1786 йил қиш оқшомларининг бирида Вена шаҳри чеккасидаги мўъжазгина ёғоч уйда графиня Туннинг собиқ ошпази – кўзи ожиз қари чол жон бермоқда эди. Сирасини айтганда, бу кулбани уй деб бўлмас, балки боғ адоғидаги шалвираган қоровулхона эди. Боғ эса қуриган ва чириган шох-шаббага тўла, ҳар бир қадамдан сўнг улар қасир-қусур қилар, шунда занжирбанд кўппак ўз инида ғингший бошларди. У ҳам хўжайинига ўхшаб қариган, шу боис вовуллашга-да мадори йўқ эди.

КОНСТАНТИН ПАУСТОВСКИЙ
ҲИКОЯЛАР
Аслиятдан Жўра ФОЗИЛ таржималари

Константин Паустовский (1892-1968; Россия) — рус ёзувчиси. Дастлаб Киев университетининг табиий-тарих факултети (1911—13), кейин Москва университетининг юридик факултетида ўқиган.«Романтиклар» илк романи 1916—23 йилларда ёзилган. 1935 йилда нашр этилган бу романда, «Товланган булутлар» (1929) романида бўлганидек, Паустовский насринингўзига хос хусусияглари — кишилардаги эз-гулик туйғуларига, мардлик, дустлик, олижаноблик цингари фазилатларга эътибор сезилиб туради.«Жазава» (1925), «Мустамлака моллари учун ёрлиқлар» (1928), «Қора денгиз» цингари дастлабки ҳикоя ва қиссаларида олис юртлар ҳақидаги орзу-армон туйғулари, бу юртларга қилинган саёхат таассуротлари, учрашиш за видолашув мавзулари устуворлик қилади.Романтик руҳдаги «Қорабўғоз» (1932), «Колхида» (1934) ва «Шимол қиссаси» (1938) қиссалари ҳамда кўплаб ҳикояларида рус тарихига мурожаат этиб, кишилардаги юксак инсоний хислатларни тасвирлашга алоҳида эътибор берган.Паустовский 30-йилларнинг 2-ярмидан бошлаб санъаткорлар ҳаёти ва ижодий меҳнатига бағишланган асарлар («Орест Кипренский», «Исаак Левитан», 1937; «Тарас Шевченко», 1939; «Ўрмонлар қиссаси», 1949; «Олтин гул», 1956) ёзишга киришди. Ёзувчи урушдан кейинги даврда ўз ҳаёти воқеа ва ҳодисалари билан тўйинган «Ҳаёт ҳақида қисса» эпопеясини яратди (1-қисм — «Йироқ йиллар», 1945; 2-қисм —«Серташвиш ёшлик», 1955; 3-қисм — «Нотаниш асрнинг муқаддимаси», 1957; 4-қисм — «Катта умидлар даври», 1959; 5-қисм — «Жанубга интилиш», 1960; 6-қисм — «Дарбадарлик китоби», 1963). Паустовский бу сўнгги асарида 20-асрнинг долғали йилларидаги Россия ҳаётини бадиий мужассамлантириб берган.Паустовскийнинг нозик туйғу ва кечинмалар билан йўғрилган асарлари ўзбек адабиётида лирик насрнинг шаклланишига таъсир кўрсатган. «Йироқ йўллар» ва «Олтин гул» қиссалари ҳамда бир қанча ҳикоялари ўзбек тилига таржима қилинган.

ҚАРИ ОШПАЗ

1786 йил қиш оқшомларининг бирида Вена шаҳри чеккасидаги мўъжазгина ёғоч уйда графиня Туннинг собиқ ошпази – кўзи ожиз қари чол жон бермоқда эди. Сирасини айтганда, бу кулбани уй деб бўлмас, балки боғ адоғидаги шалвираган қоровулхона эди. Боғ эса қуриган ва чириган шох-шаббага тўла, ҳар бир қадамдан сўнг улар қасир-қусур қилар, шунда занжирбанд кўппак ўз инида ғингший бошларди. У ҳам хўжайинига ўхшаб қариган, шу боис вовуллашга-да мадори йўқ эди.
Бундан бир неча йил муқаддам ошпаз печлар иссиғидан кўр бўлиб қолганди. Графинянинг иш бошқарувчиси ўшанда уни қоровулхонага жойлаштирган, вақт-вақти билан бир танга-ярим танга бериб турарди.
Ошпаз ўн саккиз яшар қизи Мария билан бирга яшарди. Қоровулхонанинг бор-йўқ анжоми, зеб-зийнати – каравот, чўлтоқ ўриндиқлар, эски стол, дарз кетган чинни идишлар ва ниҳоят, Мариянинг яккаю ягона бойлиги бўлмиш клавесин1дан иборат эди.
Клавесин шу қадар эски эдики, торлари ҳap қанақа товушга жавобан узоқ вақт акс садо бериб турар, ошпаз ҳазиллашиб уни, “қоровул” деб атарди. Уйга ким қадам ранжида қилмасин, клавесин уни титроқ, қаримсиқ нола билан қаршиларди.
Мария жон бераётган дадасини ювинтириб, тоза кўйлак кийгизгач, чол шундай деди:
– Руҳонийлару роҳибларни ҳеч қачон жиним суйган эмас. Уларга тавба-тазарру қилгим келмайди. Лекин шунга қарамай, ўлимим олдидан виждоним пок бўлишини истайман.
– Нима қилай, бўлмаса? – сўради Мария қўрқа-писа.
– Кўчага чиққин-да, дуч келган кишидан уйга кириб, жон бераётган одамнинг тавбасига қулоқ тутишни илтимос қил. Сенга ҳеч ким йўқ демайди.
– Кўчамиз шунақанги кимсасиз, ҳувиллаганки… – шивирлади Мария ва рўмолини ёпиниб, чиқиб кетди.
У боғдан чопқиллаб ўтиб, занг босган даричани зўрғa очди-ю, тўхтаб қолди. Кўча бўм-бўш эди. Шамол хазонларни чирпирак қилиб учирар, зим-зиё осмондан совуқ ёмғир томчиларди.
Мария узоқ кутди. Овозларга қулоқ тутди. Ниҳоят, девор ёнида кимдир хиргойи қилиб келаётгандай туюлди. Қиз унинг истиқболига бир неча қадам ташлади-да, ҳалиги киши билан тўқнашиб, чинқириб юборди. Киши тўхтаб қолди ва:
– Ким бор бу ерда? – дея сўради.
Мария унинг қўлидан маҳкам ушлаб олди-да, титроқ товуш билан дадасининг илтимосини айтди.
– Яхши, – деди нотаниш киши хотиржамгина. – Мен руҳоний эмасман, лекин бунинг аҳамияти йўқ. Юринг.
Улар уйга кирдилар. Мария шам ёруғида ўзи бошлаб келган ушоққина, ориқ кишини яхшироқ кўриб олди. Нотаниш кимса ҳўл ёмғирпўшини ўриндиққа ташлади. У ғоят оддий ва камтарона кийинган, қора камзулининг биллур тугмали ёқасида шам нури ўйнарди.
Тунги меҳмон ҳали жуда ёш йигит эди. Бошини худди ёш болалардай қимирлатиб, упаланган ясама сочини тўғрилаб қўйди. Сўнгра курсичани каравотга яқин суриб, ўтирди-да, жон бераётган банданинг юзига диққат билан разм солди.
– Гапираверинг! – деди у. – Мен руҳоний эмасман, бироқ санъат ато этган ҳуқуқ туфайли балки сўнгги сонияларингизни енгиллаштирарман, балки қалбингизни oғиp ғамдан халос этарман.
– Мен бир умр, кўр бўлиб қолгунимгача меҳнат қилдим, – шивирлади қария ва нотаниш йигитнинг қўлидан ушлаб, ўзига тортди. – Меҳнат қиладиган кишиларнинг эса гуноҳ ишларга вақти қолмайди. Хотиним, унинг исми Марта эди, сил касалига чалингач, табиб қимматбаҳо дорилар ёзиб берди, уни қаймоқ, ҳap хил анвойи мевалар, қизил май билан парвариш қилишни буюрди. Ана шунда мен графиня Туннинг чинни идишлари орасидан кичкина олтин тақсимчани ўғирлаб олдим-да, бўлакларга бўлиб сотдим. Энди буларни эслаш, қизимдан яшириш жуда оғир. Уни бировнинг столидаги ҳатто ғуборга ҳам қўл теккизмасликка ўргатдим.
– Ўша воқеадан сўнг графинянинг хизматкорларидан бирортаси азият чекмадими? – сўради нотаниш йигит.
– Онт ичаман, жаноб, ҳеч ким азият чеккани йўқ, – деди чол ва йиғлаб юборди. – Менинг Мартамга олтин фойда қилмаслигини билганимда, ўғирлик қилармидим? Асло!
– Исмингиз нима? – сўради йигит.
– Иоганн Мейер, жаноб.
– Демак, бундай, Иоганн Мейер, – деди нотаниш йигит ва кафтини чолнинг сўқир кўзларига қўйди, – одамлар олдида гуноҳингиз йўқ. Бу гуноҳ ҳам, ўғирлик ҳам эмас, балки, севги йўлидаги қаҳрамонликдир.
– Омин! – шивирлади чол.
– Омин! – такрорлади тунги меҳмон. – Энди сўнгги истагингизни айтинг.
– Кимдир Марияга ғамхўрлик қилишини истардим.
– Буни мен ўз зиммамга оламан. Яна нима истайсиз?
Чол кутилмаганда жилмайди-ю, баланд овоз билан илтижо қилди:
– Мартани ёшликда учратганимда қандай бўлса, шундайлигича яна бир кўрсам эди. Қуёшни ва ана шу эски боғни баҳорда гуллаган пайтида кўрмоқчиман. Лекин бунинг иложи йўқ, жаноб. Аҳмоқона сўзларимдан хафа бўлманг. Касаллик бутунлай эсимни оғдириб қўйибди, афтидан.
– Яхши, – деди йигит ва ўрнидан турди. – Яхши.
Сўнг клавесин ёнига келиб курсичага ўтираркан, баланд овозда учинчи маротаба “яхши!” – деди ва бирданига қоровулхона шиддатли жарангга тўлди. Полга юзлаб биллур зўлдирчалар тўкилди гўё.
– Қулоқ солинглар, – деди нотаниш йигит. – Қулоқ тутинг ва тасаввур қилинг.
У клавесин чала бошлади. Кейинчалик Мария, йигитнинг бармоқлари теккан биринчи парда садо берган пайтда, унинг юзи қай тарздалигини анча вақтгача эслаб юрди. Шу сонияда йигитнинг пешонаси ҳаддан ташқари оқариб, кўзлари эса янада қорайиб кетди. Уларда шам нури ўйнарди.
Клавесин кўп йиллардан бери биринчи маротаба бор овози билан куйламоқда эди. Унинг садолари фақат қоровулхонани эмас, балки бутун боғни тўлдириб юборди. Қари кўппак уйчасидан чиқди. У бошини ёнбошига солинтириб, ҳушёр тортганича думини аста ликиллатарди. Ҳўл қор ёға бошлади. Кўппак эса қулоқларини силкитарди, холос.
– Мен кўряпман, жаноб! – деди чол ва каравотдан сал кўтарилди. – Марта билан учрашган кунни кўряпман. Ўшанда у уялганидан сут тўла кўзачани синдириб қўйганди. Бу воқеа қишда, тоғда юз берганди. Осмон кўм-кук шишадай мусаффо эди, Марта куларди. Ҳа, куларди, – такрорлади чол торлар садосига қулоқ тутар экан.
Нотаниш йигит зим-зиё деразага тикилганича ҳамон клавесин чаларди.
– Энди-чи, – сўради у, – бирор нимани кўряпсизми?
Чол жимгина қулоқ солар, ҳеч нима демасди.
– Наҳотки кўрмаётган бўлсангиз, – деди йигит чалишдан тўхтамай, – қоп-қора тун кўк тус олди, сўнгра ҳаво ранг бўлиб қолди ва илиқ нур энди юқоридан тушяпти. Дарахтларнинг эски шохчаларида оппоқ гуллар юз очяпти. Улар бу ердан катта капалакларга ўхшаб кўринсалар-да, менимча, бу – олма гуллари. Боз устига, лолага ҳам монанд. Сиз кўриб турибсиз, илиқ нур тош деворга тушди, уни қиздирди ва девордан буғ кўтариляпти. Эриган қорда бўккан мох қуриётган бўлиши керак. Осмон эса янада баландлашиб, тиниқлашиб, гўзаллашиб бораётир. Кўҳна Венамиз узра қушлар шимол томонга учиб кетишяпти.
– Мен ҳаммасини кўряпман! – дея қичқирди чол.
Клавесин педали ғижирлади ва куй тантанавор тус олди. Гўё клавесин эмас, юзлаб қувноқ овозлар куйларди.
– Йўқ, жаноб, – деди Мария, – бу гуллар лолага сираям ўхшамайди. Булар – олма дарахтлари, улар бир кечадаёқ гулга бурканди.
– Тўғри, – деди йигит, – булар олма дарахтлари, лекин гулларининг япроғи катта-катта.
– Деразани оч, Мария, – илтимос қилди чол.
Мария деразани очди. Хонага совуқ ҳаво ёпирилиб кирди. Нота-ниш киши секинлик билан клавесин чаларди.
Чол ёстиққа йиқилди. У оғир нафас олар, қўллари чойшаб устида ниманидир изларди. Мария дадаси томон отилди. Машшоқ чалишдан тўхтади. У ўз мусиқасидан ўзи сеҳрлангандай, клавесин олдида қимир этмай ўтирарди.
Мария қичқириб юборди. Мусиқачи ўрнидан туриб, каравот ёнига келди. Чол нафаси қисилиб шундай деди:
– Мен ҳаммасини, худди кўп йиллар аввалгидек жуда аниқ, равшан кўрдим. Лекин мен, сизнинг исмингизни билмай туриб, ўлишни истамайман. Исмингизни айтсангиз!
– Менинг исмим Вольфганг Амадей Моцарт, – деди йигит.
Мария ортига чекинди, тиззалари ерга теккудек бўлиб, буюк мусиқачига таъзим бажо келтирди.
У қад ростлаганда қариянинг жони узилганди. Дераза ортида тонг қизара бошлаган, ҳўл қор “гуллари” қўйнидаги боғ субҳидам нурларидан мунаввар эди.

