kechgan hayoti
hamda bebaxt taqdiri.
Ko’rayotganim, ukparlardan chambarak taqqan,
moviy libosga burkanib yashnab kelayotgan Nefera*,
Ko’rayotganim, hech qachon,
hech kim kutmagan va hamma uchun sevimli
Hermes — u o’larkan xalqiga qilar vasiyat!
«Men uchun yig’lamang
Bu mening Vatanim emas, bir paytlar men quvg’indi
bo’lgan haqiqiy Vatanga qaytyapman,
Har kim har bir kuni albat qaytajak, osmonu falakka
qaytyapman».
7
Mening ko’rayotganim, butun yer yuzining jang
maydonlari — hozir u joylarda maysalar,
gullar va bug’doylar barq urmoqda.
Mening ko’rayotganim, qadimda va yaqinda bo’lgan
yurishlar, bosqinlar izlari.
Mening ko’rayotganim, zamin solnomasi — noma’lum
xarobalar — noma’lum janglarning,
bahodirlarning muqaddas yodgorliklari.
Mening ko’rayotganim, dostonlarda kuylangan yurtlar,
Ko’rayotganim, shimol shamollarn sindirayotgan
qarag’aylar va archalar,
Ko’rayotganim, qoyalar va bahaybat toshlar,
maysazorlar hamda ko’llar,
Ko’rayotganim, Iskandinav jangchilarining tosh qabrlari,
Mening ko’rayotganim, marhumlar ruhlari qabr
sukunatidan bezor bo’lganda chiqib suvning
mavjlarini ko’rmog’i uchun, to’lqinlarni
tinglamog’i uchun, cheksizlikni, ozodlikni,
harakatni tuymog’i uchun okean qirg’og’ida
yuksalgan qabr toshlari.
Mening ko’rayotganim, Osiyo cho’llari,
Mening ko’rayotganim, Mo’g’uliston qabristonlari,
ko’rayotganim, qalmoqlar va boshqirdlarning
o’tovlari,
Ko’rayotganim, ko’chmanchilar qabilalari
va ularning podalari,
Mening ko’rayotganim, jarliklar bo’laklab tashlagan yassi
tog’liklar, ko’rayotganim,
changalzorlar hamda sahrolar,
Mening ko’rayotganim, tuyalar, yovvoyi otlar,
tuvaloqlar galasi,
serquyruq qo’ylarning otarlari, kiyiklar
to’dasi, ko’rayotganim, dasht bo’risi.
Mening ko’rayotganim, Habashiston tog’lari,
Ko’rayotganim, u yerda echkilarning maysalarni chimdib
yurishi, anjirning o’sishi, tamariy va xurmo daraxti,
Ko’rayotganim, tillorang va yashilga tovlangan
teffning* ekilishi.
Mening ko’rayotganim, Braziliya vakeyrosi,
Ko’rayotganim, Sorat tog’iga chiqayotgan boliviyalik,
Ko’rayotganim, betimsol chavandoz chauchoning* qo’lida
o’ralgan sirtmoq-la yaylovda yo’rtishi,
Ko’rayotganim, yovvoyi hayvonlarning terisi uchun
ularni pampalarda* quvishlari.
8
Mening ko’rayotganim, qorlar va muzlar,
Ko’rayotganim, o’tkir ko’zli samadiylar va finlar,
Ko’rayotganim, oybaliq ovlovchi —
u qayiqda, sanchqini ham irg’itdi ana,
Ko’rayotganim, Tinch okeanining eng janubidagi va
Shimoliy Atlantikadagi kit hamda nerpa ovlovchilar,
Ko’rayotganim, Shvetsariya qoyalari, muzliklari, shiddatli
daryolari va vodiylari — u yerlarda qish
uzoq kechadi, qishloqdan qishloqqa yetmoq
ko’p mushkul.
Mening ko’rayotganim, yer yuzidagi jami shaharlar,
u qaysi shahar bo’lmasin o’sha yerda men ham yashayman;
Men asl parijlikman,
Men Vena va Peterburg,
Berlin va Qunstantiya fuqarosiman,
Men Adlenga, Sidneyga va Mal`burnga ko’chib boraman,
Men Lo’ndo’n, Manchester, Bristo’l,
Edinburg va Limerikdaman,
Men Madrid, Quddus, Barselona, Oporto, Lion,
Bro’ksel, Bern, Frankfurt, Shtutgart, Turin va
Florensiyadaman,
Men Moskav, Krako’v, Varshava ko’chalaridaman — yoki yana
shimolroqda — Xristianiya yoki Istdo’kholmdaman,
Irkutsk va Islandiyadaman,
Men ana shu barcha shaharlarga qo’naman va yana
ko’tarilaman.
10
Mening ko’rayotganim, noma’lum mamlakatlar ustidagi
tuman,
Ko’rayotganim, yovvoyilar,
tig’lariga zahar surilgan yoyi va nayzalar.
