Фридрих Шиллернинг драматургик фаолияти “Қароқчилар” романтик драмаси билан бошланади. Бу пайтда Шиллер ўн саккиз ёшда эди…

“ОЛМОН ШЕКСПИРИ”­
ЁХУД АБАДИЙЛИК ТИМСОЛИ
Ровияжон АБДУЛЛАЕВА — филология фанлари номзоди

Буюк немис шоири Фридрих Шиллер 1759 йил 10 ноябрда сартарош, ҳаммомчи, жарроҳ, табиб Каспар Шиллер хонадонида 7 йиллик уруш айни авжига чиққан пайтда “уруш фарзанди” бўлиб дунёга келади. Унга она қорнидаёқ ўғил бўлса, Фриц деб исм қўйишни ният қилишади. Бироқ, у Фридрих I га қарши жанг пайтида туғилгани учун (душманлигига қарамасдан), унга шу исмни қўядилар. Фрицнинг болалиги Лорхда ўтади. Ўқиш, ёзишни шу ерда ўрганади. Лорх диққатга сазовор тарихий обидаларга бой жой бўлиб, Фриц атроф-муҳитни, тарихий воқеликларни болалигидан шоирона идрок қила бошлайди. Ёшликдаги пишиб етилмаган хаёллари кейинчалик теранлашиб бориб, муҳит ва замон колорити унинг трагедия, драмаларида ўз аксини топади.

Фриц болалигидан лотин тили ва грек тилларидан бошланғич сабоқ олади. Саккиз ёшида эса Людвигсбургдаги мавқеи баланд лотин мактабига қабул қилинади. У ўн ёшга тўлмасданоқ Штутгартда давлат имтиҳонини муваффақиятли топшириб, лотин, грек ва қадимги яхудий тилларига ихтисослашган юқори синфга ўтказилади.

Фриц ўша пайтлардан жўшқин шеърлари билан атрофидагиларнинг эътиборини торта бошлайди.

Шиллерлар оиласи черковда ўтказиладиган фортепьяно концертлари, мусиқа назарияси бўйича маърузалар, адабиёт ҳақидаги суҳбатларда доим қатнашиб турарди. Бу бўлажак шоирнинг ижодий ўсишига ўз таъсирини кўрсатади. Кейинчалик Фриц черковнинг бундай тадбирларида ўз шеърлари билан фаол иштирок эта бошлайди, эътирофларга сазовор бўлади. Унинг шеърлари илк бор ўн етти ёшида “Оқшом”, “Швабия журнали”да эълон қилинади.

У Людвигсбургдаги мактабни битиргач, Карл Евгенийнинг “Карлсшуле” (“Қуллар плантацияси”) ҳарбий академиясида таҳсилни давом эттиради. Фрицнинг бу ерда француз тили, математикадан ўзлаштириши бироз сусайган бўлишига қарамай, грек тилини юқори даражада чуқур эгаллайди. Тарих, антик адабиёт, немис классик ёзувчиларининг асарлари, Шекспир ижоди, Клопшток ва Гёте асарлари билан яқиндан танишади. Эзоп масалларидан таржималар қилади.

Академияни тугатгач, Штутгарт гарнизонида полк врачи бўлиб ишлай бошлайди, адлия ва табобат илми билан шуғулланади. У бу фаолияти билан қаноатланиб қолмай, ўзини ҳамиша адабиёт дунёсига дахлдор сезади. Шиллер Шекспир ижодидан драматургияни ўрганган бўлса, Вольтер, Дидро, Руссо, Лессинг, Гёте асарлари унинг дунёқарашининг шаклланишига, бадиий тафаккурининг бойишига хизмат қилган. Айниқса Гёте билан дўстлашуви унинг ижодкорлик салоҳиятига катта таъсир кўрсатган.

