Эркин Аъзамнинг ушбу асарини  илк бор ўқиганимда кўз олдимга зўравон тузум қурбони бўлган шоирлар, энг аввало, Усмон Носир қисмати келган. Асарда акс этган ўтган асрнинг 90-йилларида ўзбек маданий ҳаётида кечган бесаранжом воқеаларга рўпара бўлган китобхон юзига   бешафқат  ва зулмкор қатағон йилларининг совуқ нафаси урилиб туради.

Феруза Ражапова
АЧЧИҚ ҚИСМАТЛИ ШАХС ФОЖИАСИ

Эркин Аъзам услубидаги ўзига хосликнинг бир қирраси характер яратишда яққол намоён бўлади. Бу ҳол унинг ўндан зиёд қиссаларидаги чинакам характер даражасига кўтарилган қатор образлар талқинида ёрқин кўринади. Муҳими, улар замини реал, муайян воқеликдаги характерлардир. “Бадиий характерда субъектив жиҳат устунлик қилади. Шунинг учун бадиий характер муаммосини ижодкор эстетик идеали ва ижодий методи билан боғлиқликда ўрганиш мақсадга мувофиқ”.

Эркин Аъзам эстетик идеалида инсонни ҳар жиҳатдан баркамол кўриш, унинг характери такомилидаги фазилату қусурларни табиий, ишонарли акс эттириш, тасвир ва ифодада эса реалистик метод асосий мезондир. Бу жиҳатдан “Шоирнинг тўйи” қиссасидаги характерлар алоҳида ажралиб туради. Қиссада, адибнинг бошқа асарларидан фарқли равишда аччиқ қисмат, фоже қаҳрамон характери биринчи ўринга ўтади.

Асар яқин ўтмишда яшаб ижод этган ва қатағон қилинган таниқли шоир тақдирига бағишланган бўлиб, одатдагидек ижобий ва салбий характерлар муносабатлари сюжет асосини ташкил этади. Аммо, воқеалар ва кечинмалар талқини анъанавий эпик қолипдан бошқачароқ: образларнинг ҳеч бирига исм қўйилмай, улар ўзларига мусбат ёхуд манфий муносабатини ифодаловчи сўз билан аталади.

Шоир таваллудининг саксон йиллигини нишонлаш тадбири қисса во­қеа­ларининг уюштирувчи марказдир. Ҳамма ҳодиса ва лавҳалар бевоси­та ва билвосита бош қаҳрамон – Оташқалб шоир ҳаёти тасвирига бўйсун­дирилиб, унинг аччиқ қисмати даҳшатлари талқинида якун топади. Бу ҳол сюжет тузилмасида бир ўзгачаликни вужудга келтирган. Воқеалар одатдаги кетма-кетликда эмас, балки эпик унсурларнинг аралаш, синкретик тарзда кечишини тақозо этган. Шу боис, умумий сюжет анъанавий баёнда композицион қолиплаш (ҳикоя ичида ҳикоя) усулига асосланиб, у икки йўналишда давом этади: биринчи, ҳикоячи муаллиф нутқи; иккинчи, ҳикоячи персонажлар нутқи. Булардан биринчиси, умумий қолип бўлиб, у муаллифнинг баёни, қаҳрамонга муносабати, лирик чекиниш ва субъектив фикрларини ўз ичига олса, иккинчиси, қаҳрамон саргузаштлари турли персонажлар тилидан баён этилади.

Қисса воқеалари замон ва макон жиҳатдан икки давр ва ҳудудга мансуб бўлиб, ҳар иккаласида ҳам Оташқалб шоир сиймоси етакчи. Булар: 1) ўтган асрнинг 30-йиллари ва 1956 йилдан кейинги даври; 2) қаҳрамоннинг ўз ватани Ўзбекистон ва узоқ Сибирдаги ҳаёт лавҳалари. Ҳар иккала сатҳдаги воқеалар ўзаро мантиқан боғланиб, композицион структурал яхлитликни шакллантиради.

Асардаги эпик воқеа репреспектив сюжет – қаҳрамон ҳаётининг сўнгги дақиқалари, юбилей ўтаётган кошонага келиши билан бошланади ва мудҳиш қисмати манзаралари кейинги тасвирларда акс эттирилади. Оташқалб шоир адолатсиз тузум ва риёкор ғанимлар қурбони, ҳақгўйлиги, миллатсеварлиги учун таҳқирланган, Сибирга сургун қилинган. Аммо, пешонасида бор экан, у минг азобларни енгиб, бугун ўзига аталган “тантана”да қатнашмоқда. Лекин уни ҳеч ким танимайди. Адибнинг уни мусофир мухлис деб аташида катта мажозий маъно мужассам. Ташқи қиёфа тасвири эса унинг метин иродали характерини кенгроқ тасаввур қилишга ёрдам беради, китобхонда ҳам ачиниш, ҳам ҳайрат туйғусини уйғотади: “Тиззадан кесилган оёқларнинг пўнтиғига кирза этикнинг қўнжидан ясалган қоплама кийгизилган, иккала қўлининг ҳам тирсагидан пасти йўқ – исқирт, яғири чиққан қоп-қора пахталикнинг шалвираган енглари юқорига қайтарилиб, билакка чандиб қўйилган. Авжи баҳорнинг илиқ оқшоми бўлишига қарамасдан, ғаройиб мухлисимизнинг эгнида қалин пахталигу, бошида эскидан эски қулоқчин, соч-соқоли ўсиб кетган. Ташқи қиёфасидан бу юртнинг фуқаросига ўхшамайди, узоқдан келган, жуда узоқдан, мусофир. Аммо унинг асов, бароқ қошлар тагидан боқиб турган ўтли кўзларини кўрган одам бир сесканиб тушиши муқаррар! Ва уни шубҳасиз оғир бир савол ўртай бошлайди: бу қадар тиниқ кўзлар кимники?

Оташқалб шоир – динамик характер. Унга дахлдор ҳар бир лавҳа ва талқин реал, ишонарли тарзда асосланади ва характернинг такомиллашиш жараёнига табиийлик бағишлайди. Қисса бошланишидаги воқеалардаёқ унинг афтода аҳволда ўз юртига келишининг ўзи фавқулодда мустаҳкам характеридан нишонадир.

Дарҳақиқат, “озодликка умидворлик билан яшаётган” шоирни ҳеч нарса она тупроққа боришдан қайтара олмас эди, аммо бу орзу осон кечмади, хаёлида турли фикрлар ўтди. “Икки ҳафтача вагонма-вагон юриб, поезддан тушгач, вокзал яқинидаги ташландиқ бир кулбага жойлашиб, шаҳар кезиб, хотирасида бирон-бир нарсани тикламоғи душвор бўлди.

Бу ўринда воқеа ва руҳий ҳолат уйғунлиги намоён бўлади. Сургундаги беаёв изтироблар тафсилотлари эмас, балки уларнинг қаҳрамон қалбидаги даҳшатли оқибатлари тасвирда олдинги ўринга чиқади ва маҳбуснинг руҳий оламидаги тизгинсиз аламларини янада кучайтиради, унга ҳайкал қўйилиши ва “номини абадийлаштиришга” қаратилган бошқа тадбирлар ҳам ёвузликка қарши қасос ўтини ўчира олмайди. Афсуски, унинг бу борадаги имкониятлари чекланган: тили, оёқ-қўллари кесилган, фақат кўз ва қулоқ омон қолган. Лекин, жисмонан мажруҳ, онг-шуур хиралашган, эс-ҳуш кирарли-чиқарли даражада бўлса-да руҳ тетик, маънавият бут: Умид ва Ишонч тирик, ҳалққа, Ватанга садоқат – суянч!

Шоир “тўйи” лавҳаси воқеалар ривожи ва персонажлар курашининг кульминацион нуқтаси бўлиб, конфликт икки хил йўналишда кечади: 1) Оташқалбнинг дўстлари ва ғанимлари ўртасида; 2) Оташқалб билан вазият ва душманлари ўртасида. Булардан биринчиси, фикрлар жангги тарзида, иккинчиси, қаҳрамон қалбида ички коллизия тарзида воқе бўлади.

Қиссадаги Оқсоқол шоир ва Ажойиб домла образларининг Оташқалбга муносабатлари талқинида чинакам шоирни “халқ душмани”га айлантирган туҳмат, тўқилган хаёлий “афсона” мужассамлашган. Анжуманни қаҳрамонимизнинг ёшлик дўсти Оқсоқол шоир томонидан очилиши тасодифий бўлмай, унда муайян эстетик маъно бор: Оташқалб фожиали қисматининг асосий сабабчиларидан бири ўша! Бу жараён тафсилотлари қиссада муаллиф нутқи орқали берилиб, уларда биринчидан, Оқсоқол шоир мунофиқлигига муносабат, иккинчидан, Оташқалб характеридаги инъикоси ёритилади. Жумладан, Оқсоқол шоир Оташқалб истеъдодини кўролмагани, шуҳрати ошаётганига хавфсирашдан ташқари, дўсти севган қиз Мовийкўзни ҳам талашгани ғанимлик асослари сифатида шарҳланади.

Оташқалбнинг фожиали қисмати айбдорларидан бири маърузачи Ажо­йиб дом­ла Оқсоқол шоир образини тўлдирувчи салбий персонаж маънавий инқирозини ифодаловчи типик тимсолдир. Ажойиб домла демократия ва юбилей баҳонасида қаттол қилмишларини ниқоблаб, жамоат фикрини чалғитишга уринади, ҳатто Оташқалб сургунда бир дақиқа ижодини тўхтатмаганини, бир қанча шеъру достонлар яратгани, лекин буларни назоратчи маъмурлар ўша заҳоти ёқиб ташлаганлари ҳақида оғиз кўпиртиради ва бундай ижодга офаринлар айтади.

Ушбу сафсатанинг фош қилишни муаллиф бошқа персонаж зиммасига юклайди. Бу ўринда Жасур шоир нутқидаги қуйидаги фикрни келтириш хиёнаткорлар ниқобини очиш учун етарлидир:

“Ҳурматли дўстлар, сиз билан биз Оташқалбга ўхшаган зотларнинг қора қисматга дучор бўлганида кўпинча замонни қоралаймиз. Тўғри, замон нобоп келган, носоз келган. Аммо, замон мавҳум тушунча, унинг “паррагу винтчалари” ўзимиз эдик-ку! Ахир, тўрт-беш шеърий тўплам муаллифи бўлган ёшгина шоирни Сталин ёки Ежов қаёқдан билади, тўғрими? Демак, Оташқалбни таниган-билганлар шу кўйга солган. Улардан баъзилари ҳозир барҳаёт, мана шу ерда савлат тўкиб ўтиришибди”.
Адиб Оташқалб образини яратишда унинг характери шаклланишидаги ҳаётий асослар ва босқичларни бевосита у яшаётган муҳитдан, вазиятдан, одамлар билан муносабатдан келтириб чиқаради, қаҳрамонни идеаллаштириш, ҳавойи оҳангларда тасвирлашга йўл қўймайди.

Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, қиссанинг тагмаъносида тарихий сиймолар, ҳаётдаги реал ҳодиса нарса ва жой номларига муайян ишора сезилади. Бунда тарихийлик тамойили ифодаси анча сўник бўлиб, умумий фон вазифасини бажаради ва муаллифнинг бадиий тафаккури қатларига сингиб кетади, тасвирнинг яхлит силсиласида эса адиб ижодий ҳиссаси, кашф этиш салоҳияти ёрқин ва устувордир. Бу ўринда Оташқалб билан тақдирдош ижодкорлар Усмон Носир ва Чўлпон назарда тутилмоқда.

Адиб янги образ яратишда бу икки шоирга хос айрим хусусиятлардан синтез йўли билан прототип сифатида ижодий фойдаланади. Зеро, қаҳрамон умрининг қатор жиҳатлари билан қатағонга учраган юқоридаги шоирлар қисмати ўртасида муайян ўхшашлик, яқинлик бор, лекин айнан шулар деб бўлмайди.

Бу ўхшашлик Усмон Носир шахсияти, ҳаракат-интилишлари доирасида, Чўлпоннинг эса ижоди, муайян асарларига муносабат аспектида кўпроқ акс этади.

Усмон Носир характеридаги қизиққонлик, куюнчаклик, ҳақсизликка муросасизлик, тантилик ва мардлик каби хислатлар, бир гуруҳ кишиларнинг Сибирга бориб, қабрини зиёрат қилишлари, уни билганлар билан мулоқотда бўлишлари, шунингдек, жабрдийдани сургундан озод қилишни сўраб юқори ташкилотларга ариза ёзганига оид реал воқеалар қисса қаҳрамони саргузаштларига ҳамоҳанг. Аммо, бу монандлик бадиий контекстда бўлгани ва ижтимоий-эстетик жиҳатдан қайта сайқал топгани, мазмунан бойитилгани боис оригиналликка монелик қила олмайди.

Қиссада Чўлпонга алоқадорлик унинг икки асарининг Оташқалбга нисбат берилиши ва бевосита матнда тасвирий восита сифатида қўлланилишида кўринадики, бу ҳол адабиётнинг бадиий шартлилик хусусияти билан асосланади. Жумладан, Чўлпоннинг машҳур “Адабиёт надур?” асари қиссада “Шеърият надур?” шаклида Ажойиб домла нутқида тилга олиниб, Оташқалбнинг “адабиётшунослар учун ҳали-ҳамон бебаҳо қўлланмасидир” дея баҳоланса, “Сен-сен” шеърига кенгроқ ўрин ажратилади.
Кўринадики, замондош ва касбдош Усмон Носир, Чўлпон қисматларидаги Оташқалбга ўхшашликлар миллийлик ва ижтимоий позиция қанчалик яқин бўлса-да, образлар орасига тенглик аломати қўйиб бўлмайди. Чунки, дастлабки икки шоир – тарихий, Оташқалб эса бадиий қиёфа. Яъни, муаллиф бадиий ниятига кўра индивидуаллашган ва айни чоғда умумлашма образдир.

Асар ечимида кутилмаган тарзда фожиага нуқта қўйилади: “Ўша кеча шаҳарда икки сирли ўлим ҳодисаси юз берди. Бири, Оқсоқол шоирнинг ўз дачасида юрак хуружи ва “қўл-оёқсиз тасқара бир вужуддан” бўғзига тушган зарба натижасида вафот этиши. Иккинчиси, муаллиф Оташқалбга нисбатан “ўлим” сўзини қўлламайди. Бу маъно ўша олағовур вазиятдан, ногиронга тегишли ҳужжат ва ғалати ашёлардан англашиларди.

Умуман, ушбу қисса қатағон мавзусида ўзбек адабиётида яратилган сара асарлардан бири, Оташқалб шоир эса аччиқ қисматли шахс фожиасининг реалистик ифодасидир.

