Шоира таржимайи ҳолидан яхши биламизки, у ҳаётининг сўнгги йигирма йилини умр йўлдошидан айрилганидан кейинги ҳижрон азобида ўтказди. Бу унинг шеърларига таъсир қилмай қолмади. Ҳатто, фироқнома асарлар битиш, бошқача айтганда, шеърларида ҳижронни куйлаш шоира ижодининг асосий йўналишларидан бирига айланди.

НОДИРА

Нодира — ХIХ асрнинг биринчи ярмида ижод қилган таниқли ўзбек шоираси. Унинг асл исми Моҳларойим бўлиб, Нодира — адабий тахаллуси. Бундан ташқари, Комила тахаллуси билан ҳам ўзбекча шеърлар битгани маълум. Форсий асарларини Макнуна тахаллуси билан ёзган. У ижод қилган даврда Қўқон адабий муҳитида ўзбек ва тожик тилларида бадиий асарлар яратиш қарийб тенг даражада эди. Нодира 1792-йили Андижонда таваллуд топган. Андижон ҳокими Раҳмонқул оталиқнинг қизи. Нодиранинг ота-онаси буюк Соҳибқирон Амир Темур хонадонига мансуб эди. Буни унинг ушбу байтларидан ҳам билиб олиш мумкин:

Сиёдат хонадони, шоҳи Бобур насли покимен,
Худоё, раҳмат айла барча аждоди изомимни.

Нодиранинг онаси — Ойшабегим қизининг комила шахс бўлиб етишувига кўп ҳисса қўшди. Бўлғуси шоира замона хони оиласига яқин қариндош бўлган хонадонда вояга етди. Раҳмонқул оталиқ Қўқон хони Олимхоннинг тоғаси эди. Шунинг учун 1807-йили Олимхон укаси Умархонни тоғасининг қизи Моҳларойимга уйлантирди. Умархон Марғилон беги лавозимига тайинланганидан кейин оиласини шу шаҳарга олиб кетди. Орадан уч йил ўтиб, яъни 1810-йили Қўқон хони, яъни Нодиранинг қайнағаси Олимхон қатл этилди. Унинг тахтига укаси Умархон ўтирди. Шоиранинг бундан кейинги ҳаёти мамлакат пойтахти бўлган шу шаҳарда — хон саройида кечди. Бу унинг ижод билан мунтазам ва унумли шуғулланиши, ўзидан олдинги туркий ва форсий шоирлар асарларини қунт билан ўрганиши, улар анъаналарини ўзлаштириб, изчил давом эттириши учун қулай шароит яратди. Шоира яшаган замонда Қўқон адабий муҳити гуллаб яшнаган эди. Умархон унинг умр йўлдоши, мамлакат раҳбаригина эмас, устоз шоир ҳам эди. У Амирий тахаллуси билан шеърлар ижод қилар, шоир сифатида машҳур эди.

Тарих такрорланади, деган гап бор. Ўхшаш ерини қарангки, Нодира ва Зулфиянинг туртилуши ҳам қарийб бир хил кечди. Яъни Нодира 30 ёшлигида, Зулфия эса 29 ёшида умр йўлдошидан ажради. Бу айрилиқ табиий равишда ана шу икки шоира ижодида ҳижрон мотивини асосий йўналишга айлантирди. Нодира ва Зулфия фақат адабиётимиздагина эмас, умуман, ҳаётда ҳам ўзбек аёлининг вафо ва садоқати тимсоли бўлиб тарихда қолди.

Нодира ижоди ҳақида гап кетар экан, яна бир нозик жиҳатни эсдан чиқармаслик керак. Ёр тимсолида зимдан Аллоҳ кўзда тутилишини, бу ўзбек мумтоз ғазалиётида анъанавий бир ҳодиса эканини яхши биласиз. Модомики, ёр Худо экан, унинг жинси маълум эмас. Аксар эркак шоирлар ёр деганда гўзал бир қизни кўз олдиларига келтириб, унинг чиройини — қадди-қомати, бели, сочи, юзи, ёноғи, кўзи, қоши ва ҳоказоларини қаламга олган, бу борада бисотидаги бор яхши сўз-у ифода-ю тасвирларини ишга солган. Бу мантиқан ўзини оқлаган. Чунки Аллоҳ — ҳусн шоҳи, яъни гўзалликнинг энг олий намунаси, уни ҳар қанча таърифласангиз ҳам, камлик қилаверади. Бироқ энди шоира ёзган ғазал ё бошқа кичик лирик жанрлар намуналарида ёр тимсолига муносабат бироз ўзгаради. Биринчидан, анча умумийлашади, яъни энди уни хушрўй бир қиз сифатида тасвирлаб бўлмайди. Иккинчидан, ғазал анъанасига кўра, лирик қаҳрамон — ошиқ тарзида намоён бўлади, эркак шоирлар ёзган асарлар маъшуқага бағишланади, шоиралар қаламига мансуб сатрларда лирик қаҳрамон ошиққа айланади ва ғазал маъшуққа бағишланади, шунинг учун энди унинг узун сочи, ингичка бели, қалам қоши, узун киприклари… мақталавермайди. Учинчидан, маъшуқни шундай умумий тарзда тасвирлаш керакки, ундан Аллоҳга ишора узоқлашиб кетмасин. Нодира ижоди бу талабларга тўла жавоб беради. Унинг «Эшит» радифли ғазалида бир йўла ҳам Амир Умархон, ҳам Яратганга ишора борлигини сезиш қийин эмас. Бу матлаъдаёқ кўзга ташланади:

Дода келдим, эй салотин сарвари, додим эшит,
Сен шаҳ-у, мен бенаво, лутф айла, фарёдим эшит.

Чиндан ҳам, хонни ҳам «салотин сарвари» (подшоҳлар бошлиғи), маъшуқини «шаҳ» дейиши, ўзини «бенаво» ҳисоблаши мумкин, бу таърифлар Худога қаратилган деб ҳисобланса ҳам бўлаверади. Ғазал давомидаги «сарви озодим», «сарви нозим», «паризодим», «табъи ношодим» ундалмалари ҳам худди шундай тарзда қўлланган.

Келки, бир соат сени кўрмоқ учун муштоқмен,
Телба бўлдим сендин айру, эй паризодим, эшит, —

байти эса шеърни янада ҳаётийроқ қилиб, унинг инсоний муҳаббатга дахлдорлигини кучайтирган. Нодира асарлари мумтоз шоираларимиз ижодиётининг ана шундай ўзига хосликлари борлигини, уларни нозик тушуниш заруратини кўрсатиб турибди. «Жилва кўрсатди чу ул сарви дилоро боғ аро», «Фиғонким, гардиши даврон айирди шаҳсуворимдин», «Кел, санга, эй шаҳи жаҳон, мамлакати жаҳон фидо», «На гул сайр айла, на фикри баҳор эт» ва бошқа ға.залларини ҳам мажозий (инсоннинг инсонга муҳаббати), ҳам илоҳий ишқ (инсоннинг Аллоҳга муҳаббати) жиҳатидан талқин этиш зарур. Ана шунда асар мазмуни фалсафийлашади, ирфоний-тасаввуфий маъно касб этади, бадиийлиги, ҳар замон ва маконга мослиги даражаси ошади. Шоира асарларида мумтоз шеъриятимиз шарт ва талабларини мукаммал ўзлаштиришга, шу йўлда изланишлар қилишга, янгиликлар яратишга интилиш сезилиб туради. Бу жиҳатдан унинг мусамматлари алоҳида диққатга молик. Хусусан, «Фироқнома» мусаммати ўзбек сўз санъатининг ажойиб намунаси ҳисобланади. Асар мазмун-моҳияти шоира умумижодидаги мавзу ва мотивлар билан чамбарчас боғлиг. Нодира чеккан ғам, кулфат-у ҳижрон азоб-уқубатлари етмагандек, ўзи ва ўғилларининг ҳаёти ҳам фожиали якун топди. 1842-йили Бухоро амири Насруллохон лашкар тортиб келиб, Қўқонни босиб олди. Унинг буйруғи билан Нодира, ўғиллари Муҳам¬мадалихон, Султон Маҳмудхон ва неваралари ҳам ваҳшиёна қатл этилди. Нодирадан халқимизга икки девон қолди. Нисбатан тўла деб ҳисобланадиган туркий девонида 189 ғазал мавжуд. Улардан айримлари тожикча. Форсий шеърлари «Девони Макнуна»да жамланган. Шарқда соҳиби девон шоир бўлиш катта шараф ҳисобланган. Чунки девон тузиши учун шоир араб алифбосидаги барча ҳарфлар билан тугайдиган ғазаллар битган бўлиши керак. Нодира икки тилда ҳам ана шундай юксак даражага етган ижодкор эди. Шеърият мухлислари орасида шуҳрати баланд эди. Бу ҳақда унинг ўзи фахр билан:

Нодира, ҳар сўзки иншо айладим,
Айди анга аҳли даврон: «Марҳабо!»

деб ёзганида тамоман ҳақ эди. Чунки,мана, орадан бир ярим асрдан кўп вақт ўтган бўлишига қарамай, унинг шеърлари ўқилади, қўшиқ қилиб куйланади, ҳамон кишиларга маънавий-маърифий, бадиий¬ табъий лаззат улашади. Нодира ижоди ўзидан кейинги кўплаб шоирлар учун маҳорат мактаби бўлиб хизмат қилди. Зокиржон Фурқатнинг айрим шеърлари айнан ана шу шоира асарларига назира (ўхшатма) тарзида дунёга келган. ХХ асрда Нодира ҳақида драма саҳнага қўйилди, бадиий филм ишланди. Унинг номига санъат ва таълим масканлари, кўчалар қўйилган.

Нодира
ФИРОҚНОМА

Оҳким, беҳад менга жавр-у жафо айлар фалак,
Фурқат ичра қисматим дард-у бало айлар фалак,
Ёрдин айру менга кўп можаро айлар фалак,
Ғам била гулдек юзумни каҳрабо айлар фалак,
Бевафодур, оқибат кимга вафо айлар фалак,
Ҳасрат-у дард-у аламга мубтало айлар фалак,
Ёрни, албатта, ёридин жудо айлар фалак,
Гул била булбулни бебарг-у наво айлар фалак,
Ҳеч ким, ё Раб, жаҳонда ёридин айрилмасун,
Жондин ортуқ, меҳрибон дилдоридин айрилмасун.

Сабр қилсам ишқ дарди беқарор айлар мени,
Касби ҳуш этсам жунун беихтиёр айлар мени,
Дам-бадам фарёдим элдин шармисор айлар мени,
Ҳажр доғи дардманд-у дилфигор айлар мени,
Ўйлаким жаври фалак зор-у низор айлар мени,
Ёрсиз ҳижрон балосиға дучор айлар мени,
Чархи дун токай фироқ илгида зор айлар мени,
Оқибат бу дард-у ғам Мажнуншиор айлар мени,
Ҳеч ким, ё Раб, жаҳонда ёридин айрилмасун,
Жондин ортуқ, меҳрибон дилдоридин айрилмасун.

Ёрдин айру кўнгулдур тийра-у ошуфта ҳол,
Офтобим неча кун бўлдики, кўргузмас жамол,
Фурқат ичра бадри тобон заъфидин бўлди ҳилол,
Ғам юки охир алифдек қоматимни қилди дол,
Эй хуш, ул соатки эрдим маҳрарни базми висол,
Дарди ҳижрон ибтилосин айламас эрдим хаёл,
Ул замон эрди бу нуқсонлар менга айни камол,
Боқди ул сарви равон, мен қолмишам беҳуш-у лол,
Ҳеч ким, ё Раб, жаҳонда ёридин айрилинасун,
Жондин ортуқ, меҳрибон дилдоридин айрилмасун.

Қайдасен, ёрим, сўроғингда кўнгул оворадур,
Кечалар то субҳ ашким кавкаби сайёрадур,
Сарви қаддингга кўзум муштоқи бир наззорадур,
Пиразоли чархким, ошиқкуш-у маккорадур,
Жавру зулмидин юракда бениҳоят ёрадур,
Эмдиким сабр айламакдин жайби тоқат порадур,
Йиғламай найлайки, ғам жонимни ўртаб борадур,
Чора топмай дардиға бу нотавон бечорадур,
Ҳеч ким, ё Раб, жаҳонда ёридин айрилмасун,
Жондин ортуқ, меҳрибон дилдоридин айрилмасун.

Бир келиб ҳолимни султоним тамошо қилмади,
Бедаво дардимга раҳм айлаб, мудово қилмади,
Айрилиб андин кўнгул тарки таманно қилмади,
Тошбағирлик ёр фарёдимға парво қилмади,
Юсуф ишқида бу ишларни Зулайхо қилмади,
Ўтти Вомиқ даҳрдин ёдини Узро қилмади,
Мотами Фарҳодни Ширин тақозо қилмади,
Лайли ҳижронида Мажнун мен каби ёқилмади,
Ҳеч ким, ё Раб, жаҳонда ёридин айрилмасун,
Жондин ортуқ, меҳрибон дилдоридин айрилмасун.

Бенавомен, қайдасен, эй шаҳриёри муҳтарам?
Шарбати васлингни топмай қон ютарман дам-бадам,
Сарв янглиғ қоматимни бори меҳнат қилди хам,
Менга сенсиз дард уза дард-у алам узра алам,
Сендин айрилғоч ғизоли ҳуш мендин қилди рам,
Дард — ёр-у ғусса — ҳамдам, ғам — фаровон, айш — кам
Билмаган бўлсам висолинг давлатини муғтанам,
Ҳажр этак ушлаб, гирибонимни маҳкам тутти ғам,
Ҳеч ким, ё Раб, жаҳонда ёридин айрилмасун,
Жондин ортуқ, меҳрибон дилдоридин айрилмасун.

Нола қилдим, ёрнинг васли муяссар бўлмади,
Толеим раҳбарлиғ айлаб, бахт ёвар бўлмади,
Васл сори давлат-у иқбол раҳбар бўлмади,
Кўзларим меҳри жамолидин мунаввар бўлмади,
Менга ҳамдам бир кун ул хуршид манзар бўлмади,
Бир нафас дийдоридин жон баҳрапарвар бўлмади,
Кимдур ул ким келди дунёга мукаддар бўлмади,
Ҳажр дардидин паришонҳол-у абтар бўлмади,
Ҳеч ким, ё Раб, жаҳонда ёридин айрилмасун,
Жондин ортуқ, меҳрибон дилдоридин айрилмасун.

Менга ул кунким вафоға аҳд-у паймон айлади,
Нўшдоруйи лаби дардимға дармон айлади,
Сўнгра қилғон ваъдаларни барча ёлғон айлади,
Ё магар ул аҳд-у паймондин пушаймон айлади,
Васл хонидин насибим доғи ҳижрон айлади,
Лоладек бағримни доғи фурқати қон айлади,
Хотири жамъимни бу ҳасрат паришон айлади,
Мен қолиб ғурбатда, шоҳим азми жавлон айлади,
Ҳеч ким, ё Раб, жаҳонда ёридин айрилмасун,
Жондин ортуқ, меҳрибон дилдоридин айрилмасун.

