Драматург Туроб Тўла қаламига мансуб “Нодирабегим” фожиаси маърифат ва жаҳолат ўртасидаги кураш акс эттирилган саҳна асари ҳисобланиб, “Дийдор” театр-студияси актёрлари томонидан янгича талқин этилган.Саҳналаштирувчи режиссёр Баҳодир Йўлдошев
Нодира — ХIХ асрнинг биринчи ярмида ижод қилган таниқли ўзбек шоираси. Унинг асл исми Моҳларойим бўлиб, Нодира — адабий тахаллуси. Бундан ташқари, Комила тахаллуси билан ҳам ўзбекча шеърлар битгани маълум. Форсий асарларини Макнуна тахаллуси билан ёзган. У ижод қилган даврда Қўқон адабий муҳитида ўзбек ва тожик тилларида бадиий асарлар яратиш қарийб тенг даражада эди. Нодира 1792-йили Андижонда таваллуд топган. Андижон ҳокими Раҳмонқул оталиқнинг қизи.
Нодирадан халқимизга икки девон қолди. Нисбатан тўла деб ҳисобланадиган туркий девонида 189 ғазал мавжуд. Улардан айримлари тожикча. Форсий шеърлари «Девони Макнуна»да жамланган. Шарқда соҳиби девон шоир бўлиш катта шараф ҳисобланган. Чунки девон тузиши учун шоир араб алифбосидаги барча ҳарфлар билан тугайдиган ғазаллар битган бўлиши керак. Нодира икки тилда ҳам ана шундай юксак даражага етган ижодкор эди. Шеърият мухлислари орасида шуҳрати баланд эди. Бу ҳақда унинг ўзи фахр билан:
Нодира, ҳар сўзки иншо айладим,
Айди анга аҳли даврон: «Марҳабо!»
деб ёзганида тамоман ҳақ эди. Чунки,мана, орадан бир ярим асрдан кўп вақт ўтган бўлишига қарамай, унинг шеърлари ўқилади, қўшиқ қилиб куйланади, ҳамон кишиларга маънавий-маърифий, бадиий¬ табъий лаззат улашади. Нодира ижоди ўзидан кейинги кўплаб шоирлар учун маҳорат мактаби бўлиб хизмат қилди. Зокиржон Фурқатнинг айрим шеърлари айнан ана шу шоира асарларига назира (ўхшатма) тарзида дунёга келган. ХХ асрда Нодира ҳақида драма саҳнага қўйилди, бадиий филм ишланди. Унинг номига санъат ва таълим масканлари, кўчалар қўйилган.
Шоир ва драматург Туроб Тўла 1918 йил 24 декабр куни Қозоғистон республикаси Чимкент вилоятига қарашли Турбат қишлоғида деҳқон оиласида туғилиб, болалар уйида тарбияланди. 1933—1941 йилларда Тошкент педагогика институтининг кечки бўлимида таҳсил олди. Шу билан бирга, «Ёш куч» журнали, «Ёш ленинчи» газеталарида ишлади. Сўнгра Ўзбекистон Давлат нашриётида муҳаррир, Ўзбекистон Радиосида бўлим бошқарувчиси, «Ўзбекфилм» киностудиясида адабий бўлим мудири, Республика киночилар уюшмаси котиби, Санъат ишлари бошқармасининг бошлиғи, Ҳамза номидаги Академик драма театри директори, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси қошидаги адабиёт тарғиботи марказининг раҳбари каби бир қанча масъул лавозимларда фаоллик кўрсатди.
Туроб Тўла шеър ёзишни 1934 йиллардан бошлаган. 1939 йилда унинг биринчи шеърлар тўплами босилган. Унинг «Бахт тонготари» (1948), «Сен ҳақингда», «Қанот қоқинг, қўшиқларим», «Камалак», «Нафосат» тўпламлари нашр этилган. Шоирнинг қўшиқ учун ёзилган ёқимли, жарангдор шеърлари замонамиз кишиларининг юрагига ҳамоҳангдир. У қўшиқчи шоир сифатида, айниқса, машҳур бўлган.