Шиллернинг драматургик фаолияти “Қароқчилар” романтик драмаси билан бошланади. Бу пайтда Шиллер ўн саккиз ёшда эди. Асар 1782 йилда Маннҳайм театрида илк бор саҳна юзини кўради. Пъеса кейинроқ Париж театрида ҳам саҳналаштирилади. Шиллернинг “Генуяда Фиесконинг фитнаси” – биринчи тарихий драмаси эса “Қароқчилар”дек муваффақиятли чиқмайди. 1784 йилда “Луиза Миллер” драмаси нашр қилинади ва Франкфуртда театр директори Далберг таклифига кўра “Макр ва муҳаббат” номи билан саҳналаштирилади.

У 1790 йилда отасининг яқин биродарларидан бирининг қизи Шарлотта фон Ленгфельдга уйланади. Улар Карл, Эрнест, Каролина, Эмилия исмли тўрт фарзанд кўрадилар.

Шиллер “Musen-Almanach” журналини ташкил қилади. Ўша даврда шоирнинг “Шодликка”, “Горн садолари”, “Шундай ёқимлики”, “Пролог”, “Муҳаббат тантанаси”, “Қўшиқ қудрати”, “Ҳаёт поэзияси”, “Асоратдаги Пегас”, “Метафизик”, “Даҳо”, “Замин тақсимоти”, “Умид”, “Ҳеро ва Леандр”, “Қўлқоп”, “Рыцарь Тогенбург” сингари бетакрор шеърлари ва балладалари ёзилади. Германиядаги 30 йиллик уруш тафсилотлари ифодаланган “Валленштайн” трилогияси Ваймар театрида саҳналаштирилади. Пьесалари ўз даврида яратилган юксак асарлар бўлгани учун ҳам немис мунаққидлари Шиллерни “Олмон Шекспири” деб атайдилар.

Шиллер “Мария Стюарт” трагедиясини 1800 йилда ёзиб тугатади. Шекспирнинг “Макбет” трагедиясини немис тилига ўгиради. 1802 йилда “Орлеан қизи” трагедияси дунёга келади. Шундан сўнг драматургнинг “Мессиналик келин”, “Вильҳельм Телль” каби драмалари яратилади. Шиллер рус тарихидан олинган сохта шаҳзода Дмитрий тақдирини ёритишга киришади. Бироқ асарни тугатиш Шиллерга насиб этмади. Асарнинг биринчи пардасини тўла, иккинчи пардасининг уч кўринишинигина ёзишга улгурган адиб 1805 йилнинг 12 майида 45 ёшида вафот этади. Гёте бу драмани ниҳоясига етказишга уриниб кўради, бироқ кейинчалик ниятидан қайтади.

Шиллернинг шуҳрати Ўзбекистонга ўтган асрнинг бошларида етиб келди. Унинг асарларини Шамсиддин Шарафиддинов – Хуршид биринчилардан бўлиб ўзбек тилига ўгирди. 70-йилларда “Қароқчилар” драмаси Асқад Мухтор таржимасида ҳозирги Миллий Академик драма театри саҳнасида узоқ вақт ўйналди. Режиссёр Баҳодир Йўлдошев ва унинг авлоддош актёрлари номини элга танитган дастурий спектакль бўлиб жаранглади. 80-йилларга келиб, Шиллер адабий меросини ўрганишда Ўзбекистонда янги давр бошланди. Шоир ижоди бўйича изланиш ва таржималар қилиш изчил тус олди. Таржимон ва тадқиқотчиларнинг сафи кенгайди. Эркин Воҳидов, Омон Матжон, Муҳаммад Алилар томонидан унинг шеърлари ўзбек тилига таржима қилинди. Шоирнинг 250 йиллигига бағишлаб,”Жаҳон адабиёти” журналида бу таржималардан намуналар эълон қилинган.