Сен қилиб азми сафар, мен дард ила маҳжурман,
Ёд айлаб лабларинг саҳбосини, махмурман,
Васлинг истаб, офият сарманзилидин дурман,
Эл гумон айларки, бу давлат билан масрурман,
Айламасман салтанатни ёрсиз манзур ман,
Муғтанам билмай висолингни агар мағрурман,
Эмди кўзгу аксидек ҳайратда номақдурман,
Қилмангиз манъи фиғоним, ёрдин маҳжурман,
Ҳеч ким, ё Раб, жаҳонда ёридин айрилмасун,
Жондин ортуқ, меҳрибон дилдоридин айрилмасун.

Эй муғанний, нағмасоз эт Комила гуфторидин, —
Ким келур бўйи вафо ушшоқ аро ашъоридин,
Риштайи жонимға пайванд айла созинг торидин,
Қилмасунму нола, айрилди вафолиғ ёридин,
Тошни сув қилди таъсири фиғон-у зоридин,
Ногаҳон бир оҳ агар чекса дили афгоридин,
Чарх бунёдини хокистар қилур осоридин,
Бўлмасун маҳрум ошиқ ёрнинг дийдоридин,
Ҳеч ким, ё Раб, жаҳонда ёридин айрилмасун,
Жондин ортуқ, меҳрибон дилдориқин айрилмасун.

Шоира таржимайи ҳолидан яхши биламизки, у ҳаётининг сўнгги йигирма йилини умр йўлдошидан айрилганидан кейинги ҳижрон азобида ўтказди. Бу унинг шеърларига таъсир қилмай қолмади. Ҳатто, фироқнома асарлар битиш, бошқача айтганда, шеърларида ҳижронни куйлаш шоира ижодининг асосий йўналишларидан бирига айланди. Нодира фироқномаларини, шартли равишда, икки қисмга бўлиш  мумкин:
1. Фироқнома руҳидаги турли лирик асарлар.
2. Махсус «Фироқнома» муашшари.

Ҳижрон мотивлари шоиранинг турли лирик жанрларда битилган асарларида, хусусан, ғазалларида кучли сезилиб туради. Албатта, айрилиқни куйлаш мумтоз лирикамизда аввалдан бор эди. Чунки, тасаввуфий талқинга кўра, инсон бу ҳаётда Аллоҳга интилиб, умр бўйи уни бунёд этган олий зотга талпиниб яшайди. Лекин Нодира фироқномаларида бевосита Умархондан айрилиқ каби дунёвий дард-алам билан тасаввуфий ҳижрон уйғунлашиб кетган. «Фироқнома» шоиранинг ҳижрон мавзуида битилган махсус асари ҳисобланади. У муашшар жанрида, яъни ҳар банди ўн мисрадан иборат бўлган шаклда битилган. Ўн банддан, яъни жами юз мисрадан иборат бу асарнинг ҳар банди:

Ҳеч ким, ё Раб, жаҳонда ёридин айрилмасун,
Жондин ортуқ, меҳрибон дилдоридин айрилмасун,

мисралари билан тугалланади.

Бу икки сатр асарнинг бош лейтмотивини белгилаб берган. Унда ҳижрон азобини чеккан лирик қаҳрамон кайфияти шундоқ бўртиб турибди. Муашшаминг ҳар банди ўн ниисрадан иборат бўлгани учун шеърни бандма-банд кўриб, таҳлил қилиб ўтган маъқул. Амалда ўн мисрали банд беш байтли бир кичик ғазал ҳажмини ташкил этади. Шунинг учун шоира юксак маҳорат кўрсатиб, муашшаминг ҳар банди бадиий қурилмасини мукаммаллаштириш, оҳангдорлик қувватини имкон қадар оширишга ҳаракат қилган. Банддаги ўн мисранинг олдинги саккиз сатри ўзига хос қофия (баъзилари, ҳатто, қофия ва радиф) тизимига бўйсундирилган. Биринчи бандда «айлар фалак”, иккинчи бандда «айлар мени», бешинчи бандда «қилмади», еттинчи бандда «бўлмади», саккизинчи бандда «айлади» сўзлари радифга олинган. Қолган беш банд эса радифсиз қофиялар билан тугайди. Биринчи бандда лирик қаҳрамон айбни фалакка қўяди. Саккиз мисранинг ҳам «айлар фалак” радифи билан тугаши шундан. Фалак ¬ мумтоз шеъриятимиздаги анъанавий тимсоллардан бири. Ўзи, асли, фалак осмонни, коинотни англатади. Инсон тақдирини фалак жисмларининг ҳаракатлари белгилайди, деган қараш бўлган. Мунажжимлик илми шу асосда келиб чиққан. Шунинг учун астрономия билан астрология фанларини бир-бирига аралаштириб юбормаслик керак. Астрономия — осмон жисмлари қонуниятларини ўрганадиган фан. Астрология эса осмон жисмлари ҳаракатларидан келиб чиқиб, кишилар тақдирини белгилаш, фол очиш, башорат қилиш билан шуғулланган. Ҳозирги пайтда оммалашиб кетган юлдузлар башорати (горос¬коплар) — амалда ана шу астрология маҳсуллари. Шоирлар тақдирини фалакка боғлаб тушунтиришга мойил бўлади. Фалакни дунё деб ҳам, тарих — замон деб ҳам, тақдир деб ҳам тушуниш мумкин. Кенгроқ маънода фалак тимсоли замирида Аллоҳ кўзда тутилади. Чунки, ахир, тақдир бевосита Яратганнинг ўзидан-ку. Тилимизда, мумтоз адабиётимиз намуналарида ҳам «фалакнинг гардиши», «чархи фалак”, «чархи дун» деган ва бошқа шу каби сўз бирикмаларига кўп дуч келамиз. Эски тасаввурда доимий равишда давом этиб турадиган тарих мунтазам айланишда бўлган гардиш ёки чархга қиёсланган. Шоира лирик қаҳрамони оҳ чекиб, фалакнинг унга беҳад жабр-у жафо кўрсатиб, айрилиқда қисматини дард-у бало айлаши, бошига кўп можаро солишидан, бу кулфат унинг юзини каҳрабога айлантиргани, яъни сарғайтиргани, шу тариқа ғам-ҳасратга мубтало этганидан нолийди, бу айрилиқ гул билан булбулни «бебарг-у наво» қилганини айтиб, фиғон чекади. Шунинг учун ҳам банд хулосаси бўлиб келган икки байт мантиқан жуда асосли. Фалак тимсоли иккинчи бандда ҳам бор. Энди муаллиф, ҳатто, «чархи дун»ни ҳам ишлатади. Лирик қаҳрамон ана шу фалак ёхуд чархи дуннинг жабр-у жафосига сабр этмоқчи ҳам. Бироқ бунинг иложи йўқ: ишқ дарди уни беқарор айлайди. Ақлимни йиғиб олай («касби ҳуш этсам») деса, жунун (сўзма-сўз — жиннилик, ақлни йўқотиб қўйиш) уни беихтиёр қилади. Ҳажр ўти («доғи») уни фироқ қўлида («илкида») зор этади, охири, мажнуншиор, яъни жиннисифат қилиб қўяди. Бу ва кейинги барча бан
длар охирида ҳар гал юқорида келтирилган байт айнан такрорланиб келаверади. шу тахлит банддан бандга ҳижрон дарди ифодаси янада кучайиб боради. Учинчи бандда лирик қаҳрамон ёри билан бирга ўтказган даврларини эслайди, у кезлари ҳижрон дардини хаёлига ҳам келтирма¬ганини айтади. У пайтдаги ҳижронлар нуқсон эмас, қайтанга, камо¬лот белгиси янглиғ тушунилган:

Ул замон эрди бу нуқсонлар менга айни камол.