Манба: «Шарқ юлдузи» журнали веб-саҳифаси

Эркин АЪЗАМ
ШОИРНИНГ ТЎЙИ
Кечаги Кундан Ривоят

Эркин Аъзам 1950 йил 10 августда тоғли Бойсунда туғилган. 1972 йил Тошкент Давлат университети (хозир Ўзбекистон Миллий Университети)нинг журналистика факултетини тамомлаган. Республика радиосида муҳаррир, «Гулистон» ва «Ёшлик» журналларида бўлим муҳаррири, Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва Санат нашриётида таҳририят мудири бўлди. 1992—1994 йилларда Ўзбекистон миллий ахборот агентлигида бош директори ўринбосари. 1995 йилдан «Тафаккур» журнали бош муҳаррири I, II чақириқ Ўзбекистон Олий Мажлиси депутати.
«Чироқлар ўчмаган кеча» (1977), «Отойининг тутилган йили» (1981), «Олам ям-яшил» (1984), «Жавоб» (1986), «Байрамдан бошқа кунлар» (1988), «Мир в цветах» (1999), «Пакананинг ошиқ кўнгли» (2001), «Кечикаётган одам» (2002) тўпламлари муаллифи. Ёзувчи асарлари асосида «Чантриморе», «Пиёда», «Дилхирож», «Сув ёқалаб», «Забаржад», «Жаннат қайдадир»“Паризод” ва бир қатор бадиий филмлар суратга олинган. Асарларини руҳан бирлаштириб турадиган жиҳат-инсоний эрк, хар қандай зўравонликка мунсабат масаласидир.

Шаҳарнинг қоқ марказидаги бу кошонани бино этишда урушдан кейинги йиллар ҳарбий асирларми, аллақандай ажнабийларми қатнашган, деган гап юради. Тарих, кечаги кун — бамисоли серишва жонон, ҳар ким уни таъбига мослаб олаверади; давр шамолига қараб ўзгаравергани сайин чин ҳақиқатни аниқлаш мушкуллашиб боради.

Немислар қурганми, самурайларми, ҳарқалай, шаҳарда бундай пишиқ, мустаҳкам иморат саноқли. Машъум зилзилада унга заҳа етказолмағани бежиз эмас: немис ҳам, япон ҳам серҳафсала, қўли гул, роса ҳунарманд келади.

Бу бинонинг лойиҳасини Бессараб даштларида туғилиб, ноёб иқтидори билан «бепоён ўлкам»нинг пойтахтини забт этган, унинг қоқ юрагида «дунё йўқсилларининг доҳийси» мақбарасини ҳам чизмалаб берган бир меъмор яратган. Қолаверса, бу каби тарихий обидаларнинг тамал тошини енгилтакликни жини суймайдиган, ҳар ишда ҳайбату дабдабага ўч мўйловдор доҳийнинг шахсан ўзи қўйган. Бу жабҳага кимларни жалб қилишни ҳам билган. Асирлар — ҳарбийми, сиёсийми, жўнгина жиноийми ёхуд ўзиникими, бегонами — фарқи йўқ, айби бўлса бас. Айбдор шўрлик ўлиб-тирилиб ишлайди, шунга мажбур. Меҳнати билан гуноҳини ювмоқни ўйламаса-да, маҳкумликни, маҳрумлик уқубатларини шу йўсин енгмоқ бўлади.

Мўйловдор доҳийнинг мўлжали — бехато. Тасаввур қилиш мумкин: тиканакли симтўсиқ билан ўраб олинган бу атрофда, оёқларида ёғоччипта кавуш, яғир пахталик кийган маҳбуслар у ёқдан-бу ёққа замбилғалтак суриб юрибди. Бош кўтариш йўқ, ўзаро сўз қотиш йўқ. Иш, иш. Вазифа шундай. Зарбдор жабҳа. Қурилиш бораётган майдонни симтўсиқ орқали кузатган одамнинг кўзи тинади: бу рўйи заминда икки хилгина ранг бор экан-да — оқу қора, ола-була; йўл-йўл, йўл-йўл.

Шўрлик маҳкумлар нима гуноҳларига бу ерга келиб қолган? Нима қураётганларини ўзлари билармикан? Билишади, билишади — лойиҳашунос саркорлари ҳам ўзларига ўхшаган маҳбус. Озод Шарқда ягона театр, санъат маскани! Санъат маскани маҳбуслар қўли билан бунёд этиладими? Нима аҳамияти бор? Мақсад — аниқ, муддао — зўр, зарбдор қурилиш Октябрь байрамигача битмоғи шарт!

Битади, шак-шубҳасиз битажак. Шаҳарнинг кўркига кўрк қўшажак, обод, дилкушо манзилга айланажак. Тўғри, шаҳарда кейин ҳам, айниқса, зилзиладан сўнг кўплаб иморатлар қад кўтарди, не-не сарвқомат бинолар бўй чўзди, у «Озод Шарқнинг машъали» деб жар солинди. Бироқ сипо, пурвиқор кошонамиз олдида булари хийла номукаммал — калта-култага ўранган замонавий қақажонларни эслатади: енгилтак, осон-омонат.

Кошонани бино қилган ўша шўрманглай бинокорлар ҳозир қаерларда экан? Ватанларига омон-эсон қайтиб боришдими? Тақдир изми билан бу шаҳарда яшаб қолганлари йўқмикан? Уқубатлар ичида бино этилган бу кошонани эслашармикан, бу масканда қандай томошалар кечишидан хабарлари бормикан?..

Ким билсин! Келинг, биладиган гапларимиздан сўйлашайлик.

Улуғ шоир номи билан аталган бу даргоҳни табиатан шоир руҳига бегонадек бир санъат тури забт этган. Замонавий саналган бу санъатга маҳаллий халқнинг хуши йўқроқ. Бунинг учун халқни айблаб ҳам кўрилди. Аммо… Нима, итальянлар беқасам чопонли ҳофизларнинг «катта ашула»сини завқ билан берилиб тинглайдими? Бинобарин, бу ерда янги асар саҳнага чиқса, шинаванда асосан «шунос»лардан иборат бўлади. Томоша чоғи улардан баъзилари мизғиб-мизғиб ҳам олса керак, бошқа бирлари ўнинчи синфда ўқиганда кўнгил қўйган қизларини энтикиш билан эслаб ўтиради. Чиқиб кетиб кўринг-чи! Маданиятсиз нодон, тўпори аталмоққа кимнинг тоби бор? Нозик, ингичка санъат бу! Уни тушунмоқ, ҳис этмоқ учун нозик, ингичка дид даркор! Ким айтади бизни маданиятсиз тўпори деб?!

Кошонанинг бошқа шинавандалари ҳам бор. Бу маданий Овруподан ташриф буюрган ажнабий сайёҳлар бўлиб, Мафкурахоним шахсан тасдиқлаган дастур асосида, сафар давомида улар маданий ҳордиқ чиқармоқ, аслида эса, бир вақтлар ёввойи саналган осиёликларнинг маданият жабҳасида, хусусан, нафис санъат бобида нақадар ютуқларга эришганини кўрмоқ учун бу ерга келади. «О, да! Браво, браво!» Саккиз оққуш иштирокидаги (қолган тўрттасини олабўжи еб кетган) «Оққушлар кўли»ни Эскижўва бозори бўйлаб бугунги югур-югурдан сўнг мудроқу эринчоқлик аралаш кузатишар экан, италиялик сайёҳлар истеҳзо билан кулиб, эснаб ўтиришади.

Кошона одамга лиқ тўладиган кунлар ҳам бўлади. Катта-катта анжуманлар, атоқли шоиру олимларнинг тантанавор рўзи таваллудлари — юбилейлари шу ерда ўтади. Келажакда Чиғатойдан тўрт газ ер тамаи илинжида юрган юбилей соҳиблари тўйларини мана шу масканда нишонламоқни шарафи олий деб биладилар. Аммо бу ишни ҳаргиз ўзлари ҳал этолмайдилар. Ким қай гўрга кўмилади, кимнинг рўзи таваллуди қай масканда, қай тарзда тантана қилинади — буларни шахсан Мафкурахоним белгилаб беради. Бунда у нималарга асосланади — ёлғиз худога, йўқ-йўқ, ёлғиз Мафкурахонимнинг ўзига маълум.

Мана, бугун ҳам, чучмалзабон Ажойиб домла таъбирини истифода этганда, шеърият тоқида чақноқ юлдуз мисоли чақнаб, носоз замон даррасига дучор бўлиб бевақт сўнган Оташқалб шоирнинг таваллуд анжумани… Дарвоқе, ортиқча тафсилотлар баёнига берилиб кетиб, тантанали оқшомга кеч қолай дебмиз.

Биларсиз, кузатганингиз бордир, бу каби маросимларга асосан бир хил жамоа тўпланади. Бугун, дейлик, Оташқалб шоирни хотирламоққа йиғилган айни шу сара издиҳом эртага унинг қон рақиби, рақиби не, жон кушандаси — Шоири замоннинг замон устидан қозонган улкан ғалабасини нишонламоққа ҳам ҳозиру нозир. Худди ўша жаноблар, худди ўша хонимлар. Кўпчилиги хизмат ёки бурч юзасидан келади бу ерга. Баъзилари анчайин қавмини кўрмоқ ёхуд унга кўриниш бермоқ пайида бўлади. Бундаги маросиму маърака бир баҳона, холос. Аксарият пинҳона учрашувлар, «келажаги порлоқ» танишувлар, бирон мақсадни мўлжаллаб ўзини кўз-кўз қилиштар, тантанавор руҳдан руҳланиб иш битиришлар ва бошқа-бошқа талай савдолар шу ерда кечади.

Шаккокликка берилмай, инсоф билан айтадиган бўлса, анжуман аҳлининг кунда-шунда қисмидан бўлак иайдар-пай янгиланиб турадиган бир тоифаси ҳам борки, кечаётган маросим аслида шуларники. Улар бу ерга энтикиб, орзиқиб келади. Қўлларида даста-даста гул, кўзлар тўла ёш, кўкрак тўла эҳтирос. Ҳа, балли, чинакам мухлис булар. Асосан ёшлар, замон замзамаларию қисмат қинғирликларини ҳали татиб кўрмаган, ўқиган китобларию муаллимлари айтган сўзларга чиппа-чин ишонадиган беғубор, таъсирчан талабалар. Анжуманга шакл ясаб, унга пешволик даъво этаётган казо-казолар шоирнинг лоақал бир сатрини ҳам билмагани ҳолда, бу зумрашалар унинг бутун-бутун китобларини ёд билади; ҳаётини, айниқса, ишқий саргузаштларини хаёлий-фожеий бўёқлар билан бойитиб, у ҳақда ўзларича афсоналар тўқиб олган; шеъриятга ҳавасмандлари бўлса, ҳаётда ҳам, ижодда ҳам унга ўхшамоқ орзусида юради… Ҳақиқий мухлис шундай бўлади-да!

Яна такрорлаймиз: бу масканда кўп тарихлар кечган, кўп маросиму тантаналар ўтган, табиийки, турли-туман мухлису шинавандалар келиб-кетган. Лекин, минг карра аминмизки, ҳали бу даргоҳ биз таърифига киришаётгандек мухлисни шу чоққача кўрмаган.

Улкан нақшинкор қопқа олдида одам сийраклашган. Келгани қўлидаги шапалоқдек қоғозни кўрсатиб кириб кетаётир. Анови йўғон устуннинг панасида пайт пойлаб турган ажабтовур мухлисимиз боя бир неча маротаба ўшалар сафида ўзини эшикка уриб кўрди. Бўлмади. Дарбон хотин уни кўриб, кўзининг пахтаси чиқиб кетаёзди: бу ким, қанақа махлуқ, қаёқдан пайдо бўлди, бу ерда нима қилади, ким қўйди уни бундай жойга, ҳей, бу ёққа қаранглар, одам борми?..

Бу хотин мухлисимизнинг қўлида ановинақа паттадан юз мингтаси бўлганида ҳам уни эшикка яқин йўлатмасди. Чунки… Қўлбола аравачада ўтирган бу одам ногиронликнинг жамулжам тимсоли эди. Тиззадан кесилган оёқларнинг пўнтиғига кирза этикнинг қўнжидан ясалган қоплама кийгизилган, иккала қўлининг ҳам тирсақдан пасти йўқ — исқирт, яғири чиққан қора пахталикнинг шалвираган енглари юқорига қайтарилиб, билакка чандиб қўйилган. Авжи баҳорнинг илиқ оқшоми бўлишига қарамасдан, ғаройиб мухлисими-нинг эгнида қалин пахталигу бошида эскидан эски қулоқчин; соч-соқоли ўсиб кетган, қўсқи. Ташқи қиёфасидан бу юртнинг фуқаросига ўхшамайди, узоқдан келган, жуда узоқдан — мусофир. Аммо унинг асов бароқ қошлар тагидан боқиб турган ўтли кўзларини кўрган одам бир сесканиб тушиши муқаррар! Ва уни шубҳасиз оғир бир савол ўртай бошлайди: бу қадар таниш кўзлар кимники?

Дарбоннинг жавраши баробари Мусофир мухлиснинг тепасида ҳар ерда ҳозиру нозир турадиган таниш нусха тик бўлди. Мусофир мухлис уни дарров таниди: у танимай ким танисин! Ўша-ўша важоҳат, ўша-ўша бутларини кериб, мускулдор энгаклар бир ён, ўқдек қадалиб туришлар, ўша-ўша қора чарм камзул. Лекин қарибди, ҳатто шу ҳам қарибди. Лекин ҳамон чарчамоқни билмайди.

Мусофир мухлис бу нусхага дуч келмаганига кўп замонлар бўлган эди. Ул тиним билмас Таъқибкор уни мана шу кўйга солдию тинч қўйди. Мана, тақдирда бор экан, яна учрашиб туришибди. Балки, бу охиргисидир.

Таъқибкор, табиийки, уни шахсан танимади, танимоғининг иложи ҳам йўқ эди: у биттагина, бунақанги қаланғи-қасанғи ёт унсурнинг эса уруғи беҳисоб. Қаригани важиданми, замон ўзгаргани туфайлими, ё бундай масканда, бундай айёмда бирор кори ҳол бўлмоғига асос йўқлиги учунми, қисқасй, уни одатда вокзал-покзалда тентираб юрадиган майхўр мубталолардан деб фаҳмлаб, тишлари орасидан вишиллаб амр килди:
— Шагом марш!

Мусофир шўрликда қадам босадиган оёқнинг ўзи йўқлигидан у чаққонлик билан энгашди-да, қўлга айланган тирсакларини ишга солиб аравачасини тислантирди. Аммо кетмади, Таъқибкорга тик боқиб соқол-мўй босган даҳанини очди, ўзича нимадир демоқ бўлди, дея олмади. Бу шўрликнинг бошқа аъзолари — оёқ-қўли қатори тили ҳам кесилган эди. Шу чоқ, Таъқибкорнинг қудратли имоси биланми, қаёқдандир пайдо бўлган икки абжир милиса йигит уни арава-паравасига қўшиб даст кўтардию ҳув нарига, бехавотирроқ жойга элтиб қўйди ва кафтларини қоқа-қоқа янги имоларга шай бўлиб жанговар жойларини эгаллади.

Сал ўтиб майдонга осойишталик чўкди. Қопқа олдидан ҳам оёқ узилди ҳисоб. Мусофир мухлис жонҳо-латда тирсаклари билан ер тирнаб аравачасини қопқа сари ҳайдади. Қопқага етганда бир зум тараддудланиб бўсағада тўхтадию дарбон хотин қаёққадир даф бўлганини кўриб шиддат билан ўзини ичкарига урди.