Mening ko’rayotganim, Afrika va Osiyo shaharlari,
Ko’rayotganim, Jazoir, Tripo’li, Dern,
Magado’r, Timbuk, Mo’nro’viya,
Ko’rayotganim, Pekin, Kando’n, Banoras, Dehli,
Kal`kutta, To’kio’ olomonlari,
Ko’rayotganim, vayrona kulbadagi Liberiya qora tanlisi,
dagomeylar* va ashantiylar*,
Ko’rayotganim, turk — u Halabda chilim tortmoqda,
Ko’rayotganim,
Xiva Hirot bozorlaridagi rango-rang libosli
xalqlar,
Ko’rayotganim, Tehron, Makka va Madina, bilqillagan
qumli sahrolarda mashaqqat-la yo’l tortayotgan
karvonlar,
Mening ko’rayotganim, Misr va misrliklar,
ehromlar va maqbaralar,
Mening ko’rayotganim, qumtosh va marmartoshlardagi
jahongir shohlar va qadim sulolalar haqida
hikoya qiluvchi yozuvlar,
Mening ko’rayotganim,
Memfis va uning tosh qabrlari — ulardagi zig’ir
matolariga o’rab-chirmalgan, ming yillardan
buyon saqlanayotgan mo’miyolar,
Mening ko’rayotganim, jangda o’ldirilgan fivalik —
uning ko’zlari qaynab chiqqan, bo’yni qayrilgan,
qo’llari ko’ksiga qalangan.
Mening ko’rayotganim, barcha erksevar,
mehnat chekayotgan xizmatkorlar,
Mening ko’rayotganim, hibsxonalarda
azob tortayotganlar,
Mening ko’rayotganim, yer yuzidagi barcha majruhlar,
So’qirlar, gunglar, karlar, telbalar,
bukrilar va savdoyilar
Mening ko’rayotganim, qaroqchilar, o’g’rilar, sotqinlar,
qotillar va odam savdogarlari,
Yer yuzidagi barcha yetim-yesirlar,
kimsasiz chollar va kampirlar,
Mening ko’rayotganim, hamma joylardagi
erkaklar va ayollar,
Mening ko’rayotganim, mutafakkirlarning yorqin
do’stligi,
Mening ko’rayotganim insonnyatnnng yaratuvchanlik ruhi,
Mening ko’rayotganim, inson zotining matonati
va mehnatining mevalari,
Mening ko’rayotganim, barcha unvonlar, odam tanining
barcha ranglari, jaholat va taraqqiyot —
men shular tomonga borayotirman hech kimni
o’zimga begona tutmay,
Men salomlar yo’llayman
yerning yuzidagi hamma-hammaga.
11
Sen kimsan, qaerdan, menga farqi yo’q!
Sen, ingliz qizi yoxud yigiti!
Sen, qudratli slavyan qabilasining
va saltanatining o’g’loni!
Sen Rusiyalik rus!
Sen, qorong’ulik qa’ridan chiqib kelgan afrikalik —
sening taning qora, yuraging ilohiy, olijanobsan,
ham bo’ydor, go’yoki yuzingni san’atkor cho’yandan
quygan — maqsading oliydir xuddi men kabi!
Sen, Norveg! Shved! Daniyalik! Islandiyalik!
Sen, Prussiya fuqarosi!
Sen, Ispaniyadagi ispan!
Sen, portugaliyalik!
Sen, Farangdagi farang qizi yoxud o’g’loni!
Sen, belgiyalik!
Sen, Homandning erksevar o’g’loni
(sening ajdodlaringdan boshlanar mening avlodim),
Sen, sabotli avstriyalik!
Sen, lo’mbardiyalik! Madyor!
Bogemlik! Shtiriyalik dehqon ayoli!
Siz, To’na bo’ylarida yashovchilar!
Sen, reynlik, elbalik, vezerlik ishchi! Va sen, ishchi ayol!
Sen, sardiniyalik! Bavariyalik! Shvab!*
Saksoniyalik! Roman! Bulg’or!
Sen, Rum, Neapol, Yunon fuqarosi!
Sen, Seviliya tomoshagohidagi chayir va baduvvat
matador!*
Sen, Tavr va Qofqaz tog’larining hech qanday qonunni
tan olmaydigan o’g’loni!
Sen, dashtlarda biya va baytallar uyurlarini
qo’riqlab yurgan buxorolik!
Sen, nozikta’b fors, uchib borayotgan arg’umoq ustidan
nayzani mo’ljalga urguvchi!
Sen, Xitoydagi xitoy yigiti yoki qizi!
Sen, Tataristondagi tatar!
Siz, dunyoning o’z yumushlari bilan mashg’ul jami
ayollari!
Sen, Suriya yeriga so’nggi bor ko’z tashlash uchun qartaygan
chog’ida xavfli safarga otlangan juhud!
Siz, jami mamlakatlardagi xaloskor pirini kutayotgan
juhudlar!