Мисрада «нуқсон» ва «камол» тушунчалари бир-бирига тазодқилинган. Тўртинчи банднинг ўзига хослиги шундаки, лирик қаҳрамон бошига тушган айрилиқ кулфатини энди бевосита ўша йўқотиб қўйган ёрининг ўзи билан ҳасратлашишга ўтади, банд «қайдасен, ёрим», дея унга мурожаат қилиш билан бошланади. Лекин лирик қаҳрамон «айбдор»ни унутгани йўқ, уни энди «чархнинг қари кампири» («пиразоли чарх») деб ёзғиради, уни ошиқни ўлдиргувчи, жабр-у зулмидан юракда яра пайдо қилгувчи сифатида қоралайди:

Пиразоли чархким, ошиқкуш-у маккорадур,
Жавр-у зулмидин юракда бениҳоят ёрадур.

Бешинчи банд:

Бир келиб ҳолимни султоним тамошо қилмади,

мисраси билан бошланади. Бунинг диққатга молик томони шуки, шоира лирик қаҳрамони ёрини «султоним» деяётибди. Шу ерда бевосита Умархон кўзда тутилаётгани сир эмас. Кейинги мисраларда талмиҳ санъати асосида Шарқ адабиётида ҳижрон азобини чеккан маълум-у машҳур ошиқ-маъшуқлар бир-бир тилга олинади:

Юсуф ишқида бу ишларни Зулайхо қилмади,
Ўтти Вомиқ даҳрдин ёдини Узро қилмади,
Мотами Фарҳодни Ширин тақозо қилмади,
Лайли ҳижронида Мажнун мен каби ёқилмади.

Олтинчи банднинг илк мисрасиданоқ ёрга бевосита мурожаат давом этади. Бу ундалма ҳам Умархонга қаратилгани маълум. Банднинг бадиий жиҳатдан икки гўзал мисраси мавжуд.:

Биринчиси:

Менга сенсиз дард уза дард-у алам узра алам.

Иккинчиси:

Дард — ёр-у ғусса — ҳамдам, ғам — фаровон, айш — кам.

Бундай қуйма сатрлар юракнинг туб-тубидан чиқади, изтиробнинг кучи билан қоғ озга тушади. Еттинчи банднинг ҳасби ҳол, яъни бевосита муаллиф таржимайи ҳоли билан боғлиқ жиҳати янада кучлироқ. Шоира «раҳбар», «бахт», «давлат», «иқбол» сўзларини шундай усталик билан ишлатадики, бир қарашда, бахт толеимга, васлимга раҳбарлик қилмади, дейилган, зимдан эса менга давлатга раҳбарлик қилиш насиб этди-ю, бу висол ўрнини босмайди-ку, деган ўкинч ифодаланган:

Толеим раҳбарлиғ айлаб, бахт ёвар бўлмади,
Васл сори давлат-у иқбол раҳбар бўлмади.

Нодиранинг эри вафотидан кейин тахтга ўтирган ёш ўғли ёнида туриб давлатни бошқариш ишларида фаол иштирок этганини яхши биламиз. Лекин бу унга татимайди. Бу ерда шунга нозик ишорани сезиш қийин эмас.
Саккизинчи бандда ёрдан шикоят кучайиб, у ваъда бериб, сўзида турмаганликда қораланади. Аввал ваъда бериб, сўнг унга вафо қилмаганига сабаб нима экан — ё аҳд — у паймонидан пушаймон қилдими:

Сўнгра қилғон ваъдаларни барча ёлғон айлади,
Ё магар ул аҳд-у паймондин пушаймон айлади.

Бу бандда ҳам ёрни «шоҳим» дейиш орқали шоира ўз ҳаётий дардини куйлаётганини билдириб ўтган:

Мен қолиб ғурбатда, шоҳим азми жавлон айлади.

Тўққизинчи банд ҳасби ҳол ифодаси жиҳатидан ажралиб туради. Унда еттинчи банддаги ёри вафот этиб, давлатга эга бўлишдан маъшуқнинг васли афзаллиги ғояси кучайтирилади. Бироқ бу ерда муаллифнинг сўз назокатига қойил қоладиган нуқталар бор. Шоира мисраларни маржондек тизар экан, жумлаларни шундай тузадики, юзаки қараганда бир гап, зимдан эътибор қилсангиз, бошқа гап чиқаверади. Мақсад эса ана ўша ишораларда яширин.

Банднинг иккинчи мисрасида:

Ёд айлаб лабларинг саҳбосини, махмурман, —

дейилган. Демак, ошиқ маъшуқ лаблари майи ёди билангина маст¬ — шуни ҳам бир катта давлат, яъни бахт билиб юрибди. Эл-улус эса уни шу давлат билан масрур, яъни хурсанд деб ҳисоблайди. Ҳолбуки, ёрсиз кечаётган салтанат салтанатми:

Эл гумон айларки, бу давлат билан масрурман,
Айламасман салтанатни ёрсиз манзур ман.

Муашшарнинг охирги — ўнинчи банди, анъанавий тарзда, муғаннийга, яъни қўшиқчи-созандага мурожаат билан бошланади. Худди ғазалнинг аксарият ҳолларда охирги байти ¬мақтаъсида (баъзан мақтаъдан олдинги байтда) шоир ўз тахаллусини қистириб ўтгани каби, муаллиф Комила тахаллусини ҳам тилга олади. Шундан маълум бўладики, бу асарини шоира Нодира ёки Макнуна эмас, айнан Комила тахаллуси билан битган.
Банднинг яна бир жиҳати шуки, унда яна чарх тимсоли эсланади. Бу бандлар бандларга маъно-мантиқ тарафидан узвий боғланиб турганидан далолат беради.

Банддаги учинчи жиҳат — бу оҳ-нола чекиш мотиви кучайганлигида кўринади. Айтиладики, лирик қаҳрамон кутилмаганда бир оҳ чекса, чархнинг бори иморати куйиб, кул бўлади. Оҳ-нола чекиш эса тасаввуфий адабиётда ишқнинг комил бўлганига ишора ҳисобланади. Шуни билганимиз учун шоира асарда бекорга айнан Комила тахаллусини танламагани аёнлашади. Бу билан лирик қаҳрамон, ишқим комил бўла бошлади, демоқчи. Бу фикрларга ишонч ҳосил қилиш учун бандни яна бир қайта ўқиш зарур:

Эй муғанний, нағмасоз эт Комила гуфторидин,
¬Ким келур бўйи вафо ушшоқ аро ашъоридин,
Риштайи жонимға пайванд айла созинг торидин,
Қилмасунму нола, айрилди вафолиғ ёридин,
Тошни сув қилди таъсири фиғон-у зоридин,
Ногаҳон бир оҳ агар чекса дили афгоридин,
Чарх бунёдини хокистар қилур осоридин,
Бўлмасун маҳрум ошиқ ёрнинг дийдоридин,
Ҳеч ким, ё Раб, жаҳонда ёридин айрилмасун,
Жондин ортуқ, меҳрибон дилдоридин айрилмасун.

Кўриб ўтилганидек, шеърда банддан бандга ўтилгани сайин ошиқанинг маъшуқ соғинчида чекаётган дард-аламлари изҳори кучайгандан-кучайиб бораверади. Энг муҳими, асарда ҳасби ҳол  хусусияти бўртиб турибди. Яъни сатрлар мағзида айнан Нодиранинг ўзини, унинг Умархон вафотидан кейин чеккан инсоний азоб¬ изтиробларини ҳис этамиз. Асарнинг тарбиявий аҳамияти ҳам садоқат, вафо ғоясини кучли тарғиб қилишидан келиб чиқади. Бу асар билан Абдулла Ориповнинг «Аёл» шеъри ўртасидаги боғлиқликни ҳам сезган бўлсангиз керак. Иккала асарда ҳам Шарқ аёлларига хос умр йўлдошига садоқат руҳи устун.