Бир қанча киноқиссалар, жумладан, «Раис», «Марғилонлик қиз», «Талант», «Мафтунингман», «Фурқат», «Шашмақом», «Тўққизинчи аср монологи», «Қаҳр» филмлари сценарийси Туроб Тўла қаламига мансубдир.
Туроб Тўла драматург сифатида ҳам машҳур бўлиб, унинг «Қирқ қиз», «Қизбулоқ», «Момо ер» (Ч. Айтматов асари асосида), «Нодирабегим», «Қаҳр» песалари республика театрларида саҳналаштирилган. Шунингдек, у «Зулматдан нур» (Ойбекнинг «Қутлуғ қон» романи асосида) операси ҳамда «Самарқанд афсонаси» балетининг либреттоларини ёзган.Туроб Тўла Шекспирнинг «Қийиқ қизнинг қуюлиши» комедияси, А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, Н.А. Некрасов, Т. Шевченко, А. Тўқай, С. Муқонов асарларини ўзбек тилига таржима қилган. У Ўзбекистон халқ шоири (1988). Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби (1967).
Туроб Тўла 1990 йил 20 март куни Тошкент шаҳрида оламдан ўтган.
ЙЎЛДОШЕВ Баҳодир Турсунович (1945.7.9, Каттақўрғон ш.) — режиссёр, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби (1979), Ўзбекистон халқ артисти (1995). Тошкент театр ва рассомлик санъати ин-тини тугатган (1970). Ҳамза театрида реж. ассистенти (1968—70), реж. (1970-74), бош режиссёр. (1974-84). 1984 йилдан Аброр Ҳидоятов номидаги драма театрининг бош режиссёри бўлиб ишлаган. Бугунги кунда «Дийдор» студиясининг бадиий раҳбари. Энг яхши спектакллари: «Рўйхатларда йўқ» (Б. Васильев), «Келинлар қўзғолони», «Фармонбиби аразлади» (С. Аҳмад), «Нодирабегим» (Т. Тўла), «Юлдузли тунлар» (П. Қодиров), «Зебуннисо» (Уйғун), «Майсаранинг иши» (Ҳамза), «Қора камар» (Ш. Холмирзаев), «Искандар» (А. Навоий), «Аршин мол олон» (У. Ҳожибеков),«Малика» (Фотима Галер), «Буюк ипак йўли» (М. Бафоев мусиқаси асосида),«Бухоройи шариф» (С. Айний асари асосида), «Тоға-жиянлар» (Р. Бобожон) ва б. Бир қанча бошқа театрларда ҳам спектакллар қўйган: Муқимий театрида «Нодирабегим», Лаос театрида «Келинлар қўзғолони», АҚШда «Дунё ёшлари», Конибодом театрида «Судхўрнинг ўлими», Сирдарё театрида «Дардимни кимга айтай», «Маъмура кампир», Самарқанд театрида «Нодирабегим»,«Чеча», «Буюк ипак йўли», Навоий театрида «Алишер Навоий» операси ва б. У, шунингдек, мамлакатнинг турли саналарига бағишланган байрам томошалари- ни саҳналаштирган: «Улуғбек юбилейи» (1994), «Наврўз» (1995), «Амир Темур юбилейи» (1996, Регистон), «Шарқ та роналари» (1997 йилдан 2013 йилгача) ва б. шулар жумласидан. Кинода актёр сифатида Олчинбек («Оловли йўллар»), Мухторов («Тоғдаги учрашув»), Шерзод («Олмос камар»), Собиров («Ошпаз») Акахон ( «Дев билан пакана») каби образлар яратган. Унинг спектакллари ҳар бир вокеанинг, эпизоднинг моҳиятини ифодалашга қодир саҳна воситаларига бойлиги б-н, тасвирий воситалар, мусиқа, пластиканинг мураккаб оҳангдошлиги б-н ажра- либ туради. Шунингдек, янги саҳна шаклларини топиш, давр мавзуси, ғоялари, характер, ўзбек театри анъаналарини унутмаган ҳолда жаҳон театри жараёни кенгликларига чиқишга интилиш, бугунги кун учун долзарб бўлган мавзуни ҳозиржавоблик б-н саҳнага олиб чиқиш Баҳодир Йўлдошев ижодига хос.