ИНГЛИЗ УСТАРАСИ

Тун бўйи қор аралаш ёмғир ёғди. Шимол томондан эсган шамол маккажўхорининг ириган пояларида ҳуштак чалар, немислардан садо чиқмасди. Қирғоқ яқинида турган қирувчи кема онда-сонда тўпларидан Мариуполь томонга ўқ отиб қўярди. Шунда қора бир гулдирак чўлни ларзага солар, снарядлар бошингиз тепасида таранг тортилган бўз йиртилгандай товуш чиқариб, қоронғулик қаърига учишарди.
Ёмғир таъсирида ялтироқ бўлиб қолган каска кийган икки жангчи тонгда майор истиқомат қиладиган лойсувоқ уйга кекса, паст бўйли бир кишини олиб келишди. Унинг ҳўл катак камзули баданига ёпишиб қолган, оёқларида катта-катта лой бўлаклари осилиб ётарди.
Жангчилар майор олдидаги столга тинтув чоғида қариянинг ёнидан топилган буд-шуд нарсалар – паспорт, устара ва соқол қиришда ишлатиладиган чўткачани жимгина қўйдилар-да, чол жарликдаги қудуқ олдида қўлга олинганини айтдилар.
Қария сўроқ қилинди. У Мариуполь театри сартароши армани Аветис эканини айтди ва кейинчалик қўшни қисмларда ҳам узоқ вақт тилдан-тилга кўчиб юрган воқеани ҳикоя қилиб берди.
Сартарош немислар келгунча Мариуполдан қочиб кетишга улгурмади. У қўшниси – яҳудий аёлнинг икки ўғилчаси билан бирга театр елтўласига яширинди. Қўшни аёл бундан бир кун олдин нон олиб келиш учун шаҳарга кетгани кўйи қайтиб келмади. Афтидан, у бомбардимон пайтида ҳалок бўлганди.
Сартарош ертўлада болакайлар билан бир кеча-кундуздан кўпроқ вақтни ўтказди. Болалар бир-бирларининг пинжларига тиқилиб ўтиришар, ухлашмас, нуқул нимагадир қулоқ тутишарди. Тунда болаларнинг кичкинаси баралла йиғлаб юборди. Сартарош унга дўқ-пўписа қилганди, болакай жимиб қолди. Шунда сартарош камзули чўнтагидан илиқ сувли шишани олиб, болага ичирмоқчи бўлди, лекин у ичмади, лабини четга бурди. Сартарош болакайнинг иягидан ушлади – унинг юзи ҳўл, иссиқ эди – ва зўрлаб сув ичирди. Бола ҳиқиллаб, ютоқиб ичар, лойқа сув билан қўшиб кўз ёшларини ҳам ютмоқда эди.
Иккинчи кеча-кундуз деганда немис ефрейтори ҳамда икки аскар болалар ва чолни ертўладан чиқариб олдилар-да, ўз бошлиқлари – лейтенант Фридрих Кольберг ҳузурига олиб келдилар.
Лейтенант тиш врачи ташлаб кетган хонадонда яшарди. Қўпориб олинган ойна ромлари тахта билан бекитилган, хоналар қоронғу, совуқ – Азов денгизи устидан рутубатли бўрон ўтмоқда эди.
– Қанақа томоша бу ўзи?
– Уч жуҳудни тутиб олдик, жаноб лейтенант! – ахборот берди ефрейтор.
– Ёлғоннинг нима ҳожати бор, – деди лейтенант мулойимлик билан. – Болакайлар жуҳуд, тўғри, лекин мана бу қари майиб бориб турган грек, эллинларнинг буюк авлоди, полепонес маймуни, гаров ўйнайман. Нима дединг! Сен арманимисан? Менга буни нима билан исбот этасан, ириган мол гўшти?
Сартарош индамади. Лейтенант этигининг учи билан зарҳал ромнинг охирги бўлагини печкага тиқди ва асирларни қўшни бўш хонадонга олиб боришни буюрди. Кечга томон лейтенант дўсти, хўппасемиз учувчи Эрли билан шу ерга келди. Улар қоғозга ўроғлиқ иккита катта шиша олиб келишганди.
– Устара ёнингдами, – сўради лейтенант сартарошдан. – Шунақами? Ундай бўлса, бу фариштасурат жуҳудваччаларнинг бошларини тарашлаб қўй!
– Нима кераги бор, Фри? – эринчоқлик билан сўради учувчи.
– Болакайлар жуда чиройли, – деди лейтенант. – Шундай эмасми? Мен
уларнинг чиройини бироз бузмоқчиман. Ана шунда уларга камроқ ачинамиз.
Сартарош болаларнинг сочини тап-тақир қилиб олди. Улар бошларини эгганча йиғлаб ўтиришар, сартарош эса кулимсираб қўярди. Доимо бошига бахтсизлик тушса, у шунақа қийшиқ жилмаярди. Бу жилмайиш Кольбергни алдади, – лейтенант ўзининг беозор ҳазили қари арманини завқлантиряпти деб ўйлади. Лейтенант ўғилчаларни стол атрофига ўтқазди, шишанинг оғзини очди ва тўрт стаканни тўлдириб арақ қуйди.
– Сенга арақ бермайман, Ахиллес, – деди у сартарошга, – кечқурун соқолимни қиришингга тўғри келади. Сизларнинг гўзал жононларингизникига меҳмонга бормоқчиман.
Лейтенант болакайларнинг тишларини куч билан очиб, ҳар қайсисининг оғзига бир стакандан арақ қуйди. Болакайларнинг афтлари буришар, нафаслари тиқилар, кўзларидан ёш оқарди. Кольберг стаканни учувчи билан уриштириб, арақни ичди ва шундай деди:
– Мен доимо юмшоқ усулларнинг тарафдори эдим, Эрли.
– Сенга, ахир, бекорга ажойиб Шиллеримизнинг номини беришмаганда, – жавоб берди учувчи, – ҳозир улар рақс туша бошлашади.
– Бўлмасам-чи!
Лейтенант болаларнинг оғзига яна бир стакандан арақ қўйди. Болакайлар ўзларини ҳимоя қилишди, лекин лейтенант ва учувчи қўлларини қисиб, арақни секин-аста қуйиб, бояқишлар охиригача ичишини кузатишар, қийқириб туришарди:
– Хўш! Ана шундай! Ширинми? Қани, яна бир марта! Жуда зўр!
Болаларнинг кичиги қайт қила бошлади. Унинг кўзлари қизариб кетганди. У ўриндиқдан сирғалиб тушди-ю, ерга ётди. Учувчи унинг қўлтиғидан ушлаб, ўтирғизиб қўйди ва оғзига яна бир стакан арақ қуйди. Шунда болаларнинг каттаси биринчи марта чинқириб юборди. У қулоқни тешгудек қичқирар, қўрқувдан дум-думалоқ бўлиб қолган кўзларини лейтенантдан узмасди.
– Жим бўл, итвачча! – бақирди лейтенант.
У болалардан каттасининг бошини орқага ташлаб, шишадан тўппа- тўғри оғзига арақ қуйди. Бола ўриндиқдан қулаб тушди, девор томонга эмаклаб кетди. У эшикни ахтарар, афтидан кўр бўлиб қолганди, шунинг учун боши билан кесакига урилди, оҳ тортди ва жимиб қолди…
– Кечга томон, – деди сартарош бўғилиб, – болакайларнинг иккаласи ҳам ўлди. Улар худди яшин ургандек қоп-қора, ғужанак бўлиб ётишарди.
– Кейин нима бўлди? – деди майор ва столда ётган буйруқни ёнига тортди. Қоғоз баланд овоз чиқариб шиғиллади. Майорнинг қўллари титрарди.
– Кейинми? – сўради сартарош – майлингиз – кейин лейтенант соқолини қириб қўйишимни буюрди. У маст эди, бўлмаса бундай аҳмоқликка бормасди. Учувчи кетди. Биз лейтенант билан унинг иситилган уйига бордик. У ойна олдига ўтирди. Темир шамдондаги шамни ёқдим-да, унинг юзини совунлай бошладим. Шамдонни ойна олдидаги ўриндиққа қўйдим. Сиз бунақа шамдонларни кўрган бўлишингиз керак: сочлари ёйилган аёл қўлида гул ушлаб турибди, шу гул косасига шам қўндирилган. Мен мағзавали чўткани лейтенантнинг кўзларига босдим. У қичқирди, лекин мен темир шамдонни олиб, бор кучим билан немиснинг чаккасига уришга улгурдим.
– Тил тортмай ўлдими? – сўради майор.
– Ҳа, тил тортмай ўлди. Кейин мен сизлар томонга ўтиб олиш учун икки кун йўл босдим.
Майор устарага нигоҳ ташлади.
– Нега устарага қараганингизни тушуниб турибман, – деди сартарош. – Сиз устарадан фойдаланса бўлмасмиди, демоқчисиз. Шундай қилсам маъқулроқ эди. Аммо биласизми, устарани кўзим қиймади. Бу эски инглиз устараси. Ўн йилдан бери шу билан ишлайман.
Майор ўрнидан туриб, сартарошга қўл узатди.
– Бу кишининг қорнини тўйғазинглар, – деди у жангчиларга, – ва қуруқ энгил-бош топиб беринглар.
Сартарош эшикка чиқди. Жангчилар уни дала ошхонаси томон олиб кетишди.
– Эҳ, оғайни, – деди жангчиларнинг бири ва қўлини сартарошнинг елкасига қўйди, – кўз ёшлари юракни ҳолсизлантиради. Бунинг устига, мўлжални ҳам кўриб бўлмайди. Уларни битта қўймай қириб ташлаш учун кўзларда нам бўлмаслиги керак. Тўғрими гапим?
Сартарош бош қимирлатиб унинг фикрига қўшилди.
Қирувчи кема тўплардан ўт очди. Қўрғошинранг сув тўлқинланди, қорайди, лекин шу оннинг ўзида осмон акси – туманли яшил рангига қайтди.

1941 йил

ҚОР ОСТИДАГИ ВОДИЙ

Кечга томон ёға бошлаган қор қоронғу тушгунча чор-атрофни оқартириб юборди.
Уммон узун тўлқинларни қумлоқ соҳилга ҳайдар, улар ойлар, йиллар ҳормай-толмай шовқин солишар, бунга кўникиб кетган Аллан ҳеч нарса сезмасди. Қайтанга атрофдаги сукунат уни ҳайратлантирар, бу жимжитлик қор билан бирга ёққандек эди гўё.
Совуқ қор ва шам акси тушган деразанинг қора ойналари. Афтидан, бу шамчироқ тўлқинлар балиқчиларнинг оғир кемасини чайқатиб ўйнаётган уммондан кўзга ташланиб турса керак. Балиқчилар ана шу мўъжазгина нурга тикилиб, қайнаб турган қозон, иссиққина тўшак тўғрисида хаёл суришарди.
Аллан заҳарханда қилди. Азал-азалдан инсон ўз-ўзини алдаб келади, унинг орзу-умидлари мудом ана шунақа содда, гўл! Ана шу балиқчилар амаллаб қирғоққа чиқиб олиб, унинг уйига келишса, кўрардик, ўшанда уларнинг аҳволини! Хўш, улар бу ерда нимани кўришарди? Бўм-бўш хона, шамчироқ, аскарий чорпоя, ўчоқда совуб қолган кулни, албатта. Ва йиртиқ шол рўмолга ўралган, совуқ қотган, ғамгинлигидан ҳатто оғиз ҳам очолмайдиган Алланни кўришарди. У ҳаммадан ҳам ғариб, сўққабош эди. Ҳатто, кулда ғимирлаб юрган сичқон ҳам ундан бахтлироқ. У кулранг ва қувноқ сичқон, Аллан бўлса, ҳозир кенгликларида ана шу узундан-узоқ қиш бошланаётган, Америка аталмиш улкан мамлакатнинг буюк ва ҳеч кимга кераги бўлмаган шоири.
Одамлар бахт ҳақида хаёл суришни яхши кўрадилар. Лекин ҳеч ким билмайдики, энг катта бахт – бу сени тушунишларида. Унга шон-шуҳрат ҳам, орому эътибор ҳам керак эмасди. У фақатгина бир нарсани – атрофидаги кишилар ўзидаги тасаввурот олами, хурсанд қила олиш қобилияти икки-уч кишига эмас, балки неча минглаб кишиларга етишини англашларини истарди.
Унинг тўхтовсиз, ҳар доим инъом этгиси келарди. Ва қанчалик кўп инъом этса, шунчалик бойиб борарди.
У чорраҳа олдидаги харсангтошга ўтириб олиб, ҳабаш болакайга ўзининг янги режаларини айтиб бера оларди. Бу ният эртакка шунчалар ўхшардики, ҳикоя қилаётиб, ҳайронликдан Алланнинг ўзи ҳам кулиб юборарди. Ҳабаш болакай ҳам хохолар ва қора қўлчалари билан сонларини шапатиларди.
У извошда тасодифан ёнида ўтириб қолган йўловчи аёлга ҳозирнинг ўзида, қўққисдан бошланган муҳаббатини изҳор эта олар, бу севгининг интиҳоси ҳам жуда яқин, ҳамроҳ аёл тушиб қоладиган биринчи бекатгача эди. Лекин шу билан бирга, бу севгининг поёни йўқлигини Аллан биларди. Чунки хотира бор ва у тинчлик бермайди.
Аллан бу учрашувни шунчалар аниқ тасаввур этардики, гўё ҳозироқ столга ўтириб, ёзиши керак. Навжувон аёлнинг йўл чарчоғи акс этган чеҳраси, хира тортган сув узра чағалай чинқириғи, отлар пишқириши, ғилдирак остида қум ғичир-ғичири ва ўзининг бир неча оғиз сўзидан кейин чор атроф-борлиқнинг аллақандай мўъжиза туфайли гулга бурканиши…
Аёл бошини кўтаради, табассум қилади ва Аллан унинг юзида ҳуркак бир ибо, тараддудланиш ифодасини кўради. Бу одам ким бўлдийкин? Ўша биз жимгина хаёл сурадиган, лекин борлигига ўзимиз ҳам ишонмайдиган мамлакатдан келган меҳмонмикан? Ёинки, телбами?
Нега қуёш шалаббо булутлар қатини йиртиб юборди ва денгиз мавжи титиб ташланган қордек ярқираб, кўзни қамаштиради? Нега извошчи севги ҳақида бир сўз демай, қалби оромини ўғирлаган маҳваш ҳақида куйлай бошлади? Нега олис тепаликлардан ўрмон шовуллаши эшитилиб, битта-яримта ёмғир томчилари извош ёпинчиғига қаттиқ урилади? Нега камалак чегара тўсинидай бўлиб текислик узра тўнтарилиб тушди. Нима бунчалар ғўнғиллаётир. Наҳот, дераза ортидан тиллақўнғиз учиб ўтган бўлса?
Нега йўловчи аёлнинг қўллари титраб, дудоқлари пичирламоқчи бўладилар: “Кимсиз ўзи? Менга бу ҳақда гапирмаслигингиз керак эди”.
Аллан биладики, аёл ҳақ, у йиллар ёритиб турган ҳаёт оқимини вайрон этди, бундан буён унинг йўл-йўл гулдор қоғоз ёпиштирилган хонаси, эрининг овози, қаҳва янчгич тарақлаши, боодоб, батартиб меҳмонлар – буларнинг ҳаммаси ташвишларга тўла одатдаги кун сингари ўлик ва зерикарли бўлиб қолади.
“Мени модабозлик ёки баччабозликда айблашлари мумкин”, – ўйлади Аллан.
Хўп, яхши. Бошқа воқеани, Морристондаги касалхонани эслайлик. Ёнидаги каравотда дарахт кесувчи ҳаёт билан видолашмоқда, уни қарағай босиб тушган, чолнинг ўлимдан ўзга чораси қолмаганди.
Ва албатта, у ўлди. Лекин кечаси, ўлимидан икки соат олдин, у кўзларини очиб, Алландан сўради:
– Қўшни! Ҳой, қўшни! Сиз ўрмон нима эканини биласизми?
– Биламан, – жавоб қайтарди Аллан бироз ўйлаб тургач. – Бу, агар бир хил баландликдан назар ташланса, уммондан фарқ қилмайди. Ўрмон шовқин солади, чайқалади ва қуёш худди тубсиз жарга ботгандек, япроқлар қўйнига яширинади. Агар қуш бошингиз тепасида беш маротаба қичқирса, билингки, шу атрофда, беш чақирим нарида қадимий хазина кўмиб қўйилган.
Темир қопланган бу сандиқни ахтариб топиб, қумдан қазиб олишдан осони йўқ. Уни синдирганингиздан сўнг, сиз у ердан олтин тангалар эмас, қизингизнинг никоҳ кечаси киядиган кўйлагини топиб оласиз. Янглишмасам, унинг исми Чармен, шундайми?
– Ҳа, – деди дарахт кесувчи, – унинг исми Чармен.
– Сиз айиқ билан юзма-юз бўлганмисиз, – сўради Аллан.
– Бўлмасам-чи! – деди дарахт кесувчи. – У ўзининг яшил дийдалари билан менга узоқ тикилди, сўнг бир-биримизга кўз қисишдик-да ўз йўлимизга кетдик. Биз ўрмон сокинларимиз, сану манга бориб ўтиришимизнинг ҳожати йўқ. – Чармен бўлса, – кутилмаганда қўшиб қўйди дарахт кесувчи, – эндигина ўн тўққизга кирди. Мен унга тезда тузалиб кетаман, деб ёзиб юбордим. Уни қандай юпатиш мумкин эди? Фақатгина ёлғон билан.
– Биласизми, – деди Аллан, – кўзингизни юмиб, чуқурроқ нафас олиб, хаёлан Чарменни чорласангиз кифоя, ҳаммаси истаганингиздек бўлади. Ҳаракат қилиб кўринг! Қани, бўлинг! Шамол ҳар доим кечга томон пасайиб, қуёш кулбангиз узра қарағайларни ёритади. Кўнглингизга сиққанича осмонга тикилаверинг. Лекин сиз қуш йўқотган патдек якка-ёлғиз булутдан бўлак нарсани кўрмайсиз.
Ҳа, бошқа ҳеч нарса кўринмайди. Сиз қоронғилик қуюқлашишини, унинг қўйнида юлдузлар милдир-милдирини кўришга интиқсиз. Бу – кечки овқат маҳали бўлди, дегани. Ва албатта, – кечки овқат тайёр – Чармен идишларни данғир-дунғур эткизиб, хиргойи қилаётир. Эҳ, жин урсин! Қўшиқ сўзлари хаёлимдан кўтарилибди.
– Ҳа-а, – деди дарахт кесувчи, – бу қизчадан садақа сўраган тиланчи айиқча ҳақидаги қўшиқ бўлса керак.
– Ҳа-ҳа! Худди ўша қўшиқ! Ёдимга тушди. Мен уни айтиб бераман. Лекин жуда паст айтаман, энагалар эшитмасинлар. Улар бизга қувонч бахш этадиган жамики нарсаларнинг зарари бор, деб ўйлайдилар.
У қўшиқ айта бошлади:

“Тўқ! – Тўқ! – Тўқ –
Аллақандай ҳўл ҳайвон –
Очиққан айиқполвон,
Эшикни чертар ҳамон:
“Маъзур тутинглар мени
Чарменжондан мен агар,
Пул қарз олсам, майлими?”

Дарахт кесувчи қўшиқни эшита-эшита ухлаб қолди ва шу кўйи қайтиб уйғонмади. Унинг ҳаёти олисда янграган бонгдай сўниб кетди.
Дарахт кесувчини касалхона яқинидаги қабристонга кўмишди. Яшил қабрлар оралаб тушовланган отлар ўтлаб юришарди.
Аллан ёғоч хочга марсия битиш истагини билдирди. У шундай деб ёзди:
“Бу ерда 63 яшар дарахт кесувчи, қарағай тагида қолиб ўлган Томас Бирн ётибди. У бир умр меҳнат қилган, шу боис олижаноб одам эди. Жойи жаннатда бўлсин, Оллоҳ ўз даргоҳига қабул қилсин”.

***

Аллан тузала бошлаган, касалхонада сўнгги кунларни ўтказмоқда эди. У Бирннинг қабрига тез-тез бориб турарди. Ҳали ўт ўсиб улгурмаган тепача остида ўзига дўст бўлиши мумкин бўлган киши ётгани тўғрисида ўйлаш унга жуда ёқар эди.
Улар албатта яқинлашиб кетган бўлардилар. Чунки Алланнинг бутун борлиғини эговлаётган ҳаётнинг барча икир-чикир, мураккабликларини дарахт кесувчига тушунтириб ўтиришнинг ҳожати йўқ эди.
У билан аррани пешлаш, қушларни қандай тузоққа илинтириш ҳақида суҳбатлашаётиб, ҳордиқ чиқарган бўлур эди.
Касалхонани тарк этишдан олдин Аллан дарахт кесувчининг қизига отасининг сўнгги дақиқалари ҳақида хат ёзиб юборди. Ва Чармен Морристонга келиб, уни учратиб қолишидан қўрққандай ўша заҳотиёқ ғойиб бўлди.

***

Аллан дераза ёнига келди. Уммон жунбушга келиб, қирғоқларни ларзага солмоқда эди.
– Ҳеч қачон! – деди Аллан ва совуқдан жунжикди. – Ҳеч қа-чон! – такрорлади у.
Ўтган умр – ҳеч қачон қайтиб келмайди. У умрига ачинарди. Агар у инсонлар билан мулоқотда бўлганида, деярли ҳар сафар пайдо бўладиган қашшоқлик, йўқотишлар ва чалкашлик йилларини олиб ташлаганда ҳам, барибир, ҳозир ёғаётган қорга ўхшаш майин ва меҳрибон бир неча ўн кун қолади, холос.
Виржиния вафот этди. Уни “Троица гули”, дейишарди. Бу вилоятда мўъжаз баҳорги гулни шундай аташарди.
Унинг ўлимида Аллан айбдор. У табиб чақириш, бу эски кулбани иситиш, Виржиния учун ақалли оромхонага ўхшаган бир гўша яратиш учун хатто ўн сўм ҳам ишлаб тополмади. У фақат хаёл сура оларди, холос. Бу унинг ҳаётдаги яккаю ягона машғулоти эди.
Унинг қўлидан яна нима иш келарди? Фақатгина Виржиния иситмада ёниб, похол тўшакда ётганида устига йиртиқ камзулини ёпиб қўйиш ва ўгирилиб кўз ёшларини ичга ютиш. Ҳатто уйларига ўрганиб қолган дайди мушук ҳам нима қилиш лозимлигини Алландан яхшироқ биларди. Сўнгги кечаларда у Виржиниянинг кўксида ётиб, ўз ҳарорати билан аёлни иситди.
Ўшанда худди ҳозиргидек қиш фасли, уммон ҳам ҳозиргидек шовқин солар, Виржиния чекаётган азоб-уқубат билан иши йўқ эди. Минглаб йиллар мобайнида тоғ-тоғ сувни ерга қараб ҳайдар, машғулоти шунақанги улуғвор эдики, бунинг олдида инсонлар ғам-андуҳи қум зарраси шиғиридай бир гап.
– Наҳот, ҳеч қачон қайтмаса? – сўради Аллан қоронғу хона томонга ўгирилар экан.
Бу ғарибгина нарсалар билан яшаётганига ҳам неча йиллар бўлди! Улар итоаткорлик билан тирикчилик ташвишларини бирга тортишади! Виржиния ҳаётлигида ҳам шу ерда эдилар, бу нарсаларга у қўл теккизган. Бу буюмлар билан паст товушда гаплашиш ҳам мумкин, лекин улардан бир оғиз жавоб эшитмайсан.
– Нега сиз умр-басар этяпсиз-у, Виржиния йўқ? – баланд товушда сўради Аллан.
Буюмлар жим эдилар.
– Майли, зарари йўқ, – деди Аллан, – хафа бўлманглар. Ҳеч қачон сизларни ташламайман.
Буюмлар жавоб беришмасди.
– Эй, худойим! – деди Аллан. – Бу тунни қандай ўтказсам экан?
У столга ўтириб, ёза бошлади. Кўнгли бироз таскин топди. Лекин унинг ҳар бир янги ҳикояси бадбин, яхшиликка кўринганида эса, эҳтиромли бир тушунмовчилик, ҳайратни юзага келтирарди. Америкада унга худди ўзга сайёра одамидек қарашарди.
Бу қашшоқ шоир ўзининг ярқироқ ўткир сўзи билан одобу тартиботни, мустаҳкам тушунчаларни вайрон этишга, ақли расо дунёни масхаралашга қандай журъат этади! Ўз хаёлотини ҳақиқатан ҳам мавжуд бўлган маҳкамалар, юлдузли байроқ, черков ва идоралар дея аташга қандай ҳадди сиғади!
Бу қисқагина, ёлғондакам қувонч юракда санчиқ уйғотувчи беадад ғамдан бўлак нима беради одамларга? Қалбларни заҳарлаш, ажойиб уйдирмаларни ҳикоя қилишнинг нима кераги бор? Ортиқча кўз ёшлари, чиппакка чиққан орзу-умидлар олами учунми? Нима учун?
“Нотўғри!” – дерди ўз-ўзига Аллан. – Мен қувноқ ва очиқ одамман. Қовоғингизни османг! Истиқболимга жилмайинг. Бахтингизни бир заррагина оширмоқчиман, холос. Сиз бўлсангиз, ўз бахтингиздан ажалдан қочгандай қочасиз. Тентаклар!”
“Инсон мўъжизалар яратишга қодир, мен аминман, – ёзарди Аллан. – Агар буни ҳозир исбот этолмасам, орадан элликми, юз йилми, ўтиб, бошқа одам пайдо бўлади-да, мендан ҳам яхшироқ тушунтириб, исботлаб беради. Фақатгина ўзим мўъжиза яратишга қодирман демоқчи эмасман, асло, худо сақласин! Лекин шунга қарамай, сезяпманки, одамлар мен тўқиган воқеа, ҳодисаларга жон-жон деб ишонишади ва ўша заҳотиёқ бир-бирларига айтиб беришади. Шундай қилиб, кишилар онгида менинг хаёлотим маҳсули, лекин ҳаётда содир бўлмаган воқеаларнинг мавжудлиги тўғрисида комил ишонч пайдо бўлади. Ахир, шунинг ўзи мўъжиза эмасми? Биз Магеллан кемалари бутун дунёни айланиб ўтгани, адмирал Нельсон Трафальгар жангида ўлдирилганини биламиз. Лекин шаҳзода Ҳамлет борлигига, Макбет хоним эса қўлларидан қон доғларини кеткизолмаганига ҳам худди шундай ишонч билан қараймиз…”