Боягина бу ерда ҳар қанақа хавф-хатарга ўз вақтида зарба бермоққа шай турган Таъқибкору унинг содиқ ёрдамчиси — бир парча қоғоздан бўлак ҳеч нарсани танимайдиган димоғдор дарбон хотин қани, қай гўрга кетди улар?

Бу ерга келадиган одам келиб бўлганига ишонч ҳосил қилгач, дарбон хотин дафъатан бугун саҳнада ҳеч ким ҳеч кимни кўтариб ўйнамаслигини эслаб, «Ҳув отам замонида ўлиб кетган бир шоир экан, энди ким ҳам келарди» деган хаёлда, қўлида доимий ҳамроҳи — чала тўқилган пайпоқ, иш ўрнини масъулиятсизларча эгасиз қолдириб, ичкари эшикни қўриқламоқ баҳона, бекорчиликдан бориб томошалар толорига мўралай бошлади.

Ёши бир жойга бориб қолганига қарамай ҳамон ўзини ўн саккиз яшар қиздек тутадиган, «ака, бир қаранг» атласидан кийиб, жилвагар дуррани бошига яллачимонанд дол танғиган, юз-кўзига упаю сурмани аямай чаплаган бу дум-думалоқ хотин кўп йиллар муқаддам худди мана шу — ҳозир ўзи қўриқлаб ўтирадиган қопқадан нозик-ниҳол бир нозанин бўлиб кириб келган эди. Тезда шуҳрат қозониб, «оққушлар кўли»да баҳузур суза бошлади. Тенгдошлари ич-этини еган, зимдан унга ҳасадлар қилган. Чунки уларга ҳеч ким қарамайди, уни эса кимсан — шахсан васильевлар бошига кўтариб юради!

Иттифоқо, «мақталган қиз»ни худо урди-қўйди: ўша забардаст дастёрлар уни ердан узмоғи қийинлашиб қолди. У, нимадир балога дучор бўлиб, мешдек семира бошлади. Бу аҳволда уни саҳнага йўлатиб бўлмасди, саҳна ортидаги юмушларга жалб этилди. Бора-бора бу ишларга ҳам ярамай қолди. Одатда, бунақа вазиятга тушган ор-номусли санъаткор бу касб, бу масканни бутунлай тарк этиб кетади. У бундай қилмади, алам-интиқом ўтида қовурилиб юраверди. Юра-юра, бир вақтлар ўзи иймана-иймана кириб келган мана шу масканнинг эшигига дарбон бўлиб қолди. Энди собиқ дугоналари — бугунги ғанимлари саҳнага чиқадиган кун, иложини топсаки, бу даргоҳга одам киритмаса! Қопқани вақтидан олдин тамбалаб, аста бориб саҳнага мўралайди: қачон анови ер ютгурлар сал бўлса ҳам семираркан, қачон анови сабил қолгур васильевларнинг қўли толаркан?

Мусофир мухлис томоша толорига кирадиган эшик оддида аламзада дарбонни кўрдию йўлни шошилинч чапга солди. Юқори ошёнга олиб чиқадиган зинага дуч келди. Э, бизга бундан баттарроқ ғовлар ҳам писанд эмас! Кўз очиб юмгунча иккинчи қаватга етди-ю, яна бир балога учраб эсанкираб қолди: чанқоқбосди ичимликлар сотиладиган чарм пештахта олдида, келиб-келиб ким денг, ҳар ерда ҳозиру нозир Таъқибкорнинг худди ўзи қийшанглаган бир жонон билан қаймоқлашиб турарди. У суҳбатдошига суйкаланиб, афтидан, ниманидир шивирлаётганида қувғин мухлис унинг ҳар ёқни кўрадиган кўзини шамғалат қилиб ўқдек учганича очиқ эшиқдан тор-қоронғи йўлак бўйлаб ичкарига кириб кетди.

Бу — томоша толорининг иккинчи ошёни бўлиб, ўрин-жойлар лиқ тўла, ҳатто бир тўда йигит-қиз тўсиққа суяниб тик турар эди. Ногиронлар аравачасида абжирлик билан кириб келган сирли мухлисга биров-ярим ажабланиб қарагандек бўлди-ю, сўнг ортиқ эътибор бермай қўйди. Олдинги қаторнинг энг чеккасида ўтирган йигит билан қиз унга аланглай-аланглай ўзаро ниманидир пичирлашиб олди-да, барваста йигит шартта ўрнидан турди, сўраб-нетиб ёки сўз қотиб  ўтирмай, келиб сирли мухлисни аравачасидан даст уздию элтиб ўзининг ўрнига — қизнинг ёнигаўтқазди, олдинда саҳнани тўсиб турган йигитни бир ишора билан нари жилдирди: мана, энди баҳузур ўтириб томошангни қилавер, эй ногирон мухлис, биз ана шундай жўмардмиз! Олижаноб йигитнинг ўзи қизга яқинроқ жойда тўсиққа тирсак тираб, саҳнага кўз тикди. Ногирон мухлис бошини оғир буриб бир қаради-ю, аммо унинг на миннатдор эканини, на ажабланганини билиб бўлди; асов бароқ қошлар тагидан одамни тешиб юборгудек ғайритабиий бир ўт чақнади, холос.

Гулдурос қарсаклар шаршараси кошонани ларзага келтирди. Анжуманнинг тантанади қисми бошланган эди. Саҳнадаги узун ҳайъат столини ҳукуматга яқин шоиру олимлар, казо-казо раҳбарлар ишғол этган. Орқада — бароқ қошли, чақноқ кўзли навқирон йигит — Оташқалб шоирнинг шеъриятга ҳавасманд ёш рассом чизган каттакон сиймоси.

Анжуманни шоирнинг ёшлик дўсти, энг яқин сафдоши (унга айнан шундай таъриф берилди) Оқсоқол шоир одатдаги — самимий деса одамнинг ҳақи кетадиган, сохта деса ноинсофликка ўтадиган мужмал ва чучмал кириш сўзи билан очди. Шу тўрт оғиз гапни ҳам у қоғоздан кўз узмай ўқиб берди; чамаси, буни аввал кимдир — Митрофан Григорьевич аталмиш исталган мавзуда исталганча матн ёзиб бермоққа қодир мангу ёрдамчиси ўз она тилида битиб, сўнгра яна кимдир ўзбекчага айлантирган.
— Менинг унутилмас дўстим Оташқалб ҳозир ҳаёт бўлганида роппа-роса саксон ёшга тўларди, — дея маънодорона гап бошлади Оқсоқол шоир. — Биз эъжод бўстонига унутилмас дўстим билан бир пайтда қадам қўйганмиз. Жўшқин комсомол ёшлигимиз бирга ўтди, шонли ўттизинчи йилларнинг қаҳрамонона воқелигини бирга тараннум этдик.

Олдинги қатордан кимдир атайин ҳаммага эшиттириб уҳ тортиб юборди. Ҳайъатда ўтирган бир неча кишининг қулоғи динг бўлиб, кўзлари айбдорни қидириб қолди.
— Биз у билан ҳар вақт, ҳар жойда бирга эдик: ўша йилларнинг зарбдор иншоотларини бунёд этишда бўлсин, социализм душманларига қарши омонсиз жангларда бўлсин — ҳамиша! Биз бирга эъжод қилдик, бирга яшадик. Биз у билан тенгдош-тенгқур эдик, у мендан атиги бир ҳафта катта. Афсус ва надоматлар бўлсинким, шундоқ ноёб истеъдод соҳиби, ажойиб дўстим ноҳақ туҳматларга дучор бўлиб, халқ душмани сифатида олис совуқ ўлкаларга сургун этилди.

Ён тарафдан кимдир қалтис, омонсиз луқма ташлади:
— Сиз-чи? Дўстингизни ҳимоя қилмадингизми?

Ҳайъатда бесаранжомлик бошланди. Олдинги қаторларга сипо кийинган норғул-норғул йигитлар оралаб қолди. Таъқибкорнинг шогирдлари.

Оқсоқол заррача парво қилмай сўзида давом этди: Митрофан Григорьевичнинг матнида бу каби ғаламисона луқмалар назарда тутилмаган, бинобарин, уларга жавоб ҳам ҳозирланмаган эди.
— Мана, ниҳоят, жонажон партия ва ҳукуматимизнинг совет адабиётига, эъжод аҳлига чексиз ғамхўрлиги туфайли Оташқалб шоиримизнинг пок номи оқланди, мана, бугун тантанавор юбилейи ўтказилмоқда. Биз бу кунни эллик йил, яъни ярим асрдан кўпроқ кутган эдик.

Яна бир «экстремист»нинг сабри чидамади:
— Ёлғон, кутганингиз йўқ!

Ҳайъатдагилардан кимдир микрофонни қаттиқ, таҳдидкор оҳангда тикиллатиб қўйди. У ер-бу ерда сергак турган норғул йигитчаларнинг кўзи баттар олазарак бўлди. Оқсоқол деса дегулик шоири замон барваста қоматини минбардан кўтарди, тилла гардишли кўзойнагини қўлига олиб, тўлқинсимон оппоқ сочини асабий тарзда орқага тароқлади. Чап ёноғи ғазабдан пир-пир учарди. Галварс Митрофан! Топган гапини қаранг! Нечево! Бундан баттар ҳужумларни кўрганмиз. Не-не курашларда енгиб чиқдик. Бу гал ҳам, керак бўлса, ғалаба киламиз!

Йўқ, ғалаба қилиш осон эмас экан. Анжуман аҳли бир хил тоифа — нуқул ҳақиқатталаблардан иборат демоқ соддалик бўларди. Луқмачилар орасида демократияни шиор қилиб, элнинг кўзида ўзини ҳар турли мағзавадан тозалаб олмоқчи бўлганлари ҳам йўқ эмасди.
— Оташқалб ўзидан зўр шоирлиги учун Оқсоқол уни ҳасаддан қаматиб юборган, деган гап юради, айтинг-чи, шу тўғрими?

Оқсоқол батамом довдираб қодди. У ҳаммасини кутган, лекин бу қадар шафқатсиз ҳужумга тайёр эмас эди. Қўлида титраётган кўзойнакни минбар пештахтасига қўйиб, овоз келган тарафга тикилди. Ўртароқдаги қатордан чорпахил бир башара унга қараб тиржайиб турарди.

Анови! Ҳаҳ, ҳароми кўрнамак! Шоирлик даъвосида юрадиган, элликка етиб ҳам тозароқ бирор нарса ёзмаган бу ярамас мана шундай маъракабузарлиги билан машҳур эди. Аллақайда ёш ҳаваскорлар тўгарагини бошқарган бу «мураббий» у ерда бир норасидани булғаб қўйиб, кўп шармандалик бўлган, бир тўп шоир-ёзувчи унинг ташкилотдан бадарға этилишини талаб қилган; аммо Оқсоқол, нодон Оқсоқол кўкрак тутиб шу мурдорнинг ҳимоясига чиққан эди. Чунки уч-тўрт кун олдин у йиғлаб, тавалло билан Оқсоқолнинг ҳузурига келган, «Ўзи бузуқ экан, устоз, амакиваччаси бузиб қўйган экан, уйлан десангиз — уйланаман», дея ишни бости-бости қилишга кўмаклашишни сўраган эди.

«Устоз»нинг кўнгли ийиди. Майли, йигитчилик деб итлик қилиб қўйибди. Уйланмоқчи, айбини ювмоқчи. У прокуратурага ошириб-тошириб ижобий тавсифнома ёзиб берди, жамоатчиликнинг ғазабини пасайтирди. Нега? Аввало, анови замонларни кўрган одам, охират олдидан қўлни сал поклаб олгани маъқул, бу ёғи энди бўлган иш бўпти, жувонмарг бўлиб кетмасин, деди. Қолаверса, ўзи бошлиқ бообрў ташкилотда бундоқ шармандалик содир бўлгани эларо овоза этилмоғи раво эмас.

Бугун келиб ана шу ювуқсиз… Хайрият, одамларда инсоф деганидан бор экан. Оқсоқол тили танглайига ёпишгудек музтар бир ҳолатда қолганида у ер-бу ердан уч-тўрт одам туриб, нобакорнинг танобини тортиб ўрнига ўтқазиб қўйди. Таажжубки, уларнинг деярли бари Оқсоқол унчалик хушламай юрадиган кишилар эди. Тавба, яхшилик билан ёмонликнинг чегараси борми ўзи бу дунёда?!

Шундан сўнг Оқсоқол шоир «Митрофаннинг қоғози»га қарамай, бундай меҳрибонликлар учун жонажон партия ва ҳукуматига, адабиётнинг дўсти ва чинакам ҳомийси бўлмиш «ҳаммамиз учун ҳурматли зот» — Энг катта раҳбарга аҳли анжуман номидан кўпдан кўп миннатдорлик изҳор этмоққа ижозат сўради. Анжуман аҳли баҳамжиҳат оёққа қалқиб, гулдурос қарсаклар билан унинг таклифини олқишлади. Бундан руҳланган нотиқ сўзини энди дадил давом эттириб, «ҳаммамиз учун ҳурматли» Энг катта раҳбар, яъни ўзининг қадрдон дўсти муҳим давлат ишлари билан қаттиқ бандлиги сабабли, афсуски, бугунги анжуманда иштирок эта олмаётганини айтиб, эҳтиром юзасидан у кишига ҳайъатдан фахрий ўрин қолдиришни таклиф қилди. Бояги якдил издиҳом буни ҳам гуриллаб маъқуллади. Мажлис раиси кейин Энг катта раҳбарнинг анжуман аҳлига йўллаган табрикномаси ҳамда ҳукумат қарорини ўқиб эшиттириш учун сўзни мамнуният билан Мафкурахонимга берди.

Мамнуният билан Мафкурахонга сўз беришга берди-ю, Оқсоқол шоир ичида ғижиниб қўйди: «Энди шу манжалақи бизга катта!» Бояги ҳижолатбозлик эсига тушиб, худди ўзи мулзам бўлгандек ноқулайлик сезди. Авваламбор, роса таранг қилиб, шунча одамни сарғайтира-сарғайтира ташриф буюрдилар бу хоним. «Пўшт-пўшт» билан киргач эса, дам олиш хонасида узунчоқ биллурдан таманно этиб сув ҳўпларканлар, «Қани, домланинг ўзлари келдиларми?» деб қолса бўладими! Ҳамма бир-бирига қараган, ҳамма хижолат. Шўх, ҳозиржавоб маданият вазири тўқсонларни қоралаб қолган, қулоғи оғир кекса рассомни рўпара қилиб, вазиятни юмшатмоқчи бўлди. «Домлани танийман, комсомолда ишлаганимда мани чизганлар, — деди Мафкурахоним ясама хушҳоллик билан рассомга оппоқ бармоқларининг учини тутқазиб.— Ман юбилярни сўравобман…» Яна ҳамма бир-бирига қараган, яна ҳамма хижолат. «У киши етиб келолмадилар, — деди кимдир орқароқдан жасорат кўрсатиб. — Узоқдалар, ҳу-у Узо-оқ Шарқда».