Шиллер ижодининг ўрганилишини Ўзбекистонда 3 босқичга бўлиш мумкин. Биринчи босқич 1920–1950 йилларни ўз ичига олади. Бу даврда икки тенденция кўзга ташланади. Биринчиси, Шиллер асарларининг илк бор ўзбек тилига таржима қилиниши, саҳнага қўйилиши билан характерланади. Иккинчи босқич 1960–1990 йилларни қамраб олади. Мазкур босқичда Шиллернинг драматик, трагик ва поэтик асарлари таржима қилиниши билан ажралиб туради.

Учинчи босқич Мустақиллик даврига тўғри келади. Ўтмишда шоир ижодидан билвосита (рус, татар, озарбайжон) таржималар қилишга, асарларини саҳналаштиришга эътибор қаратилган бўлса, бу даврга келиб асл нусхадан таржима қилина бошланди. Драматург ижоди юзасидан маърузалар қилишга, илмий ва оммабоп характердаги мақолалар, рисола ва монографиялар яратишга эътибор қаратилди.

Шиллернинг маданий ҳаётимизга кириб келиш тарихи ўзбек профессионал театри ва драматургиясининг шаклланиш арафасига тўғри келади. “Макр ва муҳаббат” Ҳамза номидаги театр жамоасининг таклифига кўра, К. Яшин ва М. Ҳаким томонидан русча М. Михайлов вариантидан қайта таржима қилинган. Асар 1939 йилда лотин алифбосида нашр қилинган. 30-40 йиллар ўзбек театр тарихида Шекспир ва Шиллер даври бўлган. Халқ Шекспир ва Шиллер асарларини томоша қилиш учун театрларга интилган. Бугунги кунга қадар Шиллернинг “Қароқчилар”, “Макр ва муҳаббат”, “Мария Стюарт” сингари асарлари саҳналаштирилди. “Қароқчилар” ўзбек саҳнасида қарийб 100 йилга яқин вақт мобайнида яшаб келмоқда. Илк бор 1920 йилларнинг бошларида режиссёр Маннон Уйғур томонидан саҳнага қўйилан бўлса, 1955 йил режиссёр А. О. Гинзбург, 1974 йилда эса Б. Йўлдошев саҳналаштирган. Самарқанд давлат рус драма театрида “Орлеан қизи” драмаси асосида спектакль яратилди. 2009 йилнинг 27 сентябрида Тошкентдаги Гёте институти Немис академик айирбошлаш хизмати раҳбарлигида асарнинг янгича талқини немис тилида ўзбек саҳнасига чиқди. Спектакль ЎзДЖТУ талабалари томонидан “Илҳом” театрида немис тилида ижро этилди.

Шиллер жаҳон адабиётида ижтимоий-фалсафий ва бадиий-эстетик тафаккур камолотига улкан ҳисса қўшган сўз санъаткоридир. Нобель мукофоти совриндори Ҳ. Ҳессе Шиллер ижоди масаласида тўхталиб: “… инсон сифатида унинг руҳи ҳамда ҳаёти мен учун ғоятда ардоқли ва улуғ ҳодисадир”, деган эди. Айни чоғда айтмоқ жоизки, Шиллер ижодининг кўп қирралари ҳали очилмаган, унинг талайгина асарлари ўзбек тилига таржима қилинмаган. “Дон Карлос” пьесаси, “озодлик мадҳияси” бўлиб янграган “Вилҳельм Телль” драмаси, фалсафий ва лирик руҳ билан йўғрилган шеърияти, элегиялари, хатлари, бугунги кун ўқувчиси учун ниҳоятда муҳим бўлган эстетикага оид ишлари ўз тадқиқини кутмоқда.

Манба: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2013–11

Fridrix Shillerning dramaturgik faoliyati “Qaroqchilar” romantik dramasi bilan boshlanadi. Bu paytda Shiller oʻn sakkiz yoshda edi. Asar 1782 yilda Mannhaym teatrida ilk bor sahna yuzini koʻradi.