***

Афтидан, кимдир деворни қаттиқ муштлади. Аллан ёзаётган саҳифасини столда ётган эгри-бугри рақамлар битилган сариқ қоғоз билан бекитиб, ўрнидан турди ва даҳлизга чиқди. Синиқ ойналардан шамол эсар, остона ортида сувори тоқатсизланаётгани, от туёғи билан музлаган ерни тепиб, пишқираётгани эшитилиб турарди.
Аллан тунги меҳмоннинг кимлигини ҳам суриштирмай, эшикни ланг очди.
– Э, ҳа, доктор Грегори! – деди у. – Бу зим-зиё тунда келишга қандай жазм этдингиз?
Грегори эгилиб даҳлизга кирди, қалпоғини ечиб, қорини қоқди. У ёноқлари ғишт рангли, қуруқ, барваста киши эди. Тунги меҳмон шусиз ҳам кичик кўзларини қисиб, жилмайганича Алланга қўл узатди.
– Бурчим тақозо этди, – жавоб берди у бўғиқроқ товуш билан. – Мен шу яқин ўртада, Фридернинг уйида эдим. У сариқ сув касалидан жон таслим қиляпти. Мана, икки хафтадирки, Вест-Пойнтда сизни ҳеч ким кўргани йўқ. Йўл-йўлакай кириб, соғлигингизни билмоқчи бўлдим, Аллан.
Улар хонага кирдилар.
– Бахтга қарши… – Аллан ғўлдираб, қора, совуқ печкага нигоҳ ташлади.
– Ташвишнинг ҳожати йўқ, – деди Грегори, – ҳамонки чўнтакда доим мана бу бор экан… Қадаҳни эса, топса бўлади.
У чўнтагидан бир шиша виски олиб, столга қўйди.
Аввалига улар ҳеч сўз демай, секин-аста ичдилар. Уммон борган сари қутуриб, шовқин солар, шам нури эски жавонда турган маъбуда Паллада ҳайкалчасининг мармар чеҳрасида титраб турарди.
– Уйингизнинг ҳамма ёғи чанг, – деди ниҳоят Грегори, – Чанг ва совуқ!
У Паллада томонга ўгирилди.
– Бу аёл бошини, ғалаба маъбудасини мажақлаб ташланг!
– Нега?
– Негаки, у сизга на ғалаба ва на муваффақият келтирди.
– Билмасам, – босиқ жавоб қилди Аллан.
– Билишнинг ҳожати ҳам йўқ! – деди кўтаринкилик билан Грегори. – Сизнинг тақдири азалингиз мана шу қадаҳдек аниқ-равшан. Ўзингизни ким деб ҳисобласангиз, ҳисоблайверинг. Фалакнинг ердаги ноибими, ёинки, дўзах малоикасими, менга барибир. Сиз яна нима ўйлаб топишингиз мумкин? Кўп нарсами? Жуда яхши! Хўш, бунинг эвазига нимага эга бўласиз? Чанг ва совуққами? Ва ана у ўчоқдаги сичқонлар чийиллашигами?
Аллан Грегорига синчиклаб тикилди. Доктор кам ичган, лекин маст бўлиб қолган ва ҳар галгидек, жанжал чиқаргиси келарди. Аллан заҳарханда қилди.
– Сиз ўз хаёлотингиз билан фахрланасиз, – деди Грегори аччиқланиб. – Лекин нафсламбрига, бу матоҳингиздан сариқ чақа ҳам ундиролмайсиз-ку! Сиз ҳаёт нима эканини билмайсиз. Менга ўхшаб қор остида, қари от билан кечалари юриб кўринг. Хўш, нима учун дерсиз? Қашшоқ гадолар, бекорхўжалардан миннатдорчилик эшитиш учунми? Маълумингизким, бу миннатдорчиликлардан, худди сизнинг шеъриятингиз сингари, бир тийинлик фойда йўқ.
– Сизни жуда эътибор билан тинглаяпман, – деди Аллан.
Доктор столни муштлади.
– Жин урсин! Лекин мен бундан ҳам яхшироқ яшашга лойиқман, ахир! Генерал Тейлор армиясига табибликка олишларини сўрадим. Бу Мексика уруши менга маъқул эди. У ерда анча-мунча пул ишлаб олишди.
– Америкада саргузашт изловчилар, ярамас кишилар тўлиб ётибди, – деди Аллан мулойимгина.
– Олтин изловчилар, – тузатди Грегори. – Бизнинг замонамизда бунчалар содда бўлиш ярамайди.
У Алланга бақрайиб қаради.
– Мен, оз-моз кайф қилибман, афтидан. Ҳа, хўп, нима қилдик энди, Аллан? Сиз ўз орзу-умидларингиздан лоақал бир доллар қоқиштириб ола биласизми? Бунақада бошингизнинг нархи қанча бўлади, ўзи.
– Гапираверинг!
– Ҳа! – қичқирди Грегори, – мен ҳатто ўзимнинг йиртиқ соябонимни бошингизга алишмайман!
– Менда, – деди хотиржамгина Аллан, – маст-аласт валдирашларни эшитиш иштиёқи йўқ. Сиз менга халақит бердингиз.
– Барибир, сизда ҳамсуҳбат танлаш имкони йўқ-ку, – ғўлдиради Грегори. – Нимага халақит бердим? Фалсафа тамал тоши ихтиросигами? Ёинки, ёшликни қайтарувчи дори кашф этаётганмидингиз?
Ғазабдан Алланнинг кўзлари қорайиб кетди.
– Яхши! – қичқирди у. – Ҳамонки, хаёлот дунёси устидан кулаётган экансиз, мана бу рақамлар ёзилган йиртиқ варақни кўряпсизми?
– Кўряпман. Баққолдан олган қарзларингиз рўйхати, – деди Грегори ва ўзига виски қуйди. – Кўрамиз, шу туриш-турмушингизда яна нималарни ўйлаб чиқарар экансиз?
– Йўқ, бу қарзлар ҳисоби эмас. Грегори, сиз нуктадон одам эмассиз. Айниқса, ичиб олиб, қўполлик қилаётганингизда фаҳмингиз ҳаминқадар. Буни адмирал Понсэ де Леоннинг Флоридани кашф этиши тавсифланган сахтиён муқовали эски китоб ичидан топиб олдим. Китобни Вест-Пойнтда бир ҳабашдан сотиб олгандим. Ундан қалампир ва асрлар ҳиди анқийди.
– Бор-йўғи ҳабашнинг ҳиди келади, – эътироз билдирди Грегори.
– Бу варақ икки саҳифа орасига елимланган эди. Сиёҳ, қоғоз ва ҳусниҳатга қараганда, унинг ёзилганига икки юз йил бўлган. Махфий ёзув. Сиз уни ўқий олармидингиз?
– Зарур кептими менга?
– Сирасини айтганда, бунга ақлингиз етмайди ҳам, – деди Аллан одоб билан жилмайиб. – Бунинг калитини топиш керак бўлади. Мен ана шу калитни топдим ва ёзувни бир неча соат мобайнида тикладим.
– Ҳа-а, – деди Грегори беэътибор оҳангда. – Хўш, пичоққа илинадиган бирор матоҳ бор эканми?
– Мактабда Американинг истило этилиш тарихини ўқигансиз. Сиз, албатта, қароқчилар тўдаси тўғрисида эшитгансиз. Қароқчилардан бирининг исми Блейк бўлиб, ўзи англиялик, лекин Испан қиролига хизмат қиларди.
– Янгилигингиз учун раҳмат! – ғўлдиради Грегори. – Блейк эмиш! У заминдаги энг бадавлат аблаҳ эди.
– Ўлими олдидан у жами бойликларини кўмиб ташлаган, қаерга кўмганини ҳеч ким билмайди. Бу бойликларни юз йил излашди ва…
– Топишдими? – сўради Грегори.
– Йўқ. Лекин ҳозир уларни топиш жуда осон.
Грегори умидсиз қўл силтади.
– Оҳ, Аллан! Бу эски эртакларингизни қўл-оёқдан қолиб, ўчоқ олдида ётган кампирларга айтинг.
– Ёзинг! – деди Аллан қатъий. – Мен бу эски ёзувнинг мағзини чақиб, айтиб тураман. Сиз дорихатни қандай осонлик билан ўқисангиз, мен ҳам бу рақамларни шунчалар осон ўқийман. Лекин шу чоққача бу математик рақамларни сўзга айлантиришга қўлим тегмай юрувди.
– Ажабо! – Грегори ғўлдираб, у қўлига қалам олди, Алланнинг қўлёзмасини шахт билан нари итариб, ёзишга чоғланди.
– Ёзинг! “Мен, худонинг марҳамати билан, ҳаммага маълум-машҳур Блейк, ўлимим олдидан ёзилган бу мактубни ўқий олган кишига шуни васият қиламанки, ушбу хатни кишиларга ёмонлик эмас, балки яхшилик қилиш учун ишлатсин. Унинг қасамини Оллоҳнинг тахти аълоси олдида қабул этаман. У менинг денгиз олишувларида орттирган бойликларимни топган тақдирда, – гуноҳсиз тўкилган қонлар учун Оллоҳ мени кечиргай, – ўзига майли, юздан бир бўлагини олсин-да, қолган ҳаммасини шу атрофда биринчи учраган қизалоққа берсин. Шу шарт биланким, қизчанинг эгнида йиртиқ кўйлакдан бошқа, ҳеч вақо бўлмаслиги керак.
Агарда буйруғим амалга ошмас экан, рўзи маҳшарда қабрдан чиқиб, ўша алдоқчини инсон заковати ўйлаб топишга қодир бўлган энг даҳшатли жазога маҳкум этаман.
Хазинам Брунсвик қалъасидан жануброқда, Джекиль оролида. Унинг шимолий чеккасидан, Нина бурнидан ҳисоблаганда, учинчи тепалик остига кўмилган. Тепаликнинг ўртасини топиб, жануби-ғарбга томон бир юзу ўн етти қадам ташланса, пала-партиш қориштириб ташланган тошлар орасидан қора мармар бўлаги чиқади. Ана шу бўлак ёнидан икки юзу қирқ бир даражада яна ўттиз қадам санайсиз-да, ишни бошлайсиз.
Бу хазина бутун инсониятни тонг қолдиради. Ҳатто ҳаммага марҳаматли қирол ҳам бу бойликнинг учдан бир қисмига эга эмас. Ҳолбуки, қиролнинг мулкида ҳеч қачон қуёш ботмайди, ҳар қандай кучли тўфон ҳам унинг ярмига етмаёқ тиниб қолади”.
– Ёзиб бўлдингизми? – сўради Аллан, Грегори сўнгги сўзни ёзгач.
– Ҳа. Жуда қизиқ нарса экан.
– Ташаккур! – Аллан Грегори ёзган қоғозни унинг қўли остидан олди-ю, нописандлик билан эски китоб қатига суқди. – Хўш, энди тасаввур кучига ишондингизми?
Грегори Алланга сокин нигоҳ ташлаб, эски китобга қаради, қип-қизил, семиз қўллари билан тиззаларига урди ва хохолаб юборди.
– Сиз бошни айлантиришга жуда уста экансиз, – оққўнгиллик билан тан олди у. – Нега бўлмаса, шу чоққача бу хазинани қазиб олмадингиз, Аллан? Нима, вақтингиз йўқми? Эҳтимол, бойлигингиз кўплиги туфайли сизга хазинанинг кераги йўқдир?
Аллан жавоб бермади.
– Хўп, майли! – деди Грегори яраш оҳангида. – Бўлди энди. Бу бачкана алаҳлашни бас қилайлик. Мени ҳозир бошқа нарса қизиқтиради: аҳволингиз қандай?
– Уйқусизлик қийнаяпти, – жавоб берди Аллан. – Ҳаммасидан оғири шу: тун бўйи миямда кечадиган ҳамма фикрларни ёзиб олгим келади. Лекин ёза бошлашим билан фикрлар тўхтаб қолади.
– Дармонсизлик сезасизми?
– Ҳа. Дармонсизлик ҳам азоб беради.
– Асаблар тордек таранг тортилган, – деди Грегори. – уларнинг мустаҳкамлиги эса ўргимчак тўридан қаттиқ эмас. – У хаёлга толди. – Нима қилсам экан? Очиғини айтаман – касалхонага ётишингиз керак.
– Янами! – ғамгин норозилик билдирди Аллан. – Йўқ! Асло ётмайман!
– Эй, худойим! – хўрсинди доктор. – Сизга гап уқтириб бўлармиди! Уйқудори беришим мумкин. Лекин бу сизни қутқазиб қололмайди.
– Мени ҳеч нарса қутқазолмайди.
Грегори Алланга қаттиқ тикилди, нимчаси чўнтагидан бир неча қоғоз халтачалар олди, уларни титкилади ва бирини Алланга узатди.
– Ҳозир ичинг. Шунда тонгга яқин кўзингиз илинади. Виски билан қўшиб ичсангиз ҳам бўлади. Унда қаттиқроқ таъсир этади.
Аллан оқ дорини вискили қадаҳга солди-да, бир кўтаришда ичиб юборди.
– Тун қарияпти, – деди Грегори. – Аҳволингизни кузатиш учун эрталабгача ёнингизда ўтиришим мумкин эди, лекин сиз ухлаб қолсангиз, ортимдан эшикни ким ёпади?
– Мен уни ҳозироқ ёпиб қўйишим мумкин.
– Сиз ҳар доимгидек, жуда сертакаллуфсиз.
Грегори шунчалар шахт билан ўрнидан турдики, унинг ҳаракатидан пайдо бўлган шамол шамни ўчирди. Шу аснода тун ранги оқарди, Аллан девор ортида ойнинг совуқ ялтирашига ўхшаш ёруғлик аро уммон мавжини ва қора дарахтни илғади.
– Хўш, нимага қараб турибсиз? – деди қаҳр билан Грегори. – Эшикни ёпасизми, йўқми? Шамни ёқишингизни маслаҳат берардим.
Грегори қоронғи даҳлизда ўриндиққа қоқилиб кетди. Ташқарига чиқиб, боғлоқлик отини ечди, унинг бўйнига шапатилади-ю, қичқирди:
– Хайрли тун, Аллан!
Аллан жавоб бермади. Даҳлизга чиққанида очиқ эшикдан узоқлашиб бораётган от туёғи товуши эшитиларди.
– Водийда туёқларнинг бир маромдаги товуш эшитиларди! – деди Аллан. У ҳар бир урғу от туёғи товушига мос келишига ҳаракат қиларди. Сўнг яна такрорлади: – Водийда туёқларнинг бир маромдаги товуши эшитиларди!
У хонага қайтиб кириб, шамни ёқди. Сахтиён муқовали китобни стол устида силкитиб кўрди. Сўнгра тўлиқ варақлаб чиқди. Грегори ёзган хат йўқ эди. Аллан кулиб юборди.
– Мен енгдим. Ҳатто шу қурумсоқ тўнкани ҳам енгдим. Энди бутун Джекиль оролини ағдар-тўнтар қилаверсин. У ерда қум шунчалар кўпки, минг йил қазиса ҳам тугамайди.
Аллан рақамлар битилган варақни олди. Бу дафтардан йиртиб олинган саҳифа эди. Ёғли доғ излари қолган бу қоғозга аллақайси дўкончада Алланга пишлоқ ўраб беришганди. “Бечора болакай! У икки номаълумли тенгламани сира ечолмаган”.
Бирданига уммон узра олисда отилган тўп садоси гумбурлаб ўтди. Қонталаш бир нур ялтиради.
Аллан шамни ўчириб, қоронғулик қаърига тикилди. У ерда нима бўляпти ўзи? Тезқадам шафақ тунд мис рангидаги тўлқинларни қизартирди ва қирқ замбаракли кема кўзга ташланиб қолди. Кема барча елканларини шиширганича елиб борар, замбаракларидан ўт очарди. Унинг мачтасида қўл тасвири туширилган қора байроқ ҳилпирарди.
Блейк! У кимни таъқиб этаётган экан? Тутун тўлқинларни тўсиб қўйди. Ҳа, бу, албатта, ўтган асрдан келган меҳмон – қароқчи Блейк эди.
Лекин нега у қирғоқдан дарҳол Алланнинг уйига қараб келяпти? Блейк қумга бота-бота қадам ташлаяпти, шамол эса камзулининг жимжима каштали этакларини тортқилайди. Юзлари жизғанак, бурни каттакон Блейк – байроғига инсон қўли тасвирини туширишни ўйлаб топган ҳазилкаш қароқчи.
“Мен у билан осонгина тил топиша оламан”, – деди Аллан ва кўзларини юмиб, бошини столга қўйди.
Атрофни зулумот қоплади, нафаси қиса бошлади. Лекин Аллан текисликнинг у бошидан бу бошигача бинафшалар гул очаётганини шу қоронғулик қаъридан кўриб турарди. Гуллар майин товуш чиқаришар, ҳар бирининг бағрига нозик торлар яширинганди гўё.
“Бу ахир, туш-ку! – енгил тортиб ўйлади Аллан. – Қанчалар ширин заҳри қотил. Яшагинг келади, лекин заҳри қотилга монелик қилишга куч тополмайсан.
Виржиния, сенинг Троица чечагинг аллақачон очилди. Қўлингни бер! Ана шундай. Нега қўлинг муздай, овозингни таниёлмаяпман? Мен сенинг ҳар бир бармоғингни танийман. Уларга навбатма-навбат эртаклар айтиб берганман. Бу қандай жарлик, жаҳаннамки, мени худди Мальстремдек ўзига тортяпти?
Кўмак бер менга! Кўзларимни оч, Виржиния!”
Эрталаб Алланнинг уйи ёнига ориққина, уятчан қиз – Чармен Бирн келди.
Шамол тинган, лекин ҳаво булут, уммон узра кўкимтир бир нур жилваланарди.
Чармен эшикни тақиллатди, лекин ҳеч ким жавоб бермади.
Эшик қулф эмаслигини сезган қиз, оҳиста уйга кирди.
Столда ориқ, пастаккина киши ўтирар, боши очиқ китоб устида ётарди.
– Жаноб Аллан! – чақирди Чармен.
Жавоб бўлмади.
Шунда юраги гурс-гурс ураётган Чармен Алланнинг ёнига келиб, унинг бошини кўтарди. Бечоранинг жони узилган эди.
Чармен бир амаллаб уни аскарий чорпояга ётқизди.
Марҳумнинг бўйнида занжирга осиғлиқ тумор бор эди. Чармен уни очди. Туморда жуда ноёб гўзаллик соҳибаси бўлмиш ёшгина аёлнинг сурати бўлиб, ён томонига Алланнинг қўли билан “Онаизорим” деб ёзиб қўйилганди.
Чармен эгилиб, унинг бошини оҳистагина кафтлари орасига олди, лабларидан меҳр билан ўпди.
Алланнинг чеҳраси бағоят гўзал, у ҳеч қачон бунчалик муҳаббатга сазовор бўлмагандай туюларди.
Марҳумни уммон яқинидаги қум тепага кўмдилар. Унинг қабрига исми шарифи, бу ёруғ дунёда қирқ йилгина умр кўргани тўғрисидаги ёзув битилган тош қўйилди.

***

Алланнинг ўлимидан сўнг бир йил ўтгач, совуқ, бўронли кечаларнинг бирида доктор Грегори қари сувори отида унинг қабрига келди. У отдан сакраб тушди-да, у ёқ-бу ёққа аланглагач, қабрга яқинлашди, ёмғирпўши остидан оғир болға чиқариб, қулочкашлаб тошга урди. Қабр тоши бир неча бўлакка бўлиниб кетди.
От зарбадан ҳуркиб, бир силтанди-ю, қирғоқ бўйлаб лўкиллаб кета бошлади.
Грегори унинг кетидан югурди, лекин болғани уммонга улоқтириш учун бироз ушланиб қолди. Сўнгра от ҳам, Грегори ҳам кўздан ғойиб бўлишди.
Баҳорда қабр тоши ёриқларидан троица чечаги бўй кўрсатди. Кўп ўтмай тошнинг ҳамма ёғи ана шу енгилгина гуллар оғушида қолиб кетди…

1949 йил

1786 yil qish oqshomlarining birida Vena shahri chekkasidagi mo‘jazgina yog‘och uyda grafinya Tunning sobiq oshpazi – ko‘zi ojiz qari chol jon bermoqda edi. Sirasini aytganda, bu kulbani uy deb bo‘lmas, balki bog‘ adog‘idagi shalviragan qorovulxona edi. Bog‘ esa qurigan va chirigan shox-shabbaga to‘la, har bir qadamdan so‘ng ular qasir-qusur qilar, shunda zanjirband ko‘ppak o‘z inida g‘ingshiy boshlardi. U ham xo‘jayiniga o‘xshab qarigan, shu bois vovullashga-da madori yo‘q edi.