Мафкурахоним деганимиз асли комсомолдан етишиб чиққан, кейинчалик талай йил пойтахт туманларидан бирида партия қўмитасига етакчилик қилган, бир оз муддат маданият вазири ҳам бўлган, мана, олти ойдирки, янги эгарга ўрнашиб, мафкура отининг жиловини тутган эди. Қирқ беш ёшлар чамасидаги бу хотин сўзга ниҳоятда чечан, бирпасда дунёни ағдар-тўнтар қилгудек фаол ташкилотчи, оқни қора, қорани оқ деб исботламоққа айниқса моҳир эди. У таги оқсуяк хўжалар авлодидан бўлиб, марксча-ленинча таълимотга азбаройи меҳри зўрлигидан насл-насабини инкор этган, ўзи хушбичим, оқбадан, лекин юпқа лаблари ҳар қанақа одамни чимдишга шайгина аёл эдики, мансаб пиллапояларидан енгил-енгил ҳатлаб ўтишига ва ниҳоят муҳим бир жабҳанинг қулоқбошига маҳкам ўрнашувига ана шу сифатлари ҳам тирговуч бўлган эди.

Оташқалб шоирнинг номи оқланиши муносабати билан Энг катта раҳбар адабиёт аҳлига йўллаган қутлов мактубини Мафкурахоним тутила-тутила, сўзларини чайнаб, зўрға ўқиб бера бошлади. У «иккинчи она тили»га роса уста эди, агар мановини бирортаси ўшанга ўгириб берганида, турли-туман минбарларда сайрайвериб алоҳида бир жаранг ва қатъият касб этиб кетган қайроқи овозига латофатли аёлларгагина хос истиғноли бир оҳангдан тегишича омухта этиб, шариллатиб ташларди-я, начораки, замон бугун ўзгача!

Москову Ленинградларда таълим олган Мафкурахоним она тилига хийла нўноқ, аммо бундан сира койинмас, қайтага шунисини фазилат деб билар эди. Айтишларича, она тили деб куйиниб юрган уч-тўрт ёшу бебош зиёлини «партгилами»га чақириб ғоявий-сиёсий жиҳатдан сабоқ берганида у ана шу афзаллигини айтиб, мактабда ўзбекча ўқиган опасининг бугун уй-рўзғорга ўралашиб уйда ўтириб қолганию ўзининг мана бундоқ юксак мартабаларга эришганини мисол келтириб ғурурланган, ҳусн ҳамда антиқа кийиниш, шунингдек, бошқа шўхликлар бобида шаҳарда донг таратган паст-баланд икки қизининг сира ўзбекча гапирмаслигини шоён мамнуният билан мақтаган.

Лекин ҳозир бор-йўғи бир бетлик матнни ўкиб бериш асносида ўша манманлигу бегонапарастлиги бурнидан булоқ бўлмоқда эди. Буни матннинг асл муаллифи, ҳув бурчакда биқиниб ўтирган Заҳматкаш адабиётшунос айниқса қаттиқ ҳис этмоқда, Мафкурахоним оддийгина сўзларни ҳам минг бир азоб билан талаффузга солаётганини кўриб ундан баттар қийналмоқда, «қилган номаъқулчилиги» учун хижолат чекмоқда эди. Кечагина ўзи ёзиб берган гапларни у ҳозир бошқа кишининг оғзидан эшитиб, хаёлан солиштираркан, матнга талай таҳриру тузатишлар киритилганини сезди. Аввало, ўринли-ўринсиз «совет» сўзи қўшилган эди: «ёш совет шоири», «бой совет воқелиги», «совет лирик шеърияти». Оташқалб шоир «совет тузумини тинмай улуғлаган», «шонли ўттизинчи йилларнинг қаҳрамонона зафарларини тараннум этган» эмиш! Унда нега қамалди, нега «халқ душмани» деб қораланди?

Мафкурахоним шоир номини абадийлаштириш ҳақидаги ҳукумат қарорини эълон қилганида Заҳматкаш адабиётшуноснинг яна боши қотди. Нуқул жиннихонаю таносил касалликлари шифохонаси жойлашган калта-култа кўчалар, шоирнинг бирор сатрини билмайдиган, ҳатто билишдан ор киладиган бегона қавм истиқомат этадиган бир тупканинг тагидаги хароб мавзе… Тирикларга барибир осон экан, тириклар бешафқат экан, ўликларга қийин, ўликлар чорасиз, улар ўзини ҳимоя қилолмайди.

Мафкурахоним оғир, масъулиятли вазифани бошидан соқит қилиб жойига қайтар экан, орқадан кимдир келиб унга курси тўғрилаб турди, мажлис раиси — Оқсоқол шоир бошчилигида ён-веридагилар «қотирдингиз» дегандек ялтоқиларча жилмайиб қўл сиқиб қўйишди. «Опа» улуғларга хос назокат ва вазминлик билан жойига ўрнашаркан, олдинги қаторда ўтириб бор кучи билан чапак чалаётганлар орасидан кимдир кўзига иссиқ кўринди. Бир зум тикилиб қаради-ю, ўзини танимаганга уриб кўзини бошқа ёққа олди.

Ўша, Тепакал, севимли кал! Бу ерда нима килиб юрибди? Қаёқдан пайдо бўлди? Ҳув ёқдан чиқиб келибди-да. Ўшандан бери учрашишмаган эди. Е буям шеърият мухлисимикан? Йўқ, бу бошқа нарсанинг мухлиси! (Балки, бир замонлар ватандошлари кавлаб кетган гўрнинг бугун нима бўлганини томоша қилгани келгандир?)

Мафкурахоним Москов таҳсилидан эндигина қайтиб комсомол марказқўмида гуриллаб юрган кезлари жингалак сочи олд тарафдан сийрак торта бошлаган бу олакўз йигитча шаҳар туманларидан бирида бор-йўғи йўрикчи бўлиб ишларди. Фамилиясидаги кавказча қўшимчани ўз вақтида ўзгартириб, ўзбекчага яқинлаштириб олган, осмондаги юлдузни ҳам ундирмоққа шай турадиган бу уддабурон шоввоз «улуғ пойтахт» сари қилинган навбатдаги комсомолча жамоавий сафардан сўнг тўппа-тўғри марказқўмга ишга олинди — ҳожатбарорлиги билан бир кўнгилга маҳкам ўрнашган эди.

Шаҳардаги туманлардан бирига «опахон» бўлиб кўтарилгач, Мафкурахоним уни ўзига иккинчи котиб қилиб олиб келди. Қараса, гап-сўз кўпаядиган, қолаверса, унча-мунча жойга бирга бориб бўлмайди (кимдир қолиши керак-да иш бошида), шунда кадр танлашдаги маҳоратини намойиш этиб, уни шартта тумандаги каттакон озиқ-овқат трестига бошлиқ қилиб қўйди. Сих ҳам куймайди, кабоб ҳам. Ҳам қозон мой, ҳам чўмич. У кезлардаги севикли Тепакали (энди у расмона калга айланган, лекин ҳар жиҳатдан ҳар қанақа жингалаксочидан афзал эди) билан ўтган ширин дамларни — биргаликда «улуғ пойтахт»га сафарлар, биргалиқда Қора денгиз соҳилларига истироҳатга боришларни эслаб, Мафкурахоним гоҳида бугунги бор мансабу мартабасини ўшандаги айрим лазиз дақиқаларга алмаштириб юборишга тайёр сезади ўзини. Ҳа, бошқалар унинг ўрнини босолмади — у ўлгур ҳамма қиладиган ишнинг тескарисини қиларди-да!

Мафкурахоним пешонасини силаган бўлиб бармоқлари орасидан яна ўша ёққа қаради. Ўша-ўша, сира ўзгармаган, садоқатини исботламоққа ҳар дам тайёрдек комил ихлос билан кўз узмай тикилиб турибди. Маданият вазирлигига ишга ўтганидан кейин алоқалари сал сусайгандек бўлиб юрди. Бу орада пуштипаноҳсиз қолибми, ўзбошимчаликка берилибми, Тепакал аллақандай савдо ўйинига аралашиб, қамалиб кетди.

Бир тарафдан Мафкурахонимнинг мадад қўли қисқалик қилган бўлса, бир тарафдан у ўша қисқа қўлини ҳам узатгиси келмади — Тепакал сўнгги вақтларда ёш-ёшларини топиб даф бўлиб кетадиган одат чиқарган эди. Замон кескин ўзгариб, не-не қурбонликлар эвазига қўлга кирган мансабу мартаба бор вужудни қамраб, буткул сафарбарлик талаб қилиб турган нозик паллада бир замонлардаги севикли Тепакали, мана, тағин олдидан чиқиб қолди. Бу ерга нимага келибди у? Қаёқдан ис олди экан? Ёки яна бирор балога йўлиқиб, ёрдам сўрамокчими? Балки… балки… Шу тобда Мафкурахонимни эгаллаб турган мансабу мартабаси, айниқса, мана бу каби тантанавор анжуманлар руҳидан йироқ, унутилаёзган асов бир ҳаяжон чулғади.

Шоирнинг ҳаёти ва ижоди ҳақида маъруза қилиш учун сўз Ажойиб домлага берилди. Бу одам жуда кўҳна, ярим аср бурун жувонмарг кетиб, мана, бугун хотирланаётган Оташқалбнинг ўзидан ҳам бир неча ёш катта, кўп қирғинларни кўрган, ҳаммасига чап бериб омон қолган, яъни — келган балога бошқани рўпара қилиб, панасида жон сақлаган, замон ҳар айланганда шамолнинг елпарраги қай тарафга йўналганини илғорлар қатори илғаб, ўша тарафга байроқ кўтариб югурган, ўзининг бу турланиш-тусланишларига илмий ва сиёсий асослари ҳамиша тайёр, бениҳоя маккор ва маддоҳ бир зот эди.

— Азизлар, бир лаҳзагина тасаввур қилинг-а, — деб бошлади у сўзини одатдагича сухандонлик ва чечанлик билан, — қани эди, ул ажойиб Оташқалб, исёндил шоиримиз бир дамгина тирилиб келиб, мана шу муаззам қасри олийда базми нафис қурмоқда бўлган сизу бизнинг кўнгилларимизни, кўнгилларимиз баробари даврамиз тўрини-да тўлдириб ўлтирсалар, офарину тасанноларга кўмилиб даврон сурсалар не бахту саодат бўлур эди!..

Бу ялтироқ сўзлар тизимидан сеҳрланган густоҳроқ кимдир ниҳоятда улуғ бир гап айтилди, деб ўйлади шекилли, қўққисдан чапак чалиб юборди, бошқалар ҳам билиб-билмай қўшилди. Хаёли анови ёқларга оғиб ўтирган Мафкурахонимнинг беихтиёр бунга жўр бўлганини кўриб, ҳайъатдаги жами казо-казо чапакни қўлламоққа мажбур қолди. Бундан руҳланган маърузачи баттар жўшди, баттар кўпирди.

Дарвоқе, айтилган гап ижобат топиб, мўъжиза рўй берсаю Оташқалб шоир бир лаҳзагина тирилиб келса, худди минбардаги булбулигўёнинг гирибонидан оларди: «Сен ҳалиям бормисан? Сен ҳалиям ўлмадингми?» Бу ҳолни кўриб ҳайъатда ўтирган уч-тўрт зот, пастдан ҳам икки-уч одам жуфтакни ростлаб қолиши муқаррар эди. Қочқинлар тўдасининг етакчиси, ҳеч шубҳасиз, Оқсоқол шоиримиз бўларди. Негаки, Оташқалбнинг ҳаёти ва ижоди ҳақида моҳирона тўқилган, кейинчалик китобу дарсликлардан, демакки, кечаги ва бугунги ғофил авлод онгидан жой олган силлиқ, сипо мазмундаги ширин-шакар афсонанинг муаллифи шулар эди. Келинг, ана шу афсонани биргаликда тинглайлик.
— Ўшанда, шак-шубҳа йўқки, юбиляримизнинг ўнг тарафидан адабиётимизнинг улкан яловбардорларидан бири бўлмиш унинг ёшлик дўсти, содиқ сафдоши, ажойиб инсон ва раҳбар, бениҳоя муҳтарам устоз — Оқсоқол шоиримиз ўрин олган бўлур эдилар. Воқеан, келгуси ҳафтанинг худди шу куни худди мана шу масканда ажойиб дўстимизнинг ҳам таваллуд тантаналари нишонлангуси. Марҳамат айлагайсиз, азизлар!

Оқсоқол шоир даврдошу даврадош ошнасининт ода-тий таъриф-тавсифларидан бу гал негадир ғижиниб, хижолат тортиб ўтирарди. Тавба, бугун кўп нарса кўзига омонат, уйдирмадек кўринаётир. Манови маддохнинг бемаъни, кўпикнамо гапларини қаранг! Шуларнинг ора-сида ростлари ҳам борми? Бор. Улар чиндан ҳам Оташ-қалб билан Самарқандда бирга ўқиган, Абрам хиёбо-нидаги бир яҳудий «амак»нинг оврупоча жиҳозланган наврасм уйида бирга ижара турган, бир сатрини у, бир сатрини бу тўқиб бирга ширу шакар шеърлар ёзган, ҳатто илк тўпламлари бирга нашр этилган, хуллас, ҳақиқатан ҳам жонажон дўст, ўртоқ эдилар. Хўш, ана шундай ҳавас қиларли биродарликнинг барбод бўли-шига ким сабаб? Уни бузмоқ қасдида даставвал болта кўтарган ким, нифоқ солган ким? Ким ё нима бу икки ажралмас дўстни қаттол ёвга, душманга айлан-тирди? Адабий афсонага кирмай қолган ҳаётларининг бу бўлагидаги ёлғонлар нималардан иборат?

Анови толмас сафсатабоз завқ-шавқ билан давом этарди:
— Шоиримизнинг чап ёнида, юракка яқин томонда, табиийки, унинг севикли рафиқаси, ўзи таъриф этмиш «муҳаббат гули» — Маъшуқахоним ўтирган бўлур эдилар.

Оқсоқолнинг баттар пешонаси тиришди: ҳе, ўл-а, бефаросат! Бунисининг нима кераги бор экан энди?
— Қани, муҳтарама Маъшуқахоним, лутфан ўрнингиздан туриб элга бир кўриниш бериб қўйсангиз.

Олдинги қатордан умри пардоз-андоз деб ўтган, сочи ҳамон қоп-қора (бўялган), ёшлигида ўлгудек шайтон, жикиллоқ бўлгани аён кўриниб турган читтак бир кампир жойидан туриб, узоқ-яқинга алланечук завқ ва ҳафсала билан роса таъзим қилиб чиқди. Оқсоқол кўзойнагини ростлаб ўша томонга тикилди. Ия, кеп-ти-да? Ҳали тирик экан-да? Ўлмайди бу! Умр бўйи шу ёлғонга ўзиниям, ўзганиям ишонтириб келди-я, тавба! Анови маддоҳ айтгандек, Оташқалб тирилиб келса, худо ҳаққи, бу жодугарни танимаган ҳам бўларди. Тош-кентга кўчиб келганимизда Жуковский кўчасидаги ҳов-лига бир-икки марта ўзи суйкалиб борган эди. Очиқ ётган қозонни ким яламайди, дейдилар. Айниқса, Оташ-қалбга ўхшаган шўх, олов йигит! Кайф-пайф билан бир-икки бор қучоқлаган бўлса бордир. Лекин, зин-ҳор-базинҳор, бу шилқимхонга кўнгил қўйган эмас. Кўнгил қўйганлари бошқа эди, бошқалар эди. Уни, мана, биз биламиз. (Билмайлар кетайлик, илойим!) Ўзиям шеър ёзармиди, ялла айтармиди, ишқилиб, шу доираларда изғиб юрадиган бу хонимнинг ўша кез-лардаёқ оҳори кетиб бўлган, уни ўпмаган, қучоқлама-ган шоиру шуаро кам эди. Оташқалб шулардан бири, биттагинаси эди, холос.