“OLMON SHEKSPIRI”­
YOXUD ABADIYLIK TIMSOLI
Roviyajon ABDULLAEVA — filologiya fanlari nomzodi

Buyuk nemis shoiri Fridrix Shiller 1759 yil 10 noyabrda sartarosh, hammomchi, jarroh, tabib Kaspar Shiller xonadonida 7 yillik urush ayni avjiga chiqqan paytda “urush farzandi” boʻlib dunyoga keladi. Unga ona qornidayoq oʻgʻil boʻlsa, Frits deb ism qoʻyishni niyat qilishadi. Biroq, u Fridrix I ga qarshi jang paytida tugʻilgani uchun (dushmanligiga qaramasdan), unga shu ismni qoʻyadilar. Fritsning bolaligi Lorxda oʻtadi. Oʻqish, yozishni shu yerda oʻrganadi. Lorx diqqatga sazovor tarixiy obidalarga boy joy boʻlib, Frits atrof-muhitni, tarixiy voqeliklarni bolaligidan shoirona idrok qila boshlaydi. Yoshlikdagi pishib yetilmagan xayollari keyinchalik teranlashib borib, muhit va zamon koloriti uning tragediya, dramalarida oʻz aksini topadi.

Frits bolaligidan lotin tili va grek tillaridan boshlangʻich saboq oladi. Sakkiz yoshida esa Lyudvigsburgdagi mavqei baland lotin maktabiga qabul qilinadi. U oʻn yoshga toʻlmasdanoq Shtutgartda davlat imtihonini muvaffaqiyatli topshirib, lotin, grek va qadimgi yaxudiy tillariga ixtisoslashgan yuqori sinfga oʻtkaziladi.

Frits oʻsha paytlardan joʻshqin sheʼrlari bilan atrofidagilarning eʼtiborini torta boshlaydi.

Shillerlar oilasi cherkovda oʻtkaziladigan fortepyano konsertlari, musiqa nazariyasi boʻyicha maʼruzalar, adabiyot haqidagi suhbatlarda doim qatnashib turardi. Bu boʻlajak shoirning ijodiy oʻsishiga oʻz taʼsirini koʻrsatadi. Keyinchalik Frits cherkovning bunday tadbirlarida oʻz sheʼrlari bilan faol ishtirok eta boshlaydi, eʼtiroflarga sazovor boʻladi. Uning sheʼrlari ilk bor oʻn yetti yoshida “Oqshom”, “Shvabiya jurnali”da eʼlon qilinadi.

U Lyudvigsburgdagi maktabni bitirgach, Karl Yevgeniyning “Karlsshule” (“Qullar plantatsiyasi”) harbiy akademiyasida tahsilni davom ettiradi. Fritsning bu yerda fransuz tili, matematikadan oʻzlashtirishi biroz susaygan boʻlishiga qaramay, grek tilini yuqori darajada chuqur egallaydi. Tarix, antik adabiyot, nemis klassik yozuvchilarining asarlari, Shekspir ijodi, Klopshtok va Gyote asarlari bilan yaqindan tanishadi. Ezop masallaridan tarjimalar qiladi.

Akademiyani tugatgach, Shtutgart garnizonida polk vrachi boʻlib ishlay boshlaydi, adliya va tabobat ilmi bilan shugʻullanadi. U bu faoliyati bilan qanoatlanib qolmay, oʻzini hamisha adabiyot dunyosiga daxldor sezadi. Shiller Shekspir ijodidan dramaturgiyani oʻrgangan boʻlsa, Volter, Didro, Russo, Lessing, Gyote asarlari uning dunyoqarashining shakllanishiga, badiiy tafakkurining boyishiga xizmat qilgan. Ayniqsa Gyote bilan doʻstlashuvi uning ijodkorlik salohiyatiga katta taʼsir koʻrsatgan.