Nodira — XIX asrning birinchi yarmida ijod qilgan taniqli o’zbek shoirasi. Uning asl ismi Mohlaroyim bo’lib, Nodira — adabiy taxallusi. Bundan tashqari, Komila taxallusi bilan ham o’zbekcha she’rlar bitgani ma’lum. Forsiy asarlarini Maknuna taxallusi bilan yozgan.

NODIRA

Nodira — XIX asrning birinchi yarmida ijod qilgan taniqli o’zbek shoirasi. Uning asl ismi Mohlaroyim bo’lib, Nodira — adabiy taxallusi. Bundan tashqari, Komila taxallusi bilan ham o’zbekcha she’rlar bitgani ma’lum. Forsiy asarlarini Maknuna taxallusi bilan yozgan. U ijod qilgan davrda Qo’qon adabiy muhitida o’zbek va tojik tillarida badiiy asarlar yaratish qariyb teng darajada edi. Nodira 1792-yili Andijonda tavallud topgan. Andijon hokimi Rahmonqul otaliqning qizi. Nodiraning ota-onasi buyuk Sohibqiron Amir Temur xonadoniga mansub edi. Buni uning ushbu baytlaridan ham bilib olish mumkin:

Siyodat xonadoni, shohi Bobur nasli pokimen,
Xudoyo, rahmat ayla barcha ajdodi izomimni.

Nodiraning onasi — Oyshabegim qizining komila shaxs bo’lib yetishuviga ko’p hissa qo’shdi. Bo’lg’usi shoira zamona xoni oilasiga yaqin qarindosh bo’lgan xonadonda voyaga yetdi. Rahmonqul otaliq Qo’qon xoni Olimxonning tog’asi edi. Shuning uchun 1807-yili Olimxon ukasi Umarxonni tog’asining qizi Mohlaroyimga uylantirdi. Umarxon Marg’ilon begi lavozimiga tayinlanganidan keyin oilasini shu shaharga olib ketdi. Oradan uch yil o’tib, ya’ni 1810-yili Qo’qon xoni, ya’ni Nodiraning qaynag’asi Olimxon qatl etildi. Uning taxtiga ukasi Umarxon o’tirdi. Shoiraning bundan keyingi hayoti mamlakat poytaxti bo’lgan shu shaharda — xon saroyida kechdi. Bu uning ijod bilan muntazam va unumli shug’ullanishi, o’zidan oldingi turkiy va forsiy shoirlar asarlarini qunt bilan o’rganishi, ular an’analarini o’zlashtirib, izchil davom ettirishi uchun qulay sharoit yaratdi. Shoira yashagan zamonda Qo’qon adabiy muhiti gullab yashnagan edi. Umarxon uning umr yo’ldoshi, mamlakat rahbarigina emas, ustoz shoir ham edi. U Amiriy taxallusi bilan she’rlar ijod qilar, shoir sifatida mashhur edi.

Tarix takrorlanadi, degan gap bor. O’xshash yerini qarangki, Nodira va Zulfiyaning turtilushi ham qariyb bir xil kechdi. Ya’ni Nodira 30 yoshligida, Zulfiya esa 29 yoshida umr yo’ldoshidan ajradi. Bu ayriliq tabiiy ravishda ana shu ikki shoira ijodida hijron motivini asosiy yo’nalishga aylantirdi. Nodira va Zulfiya faqat adabiyotimizdagina emas, umuman, hayotda ham o’zbek ayolining vafo va sadoqati timsoli bo’lib tarixda qoldi.

Nodira ijodi haqida gap ketar ekan, yana bir nozik jihatni esdan chiqarmaslik kerak. Yor timsolida zimdan Alloh ko’zda tutilishini, bu o’zbek mumtoz g’azaliyotida an’anaviy bir hodisa ekanini yaxshi bilasiz. Modomiki, yor Xudo ekan, uning jinsi ma’lum emas. Aksar erkak shoirlar yor deganda go’zal bir qizni ko’z oldilariga keltirib, uning chiroyini — qaddi-qomati, beli, sochi, yuzi, yonog’i, ko’zi, qoshi va hokazolarini qalamga olgan, bu borada bisotidagi bor yaxshi so’z-u ifoda-yu tasvirlarini ishga solgan. Bu mantiqan o’zini oqlagan. Chunki Alloh — husn shohi, ya’ni go’zallikning eng oliy namunasi, uni har qancha ta’riflasangiz ham, kamlik qilaveradi. Biroq endi shoira yozgan g’azal yo boshqa kichik lirik janrlar namunalarida yor timsoliga munosabat biroz o’zgaradi. Birinchidan, ancha umumiylashadi, ya’ni endi uni xushro’y bir qiz sifatida tasvirlab bo’lmaydi. Ikkinchidan, g’azal an’anasiga ko’ra, lirik qahramon — oshiq tarzida namoyon bo’ladi, erkak shoirlar yozgan asarlar ma’shuqaga bag’ishlanadi, shoiralar qalamiga mansub satrlarda lirik qahramon oshiqqa aylanadi va g’azal ma’shuqqa bag’ishlanadi, shuning uchun endi uning uzun sochi, ingichka beli, qalam qoshi, uzun kipriklari… maqtalavermaydi. Uchinchidan, ma’shuqni shunday umumiy tarzda tasvirlash kerakki, undan Allohga ishora uzoqlashib ketmasin. Nodira ijodi bu talablarga to’la javob beradi. Uning «Eshit» radifli g’azalida bir yo’la ham Amir Umarxon, ham Yaratganga ishora borligini sezish qiyin emas. Bu matla’dayoq ko’zga tashlanadi:

Doda keldim, ey salotin sarvari, dodim eshit,
Sen shah-u, men benavo, lutf ayla, faryodim eshit.

Chindan ham, xonni ham «salotin sarvari» (podshohlar boshlig’i), ma’shuqini «shah» deyishi, o’zini «benavo» hisoblashi mumkin, bu ta’riflar Xudoga qaratilgan deb hisoblansa ham bo’laveradi. G’azal davomidagi «sarvi ozodim», «sarvi nozim», «parizodim», «tab’i noshodim» undalmalari ham xuddi shunday tarzda qo’llangan.

Kelki, bir soat seni ko’rmoq uchun mushtoqmen,
Telba bo’ldim sendin ayru, ey parizodim, eshit, —