У совуқ ўлкаларга кетиб қолгач, кўпдан ортган бу сарқит хоним опера айтадиган бир артистгами, ундан чиқиб аллақандай ўрис полковникками, яна аллаким-ларга тегиб юрди. Уша кезларда биров Оташқалбнинг номини тилга олса, артистонасига қийшанглаб, «Вой, ким эди у?» демоғи турган гап эди.

Эллигйнчи йиллар қайтишида — Оташқалб оқла-ниб, номи тилга туша бошлаган чоғларда бир куни уни йўкдаб ёзувчилар идорасига келгани Оқсоқолнинг ёдида. Эртаси кунимиди, Оташқалбга бағишлаб кеча ўтказилганда минбарда пайдо бўлиб, кўзларига тупук суртиб, ўзини марҳум шоирнинг маъшуқаси деб эълон қилиб юборди, у туфайли чеккан жабру жафоларини санай кетди. Ўша вақтда ташкилотга эндигина раҳбар бўлган Оқсоқол бу янгилиқдан донг қотиб қолди-ю, бироқ оғиз очиб чурқ этмади. Маккор хоним уни ал-лақачон қўлга олиб қўйган эди.

Қирқинчи йилларнинг охирида улар тасодифан Мос-ковда учрашиб қоли§*(Маъшуқахонимнинг полковник эри у ерда ҳарбий академияда ўқирди), мусофирчи-лиқда бир-бирларининг кўнглини хўб овлашган. Ушанда бу хотин Оташқалбнинг номини ҳам тутмаган, ҳатто бир оғиз эсламаган. Раҳбар шоир ҳозир уни минбар-дан қувиб, шармандасини чиқарса ҳам бўларди-ю, ана шу андиша тил-жағини боғлаб турар — бу маккора аллақачон Алвастихоним (хотини) билан-да тил топи-шиб, дугона бўлиб олган эди. Билиб турардики, сўз айтиб уни фош қилгудек бўлса, ўзининг шармандаси чиқади, шармандаси ҳам гапми, бутун раҳбарлик, шоир-лик ҳаёти барбод бўлади, Бу манжалақи минбардан тушмаёқ, ҳув бир замонлар ораларида кечган сиру сав-дони элга ошкор этиб, сўнгра уни ошира-тошира ду-гонаси Алвастихонимга етказишдан ҳам тоймайди. Ал-вастихоним эса, ўзининг қора қилмишларидан кимса-си бехабардек, раҳбар шоирнинг совет оиласини бу-зишга қаратилган бу ахлоқсизликларини зумда тегиш-ли жойга етказади. Қарабсизки!..

Оддига қўйган мақсади йўлида бу шаллақи ҳеч нар-садан қайтмаслиги аниқ, негаки йўқотадиган нарсаси йўқ: операчи кетган, полковник кетган, кейингилари ҳам бирин-кетин ташлаб кетаётир. Бу дунёда нима қола-ди — ном қолади, шон-шуҳрат қолади! Унга эришмоқ учун эса, номус-ку номус, жондан-да кечса арзийди.

Мана, мақсадига етди: машҳур Оташқалбнинг се-викли Маъшуқаси номини олди, ижодий ташкилотда кутубхоначими бўлиб ишга жойлашди (раҳбар шоир-нинг ўлгиси келибдими, олмай кўрсин-чи!), секин-аста адабиётнинг мўътабар онахону энагаларидан, муҳтарам янгамуллоларидан бирига айланди. Энди бу каби ада-бий йиғинлар у кишисиз, у кишининг марокди хоти-раларисиз ўтмайди. («Оҳ, у мени қандоқ севарди, Маъ-шуқабегим дея еру кўкка ишонмасди!») Бу ҳолга бош-қалар, энг қизиғи, унинг ўзи ҳам аллақачон кўниккан, кўпайлашиб тўқилган анови афсонага ишониб кетган, ишониш ҳам гаггми, уни янги-янги тафсилотлар билан бойитганки, буларсиз энди ул ширин афсона ҳам, унинг бошқа муаллифлари ҳаёти ҳам шоён кемтикдир.

—…«Шеърият надур?» мақоласи биз, адабиётшунос-лар учун ҳали-ҳамон бебаҳо қўлланмадир… Оташқалбнинг шоирлик гувоҳномасига айланиб кетган «Сен-сен» шеърини ўқимаган шеърхон, унинг қўшиғини эшитмаган санъат шинавандаси топилмаса керак, — дея оғзидан бол томиб сайрарди Ажойиб домла. — Аммо ана шу ноёб эъжод маҳсули кимга бағишланганини ҳамма ҳам билмаса керак. Марҳабо, Маъшуқахоним!

Маъшуқахоним яна туриб ўзини кўз-кўз қилди.

Ўл-а, деди ичида Оқсоқол шоир, бет деган нарса қолмабди бунда. Энди бу тасқаранинг товусдек товланмоқчи бўлиб қилтиллашини қаранг! Эрта-индин ўламан деяпти-ю, ҳамон бир нимадан умидвор. Жилла-қурса, шеърдаги «Ул мовий кўзларинг сўзлар» сатрини билмасмикан, эсламасмикан бу донолар? (Оқсоқол шоир Оташқалбнинг ҳамма шеърини ёддан билар, ашаддий рақибга айланиб, у халқ душмани бўлиб унутилиб кетганда ҳам унутмаган, деярли ҳар бир сатрининг тарихидан хабардор, зеро ўша тарих, ўша кечмишлар ўзининг ҳам тарихи, ўзининг ҳам кечмиши эди.) Маъшуқахонимни энг зўр заррабинга солиб қараганда ҳам кўзи мовий эмаслиги аён. Наҳотки, шуни фарқламоқ учун ҳам одамзод фан дўктири бўлиши керак, тавба! Ёки бу таннознинг кўзи ёшлигида мовий бўлиб, «севикли ёри» — Оташқалбнинг фироқида куя-куя қорайиб қолганмикан? Афсона. Буниям бояги гўзал афсонага қўшиб юборишлари ҳеч гап эмас. Чини қайда, ёлғони қайда — топиб бўлмаса!

Мовийкўз дилбар… Ана, ўтирибди. Маъшуқахонимнинг биқинида. Башараси буришиб, бужмайиб кетган, бир замонлар Оташқалбни энтиктирган мовий кўзлар энди хира тортиб, туссиз бўлиб қолган. Алвасти! Саксонга кирганда ҳам буни эътироф этиш эрга, эркак кишига оғир, албатта. Лекин умр охирлаганда, айниқса, мана бундай қиёматли руҳ олдида, ҳақиқат олдида ёлғиз қолганда борини холисанлилло бўйинга олмоқ фарз: икки дўстнинг биродарлигига ғанимлик понасини урган, уларни қон-қаттол рақибга айлантирган мана шу довдир гўзал, мана шу Алвасти эмасми?!

Бу иқрор энди келаётгани йўқ, Оқсоқол шоир қарийб эллик йилдирки, шу нарса эсига тушса, эзилади, ўртаниблар кетади, ноилож ўзини бошқа хаёлларга уради, ўзини оқламоққа далилу исботлар қидиради. Ешлик эди, қон қайнаб-кўпириб турган давр, Мовийкўзни Оташқалбдан рашк қилгани, қизғангани рост, бунга асоси ҳам. бор. Бу сўқир туйғу уни дўстга хиёнатга ундади, шу йўл билан ундан ҳам ўч олмоқ бўлди, ҳам шеърият мусобақасидаш ожизлигини ғайирлик билан ниқобламоқчи бўлди. Шу тариқа хиёнат кўчасига кирилди, ҳаёт-мамот хиёнати. Бу кўчага бир маротаба кирган одам қайтиб Чиқмоғи душвор, ихтиёрида бир-гина имкон қолади — ана шу кўча бўйлаб ичкарилаш, ичкарилаш, вассалом!

Бу телба ишқнинг истиқболсизлигини униси ҳам, буниси ҳам биларди. Аммо униси ҳам, буниси ҳам ёш эди, мағрур эди. Униси ҳам, буниси ҳам ўша кезлар Мовийкўздан ажралишни жондан айрилиш деб ҳисобларди. Бир томон унга эгалик қила бошлагач, иккинчи томоннинг ишқибоздигини кечириб бўлмай қолди. Учинчи томоннинг «очиқ ётган қозон» эканлиги ҳисобга олинмади. Бу қозоннинг тубида оғу борлигини на у тараф, на бу тараф кўра билди. Ёшлик — ғўрлик экани, кўрлик экани умр бир жойга борганда англаб етилади. Оқсоқол шоир буни хийла эрта фаҳмлади, аммо энди барибир кеч эди: дўст бой берилган, иймон лат еган, шеърият замон хизматига солинган эди. Тўнғиз гўшти билан вояга етган Мовийкўз дилбарга рашк туйғуси, ор-номус туйғуси ёт эканини, «очиқ ётган» бу беминнат қозонни кейин ҳам кўплар ялаганини у сезган, азоб-изтироблар оловида қовурилган, бу кўчадан чиқишга кўп бора аҳд қилган, бироқ ундан чиқиш жаҳаннам тубига ихтиёрий тарзда қулаш билан баробар эди. Мовийкўздан ажралиш мансаб-мартабадан ажралиш, ўтмиш-келажакдан жудо бўлиш билан баробар эди. Ҳаёт-мамот савдоси эди бу. Ихтиёрий равишда, истаб-интилиб эришилган жаҳаннам эди бу!

«Тиканлар ичра балққан ул муҳаббатнинг гули сен-сен!» Ҳозир кошона пештоқида ҳилпираб турган ал-вондан тортиб қўллардаги таклифномагача битилган шу сатрлар аслида кимга атаб ёзилганини бу ерда ёлғиз Оқсоқол шоир билади, йўқ-йўқ, тағин бир одам — Мовийкўзнинг ўзи ҳам…

Мовийкўз дилбар… Оташқалб тирилиб келиб бугун уни кўрса… Оқсоқол шунга аминки (собиқ дўстининг шиддат-шижоати шундай демоққа асос беради), уни кўрса, муқаррар, дод деб қочарди, худди қайтиб ўларди!

Бундан кўп йиллар бурун, Оташқалб эндигина оқланган кезлар Мовийкўз (аллақачон Алвастихонимга айланиб улгурган эди) маккораларга хос бир шафқатсизлик билан ўсмоқчилаб сўраган: «Менга бағишланган шеъри бор, деб эшитаман, шу ростми?» Оқсоқол ўшанда ўзини совуққон тутиб, «Бўлса бордир, мен билмадим», деб қўйган, аммо ботинан титраб кетган: «Демак, яна кимдир билади. Ким у?»

Оташқалб ўз қатлига ўзи ҳукм чиқарган анови сатрлардаги «муҳаббат гули» ким? «Тиканлар» деганда ким ё нима назарда тутилган? Бундан оғир саволлар борми? Бир шоирни совуқ ўлкаларга сургун қилиб, чиритиб юбормоққа шунинг ўзи кифоя эмасми? Довдирликни ниқоб этган Мовийкўз дилбар ўзига аталган бу сатрларни муаллифнинг ўз оғзидан (қаерда,  қай вазият, қай ҳолатдалиги бандасига қоронғи — буниси бир худою бир дилбаргагина аён бўлса керак) эшитмаган ва тегишли жойга бориб уни соф ўзбек тилида ўқиб бермаган деб кимга айта олади?! Сиртдан меровроқ кўринадиган Мовийкўзнинг аслида ким эканини, шеърият мухлиси сифатида адабий давраларда тўсатдан пайдо бўлиб, икки дўстга бирдай «кўнгил бергани»ю иккаласини ҳам кўйида бирдай «жинни» қилгани, сўнг у билан бир ёстиққа бош қўйган ўша дўстлардан бири бу мудҳиш синоатдан кўп йиллар ўтибгина тасодифан хабар топганию билиб-билмай унга қурол бўлганини англаб етгач эса, бирон бир нимани ўзгартирмоққа ночор қолганлари-чи!..

Чизмаю лойиҳаси бировлар қўлидаги, ёлғон асосга қурилган бундай ҳаётга лаънатлар бўлсин! Энди бу иморатнинг бирор ғиштига тегиниб бўлмайди — текканингиз заҳоти бор бўйи билан тўкилиб тушади. Боя анжуманни очаётиб сўзлаган Оқсоқол гапида нима росту нима ёлғонлигини билмасмиди? Билганда қандоқ! Лекин ёлғон гапирди — бошқача гапиролмарди, бош-қача гапирмоққа ҳаққи йўқ эди. Ҳали айтилган афсона муаллифлари гўё бир жойга йиғилиб ўзаро қасам берган, уйдирмалар занжирини ҳеч қачон узмасликка онт ичган!

Қани, эшитайлик-чи, анови маддоҳ яна нималар деб сайраяпти?
— Бу сафга мен ажойиб синглимиз, Оташқалб шоиримизнинг жондек жигари, унинг ҳаёти ва эъжодини меҳнаткаш халқимизга етказишдек машаққатли ишда зўр ғайрат намунасини кўрсатган латофатли ва назокатли Жиянбекани қўшган бўлур эдим.

Ҳайъат столининг этакроғида ўтирган кўҳликкина, маърузачи билиб айтган «латофатли ва назокатли» Жиянбека истиғно билан бир тўлғаниб қўйди: эътиборингиз учун ташаккур, бизга ҳали гал келади, ўшанда кўрасиз!

— Ваниҳоят, — деди Ажойиб домла жўшиб, — Оташқалб шоиримизнинг сафдоши бўлмиш каминаи камтаринни-да ушбу сафга қўшмоққа журъат қилгали рухсат этгайсиз, муҳтарам аҳли анжуман!

Оташқалб тирилиб келса, ё иккинчи, ё учинчи навбатда мана шу одамнинг ёқасига ёпишмоғи керак. Қай бир гўрларда сақланаётгандир, унинг ижодидаги миллатчилик, истиқлолга интилиш оҳанглари тўғрисидаги чақувнинг ҳаммуаллифи худди мана шу маддоҳ! Ажабки, Оташқалбнинг номи оқланаётганда дастлабки ижобий тақриз — тавсифнома ҳам айнан шу қўл билан ёзилди. Мазкур зид ҳужжатларнинг бўлғуси тад-қиқотчилари бу ғалатлиқдан ҳайратларга тушмасларми? Барча айбни замонга юклаганда «мунофиклик» тушунчасини ҳам луғатлардан ўчириб юбормоққа қудратлари етармикан? Шунда бу шармандали ҳолдан луғатларга ўт туташиб, ерлар ёрилмасми?!
— Ўшал, биз ҳозир хаёлан фараз этаётган ҳайъатни, табиийки, адабиётимиз ва санъатимизнинг яқин дўсти, ҳомийси, лобар опахонимиз Мафкурахоним бошқарган бўлур эдилар!