KONSTANTIN PAUSTOVSKIY
HIKOYALAR
Asliyatdan Jo‘ra FOZIL tarjimalari

Konstantin Paustovskiy (1892-1968; Rossiya) — rus yozuvchisi. Dastlab Kiyev universitetining tabiiy-tarix fakulteti (1911—13), keyin Moskva universitetining yuridik fakultetida o‘qigan.«Romantiklar» ilk romani 1916—23 yillarda yozilgan. 1935 yilda nashr etilgan bu romanda, «Tovlangan bulutlar» (1929) romanida bo‘lganidek, Paustovskiy nasriningo‘ziga xos xususiyaglari — kishilardagi ez-gulik tuyg‘ulariga, mardlik, dustlik, olijanoblik singari fazilatlarga e’tibor sezilib turadi.«Jazava» (1925), «Mustamlaka mollari uchun yorliqlar» (1928), «Qora dengiz» singari dastlabki hikoya va qissalarida olis yurtlar haqidagi orzu-armon tuyg‘ulari, bu yurtlarga qilingan sayoxat taassurotlari, uchrashish za vidolashuv mavzulari ustuvorlik qiladi.Romantik ruhdagi «Qorabo‘g‘oz» (1932), «Kolxida» (1934) va «Shimol qissasi» (1938) qissalari hamda ko‘plab hikoyalarida rus tarixiga murojaat etib, kishilardagi yuksak insoniy xislatlarni tasvirlashga alohida e’tibor bergan.Paustovskiy 30-yillarning 2-yarmidan boshlab san’atkorlar hayoti va ijodiy mehnatiga bag‘ishlangan asarlar («Orest Kiprenskiy», «Isaak Levitan», 1937; «Taras Shevchenko», 1939; «O‘rmonlar qissasi», 1949; «Oltin gul», 1956) yozishga kirishdi. Yozuvchi urushdan keyingi davrda o‘z hayoti voqea va hodisalari bilan to‘yingan «Hayot haqida qissa» epopeyasini yaratdi (1-qism — «Yiroq yillar», 1945; 2-qism —«Sertashvish yoshlik», 1955; 3-qism — «Notanish asrning muqaddimasi», 1957; 4-qism — «Katta umidlar davri», 1959; 5-qism — «Janubga intilish», 1960; 6-qism — «Darbadarlik kitobi», 1963). Paustovskiy bu so‘nggi asarida 20-asrning dolg‘ali yillaridagi Rossiya hayotini badiiy mujassamlantirib bergan.Paustovskiyning nozik tuyg‘u va kechinmalar bilan yo‘g‘rilgan asarlari o‘zbek adabiyotida lirik nasrning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatgan. «Yiroq yo‘llar» va «Oltin gul» qissalari hamda bir qancha hikoyalari o‘zbek tiliga tarjima qilingan.

QARI OSHPAZ

1786 yil qish oqshomlarining birida Vena shahri chekkasidagi mo‘jazgina yog‘och uyda grafinya Tunning sobiq oshpazi – ko‘zi ojiz qari chol jon bermoqda edi. Sirasini aytganda, bu kulbani uy deb bo‘lmas, balki bog‘ adog‘idagi shalviragan qorovulxona edi. Bog‘ esa qurigan va chirigan shox-shabbaga to‘la, har bir qadamdan so‘ng ular qasir-qusur qilar, shunda zanjirband ko‘ppak o‘z inida g‘ingshiy boshlardi. U ham xo‘jayiniga o‘xshab qarigan, shu bois vovullashga-da madori yo‘q edi.
Bundan bir necha yil muqaddam oshpaz pechlar issig‘idan ko‘r bo‘lib qolgandi. Grafinyaning ish boshqaruvchisi o‘shanda uni qorovulxonaga joylashtirgan, vaqt-vaqti bilan bir tanga-yarim tanga berib turardi.
Oshpaz o‘n sakkiz yashar qizi Mariya bilan birga yashardi. Qorovulxonaning bor-yo‘q anjomi, zeb-ziynati – karavot, cho‘ltoq o‘rindiqlar, eski stol, darz ketgan chinni idishlar va nihoyat, Mariyaning yakkayu yagona boyligi bo‘lmish klavesin1dan iborat edi.
Klavesin shu qadar eski ediki, torlari hap qanaqa tovushga javoban uzoq vaqt aks sado berib turar, oshpaz hazillashib uni, “qorovul” deb atardi. Uyga kim qadam ranjida qilmasin, klavesin uni titroq, qarimsiq nola bilan qarshilardi.
Mariya jon berayotgan dadasini yuvintirib, toza ko‘ylak kiygizgach, chol shunday dedi:
– Ruhoniylaru rohiblarni hech qachon jinim suygan emas. Ularga tavba-tazarru qilgim kelmaydi. Lekin shunga qaramay, o‘limim oldidan vijdonim pok bo‘lishini istayman.
– Nima qilay, bo‘lmasa? – so‘radi Mariya qo‘rqa-pisa.
– Ko‘chaga chiqqin-da, duch kelgan kishidan uyga kirib, jon berayotgan odamning tavbasiga quloq tutishni iltimos qil. Senga hech kim yo‘q demaydi.
– Ko‘chamiz shunaqangi kimsasiz, huvillaganki… – shivirladi Mariya va ro‘molini yopinib, chiqib ketdi.
U bog‘dan chopqillab o‘tib, zang bosgan darichani zo‘rg‘a ochdi-yu, to‘xtab qoldi. Ko‘cha bo‘m-bo‘sh edi. Shamol xazonlarni chirpirak qilib uchirar, zim-ziyo osmondan sovuq yomg‘ir tomchilardi.
Mariya uzoq kutdi. Ovozlarga quloq tutdi. Nihoyat, devor yonida kimdir xirgoyi qilib kelayotganday tuyuldi. Qiz uning istiqboliga bir necha qadam tashladi-da, haligi kishi bilan to‘qnashib, chinqirib yubordi. Kishi to‘xtab qoldi va:
– Kim bor bu yerda? – deya so‘radi.
Mariya uning qo‘lidan mahkam ushlab oldi-da, titroq tovush bilan dadasining iltimosini aytdi.
– Yaxshi, – dedi notanish kishi xotirjamgina. – Men ruhoniy emasman, lekin buning ahamiyati yo‘q. Yuring.
Ular uyga kirdilar. Mariya sham yorug‘ida o‘zi boshlab kelgan ushoqqina, oriq kishini yaxshiroq ko‘rib oldi. Notanish kimsa ho‘l yomg‘irpo‘shini o‘rindiqqa tashladi. U g‘oyat oddiy va kamtarona kiyingan, qora kamzulining billur tugmali yoqasida sham nuri o‘ynardi.
Tungi mehmon hali juda yosh yigit edi. Boshini xuddi yosh bolalarday qimirlatib, upalangan yasama sochini to‘g‘rilab qo‘ydi. So‘ngra kursichani karavotga yaqin surib, o‘tirdi-da, jon berayotgan bandaning yuziga diqqat bilan razm soldi.
– Gapiravering! – dedi u. – Men ruhoniy emasman, biroq san’at ato etgan huquq tufayli balki so‘nggi soniyalaringizni yengillashtirarman, balki qalbingizni og‘ip g‘amdan xalos etarman.
– Men bir umr, ko‘r bo‘lib qolgunimgacha mehnat qildim, – shivirladi qariya va notanish yigitning qo‘lidan ushlab, o‘ziga tortdi. – Mehnat qiladigan kishilarning esa gunoh ishlarga vaqti qolmaydi. Xotinim, uning ismi Marta edi, sil kasaliga chalingach, tabib qimmatbaho dorilar yozib berdi, uni qaymoq, hap xil anvoyi mevalar, qizil may bilan parvarish qilishni buyurdi. Ana shunda men grafinya Tunning chinni idishlari orasidan kichkina oltin taqsimchani o‘g‘irlab oldim-da, bo‘laklarga bo‘lib sotdim. Endi bularni eslash, qizimdan yashirish juda og‘ir. Uni birovning stolidagi hatto g‘uborga ham qo‘l tekkizmaslikka o‘rgatdim.
– O‘sha voqeadan so‘ng grafinyaning xizmatkorlaridan birortasi aziyat chekmadimi? – so‘radi notanish yigit.
– Ont ichaman, janob, hech kim aziyat chekkani yo‘q, – dedi chol va yig‘lab yubordi. – Mening Martamga oltin foyda qilmasligini bilganimda, o‘g‘irlik qilarmidim? Aslo!
– Ismingiz nima? – so‘radi yigit.
– Iogann Meyer, janob.
– Demak, bunday, Iogann Meyer, – dedi notanish yigit va kaftini cholning so‘qir ko‘zlariga qo‘ydi, – odamlar oldida gunohingiz yo‘q. Bu gunoh ham, o‘g‘irlik ham emas, balki, sevgi yo‘lidagi qahramonlikdir.
– Omin! – shivirladi chol.
– Omin! – takrorladi tungi mehmon. – Endi so‘nggi istagingizni ayting.
– Kimdir Mariyaga g‘amxo‘rlik qilishini istardim.
– Buni men o‘z zimmamga olaman. Yana nima istaysiz?
Chol kutilmaganda jilmaydi-yu, baland ovoz bilan iltijo qildi:
– Martani yoshlikda uchratganimda qanday bo‘lsa, shundayligicha yana bir ko‘rsam edi. Quyoshni va ana shu eski bog‘ni bahorda gullagan paytida ko‘rmoqchiman. Lekin buning iloji yo‘q, janob. Ahmoqona so‘zlarimdan xafa bo‘lmang. Kasallik butunlay esimni og‘dirib qo‘yibdi, aftidan.
– Yaxshi, – dedi yigit va o‘rnidan turdi. – Yaxshi.
So‘ng klavesin yoniga kelib kursichaga o‘tirarkan, baland ovozda uchinchi marotaba “yaxshi!” – dedi va birdaniga qorovulxona shiddatli jarangga to‘ldi. Polga yuzlab billur zo‘ldirchalar to‘kildi go‘yo.
– Quloq solinglar, – dedi notanish yigit. – Quloq tuting va tasavvur qiling.
U klavesin chala boshladi. Keyinchalik Mariya, yigitning barmoqlari tekkan birinchi parda sado bergan paytda, uning yuzi qay tarzdaligini ancha vaqtgacha eslab yurdi. Shu soniyada yigitning peshonasi haddan tashqari oqarib, ko‘zlari esa yanada qorayib ketdi. Ularda sham nuri o‘ynardi.
Klavesin ko‘p yillardan beri birinchi marotaba bor ovozi bilan kuylamoqda edi. Uning sadolari faqat qorovulxonani emas, balki butun bog‘ni to‘ldirib yubordi. Qari ko‘ppak uychasidan chiqdi. U boshini yonboshiga solintirib, hushyor tortganicha dumini asta likillatardi. Ho‘l qor yog‘a boshladi. Ko‘ppak esa quloqlarini silkitardi, xolos.
– Men ko‘ryapman, janob! – dedi chol va karavotdan sal ko‘tarildi. – Marta bilan uchrashgan kunni ko‘ryapman. O‘shanda u uyalganidan sut to‘la ko‘zachani sindirib qo‘ygandi. Bu voqea qishda, tog‘da yuz bergandi. Osmon ko‘m-kuk shishaday musaffo edi, Marta kulardi. Ha, kulardi, – takrorladi chol torlar sadosiga quloq tutar ekan.
Notanish yigit zim-ziyo derazaga tikilganicha hamon klavesin chalardi.
– Endi-chi, – so‘radi u, – biror nimani ko‘ryapsizmi?
Chol jimgina quloq solar, hech nima demasdi.
– Nahotki ko‘rmayotgan bo‘lsangiz, – dedi yigit chalishdan to‘xtamay, – qop-qora tun ko‘k tus oldi, so‘ngra havo rang bo‘lib qoldi va iliq nur endi yuqoridan tushyapti. Daraxtlarning eski shoxchalarida oppoq gullar yuz ochyapti. Ular bu yerdan katta kapalaklarga o‘xshab ko‘rinsalar-da, menimcha, bu – olma gullari. Boz ustiga, lolaga ham monand. Siz ko‘rib turibsiz, iliq nur tosh devorga tushdi, uni qizdirdi va devordan bug‘ ko‘tarilyapti. Erigan qorda bo‘kkan mox quriyotgan bo‘lishi kerak. Osmon esa yanada balandlashib, tiniqlashib, go‘zallashib borayotir. Ko‘hna Venamiz uzra qushlar shimol tomonga uchib ketishyapti.
– Men hammasini ko‘ryapman! – deya qichqirdi chol.
Klavesin pedali g‘ijirladi va kuy tantanavor tus oldi. Go‘yo klavesin emas, yuzlab quvnoq ovozlar kuylardi.
– Yo‘q, janob, – dedi Mariya, – bu gullar lolaga sirayam o‘xshamaydi. Bular – olma daraxtlari, ular bir kechadayoq gulga burkandi.
– To‘g‘ri, – dedi yigit, – bular olma daraxtlari, lekin gullarining yaprog‘i katta-katta.
– Derazani och, Mariya, – iltimos qildi chol.
Mariya derazani ochdi. Xonaga sovuq havo yopirilib kirdi. Nota-nish kishi sekinlik bilan klavesin chalardi.
Chol yostiqqa yiqildi. U og‘ir nafas olar, qo‘llari choyshab ustida nimanidir izlardi. Mariya dadasi tomon otildi. Mashshoq chalishdan to‘xtadi. U o‘z musiqasidan o‘zi sehrlanganday, klavesin oldida qimir etmay o‘tirardi.
Mariya qichqirib yubordi. Musiqachi o‘rnidan turib, karavot yoniga keldi. Chol nafasi qisilib shunday dedi:
– Men hammasini, xuddi ko‘p yillar avvalgidek juda aniq, ravshan ko‘rdim. Lekin men, sizning ismingizni bilmay turib, o‘lishni istamayman. Ismingizni aytsangiz!
– Mening ismim Volfgang Amadey Motsart, – dedi yigit.
Mariya ortiga chekindi, tizzalari yerga tekkudek bo‘lib, buyuk musiqachiga ta’zim bajo keltirdi.
U qad rostlaganda qariyaning joni uzilgandi. Deraza ortida tong qizara boshlagan, ho‘l qor “gullari” qo‘ynidagi bog‘ subhidam nurlaridan munavvar edi.