bayti esa she’rni yanada hayotiyroq qilib, uning insoniy muhabbatga daxldorligini kuchaytirgan. Nodira asarlari mumtoz shoiralarimiz ijodiyotining ana shunday o’ziga xosliklari borligini, ularni nozik tushunish zaruratini ko’rsatib turibdi. «Jilva ko’rsatdi chu ul sarvi diloro bog’ aro», «Fig’onkim, gardishi davron ayirdi shahsuvorimdin», «Kel, sanga, ey shahi jahon, mamlakati jahon fido», «Na gul sayr ayla, na fikri bahor et» va boshqa g’a.zallarini ham majoziy (insonning insonga muhabbati), ham ilohiy ishq (insonning Allohga muhabbati) jihatidan talqin etish zarur. Ana shunda asar mazmuni falsafiylashadi, irfoniy-tasavvufiy ma’no kasb etadi, badiiyligi, har zamon va makonga mosligi darajasi oshadi. Shoira asarlarida mumtoz she’riyatimiz shart va talablarini mukammal o’zlashtirishga, shu yo’lda izlanishlar qilishga, yangiliklar yaratishga intilish sezilib turadi. Bu jihatdan uning musammatlari alohida diqqatga molik. Xususan, «Firoqnoma» musammati o’zbek so’z san’atining ajoyib namunasi hisoblanadi. Asar mazmun-mohiyati shoira umumijodidagi mavzu va motivlar bilan chambarchas bog’lig. Nodira chekkan g’am, kulfat-u hijron azob-uqubatlari yetmagandek, o’zi va o’g’illarining hayoti ham fojiali yakun topdi. 1842-yili Buxoro amiri Nasrulloxon lashkar tortib kelib, Qo’qonni bosib oldi. Uning buyrug’i bilan Nodira, o’g’illari Muham¬madalixon, Sulton Mahmudxon va nevaralari ham vahshiyona qatl etildi. Nodiradan xalqimizga ikki devon qoldi. Nisbatan to’la deb hisoblanadigan turkiy devonida 189 g’azal mavjud. Ulardan ayrimlari tojikcha. Forsiy she’rlari «Devoni Maknuna»da jamlangan. Sharqda sohibi devon shoir bo’lish katta sharaf hisoblangan. Chunki devon tuzishi uchun shoir arab alifbosidagi barcha harflar bilan tugaydigan g’azallar bitgan bo’lishi kerak. Nodira ikki tilda ham ana shunday yuksak darajaga yetgan ijodkor edi. She’riyat muxlislari orasida shuhrati baland edi. Bu haqda uning o’zi faxr bilan:

Nodira, har so’zki insho ayladim,
Aydi anga ahli davron: «Marhabo!»

deb yozganida tamoman haq edi. Chunki,mana, oradan bir yarim asrdan ko’p vaqt o’tgan bo’lishiga qaramay, uning she’rlari o’qiladi, qo’shiq qilib kuylanadi, hamon kishilarga ma’naviy-ma’rifiy, badiiy¬ tab’iy lazzat ulashadi. Nodira ijodi o’zidan keyingi ko’plab shoirlar uchun mahorat maktabi bo’lib xizmat qildi. Zokirjon Furqatning ayrim she’rlari aynan ana shu shoira asarlariga nazira (o’xshatma) tarzida dunyoga kelgan. XX asrda Nodira haqida drama sahnaga qo’yildi, badiiy film ishlandi. Uning nomiga san’at va ta’lim maskanlari, ko’chalar qo’yilgan.

Nodira
FIROQNOMA

Ohkim, behad menga javr-u jafo aylar falak,
Furqat ichra qismatim dard-u balo aylar falak,
Yordin ayru menga ko’p mojaro aylar falak,
G’am bila guldek yuzumni kahrabo aylar falak,
Bevafodur, oqibat kimga vafo aylar falak,
Hasrat-u dard-u alamga mubtalo aylar falak,
Yorni, albatta, yoridin judo aylar falak,
Gul bila bulbulni bebarg-u navo aylar falak,
Hech kim, yo Rab, jahonda yoridin ayrilmasun,
Jondin ortuq, mehribon dildoridin ayrilmasun.

Sabr qilsam ishq dardi beqaror aylar meni,
Kasbi hush etsam junun beixtiyor aylar meni,
Dam-badam faryodim eldin sharmisor aylar meni,
Hajr dog’i dardmand-u dilfigor aylar meni,
O’ylakim javri falak zor-u nizor aylar meni,
Yorsiz hijron balosig’a duchor aylar meni,
Charxi dun tokay firoq ilgida zor aylar meni,
Oqibat bu dard-u g’am Majnunshior aylar meni,
Hech kim, yo Rab, jahonda yoridin ayrilmasun,
Jondin ortuq, mehribon dildoridin ayrilmasun.

Yordin ayru ko’nguldur tiyra-u oshufta hol,
Oftobim necha kun bo’ldiki, ko’rguzmas jamol,
Furqat ichra badri tobon za’fidin bo’ldi hilol,
G’am yuki oxir alifdek qomatimni qildi dol,
Ey xush, ul soatki erdim mahrarni bazmi visol,
Dardi hijron ibtilosin aylamas erdim xayol,
Ul zamon erdi bu nuqsonlar menga ayni kamol,
Boqdi ul sarvi ravon, men qolmisham behush-u lol,
Hech kim, yo Rab, jahonda yoridin ayrilinasun,
Jondin ortuq, mehribon dildoridin ayrilmasun.

Qaydasen, yorim, so’rog’ingda ko’ngul ovoradur,
Kechalar to subh ashkim kavkabi sayyoradur,
Sarvi qaddingga ko’zum mushtoqi bir nazzoradur,
Pirazoli charxkim, oshiqkush-u makkoradur,
Javru zulmidin yurakda benihoyat yoradur,
Emdikim sabr aylamakdin jaybi toqat poradur,
Yig’lamay naylayki, g’am jonimni o’rtab boradur,
Chora topmay dardig’a bu notavon bechoradur,
Hech kim, yo Rab, jahonda yoridin ayrilmasun,
Jondin ortuq, mehribon dildoridin ayrilmasun.

Bir kelib holimni sultonim tamosho qilmadi,
Bedavo dardimga rahm aylab, mudovo qilmadi,
Ayrilib andin ko’ngul tarki tamanno qilmadi,
Toshbag’irlik yor faryodimg’a parvo qilmadi,
Yusuf ishqida bu ishlarni Zulayxo qilmadi,
O’tti Vomiq dahrdin yodini Uzro qilmadi,
Motami Farhodni Shirin taqozo qilmadi,
Layli hijronida Majnun men kabi yoqilmadi,
Hech kim, yo Rab, jahonda yoridin ayrilmasun,
Jondin ortuq, mehribon dildoridin ayrilmasun.

Benavomen, qaydasen, ey shahriyori muhtaram?
Sharbati vaslingni topmay qon yutarman dam-badam,
Sarv yanglig’ qomatimni bori mehnat qildi xam,
Menga sensiz dard uza dard-u alam uzra alam,
Sendin ayrilg’och g’izoli hush mendin qildi ram,
Dard — yor-u g’ussa — hamdam, g’am — farovon, aysh — kam
Bilmagan bo’lsam visoling davlatini mug’tanam,
Hajr etak ushlab, giribonimni mahkam tutti g’am,
Hech kim, yo Rab, jahonda yoridin ayrilmasun,
Jondin ortuq, mehribon dildoridin ayrilmasun.

Nola qildim, yorning vasli muyassar bo’lmadi,
Toleim rahbarlig’ aylab, baxt yovar bo’lmadi,
Vasl sori davlat-u iqbol rahbar bo’lmadi,
Ko’zlarim mehri jamolidin munavvar bo’lmadi,
Menga hamdam bir kun ul xurshid manzar bo’lmadi,
Bir nafas diydoridin jon bahraparvar bo’lmadi,
Kimdur ul kim keldi dunyoga mukaddar bo’lmadi,
Hajr dardidin parishonhol-u abtar bo’lmadi,
Hech kim, yo Rab, jahonda yoridin ayrilmasun,
Jondin ortuq, mehribon dildoridin ayrilmasun.

Menga ul kunkim vafog’a ahd-u paymon ayladi,
No’shdoruyi labi dardimg’a darmon ayladi,
So’ngra qilg’on va’dalarni barcha yolg’on ayladi,
YO magar ul ahd-u paymondin pushaymon ayladi,
Vasl xonidin nasibim dog’i hijron ayladi,
Loladek bag’rimni dog’i furqati qon ayladi,
Xotiri jam’imni bu hasrat parishon ayladi,
Men qolib g’urbatda, shohim azmi javlon ayladi,
Hech kim, yo Rab, jahonda yoridin ayrilmasun,
Jondin ortuq, mehribon dildoridin ayrilmasun.