Бу гапга суюқ-сийраккина чапак бўлди. Севикли Тепакалга қарай-қарай ширин хотиралар оғушида ўтирган Мафкурахонимнинг ўзи бу лутфга «раҳмат» дегандек мамнуният билан бош ирғади-ю, моҳиятни кечроқ англаб, минбардаги нотиққа юзланиб бош чайқади: хато, сиёсий калтабинлик! Сўнгра шоша-пиша Оқсоқол шоирдан бу калтабиннинг номини (опахон бунақа дўппи-пўппи кийиб юрадиган арбобларни яхши танимасди) сўраб олиб, «Маддоҳ ака, ҳов Маддоҳ ака!» деб чақирди ва кўрсатгич бармоғини тепага нуқиб ишора қидди; бу ҳаракат ҳам «биринчи» маъносини, ҳам «энг юқори» деган мазмунни ифодаларди.

Дийдиё оҳангига тушиб кетиб, мазмун-моҳиятни аллақачон хаёлидан соқит қилган маърузачи бирдан сергак тортиб, лекин имо-ишоранинг фаҳмига бормай олазарак бўлиб қолди.

«Энг каттамиз, энг каттамиз!» дея жонҳолатда шип-шиди мажлисга масъул Оқсоқол шоир хатарнинг олдини олмоқ бўлиб.
— Каттамиз? Каттамиз…
— Энг, энг!
— Ҳа-ҳа, албатта. Каттамиз, энг каттамиз ҳам-да, ахир! — деди Ажойиб домла нафаси ичига тиқилиб, йўл қўйган қалтис хатосини тўғриларкан. — Мен у кишининг муборак номларини алоҳида таъкидлаб айтмоқчи эдим.

«Алоҳида таъкидламоқчи эмишлар! Ҳе, шоир бўлмай ўлларинг! — деди Мафкурахоним ичида буларни хо-тинчасига қарғаб. — Сиёсий чутьё дегани йўғ-а! Худо бир сақлади. Ия, худо йўқ-ку! Йўқ, йўқ, худо йўқ!»

Ажойиб домла хаёлий ҳайъатини шу тариқа «энг каттамиз» билан якунлади. Шу тобда ҳақиқий ҳайъатда ўтирганлар бирдан «Биз-чи, биз-чи?» дегандек мун-ғайиб қарашди. Рўйхат «энг каттамиз» билан тугагандан кейин унга, маълумки, ҳеч нарса қўшиб бўлмасди.
— Оташқалб шоирнинг она юртдаги ҳаёти ва эъжоди, ўилайманки, бу ердаги ҳар бир адабиёт муҳибига маълуму машҳурдир. Шу боис у-ҳақда сўзлаб қимматли вақтингизни банд этмоқчи эмасман, — деди кўп кераксиз гапни гапириб аллақачон ҳаммани зериктирган, айниқса, эсли-зийрак одамларнинг энсасини қотириб бўлган маърузачи. — Аммо, шоиримизнинг у ёқдаги, яъни совуқ ва рутубат ўлкалардаги азобу машаққатларга бой, шу билан бирга сермазмун ҳаёти, аминманки, кўпчиликка аён эмас. Рухсат этсангиз, азизлар, шу хусусда камина сизларга андак маълумот берсам, зеро бу гаплар ҳали кўпчиликка нотаниш янгиликлардир. Хабарингиз бор, бундан бир-бир ярим ой муқаддам ажойиб синглимиз Жиянбека бошчилигида бир гуруҳ шоир ва адабиётшуносларимиз ўшал олис ўлкаларга сафар қилиб қайтдилар. Улар орасида мафкура бўлимининг Масъул ходими ҳамда Заҳматкаш адабиётшуносимиз ва бошқалар бор эди, — дея нотиқ мажбурий номларни айтди-ю, хушламаганларини тилга олмай кетди. — Ўшалардан эшитганимни сизларга сўйлаб берсам…

Пастдан «Борганлар гапирсин, борганларнинг ўзидан эшитайлик!» деган талаблар чиқди. Ажойиб домла худди қулоғи том битгандек бепарво, сўзини давом эттирди — бундай луқмаларга парво қилиб яшаганида у аллақачон ўлиб кетган бўларди.

У эшитган бир оғиз гапига, одатича, ўзидан ўн оғиз қўшиб-чатиб, кўпиртириб, Оташқалбнинг у ёқдаги ҳаётини одам беихтиёр ҳавас қиладиган ширин бир афсонага айлантириб, тингловчиларни аллалагудек ром айлаб, маҳорат билан сўзларкан, Оқсоқол дафъатан ўкиниб кетди. Ўйлаб кўрса, номига мудом ҳар хил сифатлар тиркаб айтилган-у, ҳеч қачон оддийгина, лекин моҳиЯтини ифода этиб «шоир» деб аталмаган экан. Қачон қараманг — «замон куйчиси», «давр жарчиси», «зафарлар булбули», «серзавқ шоир», «раҳбар шоир», «атоқли шоир», «отахон шоир», «шоири замон», мана, бугун эса — «оқсоқол шоир». Шу тобда у ҳеч бир сифат-пифатсиз, оддийгана «шоир» аталмоқни, аниқ-роқ айтганда, хор-зорликда ўлиб кетган, аммо шоир деган чинакам номи қолган Оташқалбнинг ўрнида бўлмоқни шу қадар истардики!.. Майли, «халқ душмани» аталиб совуқ ўлкаларга қувилсин эди, майли, азоб-уқубатларга учраб ўша ёқда ёш ўлиб кетсин эди, майли. Ниҳоят, бир куни келиб мана бундай оқланарди, номи шон-шарафга бурканарди! Ахир, умр бўйи титраб-қақшаб, ёлғонларкқуршовида умргузаронлик қилгандан кўра…

Аммо бу ўткинчи, муваққат бир ҳолат эди, холос.

Ажойиб домланинг завқ-шавққа тўлиб ҳикоя қилишича, Оташқалб олис ўлкаларда сургунда юраркан, бир дақиқа бўлсин ижодини тўхтатмаган. Кечаю қундуз ўтириб ёзгани ёзган экан. (Сургун эмас, ижодий таътил бўл-а!) Бир қанча шеъру достонлар, ҳатто «Маҳбус» деган назмий роман ҳам яратган. Лекин, афсуски, буларнинг бирортаси сақланиб қолмаган, чунки шоир ёзиб тугатар-тугатмас, назоратчи маъмурлар уни шартта тортиб олиб, ўша заҳоти ёқиб ташлашар экан.

Қўлёзма ёқишдан чарчаган маъмурлар, ниҳоят, шоирнинг икки қўлини бир-бирига боғлаб-чандиб қўядиган бўлишибди. Ночор қолган шоир аламига чидолмай оёқ бармоқлари билан ёзишни ўрганибди. Шунда золим маъмурлар сўнгги чора сифатида унинг қўл-оёғини кесиб ташлашибди. Қўл-оёқсиз мўнди шоир энди туну кун шеър тўқиб, уни баланд овозда ҳайқириб қироат қилар экан. Безор бўлган маъмурлар, ахий-ри, унинг тилини кесиб қутулишибди.

Ана шундай афтода кўйга солинган, аммо шеър муҳаббатидан воз кечмаган матонатли шоирни сургун муддати тугагач олис юртдаги темирйўл вокзалида гадой қиёфасида, олдида эски қалпоқ, ногиронлик аравачасида тиланиб ўтирганини кўрганлар бор — ҳаётининг сўнгги йилларида у алам-азобларга бардош беролмай аклдан озган экан.

Бу гапларни Ажойиб домла худди бориб ўз кўзи билан кўргандек комил ишонч билан ҳикоя қилди.

— Ана сизга инсоний матонату назмга муҳаббат! — дея афсонасига якун ясади ниҳоят. — Демократия ва ошкоралик замони келиб, ҳозир у ерда — шоирнинг сўнгги кунлари кечган ул табаррук манзилларда унга каттакон ҳайкал ўрнатилган, мана, боя айтган дўстларимиз кўриб келишди, — деди нотиқ фикрини тасдиқлатмоқ учун уларни кўмакка чорлаб. Бироқ пастда норозироқ бир шовқин кўтарилаётганини сезиб, маърузасини апил-тапил, ҳамон ўша баланд пардачарда тугалламоққа эришди: — Бу янглиғ жасорату матонатга тўлуғ назмий эъжодга абадул-абад офарин ва тасаннолар бўлгай!

Домла минбардан қайтиб жойини эгаллар-эгалла-мас, изидан қоғоз келди. «Ҳурматли Оқсоқол! Ажойиб домламиз маърузасидаги баъзи бир чалкашликларни бартараф этиш учун менга сўз беришингизни сўрайман. Ёш шоир».

Оқсоқол мактубни ёнидаги Мафкурахонимга кўрса-тиб, бир нималар деб шивирлади. Мактубга наридан-бери кўз ташлаган Мафкурахоним саҳнанинг ён томонида сергак турган мулозимни кўрсатгич бармоги билан имлаб чақирди ва унга тегишлича кўрсатма берди. Ҳаял ўтмай олдинги қаторларда ғимирлаш сезилиб, Таъқибкорнинг шогирдлари — сарбозваччалар Ёш шоирни аллақаёққа бошлаб кетишди.

Ростдир, ёлғондир, Ажойиб домланинг бояги афсонаси кўпларни таъсирлантириб қўйган эди.

Боя биз анжуман тафсилотларига чалғиб томоша толорининг иккинчи ошёнида ёлғиз қолдирган сирли мухлис теварагида ғалати жонланиш юз берган эди. Ён-верида ўтирганлар унга тикилиб-тикилиб қарашар, ўзаро имлашиб, шивир-шивир қилишар эди. Уларнинг назарида Ажойиб домла худди мана шу зот ҳақида сўзламоқда эди. Ҳали мурувват кўрсатиб ногиронни ўриндиққа ўтқазиб қўйган йигит билан қиз ҳозир уни чинакам ҳимояга олган, худди эски танишларидек атрофида парвона эди: ҳа, бу одам — ўша, бу одам бизга қарашли!

Дарвоқе, бу ғаройиб зот ким ва қаёқдан, қандай келиб қолди бу олийшаън анжуманга?

Аввало шуни айтиш керакки, фожиаларга тўла бу чигал қисмат тўғрисида батафсил маълумот бермоқнинг иложи йўқ. Унда инсон зоти чидаш беролмайдиган азоб-уқубатлар, ғайритабиий воқеа-ҳодиса ва ҳолатлар игу қадар кўпки, ақл бовар қилмоғи қийин. Қолаверса, бул мубталонинг ўзидан гап олмоғингиз даргумон: тил-забон йўқ, онг-шуур хиралашган, эс-ҳуш кирарли-чиқарли даражада.

У олис юртда тақдир зарбаларига учраб бориб қолган бу каби майиб-мажруҳ, ғарибу ғурабонинг ҳисоби йўқ. Уларнинг кимлигини, таги-зотини ҳеч ким суриштирмайди — барибир эмасми? Буни аксари уларнинг ўзи ҳам унутиб юборган — барибир эмасми? Улар шу бефайз, беқут гўшаларда умргузаронлик қилиб, қазои муқаррарларини кутмоққа маҳкум. Ҳар ким билганича, аниқроғи, пешонасига битилганию қурби етганича тирикчилик қилади. Аллақачон одам ҳисобидан чиқарилган бу собиқ маҳбусларда ҳақ-ҳуқуқ у ёқда турсин, номига бир варақ ҳужжат ҳам йўқ. Бўлганида нима, биров ишонармиди? Ишонганида нима, унга қайтадан қўл-оёқ, тил-забон бино қила олармиди? «Осмон йироқ, ер қаттиқ» деганлари шулар ҳақида айтилмаганмикан?

Қаҳрамонимиз — ана шундай бахтиқаролардан бири. У икки ҳафтача вагонма-вагон «юриб», кеча поезддан тушди. Тушдию ўзига ўхшаш қавмларига йўлиқиб, уларнинг ёрдамида вокзал яқинидаги ташландиқ бир кулбага жойлашди. Ўша, ўзи кўниккан ҳаётни эсга соладиган айрим манзаралар бу ерда ҳам бор экан. Кеча ўзича шаҳар «айланди», аммо илвираб увадаси чиққан илма-тешик хотирасида бирон бир нарсани тикламоғи душвор бўдди. Каттакон бир хиёбон теграсидаги кўҳна иморатлар танишдек кўринди-ю, сўнг бундай уйқаш бинолар ўзи бўлган ўзга шаҳарларда ҳам бордек туюлди. Бошқа жойга келиб қолмадимми, деган хавотир қийнагани қийнаган эди.

Бугун эрталаб судралиб шаҳар «кезар» экан, бемадор шуурига ғира-шира таниш бир майдонда кўп басавлат одам тўдаланиб турганини кўрди. Улар устига бўзчойшаб тортилган баланд бир нимани қуршаб олишган эди. Ана, ҳайъатда ўтирганларнинг кўпчилиги бор эди ўша маросимда. Мажлис қилиб, галма-галдан чиқиб сўзлангач, ҳалиги бўз бир юлқиб очилди. Майдонни гулдурос қарсак тутди. Мато тагидан намоён бўлган манзара чиндан ҳам олқишу чапакларга муносиб эди. Баланд тагликда қоматини кериб мағрур қотган навқирон йигит ўйиқ чап кўкрагидан суғурилган (бир учи ҳали танада) алланимани алам ва изтироб билан мардонасига боши узра олға чўзиб турибди. Кафтдаги «алланима» машъала янглиғ ёғду таратади. Юрак, Оташқалб шоирнинг ёниб турган юраги!

Маросим қатнашчилари яна талай замон кимўзар қилиб сўзлагач, ниҳоят, тарқалдилар. Гал йўловчиларга келди. Улар ҳам дастлаб маҳлиё бўлиб, сўнгра турли-туман мулоҳазалар айтиб, ўтдилар-кетдилар.

Биргина Мусофир мухлис қолди майдонда. У то мана бу анжуман бошланажак фурсатгача ўша ерда бўлди. Кетмади. Шаҳарда бугун очилган манзарага тикилиб ўтираверди. Кечга қадар. Юзма-юз! Оташқатб шоир ва Мусофир мухлис!

Бу орада анжуманда яна бир кишига сўз берилди. Айтишича, Самарқандда интернат мактабда Оташқалб билан бирга ўқиб катта бўлган бу одам ҳозир мамлакат миқёсидаги шахсий нафақада (қонуний), ўзи ҳам басавлат, қанақадир фан арбоби экан.