Nodira — XIX asrning birinchi yarmida ijod qilgan taniqli o‘zbek shoirasi. Uning asl ismi Mohlaroyim bo‘lib, Nodira — adabiy taxallusi. Bundan tashqari, Komila taxallusi bilan ham o‘zbekcha she’rlar bitgani ma’lum. Forsiy asarlarini Maknuna taxallusi bilan yozgan. U ijod qilgan davrda Qo‘qon adabiy muhitida o‘zbek va tojik tillarida badiiy asarlar yaratish qariyb teng darajada edi. Nodira 1792 yili Andijonda tavallud topgan. Andijon hokimi Rahmonqul otaliqning qizi.
Nodiradan xalqimizga ikki devon qoldi. Nisbatan to‘la deb hisoblanadigan turkiy devonida 189 g‘azal mavjud. Ulardan ayrimlari tojikcha. Forsiy she’rlari «Devoni Maknuna»da jamlangan. Sharqda sohibi devon shoir bo‘lish katta sharaf hisoblangan. Chunki devon tuzishi uchun shoir arab alifbosidagi barcha harflar bilan tugaydigan g‘azallar bitgan bo‘lishi kerak. Nodira ikki tilda ham ana shunday yuksak darajaga yetgan ijodkor edi. She’riyat muxlislari orasida shuhrati baland edi. Bu haqda uning o‘zi faxr bilan:
Nodira, har so‘zki insho ayladim,
Aydi anga ahli davron: «Marhabo!»
deb yozganida tamoman haq edi. Chunki,mana, oradan bir yarim asrdan ko‘p vaqt o‘tgan bo‘lishiga qaramay, uning she’rlari o‘qiladi, qo‘shiq qilib kuylanadi, hamon kishilarga ma’naviy-ma’rifiy, badiiy¬ tab’iy lazzat ulashadi. Nodira ijodi o‘zidan keyingi ko‘plab shoirlar uchun mahorat maktabi bo‘lib xizmat qildi. Zokirjon Furqatning ayrim she’rlari aynan ana shu shoira asarlariga nazira (o‘xshatma) tarzida dunyoga kelgan. XX asrda Nodira haqida drama sahnaga qo‘yildi, badiiy film ishlandi. Uning nomiga san’at va ta’lim maskanlari, ko‘chalar qo‘yilgan.
Shoir va dramaturg Turob To‘la 1918 yil 24 dekabr kuni Qozog‘iston respublikasi Chimkent viloyatiga qarashli Turbat qishlog‘ida dehqon oilasida tug‘ilib, bolalar uyida tarbiyalandi. 1933—1941 yillarda Toshkent pedagogika institutining kechki bo‘limida tahsil oldi. Shu bilan birga, «Yosh kuch» jurnali, «Yosh leninchi» gazetalarida ishladi. So‘ngra O‘zbekiston Davlat nashriyotida muharrir, O‘zbekiston Radiosida bo‘lim boshqaruvchisi, «O‘zbekfilm» kinostudiyasida adabiy bo‘lim mudiri, Respublika kinochilar uyushmasi kotibi, San’at ishlari boshqarmasining boshlig‘i, Hamza nomidagi Akademik drama teatri direktori, O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi qoshidagi adabiyot targ‘iboti markazining rahbari kabi bir qancha mas’ul lavozimlarda faollik ko‘rsatdi.
Turob To‘la she’r yozishni 1934 yillardan boshlagan. 1939 yilda uning birinchi she’rlar to‘plami bosilgan. Uning «Baxt tongotari» (1948), «Sen haqingda», «Qanot qoqing, qo‘shiqlarim», «Kamalak», «Nafosat» to‘plamlari nashr etilgan. Shoirning qo‘shiq uchun yozilgan yoqimli, jarangdor she’rlari zamonamiz kishilarining yuragiga hamohangdir. U qo‘shiqchi shoir sifatida, ayniqsa, mashhur bo‘lgan.
Bir qancha kinoqissalar, jumladan, «Rais», «Marg‘ilonlik qiz», «Talant», «Maftuningman», «Furqat», «Shashmaqom», «To‘qqizinchi asr monologi», «Qahr» filmlari ssenariysi Turob To‘la qalamiga mansubdir.