Sen qilib azmi safar, men dard ila mahjurman,
Yod aylab lablaring sahbosini, maxmurman,
Vasling istab, ofiyat sarmanzilidin durman,
El gumon aylarki, bu davlat bilan masrurman,
Aylamasman saltanatni yorsiz manzur man,
Mug’tanam bilmay visolingni agar mag’rurman,
Emdi ko’zgu aksidek hayratda nomaqdurman,
Qilmangiz man’i fig’onim, yordin mahjurman,
Hech kim, yo Rab, jahonda yoridin ayrilmasun,
Jondin ortuq, mehribon dildoridin ayrilmasun.

Ey mug’anniy, nag’masoz et Komila guftoridin, —
Kim kelur bo’yi vafo ushshoq aro ash’oridin,
Rishtayi jonimg’a payvand ayla sozing toridin,
Qilmasunmu nola, ayrildi vafolig’ yoridin,
Toshni suv qildi ta’siri fig’on-u zoridin,
Nogahon bir oh agar cheksa dili afgoridin,
Charx bunyodini xokistar qilur osoridin,
Bo’lmasun mahrum oshiq yorning diydoridin,
Hech kim, yo Rab, jahonda yoridin ayrilmasun,
Jondin ortuq, mehribon dildoriqin ayrilmasun.

Shoira tarjimayi holidan yaxshi bilamizki, u hayotining so’nggi yigirma yilini umr yo’ldoshidan ayrilganidan keyingi hijron azobida o’tkazdi. Bu uning she’rlariga ta’sir qilmay qolmadi. Hatto, firoqnoma asarlar bitish, boshqacha aytganda, she’rlarida hijronni kuylash shoira ijodining asosiy yo’nalishlaridan biriga aylandi. Nodira firoqnomalarini, shartli ravishda, ikki qismga bo’lish mumkin:
1. Firoqnoma ruhidagi turli lirik asarlar.
2. Maxsus «Firoqnoma» muashshari.

Hijron motivlari shoiraning turli lirik janrlarda bitilgan asarlarida, xususan, g’azallarida kuchli sezilib turadi. Albatta, ayriliqni kuylash mumtoz lirikamizda avvaldan bor edi. Chunki, tasavvufiy talqinga ko’ra, inson bu hayotda Allohga intilib, umr bo’yi uni bunyod etgan oliy zotga talpinib yashaydi. Lekin Nodira firoqnomalarida bevosita Umarxondan ayriliq kabi dunyoviy dard-alam bilan tasavvufiy hijron uyg’unlashib ketgan. «Firoqnoma» shoiraning hijron mavzuida bitilgan maxsus asari hisoblanadi. U muashshar janrida, ya’ni har bandi o’n misradan iborat bo’lgan shaklda bitilgan. O’n banddan, ya’ni jami yuz misradan iborat bu asarning har bandi:

Hech kim, yo Rab, jahonda yoridin ayrilmasun,
Jondin ortuq, mehribon dildoridin ayrilmasun,

misralari bilan tugallanadi.

Bu ikki satr asarning bosh leytmotivini belgilab bergan. Unda hijron azobini chekkan lirik qahramon kayfiyati shundoq bo’rtib turibdi. Muashshaming har bandi o’n niisradan iborat bo’lgani uchun she’rni bandma-band ko’rib, tahlil qilib o’tgan ma’qul. Amalda o’n misrali band besh baytli bir kichik g’azal hajmini tashkil etadi. Shuning uchun shoira yuksak mahorat ko’rsatib, muashshaming har bandi badiiy qurilmasini mukammallashtirish, ohangdorlik quvvatini imkon qadar oshirishga harakat qilgan. Banddagi o’n misraning oldingi sakkiz satri o’ziga xos qofiya (ba’zilari, hatto, qofiya va radif) tizimiga bo’ysundirilgan. Birinchi bandda «aylar falak”, ikkinchi bandda «aylar meni», beshinchi bandda «qilmadi», yettinchi bandda «bo’lmadi», sakkizinchi bandda «ayladi» so’zlari radifga olingan. Qolgan besh band esa radifsiz qofiyalar bilan tugaydi. Birinchi bandda lirik qahramon aybni falakka qo’yadi. Sakkiz misraning ham «aylar falak” radifi bilan tugashi shundan. Falak ¬ mumtoz she’riyatimizdagi an’anaviy timsollardan biri. O’zi, asli, falak osmonni, koinotni anglatadi. Inson taqdirini falak jismlarining harakatlari belgilaydi, degan qarash bo’lgan. Munajjimlik ilmi shu asosda kelib chiqqan. Shuning uchun astronomiya bilan astrologiya fanlarini bir-biriga aralashtirib yubormaslik kerak. Astronomiya — osmon jismlari qonuniyatlarini o’rganadigan fan. Astrologiya esa osmon jismlari harakatlaridan kelib chiqib, kishilar taqdirini belgilash, fol ochish, bashorat qilish bilan shug’ullangan. Hozirgi paytda ommalashib ketgan yulduzlar bashorati (goros¬koplar) — amalda ana shu astrologiya mahsullari. Shoirlar taqdirini falakka bog’lab tushuntirishga moyil bo’ladi. Falakni dunyo deb ham, tarix — zamon deb ham, taqdir deb ham tushunish mumkin. Kengroq ma’noda falak timsoli zamirida Alloh ko’zda tutiladi. Chunki, axir, taqdir bevosita Yaratganning o’zidan-ku. Tilimizda, mumtoz adabiyotimiz namunalarida ham «falakning gardishi», «charxi falak”, «charxi dun» degan va boshqa shu kabi so’z birikmalariga ko’p duch kelamiz. Eski tasavvurda doimiy ravishda davom etib turadigan tarix muntazam aylanishda bo’lgan gardish yoki charxga qiyoslangan. Shoira lirik qahramoni oh chekib, falakning unga behad jabr-u jafo ko’rsatib, ayriliqda qismatini dard-u balo aylashi, boshiga ko’p mojaro solishidan, bu kulfat uning yuzini kahraboga aylantirgani, ya’ni sarg’aytirgani, shu tariqa g’am-hasratga mubtalo etganidan noliydi, bu ayriliq gul bilan bulbulni «bebarg-u navo» qilganini aytib, fig’on chekadi. Shuning uchun ham band xulosasi bo’lib kelgan ikki bayt mantiqan juda asosli. Falak timsoli ikkinchi bandda ham bor. Endi muallif, hatto, «charxi dun»ni ham ishlatadi. Lirik qahramon ana shu falak yoxud charxi dunning jabr-u jafosiga sabr etmoqchi ham. Biroq buning iloji yo’q: ishq dardi uni beqaror aylaydi. Aqlimni yig’ib olay («kasbi hush etsam») desa, junun (so’zma-so’z — jinnilik, aqlni yo’qotib qo’yish) uni beixtiyor qiladi. Hajr o’ti («dog’i») uni firoq qo’lida («ilkida») zor etadi, oxiri, majnunshior, ya’ni jinnisifat qilib qo’yadi. Bu va keyingi barcha ban
dlar oxirida har gal yuqorida keltirilgan bayt aynan takrorlanib kelaveradi. shu taxlit banddan bandga hijron dardi ifodasi yanada kuchayib boradi. Uchinchi bandda lirik qahramon yori bilan birga o’tkazgan
davrlarini eslaydi, u kezlari hijron dardini xayoliga ham keltirma¬ganini aytadi. U paytdagi hijronlar nuqson emas, qaytanga, kamo¬lot belgisi yanglig’ tushunilgan:

Ul zamon erdi bu nuqsonlar menga ayni kamol.