Sen, Firotda o’y surayotgan xayolchan armani!
Araratga o’rlayotgan armani! Ninevi xarobalariga
orzumand tikilayotgan armani!
Sen, Makkaning olisda yarqirab
ko’rinayotgan minoralariga quvonch-la
boqayotgan horg’in ziyoratchi!
Siz, o’z oilalarini va Suvayish to Bobil-Mandobgacha
cho’zilgan qabilalarini boshqarayotgan shayxlar!
Sen, Nazarat, Damashq,
Tabariston bog’laridan zaytun
nihollarpni ardoqlayotgan dehqon!
Sen, olis tog’larda yoki Lxas do’konlarida savdo
qilayotgan tibetlik savdogar!
Siz, yapon ayollari va erkaklari!
Sen, Madagaskar,
Seylon, Sumatra va Borneo fuqarosi!
Siz, Osiyo, Afrika, Ovrupo, avstralik va butun
qit’alarda yashaguvchilar!
Siz, kelgusi asrlarda yashaydigan va mening ovozimni
eshitadigan odamlar!
Va sizlar, kim bo’lishingizdan, qaerda yashashingizdan
qat’i nazar men nomini aytmagan odamlar!
Salom sizlarga!
O’z nomimdan va Amerika nomidan salomlar
va muhabbat yo’llayman!
Bizning har birimiz muqarrar va sobitmiz,
Bizning har birimiz cheksizmiz — bizning har birimiz
mana shu yer sharining egasimiz,
Bizning har birimiz yer sharining abadiy
maqsadlarining mujassamimiz,
Bizning har birimiz xudomiz.
Sen, chulchut tilli gottentot!*
Siz, sochlari jingalak olomon!
Siz, qon va ter to’kayotgan qullar!
Siz, sim-siyoh tun yuzli afrikaliklar!
Siz, tilingiz va yuragingiz bo’lsa-da, hamma past
nazar bilan qaraydigan
sho’rlik kobular!
Siz, pakana kamchadallar*, grenlandlar*, laplandlar!*
Sen, yalang’och, chirk bosgan qiziltan, lablari po’rsildoq,
xo’rlangan, umrini yegulik izlab
o’tkazgan avstraliyalik,
Sen, kafr*, barbar*, sudanlik!
Sen, sahro sillasini quritgan besavod badaviy!
Siz, Madoras, Nankin, Kobul,
Qohiranipg o’latga yo’liqqan
olomonlari!
Sen, Amazonkaning noma’lum yashovchisi!
Sen, patagoniyalik!
Sen, Fiji fuqarosi!
Men sizlarni boshqalardan sira past ko’rmayman,
Qanchalik orqada qolgan bo’lmanglar, men sizlarga
qarshi bir so’z demayman
(Vaqt kelar sizlar ham olg’a siljiysiz
va menga tenglashib olasiz).
12
Hamdardlik va qat’iyatga to’la yuragim
parvoz qiladi yer yuzi bo’ylab;
Men hamma joydan o’zimga teng odamlarni,
qadrdon do’stlarni
izladim va ularni topdim — ular meni
kutishmoqda hamma joylarda,
Men sizlar bilan birgalikda ko’tarildim,
tumanlar, olis qit’alar tomon suzdim va u
yerlarga sizlar bilan birgalikda qo’ndim.
Men sizlar bilan birgalikda esdim, shamollar,
Men sizlar bilan birgalikda
qirg’oqlarga bosh urdim, suvlar,
Men sizlar bilan birgalikda oqdim, yer yuzining
daryolari,
Men yarim orollar va baland qoyalar ustida parvozimni
sekinlatdim, u yerdan turib:
SALUT AU MONDE! ….
deya qichdirmoq uchun.
Nur va harorat tarqaladigan hamma shaharlarga men
ham tarqalaman,
Qushlar parvoz qiladigan hamma shaharlarga men ham
parvoz qilaman.
Hammaga, hammaga Amerika nomidan
Baland ko’tarilgan qo’llarimni cho’zaman,
chorlayman,
Toki u ko’rinib tursin abadulabad
Hamma shaharlardan va qishloqlardan,
inson yashaydigan hamma
joylardan.
__________
* Salut au monde — Salom, ey dunyo!
* — belgisi bor so’zlar xalqlarning nomi.
* Shu nomli qabila ruhoniylari.
* Tibet va Mo’g’ulistonda budda dini ruhoniysi.
* Druid —qadim kel`t (G’arbiy Ovrupoda yashagan qabila)lar ruhoniysi; Mo’pa — Braziliyadagi orollardan biri.
* Qadim Misrda tonggi quyosh xudosi hisoblangan.
* Afriqoda o’sadigan bir yillik boshoqli o’simlik.
* Janubiy Amerika dashti.
* Buqa bilan jang qiluvchi kishi.
Ruschadan Aziz Said tarjimalari