INGLIZ USTARASI

Tun bo‘yi qor aralash yomg‘ir yog‘di. Shimol tomondan esgan shamol makkajo‘xorining irigan poyalarida hushtak chalar, nemislardan sado chiqmasdi. Qirg‘oq yaqinida turgan qiruvchi kema onda-sonda to‘plaridan Mariupol tomonga o‘q otib qo‘yardi. Shunda qora bir guldirak cho‘lni larzaga solar, snaryadlar boshingiz tepasida tarang tortilgan bo‘z yirtilganday tovush chiqarib, qorong‘ulik qa’riga uchishardi.
Yomg‘ir ta’sirida yaltiroq bo‘lib qolgan kaska kiygan ikki jangchi tongda mayor istiqomat qiladigan loysuvoq uyga keksa, past bo‘yli bir kishini olib kelishdi. Uning ho‘l katak kamzuli badaniga yopishib qolgan, oyoqlarida katta-katta loy bo‘laklari osilib yotardi.
Jangchilar mayor oldidagi stolga tintuv chog‘ida qariyaning yonidan topilgan bud-shud narsalar – pasport, ustara va soqol qirishda ishlatiladigan cho‘tkachani jimgina qo‘ydilar-da, chol jarlikdagi quduq oldida qo‘lga olinganini aytdilar.
Qariya so‘roq qilindi. U Mariupol teatri sartaroshi armani Avetis ekanini aytdi va keyinchalik qo‘shni qismlarda ham uzoq vaqt tildan-tilga ko‘chib yurgan voqeani hikoya qilib berdi.
Sartarosh nemislar kelguncha Mariupoldan qochib ketishga ulgurmadi. U qo‘shnisi – yahudiy ayolning ikki o‘g‘ilchasi bilan birga teatr yelto‘lasiga yashirindi. Qo‘shni ayol bundan bir kun oldin non olib kelish uchun shaharga ketgani ko‘yi qaytib kelmadi. Aftidan, u bombardimon paytida halok bo‘lgandi.
Sartarosh yerto‘lada bolakaylar bilan bir kecha-kunduzdan ko‘proq vaqtni o‘tkazdi. Bolalar bir-birlarining pinjlariga tiqilib o‘tirishar, uxlashmas, nuqul nimagadir quloq tutishardi. Tunda bolalarning kichkinasi baralla yig‘lab yubordi. Sartarosh unga do‘q-po‘pisa qilgandi, bolakay jimib qoldi. Shunda sartarosh kamzuli cho‘ntagidan iliq suvli shishani olib, bolaga ichirmoqchi bo‘ldi, lekin u ichmadi, labini chetga burdi. Sartarosh bolakayning iyagidan ushladi – uning yuzi ho‘l, issiq edi – va zo‘rlab suv ichirdi. Bola hiqillab, yutoqib ichar, loyqa suv bilan qo‘shib ko‘z yoshlarini ham yutmoqda edi.
Ikkinchi kecha-kunduz deganda nemis yefreytori hamda ikki askar bolalar va cholni yerto‘ladan chiqarib oldilar-da, o‘z boshliqlari – leytenant Fridrix Kolberg huzuriga olib keldilar.
Leytenant tish vrachi tashlab ketgan xonadonda yashardi. Qo‘porib olingan oyna romlari taxta bilan bekitilgan, xonalar qorong‘u, sovuq – Azov dengizi ustidan rutubatli bo‘ron o‘tmoqda edi.
– Qanaqa tomosha bu o‘zi?
– Uch juhudni tutib oldik, janob leytenant! – axborot berdi yefreytor.
– Yolg‘onning nima hojati bor, – dedi leytenant muloyimlik bilan. – Bolakaylar juhud, to‘g‘ri, lekin mana bu qari mayib borib turgan grek, ellinlarning buyuk avlodi, polepones maymuni, garov o‘ynayman. Nima deding! Sen armanimisan? Menga buni nima bilan isbot etasan, irigan mol go‘shti?
Sartarosh indamadi. Leytenant etigining uchi bilan zarhal romning oxirgi bo‘lagini pechkaga tiqdi va asirlarni qo‘shni bo‘sh xonadonga olib borishni buyurdi. Kechga tomon leytenant do‘sti, xo‘ppasemiz uchuvchi Erli bilan shu yerga keldi. Ular qog‘ozga o‘rog‘liq ikkita katta shisha olib kelishgandi.
– Ustara yoningdami, – so‘radi leytenant sartaroshdan. – Shunaqami? Unday bo‘lsa, bu farishtasurat juhudvachchalarning boshlarini tarashlab qo‘y!
– Nima keragi bor, Fri? – erinchoqlik bilan so‘radi uchuvchi.
– Bolakaylar juda chiroyli, – dedi leytenant. – Shunday emasmi? Men
ularning chiroyini biroz buzmoqchiman. Ana shunda ularga kamroq achinamiz.
Sartarosh bolalarning sochini tap-taqir qilib oldi. Ular boshlarini eggancha yig‘lab o‘tirishar, sartarosh esa kulimsirab qo‘yardi. Doimo boshiga baxtsizlik tushsa, u shunaqa qiyshiq jilmayardi. Bu jilmayish Kolbergni aldadi, – leytenant o‘zining beozor hazili qari armanini zavqlantiryapti deb o‘yladi. Leytenant o‘g‘ilchalarni stol atrofiga o‘tqazdi, shishaning og‘zini ochdi va to‘rt stakanni to‘ldirib araq quydi.
– Senga araq bermayman, Axilles, – dedi u sartaroshga, – kechqurun soqolimni qirishingga to‘g‘ri keladi. Sizlarning go‘zal jononlaringiznikiga mehmonga bormoqchiman.
Leytenant bolakaylarning tishlarini kuch bilan ochib, har qaysisining og‘ziga bir stakandan araq quydi. Bolakaylarning aftlari burishar, nafaslari tiqilar, ko‘zlaridan yosh oqardi. Kolberg stakanni uchuvchi bilan urishtirib, araqni ichdi va shunday dedi:
– Men doimo yumshoq usullarning tarafdori edim, Erli.
– Senga, axir, bekorga ajoyib Shillerimizning nomini berishmaganda, – javob berdi uchuvchi, – hozir ular raqs tusha boshlashadi.
– Bo‘lmasam-chi!
Leytenant bolalarning og‘ziga yana bir stakandan araq qo‘ydi. Bolakaylar o‘zlarini himoya qilishdi, lekin leytenant va uchuvchi qo‘llarini qisib, araqni sekin-asta quyib, boyaqishlar oxirigacha ichishini kuzatishar, qiyqirib turishardi:
– Xo‘sh! Ana shunday! Shirinmi? Qani, yana bir marta! Juda zo‘r!
Bolalarning kichigi qayt qila boshladi. Uning ko‘zlari qizarib ketgandi. U o‘rindiqdan sirg‘alib tushdi-yu, yerga yotdi. Uchuvchi uning qo‘ltig‘idan ushlab, o‘tirg‘izib qo‘ydi va og‘ziga yana bir stakan araq quydi. Shunda bolalarning kattasi birinchi marta chinqirib yubordi. U quloqni teshgudek qichqirar, qo‘rquvdan dum-dumaloq bo‘lib qolgan ko‘zlarini leytenantdan uzmasdi.
– Jim bo‘l, itvachcha! – baqirdi leytenant.
U bolalardan kattasining boshini orqaga tashlab, shishadan to‘ppa- to‘g‘ri og‘ziga araq quydi. Bola o‘rindiqdan qulab tushdi, devor tomonga emaklab ketdi. U eshikni axtarar, aftidan ko‘r bo‘lib qolgandi, shuning uchun boshi bilan kesakiga urildi, oh tortdi va jimib qoldi…
– Kechga tomon, – dedi sartarosh bo‘g‘ilib, – bolakaylarning ikkalasi ham o‘ldi. Ular xuddi yashin urgandek qop-qora, g‘ujanak bo‘lib yotishardi.
– Keyin nima bo‘ldi? – dedi mayor va stolda yotgan buyruqni yoniga tortdi. Qog‘oz baland ovoz chiqarib shig‘illadi. Mayorning qo‘llari titrardi.
– Keyinmi? – so‘radi sartarosh – maylingiz – keyin leytenant soqolini qirib qo‘yishimni buyurdi. U mast edi, bo‘lmasa bunday ahmoqlikka bormasdi. Uchuvchi ketdi. Biz leytenant bilan uning isitilgan uyiga bordik. U oyna oldiga o‘tirdi. Temir shamdondagi shamni yoqdim-da, uning yuzini sovunlay boshladim. Shamdonni oyna oldidagi o‘rindiqqa qo‘ydim. Siz bunaqa shamdonlarni ko‘rgan bo‘lishingiz kerak: sochlari yoyilgan ayol qo‘lida gul ushlab turibdi, shu gul kosasiga sham qo‘ndirilgan. Men mag‘zavali cho‘tkani leytenantning ko‘zlariga bosdim. U qichqirdi, lekin men temir shamdonni olib, bor kuchim bilan nemisning chakkasiga urishga ulgurdim.
– Til tortmay o‘ldimi? – so‘radi mayor.
– Ha, til tortmay o‘ldi. Keyin men sizlar tomonga o‘tib olish uchun ikki kun yo‘l bosdim.
Mayor ustaraga nigoh tashladi.
– Nega ustaraga qaraganingizni tushunib turibman, – dedi sartarosh. – Siz ustaradan foydalansa bo‘lmasmidi, demoqchisiz. Shunday qilsam ma’qulroq edi. Ammo bilasizmi, ustarani ko‘zim qiymadi. Bu eski ingliz ustarasi. O‘n yildan beri shu bilan ishlayman.
Mayor o‘rnidan turib, sartaroshga qo‘l uzatdi.
– Bu kishining qornini to‘yg‘azinglar, – dedi u jangchilarga, – va quruq engil-bosh topib beringlar.
Sartarosh eshikka chiqdi. Jangchilar uni dala oshxonasi tomon olib ketishdi.
– Eh, og‘ayni, – dedi jangchilarning biri va qo‘lini sartaroshning yelkasiga qo‘ydi, – ko‘z yoshlari yurakni holsizlantiradi. Buning ustiga, mo‘ljalni ham ko‘rib bo‘lmaydi. Ularni bitta qo‘ymay qirib tashlash uchun ko‘zlarda nam bo‘lmasligi kerak. To‘g‘rimi gapim?
Sartarosh bosh qimirlatib uning fikriga qo‘shildi.
Qiruvchi kema to‘plardan o‘t ochdi. Qo‘rg‘oshinrang suv to‘lqinlandi, qoraydi, lekin shu onning o‘zida osmon aksi – tumanli yashil rangiga qaytdi.

1941 yil

QOR OSTIDAGI VODIY

Kechga tomon yog‘a boshlagan qor qorong‘u tushguncha chor-atrofni oqartirib yubordi.
Ummon uzun to‘lqinlarni qumloq sohilga haydar, ular oylar, yillar hormay-tolmay shovqin solishar, bunga ko‘nikib ketgan Allan hech narsa sezmasdi. Qaytanga atrofdagi sukunat uni hayratlantirar, bu jimjitlik qor bilan birga yoqqandek edi go‘yo.
Sovuq qor va sham aksi tushgan derazaning qora oynalari. Aftidan, bu shamchiroq to‘lqinlar baliqchilarning og‘ir kemasini chayqatib o‘ynayotgan ummondan ko‘zga tashlanib tursa kerak. Baliqchilar ana shu mo‘jazgina nurga tikilib, qaynab turgan qozon, issiqqina to‘shak to‘g‘risida xayol surishardi.
Allan zaharxanda qildi. Azal-azaldan inson o‘z-o‘zini aldab keladi, uning orzu-umidlari mudom ana shunaqa sodda, go‘l! Ana shu baliqchilar amallab qirg‘oqqa chiqib olib, uning uyiga kelishsa, ko‘rardik, o‘shanda ularning ahvolini! Xo‘sh, ular bu yerda nimani ko‘rishardi? Bo‘m-bo‘sh xona, shamchiroq, askariy chorpoya, o‘choqda sovub qolgan kulni, albatta. Va yirtiq shol ro‘molga o‘ralgan, sovuq qotgan, g‘amginligidan hatto og‘iz ham ocholmaydigan Allanni ko‘rishardi. U hammadan ham g‘arib, so‘qqabosh edi. Hatto, kulda g‘imirlab yurgan sichqon ham undan baxtliroq. U kulrang va quvnoq sichqon, Allan bo‘lsa, hozir kengliklarida ana shu uzundan-uzoq qish boshlanayotgan, Amerika atalmish ulkan mamlakatning buyuk va hech kimga keragi bo‘lmagan shoiri.
Odamlar baxt haqida xayol surishni yaxshi ko‘radilar. Lekin hech kim bilmaydiki, eng katta baxt – bu seni tushunishlarida. Unga shon-shuhrat ham, oromu e’tibor ham kerak emasdi. U faqatgina bir narsani – atrofidagi kishilar o‘zidagi tasavvurot olami, xursand qila olish qobiliyati ikki-uch kishiga emas, balki necha minglab kishilarga yetishini anglashlarini istardi.
Uning to‘xtovsiz, har doim in’om etgisi kelardi. Va qanchalik ko‘p in’om etsa, shunchalik boyib borardi.
U chorraha oldidagi xarsangtoshga o‘tirib olib, habash bolakayga o‘zining yangi rejalarini aytib bera olardi. Bu niyat ertakka shunchalar o‘xshardiki, hikoya qilayotib, hayronlikdan Allanning o‘zi ham kulib yuborardi. Habash bolakay ham xoxolar va qora qo‘lchalari bilan sonlarini shapatilardi.
U izvoshda tasodifan yonida o‘tirib qolgan yo‘lovchi ayolga hozirning o‘zida, qo‘qqisdan boshlangan muhabbatini izhor eta olar, bu sevgining intihosi ham juda yaqin, hamroh ayol tushib qoladigan birinchi bekatgacha edi. Lekin shu bilan birga, bu sevgining poyoni yo‘qligini Allan bilardi. Chunki xotira bor va u tinchlik bermaydi.
Allan bu uchrashuvni shunchalar aniq tasavvur etardiki, go‘yo hoziroq stolga o‘tirib, yozishi kerak. Navjuvon ayolning yo‘l charchog‘i aks etgan chehrasi, xira tortgan suv uzra chag‘alay chinqirig‘i, otlar pishqirishi, g‘ildirak ostida qum g‘ichir-g‘ichiri va o‘zining bir necha og‘iz so‘zidan keyin chor atrof-borliqning allaqanday mo‘jiza tufayli gulga burkanishi…
Ayol boshini ko‘taradi, tabassum qiladi va Allan uning yuzida hurkak bir ibo, taraddudlanish ifodasini ko‘radi. Bu odam kim bo‘ldiykin? O‘sha biz jimgina xayol suradigan, lekin borligiga o‘zimiz ham ishonmaydigan mamlakatdan kelgan mehmonmikan? Yoinki, telbami?
Nega quyosh shalabbo bulutlar qatini yirtib yubordi va dengiz mavji titib tashlangan qordek yarqirab, ko‘zni qamashtiradi? Nega izvoshchi sevgi haqida bir so‘z demay, qalbi oromini o‘g‘irlagan mahvash haqida kuylay boshladi? Nega olis tepaliklardan o‘rmon shovullashi eshitilib, bitta-yarimta yomg‘ir tomchilari izvosh yopinchig‘iga qattiq uriladi? Nega kamalak chegara to‘siniday bo‘lib tekislik uzra to‘ntarilib tushdi. Nima bunchalar g‘o‘ng‘illayotir. Nahot, deraza ortidan tillaqo‘ng‘iz uchib o‘tgan bo‘lsa?
Nega yo‘lovchi ayolning qo‘llari titrab, dudoqlari pichirlamoqchi bo‘ladilar: “Kimsiz o‘zi? Menga bu haqda gapirmasligingiz kerak edi”.
Allan biladiki, ayol haq, u yillar yoritib turgan hayot oqimini vayron etdi, bundan buyon uning yo‘l-yo‘l guldor qog‘oz yopishtirilgan xonasi, erining ovozi, qahva yanchgich taraqlashi, boodob, batartib mehmonlar – bularning hammasi tashvishlarga to‘la odatdagi kun singari o‘lik va zerikarli bo‘lib qoladi.
“Meni modabozlik yoki bachchabozlikda ayblashlari mumkin”, – o‘yladi Allan.
Xo‘p, yaxshi. Boshqa voqeani, Morristondagi kasalxonani eslaylik. Yonidagi karavotda daraxt kesuvchi hayot bilan vidolashmoqda, uni qarag‘ay bosib tushgan, cholning o‘limdan o‘zga chorasi qolmagandi.
Va albatta, u o‘ldi. Lekin kechasi, o‘limidan ikki soat oldin, u ko‘zlarini ochib, Allandan so‘radi:
– Qo‘shni! Hoy, qo‘shni! Siz o‘rmon nima ekanini bilasizmi?
– Bilaman, – javob qaytardi Allan biroz o‘ylab turgach. – Bu, agar bir xil balandlikdan nazar tashlansa, ummondan farq qilmaydi. O‘rmon shovqin soladi, chayqaladi va quyosh xuddi tubsiz jarga botgandek, yaproqlar qo‘yniga yashirinadi. Agar qush boshingiz tepasida besh marotaba qichqirsa, bilingki, shu atrofda, besh chaqirim narida qadimiy xazina ko‘mib qo‘yilgan.
Temir qoplangan bu sandiqni axtarib topib, qumdan qazib olishdan osoni yo‘q. Uni sindirganingizdan so‘ng, siz u yerdan oltin tangalar emas, qizingizning nikoh kechasi kiyadigan ko‘ylagini topib olasiz. Yanglishmasam, uning ismi Charmen, shundaymi?
– Ha, – dedi daraxt kesuvchi, – uning ismi Charmen.
– Siz ayiq bilan yuzma-yuz bo‘lganmisiz, – so‘radi Allan.
– Bo‘lmasam-chi! – dedi daraxt kesuvchi. – U o‘zining yashil diydalari bilan menga uzoq tikildi, so‘ng bir-birimizga ko‘z qisishdik-da o‘z yo‘limizga ketdik. Biz o‘rmon sokinlarimiz, sanu manga borib o‘tirishimizning hojati yo‘q. – Charmen bo‘lsa, – kutilmaganda qo‘shib qo‘ydi daraxt kesuvchi, – endigina o‘n to‘qqizga kirdi. Men unga tezda tuzalib ketaman, deb yozib yubordim. Uni qanday yupatish mumkin edi? Faqatgina yolg‘on bilan.
– Bilasizmi, – dedi Allan, – ko‘zingizni yumib, chuqurroq nafas olib, xayolan Charmenni chorlasangiz kifoya, hammasi istaganingizdek bo‘ladi. Harakat qilib ko‘ring! Qani, bo‘ling! Shamol har doim kechga tomon pasayib, quyosh kulbangiz uzra qarag‘aylarni yoritadi. Ko‘nglingizga siqqanicha osmonga tikilavering. Lekin siz qush yo‘qotgan patdek yakka-yolg‘iz bulutdan bo‘lak narsani ko‘rmaysiz.
Ha, boshqa hech narsa ko‘rinmaydi. Siz qorong‘ilik quyuqlashishini, uning qo‘ynida yulduzlar mildir-mildirini ko‘rishga intiqsiz. Bu – kechki ovqat mahali bo‘ldi, degani. Va albatta, – kechki ovqat tayyor – Charmen idishlarni dang‘ir-dung‘ur etkizib, xirgoyi qilayotir. Eh, jin ursin! Qo‘shiq so‘zlari xayolimdan ko‘tarilibdi.
– Ha-a, – dedi daraxt kesuvchi, – bu qizchadan sadaqa so‘ragan tilanchi ayiqcha haqidagi qo‘shiq bo‘lsa kerak.
– Ha-ha! Xuddi o‘sha qo‘shiq! Yodimga tushdi. Men uni aytib beraman. Lekin juda past aytaman, enagalar eshitmasinlar. Ular bizga quvonch baxsh etadigan jamiki narsalarning zarari bor, deb o‘ylaydilar.
U qo‘shiq ayta boshladi:

“To‘q! – To‘q! – To‘q –
Allaqanday ho‘l hayvon –
Ochiqqan ayiqpolvon,
Eshikni chertar hamon:
“Ma’zur tutinglar meni
Charmenjondan men agar,
Pul qarz olsam, maylimi?”

Daraxt kesuvchi qo‘shiqni eshita-eshita uxlab qoldi va shu ko‘yi qaytib uyg‘onmadi. Uning hayoti olisda yangragan bongday so‘nib ketdi.
Daraxt kesuvchini kasalxona yaqinidagi qabristonga ko‘mishdi. Yashil qabrlar oralab tushovlangan otlar o‘tlab yurishardi.
Allan yog‘och xochga marsiya bitish istagini bildirdi. U shunday deb yozdi:
“Bu yerda 63 yashar daraxt kesuvchi, qarag‘ay tagida qolib o‘lgan Tomas Birn yotibdi. U bir umr mehnat qilgan, shu bois olijanob odam edi. Joyi jannatda bo‘lsin, Olloh o‘z dargohiga qabul qilsin”.

***

Allan tuzala boshlagan, kasalxonada so‘nggi kunlarni o‘tkazmoqda edi. U Birnning qabriga tez-tez borib turardi. Hali o‘t o‘sib ulgurmagan tepacha ostida o‘ziga do‘st bo‘lishi mumkin bo‘lgan kishi yotgani to‘g‘risida o‘ylash unga juda yoqar edi.
Ular albatta yaqinlashib ketgan bo‘lardilar. Chunki Allanning butun borlig‘ini egovlayotgan hayotning barcha ikir-chikir, murakkabliklarini daraxt kesuvchiga tushuntirib o‘tirishning hojati yo‘q edi.
U bilan arrani peshlash, qushlarni qanday tuzoqqa ilintirish haqida suhbatlashayotib, hordiq chiqargan bo‘lur edi.
Kasalxonani tark etishdan oldin Allan daraxt kesuvchining qiziga otasining so‘nggi daqiqalari haqida xat yozib yubordi. Va Charmen Morristonga kelib, uni uchratib qolishidan qo‘rqqanday o‘sha zahotiyoq g‘oyib bo‘ldi.

***
Allan deraza yoniga keldi. Ummon junbushga kelib, qirg‘oqlarni larzaga solmoqda edi.
– Hech qachon! – dedi Allan va sovuqdan junjikdi. – Hech qa-chon! – takrorladi u.
O‘tgan umr – hech qachon qaytib kelmaydi. U umriga achinardi. Agar u insonlar bilan muloqotda bo‘lganida, deyarli har safar paydo bo‘ladigan qashshoqlik, yo‘qotishlar va chalkashlik yillarini olib tashlaganda ham, baribir, hozir yog‘ayotgan qorga o‘xshash mayin va mehribon bir necha o‘n kun qoladi, xolos.
Virjiniya vafot etdi. Uni “Troitsa guli”, deyishardi. Bu viloyatda mo‘jaz bahorgi gulni shunday atashardi.
Uning o‘limida Allan aybdor. U tabib chaqirish, bu eski kulbani isitish, Virjiniya uchun aqalli oromxonaga o‘xshagan bir go‘sha yaratish uchun xatto o‘n so‘m ham ishlab topolmadi. U faqat xayol sura olardi, xolos. Bu uning hayotdagi yakkayu yagona mashg‘uloti edi.
Uning qo‘lidan yana nima ish kelardi? Faqatgina Virjiniya isitmada yonib, poxol to‘shakda yotganida ustiga yirtiq kamzulini yopib qo‘yish va o‘girilib ko‘z yoshlarini ichga yutish. Hatto uylariga o‘rganib qolgan daydi mushuk ham nima qilish lozimligini Allandan yaxshiroq bilardi. So‘nggi kechalarda u Virjiniyaning ko‘ksida yotib, o‘z harorati bilan ayolni isitdi.
O‘shanda xuddi hozirgidek qish fasli, ummon ham hozirgidek shovqin solar, Virjiniya chekayotgan azob-uqubat bilan ishi yo‘q edi. Minglab yillar mobaynida tog‘-tog‘ suvni yerga qarab haydar, mashg‘uloti shunaqangi ulug‘vor ediki, buning oldida insonlar g‘am-anduhi qum zarrasi shig‘iriday bir gap.
– Nahot, hech qachon qaytmasa? – so‘radi Allan qorong‘u xona tomonga o‘girilar ekan.
Bu g‘aribgina narsalar bilan yashayotganiga ham necha yillar bo‘ldi! Ular itoatkorlik bilan tirikchilik tashvishlarini birga tortishadi! Virjiniya hayotligida ham shu yerda edilar, bu narsalarga u qo‘l tekkizgan. Bu buyumlar bilan past tovushda gaplashish ham mumkin, lekin ulardan bir og‘iz javob eshitmaysan.
– Nega siz umr-basar etyapsiz-u, Virjiniya yo‘q? – baland tovushda so‘radi Allan.
Buyumlar jim edilar.
– Mayli, zarari yo‘q, – dedi Allan, – xafa bo‘lmanglar. Hech qachon sizlarni tashlamayman.
Buyumlar javob berishmasdi.
– Ey, xudoyim! – dedi Allan. – Bu tunni qanday o‘tkazsam ekan?
U stolga o‘tirib, yoza boshladi. Ko‘ngli biroz taskin topdi. Lekin uning har bir yangi hikoyasi badbin, yaxshilikka ko‘ringanida esa, ehtiromli bir tushunmovchilik, hayratni yuzaga keltirardi. Amerikada unga xuddi o‘zga sayyora odamidek qarashardi.
Bu qashshoq shoir o‘zining yarqiroq o‘tkir so‘zi bilan odobu tartibotni, mustahkam tushunchalarni vayron etishga, aqli raso dunyoni masxaralashga qanday jur’at etadi! O‘z xayolotini haqiqatan ham mavjud bo‘lgan mahkamalar, yulduzli bayroq, cherkov va idoralar deya atashga qanday haddi sig‘adi!
Bu qisqagina, yolg‘ondakam quvonch yurakda sanchiq uyg‘otuvchi beadad g‘amdan bo‘lak nima beradi odamlarga? Qalblarni zaharlash, ajoyib uydirmalarni hikoya qilishning nima keragi bor? Ortiqcha ko‘z yoshlari, chippakka chiqqan orzu-umidlar olami uchunmi? Nima uchun?
“Noto‘g‘ri!” – derdi o‘z-o‘ziga Allan. – Men quvnoq va ochiq odamman. Qovog‘ingizni osmang! Istiqbolimga jilmaying. Baxtingizni bir zarragina oshirmoqchiman, xolos. Siz bo‘lsangiz, o‘z baxtingizdan ajaldan qochganday qochasiz. Tentaklar!”
“Inson mo‘jizalar yaratishga qodir, men aminman, – yozardi Allan. – Agar buni hozir isbot etolmasam, oradan ellikmi, yuz yilmi, o‘tib, boshqa odam paydo bo‘ladi-da, mendan ham yaxshiroq tushuntirib, isbotlab beradi. Faqatgina o‘zim mo‘jiza yaratishga qodirman demoqchi emasman, aslo, xudo saqlasin! Lekin shunga qaramay, sezyapmanki, odamlar men to‘qigan voqea, hodisalarga jon-jon deb ishonishadi va o‘sha zahotiyoq bir-birlariga aytib berishadi. Shunday qilib, kishilar ongida mening xayolotim mahsuli, lekin hayotda sodir bo‘lmagan voqealarning mavjudligi to‘g‘risida komil ishonch paydo bo‘ladi. Axir, shuning o‘zi mo‘jiza emasmi? Biz Magellan kemalari butun dunyoni aylanib o‘tgani, admiral Nelson Trafalgar jangida o‘ldirilganini bilamiz. Lekin shahzoda Hamlet borligiga, Makbet xonim esa qo‘llaridan qon dog‘larini ketkizolmaganiga ham xuddi shunday ishonch bilan qaraymiz…”