Misrada «nuqson» va «kamol» tushunchalari bir-biriga tazodqilingan. To’rtinchi bandning o’ziga xosligi shundaki, lirik qahramon boshiga tushgan ayriliq kulfatini endi bevosita o’sha yo’qotib qo’ygan yorining o’zi bilan hasratlashishga o’tadi, band «qaydasen, yorim», deya unga murojaat qilish bilan boshlanadi. Lekin lirik qahramon «aybdor»ni unutgani yo’q, uni endi «charxning qari kampiri» («pirazoli charx») deb yozg’iradi, uni oshiqni o’ldirguvchi, jabr-u zulmidan yurakda yara paydo qilguvchi sifatida qoralaydi:

Pirazoli charxkim, oshiqkush-u makkoradur,
Javr-u zulmidin yurakda benihoyat yoradur.

Beshinchi band:

Bir kelib holimni sultonim tamosho qilmadi,

misrasi bilan boshlanadi. Buning diqqatga molik tomoni shuki, shoira lirik qahramoni yorini «sultonim» deyayotibdi. Shu yerda bevosita Umarxon ko’zda tutilayotgani sir emas. Keyingi misralarda talmih san’ati asosida Sharq adabiyotida hijron azobini chekkan ma’lum-u mashhur oshiq-ma’shuqlar bir-bir tilga olinadi:

Yusuf ishqida bu ishlarni Zulayxo qilmadi,
O’tti Vomiq dahrdin yodini Uzro qilmadi,
Motami Farhodni Shirin taqozo qilmadi,
Layli hijronida Majnun men kabi yoqilmadi.

Oltinchi bandning ilk misrasidanoq yorga bevosita murojaat davom etadi. Bu undalma ham Umarxonga qaratilgani ma’lum. Bandning badiiy jihatdan ikki go’zal misrasi mavjud.:

Birinchisi:

Menga sensiz dard uza dard-u alam uzra alam.

Ikkinchisi:

Dard — yor-u g’ussa — hamdam, g’am — farovon, aysh — kam.

Bunday quyma satrlar yurakning tub-tubidan chiqadi, iztirobning kuchi bilan qog’ ozga tushadi. Yettinchi bandning hasbi hol, ya’ni bevosita muallif tarjimayi holi bilan bog’liq jihati yanada kuchliroq. Shoira «rahbar», «baxt», «davlat», «iqbol» so’zlarini shunday ustalik bilan ishlatadiki, bir qarashda, baxt toleimga, vaslimga rahbarlik qilmadi, deyilgan, zimdan esa menga davlatga rahbarlik qilish nasib etdi-yu, bu visol o’rnini bosmaydi-ku, degan o’kinch ifodalangan:

Toleim rahbarlig’ aylab, baxt yovar bo’lmadi,
Vasl sori davlat-u iqbol rahbar bo’lmadi.

Nodiraning eri vafotidan keyin taxtga o’tirgan yosh o’g’li yonida turib davlatni boshqarish ishlarida faol ishtirok etganini yaxshi bilamiz. Lekin bu unga tatimaydi. Bu yerda shunga nozik ishorani sezish qiyin emas.
Sakkizinchi bandda yordan shikoyat kuchayib, u va’da berib, so’zida turmaganlikda qoralanadi. Avval va’da berib, so’ng unga vafo qilmaganiga sabab nima ekan — yo ahd — u paymonidan pushaymon qildimi:

So’ngra qilg’on va’dalarni barcha yolg’on ayladi,
YO magar ul ahd-u paymondin pushaymon ayladi.

Bu bandda ham yorni «shohim» deyish orqali shoira o’z hayotiy dardini kuylayotganini bildirib o’tgan:

Men qolib g’urbatda, shohim azmi javlon ayladi.

To’qqizinchi band hasbi hol ifodasi jihatidan ajralib turadi. Unda yettinchi banddagi yori vafot etib, davlatga ega bo’lishdan ma’shuqning vasli afzalligi g’oyasi kuchaytiriladi. Biroq bu yerda muallifning so’z nazokatiga qoyil qoladigan nuqtalar bor. Shoira misralarni marjondek tizar ekan, jumlalarni shunday tuzadiki, yuzaki qaraganda bir gap, zimdan e’tibor qilsangiz, boshqa gap chiqaveradi. Maqsad esa ana o’sha ishoralarda yashirin.

Bandning ikkinchi misrasida:

Yod aylab lablaring sahbosini, maxmurman, —

deyilgan. Demak, oshiq ma’shuq lablari mayi yodi bilangina mast¬ — shuni ham bir katta davlat, ya’ni baxt bilib yuribdi. El-ulus esa uni shu davlat bilan masrur, ya’ni xursand deb hisoblaydi. Holbuki, yorsiz kechayotgan saltanat saltanatmi:

El gumon aylarki, bu davlat bilan masrurman,
Aylamasman saltanatni yorsiz manzur man.

Muashsharning oxirgi — o’ninchi bandi, an’anaviy tarzda, mug’anniyga, ya’ni qo’shiqchi-sozandaga murojaat bilan boshlanadi. Xuddi g’azalning aksariyat hollarda oxirgi bayti ¬maqta’sida (ba’zan maqta’dan oldingi baytda) shoir o’z taxallusini qistirib o’tgani kabi, muallif Komila taxallusini ham tilga oladi. Shundan ma’lum bo’ladiki, bu asarini shoira Nodira yoki Maknuna emas, aynan Komila taxallusi bilan bitgan.
Bandning yana bir jihati shuki, unda yana charx timsoli eslanadi. Bu bandlar bandlarga ma’no-mantiq tarafidan uzviy bog’lanib turganidan dalolat beradi.

Banddagi uchinchi jihat — bu oh-nola chekish motivi kuchayganligida ko’rinadi. Aytiladiki, lirik qahramon kutilmaganda bir oh cheksa, charxning bori imorati kuyib, kul bo’ladi. Oh-nola chekish esa tasavvufiy adabiyotda ishqning komil bo’lganiga ishora hisoblanadi. Shuni bilganimiz uchun shoira asarda bekorga aynan Komila taxallusini tanlamagani ayonlashadi. Bu bilan lirik qahramon, ishqim komil bo’la boshladi, demoqchi. Bu fikrlarga ishonch hosil qilish uchun bandni yana bir qayta o’qish zarur:

Ey mug’anniy, nag’masoz et Komila guftoridin,
¬Kim kelur bo’yi vafo ushshoq aro ash’oridin,
Rishtayi jonimg’a payvand ayla sozing toridin,
Qilmasunmu nola, ayrildi vafolig’ yoridin,
Toshni suv qildi ta’siri fig’on-u zoridin,
Nogahon bir oh agar cheksa dili afgoridin,
Charx bunyodini xokistar qilur osoridin,
Bo’lmasun mahrum oshiq yorning diydoridin,
Hech kim, yo Rab, jahonda yoridin ayrilmasun,
Jondin ortuq, mehribon dildoridin ayrilmasun.

Ko’rib o’tilganidek, she’rda banddan bandga o’tilgani sayin oshiqaning ma’shuq sog’inchida chekayotgan dard-alamlari izhori kuchaygandan-kuchayib boraveradi. Eng muhimi, asarda hasbi hol
xususiyati bo’rtib turibdi. Ya’ni satrlar mag’zida aynan Nodiraning o’zini, uning Umarxon vafotidan keyin chekkan insoniy azob¬ iztiroblarini his etamiz. Asarning tarbiyaviy ahamiyati ham sadoqat, vafo g’oyasini kuchli targ’ib qilishidan kelib chiqadi. Bu asar bilan Abdulla Oripovning «Ayol» she’ri o’rtasidagi bog’liqlikni ham sezgan bo’lsangiz kerak. Ikkala asarda ham Sharq ayollariga xos umr yo’ldoshiga sadoqat ruhi ustun.

Nodira. Devon by Khurshid Davron on Scribd