Shillerning dramaturgik faoliyati “Qaroqchilar” romantik dramasi bilan boshlanadi. Bu paytda Shiller oʻn sakkiz yoshda edi. Asar 1782 yilda Mannhaym teatrida ilk bor sahna yuzini koʻradi. Pʼyesa keyinroq Parij teatrida ham sahnalashtiriladi. Shillerning “Genuyada Fiyeskoning fitnasi” – birinchi tarixiy dramasi esa “Qaroqchilar”dek muvaffaqiyatli chiqmaydi. 1784 yilda “Luiza Miller” dramasi nashr qilinadi va Frankfurtda teatr direktori Dalberg taklifiga koʻra “Makr va muhabbat” nomi bilan sahnalashtiriladi.

U 1790 yilda otasining yaqin birodarlaridan birining qizi Sharlotta fon Lengfeldga uylanadi. Ular Karl, Ernest, Karolina, Emiliya ismli toʻrt farzand koʻradilar.

Shiller “Musen-Almanach” jurnalini tashkil qiladi. Oʻsha davrda shoirning “Shodlikka”, “Gorn sadolari”, “Shunday yoqimliki”, “Prolog”, “Muhabbat tantanasi”, “Qoʻshiq qudrati”, “Hayot poeziyasi”, “Asoratdagi Pegas”, “Metafizik”, “Daho”, “Zamin taqsimoti”, “Umid”, “Hero va Leandr”, “Qoʻlqop”, “Riʼsar Togenburg” singari betakror sheʼrlari va balladalari yoziladi. Germaniyadagi 30 yillik urush tafsilotlari ifodalangan “Vallenshtayn” trilogiyasi Vaymar teatrida sahnalashtiriladi. Pyesalari oʻz davrida yaratilgan yuksak asarlar boʻlgani uchun ham nemis munaqqidlari Shillerni “Olmon Shekspiri” deb ataydilar.

Shiller “Mariya Styuart” tragediyasini 1800 yilda yozib tugatadi. Shekspirning “Makbet” tragediyasini nemis tiliga oʻgiradi. 1802 yilda “Orlean qizi” tragediyasi dunyoga keladi. Shundan soʻng dramaturgning “Messinalik kelin”, “Vilhelm Tell” kabi dramalari yaratiladi. Shiller rus tarixidan olingan soxta shahzoda Dmitriy taqdirini yoritishga kirishadi. Biroq asarni tugatish Shillerga nasib etmadi. Asarning birinchi pardasini toʻla, ikkinchi pardasining uch koʻrinishinigina yozishga ulgurgan adib 1805 yilning 12 mayida 45 yoshida vafot etadi. Gyote bu dramani nihoyasiga yetkazishga urinib koʻradi, biroq keyinchalik niyatidan qaytadi.

Shillerning shuhrati Oʻzbekistonga oʻtgan asrning boshlarida yetib keldi. Uning asarlarini Shamsiddin Sharafiddinov – Xurshid birinchilardan boʻlib oʻzbek tiliga oʻgirdi. 70-yillarda “Qaroqchilar” dramasi Asqad Muxtor tarjimasida hozirgi Milliy Akademik drama teatri sahnasida uzoq vaqt oʻynaldi. Rejissyor Bahodir Yoʻldoshev va uning avloddosh aktyorlari nomini elga tanitgan dasturiy spektakl boʻlib jarangladi. 80-yillarga kelib, Shiller adabiy merosini oʻrganishda Oʻzbekistonda yangi davr boshlandi. Shoir ijodi boʻyicha izlanish va tarjimalar qilish izchil tus oldi. Tarjimon va tadqiqotchilarning safi kengaydi. Erkin Vohidov, Omon Matjon, Muhammad Alilar tomonidan uning sheʼrlari oʻzbek tiliga tarjima qilindi. Shoirning 250 yilligiga bagʻishlab,”Jahon adabiyoti” jurnalida bu tarjimalardan namunalar eʼlon qilingan.