Turob To‘la dramaturg sifatida ham mashhur bo‘lib, uning «Qirq qiz», «Qizbuloq», «Momo yer» (Ch. Aytmatov asari asosida), «Nodirabegim», «Qahr» pesalari respublika teatrlarida sahnalashtirilgan. Shuningdek, u «Zulmatdan nur» (Oybekning «Qutlug‘ qon» romani asosida) operasi hamda «Samarqand afsonasi» baletining librettolarini yozgan.Turob To‘la Shekspirning «Qiyiq qizning quyulishi» komediyasi, A.S.Pushkin, M.Yu.Lermontov, N.A. Nekrasov, T. Shevchenko, A. To‘qay, S. Muqonov asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan. U O‘zbekiston xalq shoiri (1988). O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi (1967).
Turob To‘la 1990 yil 20 mart kuni Toshkent shahrida olamdan o‘tgan.
YO‘LDOSHЕV Bahodir Tursunovich (1945.7.9, Kattaqo‘rg‘on sh.) — rejissyor, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi (1979), O‘zbekiston xalq artisti (1995). Toshkent teatr va rassomlik san’ati in-tini tugatgan (1970). Hamza teatrida rej. assistenti (1968—70), rej. (1970 74), bosh rejissyor. (1974 84). 1984 yildan Abror Hidoyatov nomidagi drama teatrining bosh rejissyori bo‘lib ishlagan. Bugungi kunda «Diydor» studiyasining badiiy rahbari. Eng yaxshi spektakllari: «Ro‘yxatlarda yo‘q» (B. Vasilyev), «Kelinlar qo‘zg‘oloni», «Farmonbibi arazladi» (S. Ahmad), «Nodirabegim» (T. To‘la), «Yulduzli tunlar» (P. Qodirov), «Zebunniso» (Uyg‘un), «Maysaraning ishi» (Hamza), «Qora kamar» (Sh. Xolmirzayev), «Iskandar» (A. Navoiy), «Arshin mol olon» (U. Hojibekov),«Malika» (Fotima Galer), «Buyuk ipak yo‘li» (M. Bafoyev musiqasi asosida),«Buxoroyi sharif» (S. Ayniy asari asosida), «Tog‘a-jiyanlar» (R. Bobojon) va b. Bir qancha boshqa teatrlarda ham spektakllar qo‘ygan: Muqimiy teatrida «Nodirabegim», Laos teatrida «Kelinlar qo‘zg‘oloni», AQSHda «Dunyo yoshlari», Konibodom teatrida «Sudxo‘rning o‘limi», Sirdaryo teatrida «Dardimni kimga aytay», «Ma’mura kampir», Samarqand teatrida «Nodirabegim»,«Checha», «Buyuk ipak yo‘li», Navoiy teatrida «Alisher Navoiy» operasi va b. U, shuningdek, mamlakatning turli sanalariga bag‘ishlangan bayram tomoshalari- ni sahnalashtirgan: «Ulug‘bek yubileyi» (1994), «Navro‘z» (1995), «Amir Temur yubileyi» (1996, Registon), «Sharq ta ronalari» (1997 yildan 2013 yilgacha) va b. shular jumlasidan. Kinoda aktyor sifatida Olchinbek («Olovli yo‘llar»), Muxtorov («Tog‘dagi uchrashuv»), Sherzod («Olmos kamar»), Sobirov («Oshpaz») Akaxon ( «Dev bilan pakana») kabi obrazlar yaratgan. Uning spektakllari har bir vokeaning, epizodning mohiyatini ifodalashga qodir sahna vositalariga boyligi b-n, tasviriy vositalar, musiqa, plastikaning murakkab ohangdoshligi b-n ajra- lib turadi. Shuningdek, yangi sahna shakllarini topish, davr mavzusi, g‘oyalari, xarakter, o‘zbek teatri an’analarini unutmagan holda jahon teatri jarayoni kengliklariga chiqishga intilish, bugungi kun uchun dolzarb bo‘lgan mavzuni hozirjavoblik b-n sahnaga olib chiqish Bahodir Yo‘ldoshev ijodiga xos.