***

Aftidan, kimdir devorni qattiq mushtladi. Allan yozayotgan sahifasini stolda yotgan egri-bugri raqamlar bitilgan sariq qog‘oz bilan bekitib, o‘rnidan turdi va dahlizga chiqdi. Siniq oynalardan shamol esar, ostona ortida suvori toqatsizlanayotgani, ot tuyog‘i bilan muzlagan yerni tepib, pishqirayotgani eshitilib turardi.
Allan tungi mehmonning kimligini ham surishtirmay, eshikni lang ochdi.
– E, ha, doktor Gregori! – dedi u. – Bu zim-ziyo tunda kelishga qanday jazm etdingiz?
Gregori egilib dahlizga kirdi, qalpog‘ini yechib, qorini qoqdi. U yonoqlari g‘isht rangli, quruq, barvasta kishi edi. Tungi mehmon shusiz ham kichik ko‘zlarini qisib, jilmayganicha Allanga qo‘l uzatdi.
– Burchim taqozo etdi, – javob berdi u bo‘g‘iqroq tovush bilan. – Men shu yaqin o‘rtada, Friderning uyida edim. U sariq suv kasalidan jon taslim qilyapti. Mana, ikki xaftadirki, Vest-Poyntda sizni hech kim ko‘rgani yo‘q. Yo‘l-yo‘lakay kirib, sog‘ligingizni bilmoqchi bo‘ldim, Allan.
Ular xonaga kirdilar.
– Baxtga qarshi… – Allan g‘o‘ldirab, qora, sovuq pechkaga nigoh tashladi.
– Tashvishning hojati yo‘q, – dedi Gregori, – hamonki cho‘ntakda doim mana bu bor ekan… Qadahni esa, topsa bo‘ladi.
U cho‘ntagidan bir shisha viski olib, stolga qo‘ydi.
Avvaliga ular hech so‘z demay, sekin-asta ichdilar. Ummon borgan sari quturib, shovqin solar, sham nuri eski javonda turgan ma’buda Pallada haykalchasining marmar chehrasida titrab turardi.
– Uyingizning hamma yog‘i chang, – dedi nihoyat Gregori, – Chang va sovuq!
U Pallada tomonga o‘girildi.
– Bu ayol boshini, g‘alaba ma’budasini majaqlab tashlang!
– Nega?
– Negaki, u sizga na g‘alaba va na muvaffaqiyat keltirdi.
– Bilmasam, – bosiq javob qildi Allan.
– Bilishning hojati ham yo‘q! – dedi ko‘tarinkilik bilan Gregori. – Sizning taqdiri azalingiz mana shu qadahdek aniq-ravshan. O‘zingizni kim deb hisoblasangiz, hisoblayvering. Falakning yerdagi noibimi, yoinki, do‘zax maloikasimi, menga baribir. Siz yana nima o‘ylab topishingiz mumkin? Ko‘p narsami? Juda yaxshi! Xo‘sh, buning evaziga nimaga ega bo‘lasiz? Chang va sovuqqami? Va ana u o‘choqdagi sichqonlar chiyillashigami?
Allan Gregoriga sinchiklab tikildi. Doktor kam ichgan, lekin mast bo‘lib qolgan va har galgidek, janjal chiqargisi kelardi. Allan zaharxanda qildi.
– Siz o‘z xayolotingiz bilan faxrlanasiz, – dedi Gregori achchiqlanib. – Lekin nafslambriga, bu matohingizdan sariq chaqa ham undirolmaysiz-ku! Siz hayot nima ekanini bilmaysiz. Menga o‘xshab qor ostida, qari ot bilan kechalari yurib ko‘ring. Xo‘sh, nima uchun dersiz? Qashshoq gadolar, bekorxo‘jalardan minnatdorchilik eshitish uchunmi? Ma’lumingizkim, bu minnatdorchiliklardan, xuddi sizning she’riyatingiz singari, bir tiyinlik foyda yo‘q.
– Sizni juda e’tibor bilan tinglayapman, – dedi Allan.
Doktor stolni mushtladi.
– Jin ursin! Lekin men bundan ham yaxshiroq yashashga loyiqman, axir! General Teylor armiyasiga tabiblikka olishlarini so‘radim. Bu Meksika urushi menga ma’qul edi. U yerda ancha-muncha pul ishlab olishdi.
– Amerikada sarguzasht izlovchilar, yaramas kishilar to‘lib yotibdi, – dedi Allan muloyimgina.
– Oltin izlovchilar, – tuzatdi Gregori. – Bizning zamonamizda bunchalar sodda bo‘lish yaramaydi.
U Allanga baqrayib qaradi.
– Men, oz-moz kayf qilibman, aftidan. Ha, xo‘p, nima qildik endi, Allan? Siz o‘z orzu-umidlaringizdan loaqal bir dollar qoqishtirib ola bilasizmi? Bunaqada boshingizning narxi qancha bo‘ladi, o‘zi.
– Gapiravering!
– Ha! – qichqirdi Gregori, – men hatto o‘zimning yirtiq soyabonimni boshingizga alishmayman!
– Menda, – dedi xotirjamgina Allan, – mast-alast valdirashlarni eshitish ishtiyoqi yo‘q. Siz menga xalaqit berdingiz.
– Baribir, sizda hamsuhbat tanlash imkoni yo‘q-ku, – g‘o‘ldiradi Gregori. – Nimaga xalaqit berdim? Falsafa tamal toshi ixtirosigami? Yoinki, yoshlikni qaytaruvchi dori kashf etayotganmidingiz?
G‘azabdan Allanning ko‘zlari qorayib ketdi.
– Yaxshi! – qichqirdi u. – Hamonki, xayolot dunyosi ustidan kulayotgan ekansiz, mana bu raqamlar yozilgan yirtiq varaqni ko‘ryapsizmi?
– Ko‘ryapman. Baqqoldan olgan qarzlaringiz ro‘yxati, – dedi Gregori va o‘ziga viski quydi. – Ko‘ramiz, shu turish-turmushingizda yana nimalarni o‘ylab chiqarar ekansiz?
– Yo‘q, bu qarzlar hisobi emas. Gregori, siz nuktadon odam emassiz. Ayniqsa, ichib olib, qo‘pollik qilayotganingizda fahmingiz haminqadar. Buni admiral Ponse de Leonning Floridani kashf etishi tavsiflangan saxtiyon muqovali eski kitob ichidan topib oldim. Kitobni Vest-Poyntda bir habashdan sotib olgandim. Undan qalampir va asrlar hidi anqiydi.
– Bor-yo‘g‘i habashning hidi keladi, – e’tiroz bildirdi Gregori.
– Bu varaq ikki sahifa orasiga yelimlangan edi. Siyoh, qog‘oz va husnihatga qaraganda, uning yozilganiga ikki yuz yil bo‘lgan. Maxfiy yozuv. Siz uni o‘qiy olarmidingiz?
– Zarur keptimi menga?
– Sirasini aytganda, bunga aqlingiz yetmaydi ham, – dedi Allan odob bilan jilmayib. – Buning kalitini topish kerak bo‘ladi. Men ana shu kalitni topdim va yozuvni bir necha soat mobaynida tikladim.
– Ha-a, – dedi Gregori bee’tibor ohangda. – Xo‘sh, pichoqqa ilinadigan biror matoh bor ekanmi?
– Maktabda Amerikaning istilo etilish tarixini o‘qigansiz. Siz, albatta, qaroqchilar to‘dasi to‘g‘risida eshitgansiz. Qaroqchilardan birining ismi Bleyk bo‘lib, o‘zi angliyalik, lekin Ispan qiroliga xizmat qilardi.
– Yangiligingiz uchun rahmat! – g‘o‘ldiradi Gregori. – Bleyk emish! U zamindagi eng badavlat ablah edi.
– O‘limi oldidan u jami boyliklarini ko‘mib tashlagan, qayerga ko‘mganini hech kim bilmaydi. Bu boyliklarni yuz yil izlashdi va…
– Topishdimi? – so‘radi Gregori.
– Yo‘q. Lekin hozir ularni topish juda oson.
Gregori umidsiz qo‘l siltadi.
– Oh, Allan! Bu eski ertaklaringizni qo‘l-oyoqdan qolib, o‘choq oldida yotgan kampirlarga ayting.
– Yozing! – dedi Allan qat’iy. – Men bu eski yozuvning mag‘zini chaqib, aytib turaman. Siz dorixatni qanday osonlik bilan o‘qisangiz, men ham bu raqamlarni shunchalar oson o‘qiyman. Lekin shu choqqacha bu matematik raqamlarni so‘zga aylantirishga qo‘lim tegmay yuruvdi.
– Ajabo! – Gregori g‘o‘ldirab, u qo‘liga qalam oldi, Allanning qo‘lyozmasini shaxt bilan nari itarib, yozishga chog‘landi.
– Yozing! “Men, xudoning marhamati bilan, hammaga ma’lum-mashhur Bleyk, o‘limim oldidan yozilgan bu maktubni o‘qiy olgan kishiga shuni vasiyat qilamanki, ushbu xatni kishilarga yomonlik emas, balki yaxshilik qilish uchun ishlatsin. Uning qasamini Ollohning taxti a’losi oldida qabul etaman. U mening dengiz olishuvlarida orttirgan boyliklarimni topgan taqdirda, – gunohsiz to‘kilgan qonlar uchun Olloh meni kechirgay, – o‘ziga mayli, yuzdan bir bo‘lagini olsin-da, qolgan hammasini shu atrofda birinchi uchragan qizaloqqa bersin. Shu shart bilankim, qizchaning egnida yirtiq ko‘ylakdan boshqa, hech vaqo bo‘lmasligi kerak.
Agarda buyrug‘im amalga oshmas ekan, ro‘zi mahsharda qabrdan chiqib, o‘sha aldoqchini inson zakovati o‘ylab topishga qodir bo‘lgan eng dahshatli jazoga mahkum etaman.
Xazinam Brunsvik qal’asidan janubroqda, Djekil orolida. Uning shimoliy chekkasidan, Nina burnidan hisoblaganda, uchinchi tepalik ostiga ko‘milgan. Tepalikning o‘rtasini topib, janubi-g‘arbga tomon bir yuzu o‘n yetti qadam tashlansa, pala-partish qorishtirib tashlangan toshlar orasidan qora marmar bo‘lagi chiqadi. Ana shu bo‘lak yonidan ikki yuzu qirq bir darajada yana o‘ttiz qadam sanaysiz-da, ishni boshlaysiz.
Bu xazina butun insoniyatni tong qoldiradi. Hatto hammaga marhamatli qirol ham bu boylikning uchdan bir qismiga ega emas. Holbuki, qirolning mulkida hech qachon quyosh botmaydi, har qanday kuchli to‘fon ham uning yarmiga yetmayoq tinib qoladi”.
– Yozib bo‘ldingizmi? – so‘radi Allan, Gregori so‘nggi so‘zni yozgach.
– Ha. Juda qiziq narsa ekan.
– Tashakkur! – Allan Gregori yozgan qog‘ozni uning qo‘li ostidan oldi-yu, nopisandlik bilan eski kitob qatiga suqdi. – Xo‘sh, endi tasavvur kuchiga ishondingizmi?
Gregori Allanga sokin nigoh tashlab, eski kitobga qaradi, qip-qizil, semiz qo‘llari bilan tizzalariga urdi va xoxolab yubordi.
– Siz boshni aylantirishga juda usta ekansiz, – oqqo‘ngillik bilan tan oldi u. – Nega bo‘lmasa, shu choqqacha bu xazinani qazib olmadingiz, Allan? Nima, vaqtingiz yo‘qmi? Ehtimol, boyligingiz ko‘pligi tufayli sizga xazinaning keragi yo‘qdir?
Allan javob bermadi.
– Xo‘p, mayli! – dedi Gregori yarash ohangida. – Bo‘ldi endi. Bu bachkana alahlashni bas qilaylik. Meni hozir boshqa narsa qiziqtiradi: ahvolingiz qanday?
– Uyqusizlik qiynayapti, – javob berdi Allan. – Hammasidan og‘iri shu: tun bo‘yi miyamda kechadigan hamma fikrlarni yozib olgim keladi. Lekin yoza boshlashim bilan fikrlar to‘xtab qoladi.
– Darmonsizlik sezasizmi?
– Ha. Darmonsizlik ham azob beradi.
– Asablar tordek tarang tortilgan, – dedi Gregori. – ularning mustahkamligi esa o‘rgimchak to‘ridan qattiq emas. – U xayolga toldi. – Nima qilsam ekan? Ochig‘ini aytaman – kasalxonaga yotishingiz kerak.
– Yanami! – g‘amgin norozilik bildirdi Allan. – Yo‘q! Aslo yotmayman!
– Ey, xudoyim! – xo‘rsindi doktor. – Sizga gap uqtirib bo‘larmidi! Uyqudori berishim mumkin. Lekin bu sizni qutqazib qololmaydi.
– Meni hech narsa qutqazolmaydi.
Gregori Allanga qattiq tikildi, nimchasi cho‘ntagidan bir necha qog‘oz xaltachalar oldi, ularni titkiladi va birini Allanga uzatdi.
– Hozir iching. Shunda tongga yaqin ko‘zingiz ilinadi. Viski bilan qo‘shib ichsangiz ham bo‘ladi. Unda qattiqroq ta’sir etadi.
Allan oq dorini viskili qadahga soldi-da, bir ko‘tarishda ichib yubordi.
– Tun qariyapti, – dedi Gregori. – Ahvolingizni kuzatish uchun ertalabgacha yoningizda o‘tirishim mumkin edi, lekin siz uxlab qolsangiz, ortimdan eshikni kim yopadi?
– Men uni hoziroq yopib qo‘yishim mumkin.
– Siz har doimgidek, juda sertakallufsiz.
Gregori shunchalar shaxt bilan o‘rnidan turdiki, uning harakatidan paydo bo‘lgan shamol shamni o‘chirdi. Shu asnoda tun rangi oqardi, Allan devor ortida oyning sovuq yaltirashiga o‘xshash yorug‘lik aro ummon mavjini va qora daraxtni ilg‘adi.
– Xo‘sh, nimaga qarab turibsiz? – dedi qahr bilan Gregori. – Eshikni yopasizmi, yo‘qmi? Shamni yoqishingizni maslahat berardim.
Gregori qorong‘i dahlizda o‘rindiqqa qoqilib ketdi. Tashqariga chiqib, bog‘loqlik otini yechdi, uning bo‘yniga shapatiladi-yu, qichqirdi:
– Xayrli tun, Allan!
Allan javob bermadi. Dahlizga chiqqanida ochiq eshikdan uzoqlashib borayotgan ot tuyog‘i tovushi eshitilardi.
– Vodiyda tuyoqlarning bir maromdagi tovush eshitilardi! – dedi Allan. U har bir urg‘u ot tuyog‘i tovushiga mos kelishiga harakat qilardi. So‘ng yana takrorladi: – Vodiyda tuyoqlarning bir maromdagi tovushi eshitilardi!
U xonaga qaytib kirib, shamni yoqdi. Saxtiyon muqovali kitobni stol ustida silkitib ko‘rdi. So‘ngra to‘liq varaqlab chiqdi. Gregori yozgan xat yo‘q edi. Allan kulib yubordi.
– Men yengdim. Hatto shu qurumsoq to‘nkani ham yengdim. Endi butun Djekil orolini ag‘dar-to‘ntar qilaversin. U yerda qum shunchalar ko‘pki, ming yil qazisa ham tugamaydi.
Allan raqamlar bitilgan varaqni oldi. Bu daftardan yirtib olingan sahifa edi. Yog‘li dog‘ izlari qolgan bu qog‘ozga allaqaysi do‘konchada Allanga pishloq o‘rab berishgandi. “Bechora bolakay! U ikki noma’lumli tenglamani sira yecholmagan”.
Birdaniga ummon uzra olisda otilgan to‘p sadosi gumburlab o‘tdi. Qontalash bir nur yaltiradi.
Allan shamni o‘chirib, qorong‘ulik qa’riga tikildi. U yerda nima bo‘lyapti o‘zi? Tezqadam shafaq tund mis rangidagi to‘lqinlarni qizartirdi va qirq zambarakli kema ko‘zga tashlanib qoldi. Kema barcha yelkanlarini shishirganicha yelib borar, zambaraklaridan o‘t ochardi. Uning machtasida qo‘l tasviri tushirilgan qora bayroq hilpirardi.
Bleyk! U kimni ta’qib etayotgan ekan? Tutun to‘lqinlarni to‘sib qo‘ydi. Ha, bu, albatta, o‘tgan asrdan kelgan mehmon – qaroqchi Bleyk edi.
Lekin nega u qirg‘oqdan darhol Allanning uyiga qarab kelyapti? Bleyk qumga bota-bota qadam tashlayapti, shamol esa kamzulining jimjima kashtali etaklarini tortqilaydi. Yuzlari jizg‘anak, burni kattakon Bleyk – bayrog‘iga inson qo‘li tasvirini tushirishni o‘ylab topgan hazilkash qaroqchi.
“Men u bilan osongina til topisha olaman”, – dedi Allan va ko‘zlarini yumib, boshini stolga qo‘ydi.
Atrofni zulumot qopladi, nafasi qisa boshladi. Lekin Allan tekislikning u boshidan bu boshigacha binafshalar gul ochayotganini shu qorong‘ulik qa’ridan ko‘rib turardi. Gullar mayin tovush chiqarishar, har birining bag‘riga nozik torlar yashiringandi go‘yo.
“Bu axir, tush-ku! – yengil tortib o‘yladi Allan. – Qanchalar shirin zahri qotil. Yashaging keladi, lekin zahri qotilga monelik qilishga kuch topolmaysan.
Virjiniya, sening Troitsa chechaging allaqachon ochildi. Qo‘lingni ber! Ana shunday. Nega qo‘ling muzday, ovozingni taniyolmayapman? Men sening har bir barmog‘ingni taniyman. Ularga navbatma-navbat ertaklar aytib berganman. Bu qanday jarlik, jahannamki, meni xuddi Malstremdek o‘ziga tortyapti?
Ko‘mak ber menga! Ko‘zlarimni och, Virjiniya!”
Ertalab Allanning uyi yoniga oriqqina, uyatchan qiz – Charmen Birn keldi.
Shamol tingan, lekin havo bulut, ummon uzra ko‘kimtir bir nur jilvalanardi.
Charmen eshikni taqillatdi, lekin hech kim javob bermadi.
Eshik qulf emasligini sezgan qiz, ohista uyga kirdi.
Stolda oriq, pastakkina kishi o‘tirar, boshi ochiq kitob ustida yotardi.
– Janob Allan! – chaqirdi Charmen.
Javob bo‘lmadi.
Shunda yuragi gurs-gurs urayotgan Charmen Allanning yoniga kelib, uning boshini ko‘tardi. Bechoraning joni uzilgan edi.
Charmen bir amallab uni askariy chorpoyaga yotqizdi.
Marhumning bo‘ynida zanjirga osig‘liq tumor bor edi. Charmen uni ochdi. Tumorda juda noyob go‘zallik sohibasi bo‘lmish yoshgina ayolning surati bo‘lib, yon tomoniga Allanning qo‘li bilan “Onaizorim” deb yozib qo‘yilgandi.
Charmen egilib, uning boshini ohistagina kaftlari orasiga oldi, lablaridan mehr bilan o‘pdi.
Allanning chehrasi bag‘oyat go‘zal, u hech qachon bunchalik muhabbatga sazovor bo‘lmaganday tuyulardi.
Marhumni ummon yaqinidagi qum tepaga ko‘mdilar. Uning qabriga ismi sharifi, bu yorug‘ dunyoda qirq yilgina umr ko‘rgani to‘g‘risidagi yozuv bitilgan tosh qo‘yildi.

***

Allanning o‘limidan so‘ng bir yil o‘tgach, sovuq, bo‘ronli kechalarning birida doktor Gregori qari suvori otida uning qabriga keldi. U otdan sakrab tushdi-da, u yoq-bu yoqqa alanglagach, qabrga yaqinlashdi, yomg‘irpo‘shi ostidan og‘ir bolg‘a chiqarib, qulochkashlab toshga urdi. Qabr toshi bir necha bo‘lakka bo‘linib ketdi.
Ot zarbadan hurkib, bir siltandi-yu, qirg‘oq bo‘ylab lo‘killab keta boshladi.
Gregori uning ketidan yugurdi, lekin bolg‘ani ummonga uloqtirish uchun biroz ushlanib qoldi. So‘ngra ot ham, Gregori ham ko‘zdan g‘oyib bo‘lishdi.
Bahorda qabr toshi yoriqlaridan troitsa chechagi bo‘y ko‘rsatdi. Ko‘p o‘tmay toshning hamma yog‘i ana shu yengilgina gullar og‘ushida qolib ketdi…

1949 yil