Shiller ijodining oʻrganilishini Oʻzbekistonda 3 bosqichga boʻlish mumkin. Birinchi bosqich 1920–1950 yillarni oʻz ichiga oladi. Bu davrda ikki tendensiya koʻzga tashlanadi. Birinchisi, Shiller asarlarining ilk bor oʻzbek tiliga tarjima qilinishi, sahnaga qoʻyilishi bilan xarakterlanadi. Ikkinchi bosqich 1960–1990 yillarni qamrab oladi. Mazkur bosqichda Shillerning dramatik, tragik va poetik asarlari tarjima qilinishi bilan ajralib turadi.

Uchinchi bosqich Mustaqillik davriga toʻgʻri keladi. Oʻtmishda shoir ijodidan bilvosita (rus, tatar, ozarbayjon) tarjimalar qilishga, asarlarini sahnalashtirishga eʼtibor qaratilgan boʻlsa, bu davrga kelib asl nusxadan tarjima qilina boshlandi. Dramaturg ijodi yuzasidan maʼruzalar qilishga, ilmiy va ommabop xarakterdagi maqolalar, risola va monografiyalar yaratishga eʼtibor qaratildi.

Shillerning madaniy hayotimizga kirib kelish tarixi oʻzbek professional teatri va dramaturgiyasining shakllanish arafasiga toʻgʻri keladi. “Makr va muhabbat” Hamza nomidagi teatr jamoasining taklifiga koʻra, K. Yashin va M. Hakim tomonidan ruscha M. Mixaylov variantidan qayta tarjima qilingan. Asar 1939 yilda lotin alifbosida nashr qilingan. 30-40 yillar oʻzbek teatr tarixida Shekspir va Shiller davri boʻlgan. Xalq Shekspir va Shiller asarlarini tomosha qilish uchun teatrlarga intilgan. Bugungi kunga qadar Shillerning “Qaroqchilar”, “Makr va muhabbat”, “Mariya Styuart” singari asarlari sahnalashtirildi. “Qaroqchilar” oʻzbek sahnasida qariyb 100 yilga yaqin vaqt mobaynida yashab kelmoqda. Ilk bor 1920 yillarning boshlarida rejissyor Mannon Uygʻur tomonidan sahnaga qoʻyilan boʻlsa, 1955 yil rejissyor A. O. Ginzburg, 1974 yilda esa B. Yoʻldoshev sahnalashtirgan. Samarqand davlat rus drama teatrida “Orlean qizi” dramasi asosida spektakl yaratildi. 2009 yilning 27 sentyabrida Toshkentdagi Gyote instituti Nemis akademik ayirboshlash xizmati rahbarligida asarning yangicha talqini nemis tilida oʻzbek sahnasiga chiqdi. Spektakl OʻzDJTU talabalari tomonidan “Ilhom” teatrida nemis tilida ijro etildi.

Shiller jahon adabiyotida ijtimoiy-falsafiy va badiiy-estetik tafakkur kamolotiga ulkan hissa qoʻshgan soʻz sanʼatkoridir. Nobel mukofoti sovrindori H. Hesse Shiller ijodi masalasida toʻxtalib: “… inson sifatida uning ruhi hamda hayoti men uchun gʻoyatda ardoqli va ulugʻ hodisadir”, degan edi. Ayni chogʻda aytmoq joizki, Shiller ijodining koʻp qirralari hali ochilmagan, uning talaygina asarlari oʻzbek tiliga tarjima qilinmagan. “Don Karlos” pyesasi, “ozodlik madhiyasi” boʻlib yangragan “Vilhelm Tell” dramasi, falsafiy va lirik ruh bilan yoʻgʻrilgan sheʼriyati, elegiyalari, xatlari, bugungi kun oʻquvchisi uchun nihoyatda muhim boʻlgan estetikaga oid ishlari oʻz tadqiqini kutmoqda.

Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2013–11