Арбобнинг сўзи ҳеч кимнинг қулоғига кирмади. Бояги Ажойиб домланинг кўпиришлари ҳам баҳарнав мароқда экан. Фан арбоби гапни жуда олисдан, қарийб Одам Атонинг яратилишидан бошлади, деса бўлади. Сўнгра ўзига ўтгунича ҳам хийла замон кетди. Мажлис раиси Оқсоқол шоир бетоқат бўлиб бир неча бор микрофонни тиқиллатиб кўрди — бефойда. Ўзи кекса бўлса-да, бундай улкан йиғинларда эзма-чурик мўйсафидларга сўз бермоқ хатарли эканини у кўп йиллик раислик тажрибасидан яхши биларди. Начора, сўзга чиқувчилар рўйхатини ўзингиз тузмаганингиздан кейин шу-да, Дарвоқе, рўйхатни ўзингиз тузасиз-у, тасдиқлаш учун «юқори»га берилади. Рўйхат у ёқдан бутунлай ўзгариб, оёғи осмондан бўлиб қайтади. Ғиринг деб кўринг-чи, жавоби темирдек оғир, қатъий: «Муҳокамага ўрин йўқ, шахсан Ўзлари кўриб берганлар!» Мана, шу лаққи чол ҳам рўйхатга «юқори»нинг кўрсатмаси билан тиркалган; у ердаги кимнингдир қариндоши экан. Демак, буям анови афсонабозликка шерик — ўзимиздан. Ҳолбуки, Оқсоқол шоир аниқ билади: «Бирга ўқиганман, бирга юрганман, бирга турганман!» дея кекирдагини чўзиб лоф ураётган бунақа «сафдош»ларни, Оташқалб агар тирилиб келса, ҳаргиз танимаган бўларди. Чунки у талабалик даврида ҳам, худо шоҳид, унча-мунча одамни назар-писанд қилмас, унча-мунчаси билан дўстлашмас ҳам — ўта мағрур, ҳатто такаббур эди.

Ҳозир Фан арбоби айтаётган гапларни шу ерда ўтирган ҳамма билар, мактаб дарсликларидан барчага маълум, чиқиб буларни достон қилмоқ учун Оташқалбни кўриш ҳам, саксонга кириш ҳам шарт эмас эди. «Жуда яхши бола эди, ҳамма фанлардан аъло баҳоларга ўқир эди, барча тўгараклараа фаол қатнашар, муаллимларнинг айтганини бекаму кўст бажарар, ўта интизомли, дўстларига меҳрибон, чинакам ўртоқ эди».

Шўрлик Оташқалб! Бу аҳволда қандай қилиб шеър ёзган экансан? Жонсиз бир жасад эмишсан-у, оташқалб номини қандай олдинг? Бу қадар ройиш, бу қадар рисолабанд инсон экансан, нега сени халқ душмани деб қамадилар, рутубатли ўлкаларга сургун қилдилар? Бундан кўра, ерга урса осмонга сапчийдиган тинмагур, шўх-шалайим тартиббузар, олов-оташ бўлганинг ғанимат эмасми эди?!

Тириклар беомон, тириклар бешафқат, ўликларга қийин, ўликлар ўзини ҳимоя қилолмайди, улар ночор, қабрларидан туриб ёқангизга чанг сололмайди — ҳечқурса, шуни инобатга олиб инсоф қилсак бўлмасми?!

Ўлганга қийин. Замона зайлига қараб, дуч келгани номингизни кўкка кўтариб пуфламоғи, шиширмоғи ҳам мумкин, бошқа бир товламачиси чиқиб, уни уриб ерга киритиб юбормоғи ҳам ҳеч гап эмас. Ҳар иккала ҳолатда ҳам бундан манфаатдор одамлар бўлади, улар аслида ўзларининг мавқелари, мақсадларини ҳимоя қилган, шунинг учун куйинган бўлиб чиқади, ўлганнинг номи эса — бир ниқоб, бир баҳона.

Ўлган одамга қийин, тириклар беомон, бешафқат.

Ҳайъатга бирйўла иккита талабнома келди. Бири — Оташқалб билан интернатда бирга ўсиб, педтехникумда ҳам бирга ўқиган, кейинчалик умр бўйи темир йўл ишчиси бўлган аллақандай одамдан эди. «Шоир ҳақида икки оғизгина хотирам бор, шуни сўзлаб берсам», дея изн сўраган эди.

Иккинчи қоғоз яна Ёш шоирдан бўлиб, бу гал у сўз берилишини қаттиқ туриб, пўписа оҳангида талаб қилган эди.

Оқсоқол узатган бу қоғозларни кўздан кечирган Мафкурахоним Ёш шоирнинг талабномасини четга суриб, «Подумаешь, угрожает ешё!» дея, кейингисига рухсат берди: «Униси гапирсин, майли, ишчи экан».

Оқсоқол олдинги қаторлардан бирида жойига ўтиролмай сапчиётган ёш ҳамкасбига кўзи тушиб, нима деярини билолмай қолди. Мажлис раисининг унга қилган имо-ишорасини икки хил маънода тушуниш мумкин эди: ўтириб тур, ўтириб тур, кейин сўз бераман ёки — кўриб турибсан, ихтиёр менда эмас, менда бўлганида…

Ихтиёр Оқсоқолнинг ўзида бўлганида ҳам, кимга сўз берса берар, келиб-келиб шуни асло минбарга йўлатмас эди. Оташқалбга отдош бу тирмизак ўлгудек истеъдодли, айни чоқца ўлгудек беадаб, тарбиясиз, худо урган шаккок сифатида ном қозонган эди. У сўз олган, у сўзлаган мажлис, билингки, албатта катта можарога айланиб кетади. Уни «Оташқалбнинг ўзгинаси, Оташқалбнинг айнан такрори» деб бежиз айтмайди-лар. Ҳарқалай, бахти бор экан, бошқа замонда дунёга келди, бўлмаса-ку…

Оқсоқолнинг кўнгли ғаш тортди. Эртага ўзининг тўйида ҳам мана шунақа нобакорлар тўпланиб бир ғалва бошламаса!..

Эҳтимол, умри бино бўлиб бундай олиймақом анжуманда чиқиб сўзламоқ у ёқда турсин, қатнашиб ҳам кўрмаган Темирйўлчи икки оғиз гапи биланоқ ҳаммани жалб этди. У сўзини бу кошонага қандай қийналиб кирганидан бошлади. Кеча телевизор орқали мазкур анжуман ҳақида эшитибдию бутун кампирини етаклаб жўнабди. Лекин, бу ерга келиб, ахир, мен Оташқалб билан бирга ўқиганман, деб ҳарчанд тавалло қилмасин, ҳеч ким ишонмабди. Айниқса, эшик тагидаги ўсма-сурмали назоратчи хотин қаттиқ туриб олибди. Ахийри, кимдир бир ёш йигит — барака топсин, ўзиям Оташқалбга роса ўхшаб кетаркан, илойим умри, тақдири ўхшамасин — ўша кафилликка олиб ўтказибди бу ёққа. Бўлмаса, кампирининг оддида роса хижолат чекаркан.
— Мендан олдин бу ерда бир акахонимиз гапирди, Оташқалб билан интернатда билла ўқиганман, яшаганман, деди. Мен ҳам шоир билан беш-олти йил билла бўлганман, лекин бу акамизни сира кўрмаган эканман, қаранг, — деди Темирйўлчи беозоргина қилиб. — Мана, юқорида ўтирган шоиримизни кўриб турардик унча-мунча. Ана бу кишини сипо, батартиб эди, деса бўлади.

Собиқ мактабдошини таниб-танимай, ноқулайроқ бирор гапни қўзғаб қолишидан юраги така-пука бўлиб ўтирган Оқсоқол шоир, ниҳоят, енгил тортди: шунисига ҳам шукр!
— Мен интернатда круглий, э, ғирт етим эдим. Отамиз ҳам, онамиз ҳам вабодан ўлиб кетган экан, бир тоғамиз бизни — беш-олти яшар инимиз билан мени ана шу сағирлар уйига келтириб топширган, ўша ерда ўсдик. Инимиз, умри калта экан, йил ўтар-ўтмас ичбуруғ тегиб, бир кечада ўлди-қолди. Ўзимиз интернату техникумларда ўқиб катта бўлдик, қирқ олти йил темир йўлда хизмат қилиб, мана, ҳозир пенсиядамиз.Шоирнинг отасиям, онасиям тирик эди. Лекин ота бошқа хотин олиб, она бошқа эр қилиб кетган, байрам-пайрамда болаларини кўргани келишар эди. Улар келганда шоир қаёққадир қочиб кетар, уни ҳеч топиб бўлмас, ота-онаси келтирган совға-саломни кўпинча мен олиб қолар эдим. Мен мана шу ерда тўғрисини айтсам хафа бўлмайсизларми? Оташқалб» ундоқ эди, бундоқ эди, деган гапни кўп эшитганман-да. Бояги акахонимиз ҳам гапирдилар-у, менимча, у киши бошқа шоирни гапирдилар-ов. Мен билан ўқиган шоир бутунлай унинг тескариси эди. Шўх, тиниб-тинчимас, ўт-олов, ўз номи билан Оташқалб! Аммо оддийгина тўполончи бола эмас эди-да у, бошқача эди, бошқача! Мен сизларга айтсам, у ота-онасини унча кўргиси келмасди. Улар келтирган нарсаларга ҳам қарамас, улар кетгач, ўтириб олиб хун-хун йиғларди. Аломат бола эди. Фаҳмимча, ана шундай феъллари уни шоир қилган. Лекин у вақтларда биз ундан шоир чиқишинию мана бундай катта тантаналар бўлишини билмасдик. Ҳа, у чиндан ҳам бошқача бола эди. Бир гал денг, мени ари чақиб олди, мана бундай миттигина ари. Келиб-келиб кўзимдан чаққанини айтинг! Бирпасда юз-кўзим шишиб кетди, дод солиб йиғлаяпман. Оташқалб шунда қўлидан келган меҳрибончилигини аямади: ловиллаётган жойга туз босиб турди, дастрўмолчасини муздек сувга ботириб малҳам қилган бўлди, куҳ-куҳлаб кўрди — бўлмади, кейин ёнимга ўтириб биллалашиб йиғлай бошлади. Бу билан ҳам кўнгли тўлмади шекилли, биласизларми, нима иш қилди? Бориб девордаги арининг инини кавлаб, биттами-иккитасини тутиб ўзини чақтирди. Ана бунисига нима дейсизлар? Ким қилади бунақа ишни? Биз ўзи юртдош эдик. Иккаламиз ҳам Самарқанд тарафлардан…

Шундай катта, тантанали анжуманда ҳеч ким танимайдиган аллақандай киши ўзини ишчиман дея таништириб, сўзга чиқиб, аллақандай арини гапириб ўтирса!.. Энсаси қотган Мафкурахоним «айтинг, бас қилсин» деган маънода Оқсоқолни туртиб қўйди. Оқсоқол микрофонни тиқиллатиб огоҳлантирмоқчи эди, жамоат гувиллаб «Эшитайлик, эшитайлик!» дея овоз берди.
— Тағин бир қизиқ воқеа эсимда, — деди Темирйўлчи бир зумлик саросимадан сўнг дадилланиб. — Бу вақгда энди педтехникумда ўқиймиз — интернат мактабни яхши битириб чиққанларнинг кўпчилиги шунга ўтган эди. Бир куни шоирнинг шеърлари китоб бўлиб чиқди денг, китоб! Кўриб ҳеч биримиз кўзимизга ишонмаймиз. Худди ёлғондакам матоҳдай у ёқ-бу ёғини ағдариб қараймиз: бирор ишкали, сир-пири йўклшкан бунинг? Расмона китоб экан, расмона бўлмаса, эгаси шунинг қалам ҳақига ҳаммамизни ресторанга элтиб яйратиб меҳмон қилармиди? Қадимги «Шарқ» ресторанининг ўрнида «Националь» дегани бўларди. У кезларда энг зўр ресторан шу эди. Шоир ҳаммамизни бошлаб борди. У ерда беш-ўн одам еб-ичиб ўтирган экан, бугун сизлар ҳам менинг меҳмоним, деди. Залнинг хўжайинини чақириб, қарорини айтди: ресторанни ичкаридан занжирлайсан, у бизнинг ихтиёримизда, барча харажат бизнинг ҳисобимиздан! Базму зиёфат бошланди. Ҳамма еган, ичган, сархуш. Бир маҳал қўшни даврада қиз талашибми, жанжал бошланди. Шоирнинг ўзи даврабоши, кўпни едириб-ичириб ўтирган «тўй эгаси» сифатида можарони тинчитмоқчи бўлган эди, анови бадмастлардан бирови унга ташланиб қолибди. Эмишки, ёнидаги маъшуқаси шоиримизга термилиб ўтирганмиш, сабаби — шоир унга қараб кўз қисиб қўйганмиш-да. Шоир унча-мунчасидан тап тортмас, жанжалга ўчроқ эди — тўғрисини айтайлик-да — ҳалиги бадмастнинг жағига солиб юбормадими!

Бошланди тўполон, бошланди ур-йиқит. Улар кўпайлашиб шоирга ҳамла қилаётиб — биз ҳали жанжалга аралашмаган эдик — шоир бир курсини даст кўтариб улоқтирган эди, курси бориб тўкилибгина турган пастак қандилга урилди. Қандил чил-чил бўлди. Қий-чув, ресторан хизматчилари аралашган, бақирган-чақирган. Ҳаял ўтмай милиса етиб келди. Ҳаммамизни, ановиларни ҳам элтиб қамади. Шундай қилиб, бир кеча милисахонада ётиб чиққанмиз. У ердан бизни қутқарган ҳам шоирнинг ўзи бўлди. Кимнингдир номини қўшдими, қолган-қутган ақчасини бердими, ишқилиб, эртаси баримизни гаровга олиб чиқди. Кетган жами чиқиму жаримани бир ўзи тўлади. Китоб ҳақидан бир тийини ҳам ўзига қолмаган бўлса керак. Ана шундай мард, танти эди шоиримиз! Бугун бундай гаплар кимгадир ёқмаслиги ҳам мумкин. Аммо мен ўзим кўрган-билган нарсаларни айтяпман. Хуллас, қизиқ воқеалар кўп бўлган, бари эсимда турибди, келинглар, ҳозир вақтларингни олиб ўтирмайин. Ахир, одам ана шундай шўх бўлмаса, чақнаб турмаса, ундан шоир чиқадими?! Мана, ўзимиздан қиёс: жимгина, юрардик, шоирга ўхшаганларга эргашиб. Шоир бўлмадик-ку! Лекин ўша вақтларда мен уни шоир бўлади, деб сира ўйламаган эдим. Бу тантанаю бу иззат-ҳурматни қаранг! Дунё қизиқ экан-да, бари тушга ўхшайди. Одам ишонгиси келмайди. Кечагина билла униб-ўсган дўстинг, жўранг бугун келиб шундай катта шоир бўлиб, донг таратиб турса! Қанийди, бу кунларни унинг ўзи ҳам кўрса эди! Илоё, руҳинг шод, ётган жойинг обод бўлсин, Оллоҳу акбар! — шундай деб Темирйўлчи минбарда турибоқ юзига фотиҳа тортди. Беихтиёр жунбушга келган жамоат ҳам «Омин!» дея унинг дуосига жўр бўлди. Ҳайъатдагилар-гина нима қиларини билмай серрайиб қолишди. Мафкурахоним бениҳоя дарғазаб эди: масжидга айлантириб юборди-ку бу ерни! Ким эди ўзи бу одам? Бузғунчи ғаламисми? Гапирган гапларини: ресторан, ичкилик, жанжал, милиса, пул, пора! Ишқилиб, бу «ЧП» Энг каттамизнинг қулоқларига етмаса эди! Анови ялангоёқ исқиртни ким минбарга чиқарди ўзи? Оқсоқол шоирми?.. Дарвоқе, м-да, да, да!

Мафкурахоним йўл қўйилган жиддий хатони туза-тиш мақсадида Темирйўлчига зарба бермоққа чоғланаётган эди, Оқсоқол ундан берухсат, саросимада сўз навбатини Оташқалбнинг жиянига берди: у олдинги қаторда шаҳд билан ўрнидан тураётган Ёш шоирни кўриб қолган эди.

Жиянбека ҳайъат столини атай олдидан айланиб ўтиб, эшила-тўлғона минбарга яқинлашди. Таманно билан пастга назар ташлаб, бир лаҳза сукут сақлади. Шоирнинг жиянига хос шоирона сукут.

Жиянбека мана шу олиймақом анжумандаги олий-шаън минбарда туриб гўё ялтираб ётган сип-силлиқ йўлка бўйлаб яхмалак отди: у ёқдан-бу ёққа, бу ёқдан-у ёққа. «Биза Сибирга бориб келдивуза: ман, Захматкаш домла, Масъул окамиза ва Ёш шоир. Амакимлани қабрлигини кўриб келдивуза: жа обод атрофи панжара минан ўралган. Бюстлариям бор. Утта амакимлани жа яхши кўришаркан, мактабга номлигини беришиб-ди. Битта хотин бор экан, эриям бор, ўша амакимла-ни… амакимлани… билар экан, гапириб берди. Умуман, жа зўр бўлди. Бунинг учун Мафкурахон опавуза-га, Оқсоқол домлага кўпдан-кўп раҳмат. Бизага шароит яратиб беришди. Амакимла жа зўр шоир бўлганла, жа кўп шеърлар ёзганла-де. Биза, бутун оилавуза улани доимо эслаб, қувониб юравуза. Шўрлик амаким! Мана шундоқ кунларни кўрмай кетдила-я!..» Жиянбека дафъатан ҳиқиллаб юборди. Йиғлагани-ку майли, жиян, жигар бўлгандан кейин эслаб йиғлайди-да, лекин кўз-қошининг бўёғи чиқиб юзига чаплашгани чатоқ бўлди. Қурғур рўмолчасиям стоддаги сўмкачасида қолибди, аксига!

— Амакисини кўрганми ўзи? — деди Заҳматкаш домланинг ёнидаги биров. Тарс ёрилай деб ўтирган одамга шу кифоя қилди:
— Э, қаёқда! Кечаги гўдак-ку бу, она сути оғзидан кетмаган. Амакиси қамалганда туғилганлар ҳозир олтмишга қараб боряпти, бу ўггизнинг нари-берисида-ку. Амаки-жиянликлари ҳам омонатгина. Оташқалбнинг онаси уни интернатга топшириб, бошқа эр қилиб кетади. Бу қизнинг отаси ўша эрдан. Бегоналашиб кетишган. Шоирнинг номиям таъқибда юрган йиллари укахони «Менинг унақа акам йўқ» деб ёзиб берган, дейишади, Эҳтимол, ноилож қолиб шундай қилгандир, у кезларда бундан бошқа чораси ҳам йўқ эди. Айниқса, ўсаман деган одамга. Бу қизнинг отаси вилоят ижроқўмига раис бўлган. Уч йилми-тўрт йил бўлди оламдан ўтганига. Қиз эса ўзи кўрмаган-билмаган шоир амакини қаттиқ тутган.
— Шунисигаям раҳмат демайсизми, биродар, шу кунда жон-жигарлар бир-бирининг кўзига чўп суқиб юрибди-ку!
— Раҳмат, — деди Заҳматкаш домла. У «раҳмат» деди-ю, «лаънат» маъносида айтди.

Жиянбека уни ўша сафарда жонига тўйғизган эди. Бордилар, келдилар — Заҳматкаш домланинг тиш-оғриғи қолмади. Сафар намгарчиликка тўғри келиб, милклари газак олган экан. Шунданми ёки бу қизнинг ортиқча қариндошлик даъвоси энсасини қотирдими, ишқилиб, унинг  гапирган гапию қилган қилиғи — бари ғашини келтирди. Энг хунуги — Жиянбеканинг бу қадар ўзини уриб юришлари амакиси учунгина эмаслиги аён бўлган эди. Таъқиб-қатағонга учраб ёмонотлиғ бўлиб кетган амакининг номини тиклаш баҳона — у бир ниқоб, у бир машғулот, эрмак — сиртдан меҳрибон, фидокор жиян бўлиб кўринувчи бу маккора, киши-билмас, ўзининг баъзи ишларини ҳам тикламоқда эди-ки, эс-ҳушли одам бу ҳолни бир қарашдаёқ пайқарди. Шуни сезиб қолган Еш шоирнинг ўшандаги тутақишлари! Бу хоним асло парво қилгани йўқ, Масъул ходим билан арақ ичиб, оғиз-бурун ўпишиб юраверди. Ўғри ўғрини қоронғида топди бамисоли. Масъул ходим ҳам масъул идорасида маеъулиятли қоғозларни титкилаб ўтиравериб зериккан экан, бу хонимга элакишиб, роса бити тўкилди. Аллақачонлар хокитуроб бўлиб кетган «душман» шоирнинг нима қизиғи бор унга, билқиллаган жияни турганда! Амаки, унинг хотираси, турли муҳим санадлар, ҳужжатлар бир четда қолиб, Жиянбека бу ерда асосан еб-ичиш, кимлар биландир олди-берди қилиш билан машғул бўлди. Мана, энди мин-барга чиқиб олиб гапираётган гапларини қаранг! Тавба, муштдек жонига бу қадар макр-риёни, бу товуслик ҳунарини қандай жо қилди экан-а? Башарти, Оташқалб бир дамга тирилиб келса — умрини унинг ҳаёти ва ижоди тадқиқига бағишлаган одам билади-да, ахир — шундай жияни борлигани кўриб, номусдан қайтиб ўлган бўларди.

Жиянбека чаплашган қош-кўзини кафти билан артиб, амакижонининг хотирасига бағишланган шеърий машқини ўқиб берди. Ҳозир шеърнинг савияси ҳақида баҳс юритмоқнинг мавриди эмас, аммо шуни таъкидламоқ керакки, нафосату зарофатдан йироқ бу хом-хатала сатрларними ёки унинг ўзи шеърият бўлган муаллифиними маъқул кўрганлар ҳам топиларди. Жиянбеканинг истиғноли қилиқларию товуш товланишларини мароқ билан, йўқ, ғайриоддий бир ҳарис-лик билан кузатиб-эшитиб ўтирган Мафкурахоним, у минбардан тушар-тушмас, ён тарафда сергак турган мулозимини чақириб, бу қизгинанинг манзил-манозилинию номаи аъмолини аниқлашни, шунингдек, анжумандан кейин ўзига рўпара қилишни топширди.

Мафкурахоним сўнгга йилларда мансаб-мартаба билан боғлиқ ташвишларга кўмилиб кетиб, боз устига анови ўлгур Тепакалдан узоқлашибми, ҳузур-ҳаловатли, қайноқ эҳтирослар қўзғайдиган ички ҳаётдан хийла совигандек эди. Бироқ ўзида бошқа бир нотаниш майлни сеза бошлади кейинги пайтларда: ёш-ёш, кўркам-келишган йигитларни, кизларни кўрса, кўнгли алланечук бўлиб кетади. Буни видо айтиб кетаётган ёшликнинг сўнгги замзамалари деб шарҳласа ҳам-ку бўлади, албатта. Аммо хушрўй-хушбичим қиз-жувонларга талпиниши одамни бир оз ўйлантиради. Шу рағбат сабабмикан, Озод Шарқ аёлининг рутбасини кўта-риш баҳона, кўп хотинни турли-туман лавозимларга «экиб ташлади». Жиянбекани суриштириб қолгани ҳам бежиз эмас: маданият вазирлигида битта муовинлик ўрни бўш, ўзи шеър-пеър ёзар экан, қўшиқ айтиб ўйинга ҳам тушса керак, энг муҳими — қадди-қомати жойида!

Кўнгли бир балони сездими, ўлгур Жиянбека ҳам минбарни тарк этиб ҳайъат столи бўйлаб бораркан, Мафкурахонимга қараб қўлини кўксига қўйганча «биз тайёрмиз» дегандек ширингина табассум қилиб ўтди. Бўлди, бас, муовинлик ўрни тўлди, банд этилди!

Бу жувон ҳув совуқ ўлкаларга борганида, мана, ҳозир Мусофир мухлис сифатида ўтирган, у ёқда майиб-мубтало бўлиб юрган зотнинг ҳам диққатини тортган. У бир лаҳза турган жойида турмас, ҳаммага иш буюрар, йўл-йўриқ кўрсатар эди. Меҳмону мезбон шунинг гирдида гиргиттон. Улар аввал қишлоқ мактабига бориб мажлис қилишган экан, сўнгра бу ерга — ўрмон четидаги, ўша замонлар сиёсий маҳбуслар қароргоҳи бўлган қабристонта келиб, қандайдир қабрни зиёрат этишди, галма-гал сўз айтишди: меҳмонлар қўйиб — мезбонлар, мезбонлар қўйиб — меҳмонлар. Маросимни милисалар тўдаси қўриқлаб турарди, Майиб-мубтало ҳарчанд уриниб кўрди, уни ўтгани қўйишмади. Бу хабарни дастлаб топиб келган, бир кулбада истиқомат қилувчи, ўзидан баттар таъвия хотин ҳар қанча далолату тавалло этмасин, уники ҳам иш бермади.

«Шоирнинг юбилейини баҳорда, туғилган кунида ўтказамиз» деган мазмунни Майиб-мубтало ҳув ўша қабр бошида худди мана шу жувоннинг гапидан илғаган эди: «Да, да, весной. Юбилей весной». Ора олис эди, узуқ-юлуқ эшитди, лекин эшитди бу гапни. Хайрият, шу аъзосигина омон қолган. Хайрият, шундан ҳам жудо қилмоқ бировнинг хаёлига келмаган.

Меҳмонлар — учми-тўрт киши, ана, юз-кўзларидан аниқ-таниқ ажралиб туришибди — мезбонлар қуршо-вида «газик» машиналарига ўтириб жўнаб кетишди.. Уларни кимдандир муҳофаза этган милисалар ҳам қаёққадир ғойиб бўлишди. Майиб-мубтало қорда енгил сирпаниб, ҳозиргина маросим ўтган қабр бошига етди. Атрофи яқинда панжара билан ўралган оддийгина қабр. Фақат, устига узунчоқ тунука тўнтарма ўрнатилиб, тунжга бўялган. Ундаги расмга кўзи тушдию қотиб қолди… Йўқ, совуқдан эмас, йўқ, аламдан эмас, йўқ, тил-забонсизликдан эмас, йўқ, майибу мубталоликдан эмас, йў-ўқ! «Твои земляки, твои земляки!» Ёнида тик турган майхўр таъвиянинг жаврашлари бирдан бир яроқли аъзоси — қулоғини қоматга келтирган, аммо унинг нидосини нолаларини, тавба, тавба, тилсиз-забонсиз махлуққа ўхшаб тушуниксиз, юрак-бағирни эзадиган ғайриинсоний бир товушлар чиқариб бўзлашларини, қордан, музликдан ўзгасини кўрмаган қаттол ерни тирнаб чинқиришларини мана шу ёнида жавраб турган бадбашара, ярим телба бир жонзоддан бошқа бу оламда ҳеч ким эшитмас, эшитса-да тушунмас, тушунса-да ишонмас, ишонгиси келмас эди!

Жавобсиз бу нидоларни қор уюмлари бағрига яши-риб учириб кетмокда эди.

Меҳмонларнинг йўлини яна икки кун пойлади. Қароларини кўрсатишмади. Демак, қайтиб кетишган, лекин ҳар бирининг сиймоси Майиб-мубталонинг заиф, хира тортган, шу билан бирга қайсар хотирасидан маҳкам жой олди. Ўшанда тасодифан қулоғига чалинган калималар-чи! «Да, да, весной. Юбилей весной». Айнан қайси кун эканини эса ундан яхшироқ биладиган зот бормикан?!

Ниҳоят, музликлар ўлкасида ҳам ҳаво илиди, эрувгарчилик бошланди. Ана, энди йўлга чиқса бўлади. Унинг мақсаду қароридан ҳеч кимса бехабар эди, ўзидан бошқа! Узи эса ўзидан қўрқар, яъни таниб қолиш-ларидан безиллар эди. Таниб қолсалар, яна қийноқларга соладилар, кесилмаган жойларини яна кесадилар, бурдалайдилар! Таниган одам унинг бу аҳволини кўриб… танимайди, танигиси келмайди, танимоғи ман этилган! Майли, нима бўлса бўлди, бундан баттари йўқцир. Жўнамоқ керак — илк ва сўнгги сафарга!

Ҳужрадош таъвияси станциягача эргашиб келди: бирга кетмоқчи! Майиб-мубтало уни ура-ура ҳайдади. Бу оламда фақат шунга кучи етади: шуни урмоғи, ҳайдамоғи мумкин, шунгагина ҳадди сиғади. Лекин ўзининг вагонма-вагон «юриб» кўрган кунлари, хўрликлари, бесабаб, бегуноҳ еган калтаклари!..

Мусофир мухлис боя ёнидаги қиз берган таклифномага термиларкан, милт-милт кўзёш тўкарди. Таклифномага туширилган расм худди мана шу қасри олийнинг тагида олинган деса, ишонадиган зот топилармикан бу дунёда?!

Мусофир кўзёшлари орасидан-да таниди: ана, ана, совуқ ўлкани зиёрат қилгани борганлардан яна бири минбарга қараб кетяпти. Қай бири эди бу?

«Оббо, бостириб келяпти-ку!»
— Қаранг, қаранг, — деди Оқсоқол саросимада Мафкурахонимни туртиб, шу баробари ундан мадад ва нажот кутиб.
— Ким бу? — деб сўради Мафкурахоним чимирилиб, ташаббусни қўлга олиш-олмаслигини билмай.
— Бу… ёмон! Ёмон бу! Бало урди энди.
— Ҳов йигит, йўл бўлсин? — деди Мафкурахоним батамом ташаббусни эгалламоққа мажбур бўлиб.— Ким чақирди сизни бу ёққа?
— Сўзламоқчиман!

— Сўзланг, марҳамат. Лекин ҳамма ишнинг тартиб-қоидаси бўлади. Аввал рўйхатга ёзилиш керак, — деди Мафкурахоним биринчи синф муаллимига айланиб. Сўнг, худди Ёш шоирни танийдигандек, унинг исм-фамилиясини биладигандек, Оқсоқолнинг олдидаги қоғозга қўл чўзди. — Қани, бу ерда фамилиянгиз бормикан, кўрайлик-чи.
— Мен икки марта сўз сўраб хат ёздим, — деди Ёш шоир дадил туриб. — Мен бугун гапирмасам бўлмайди, менга сўз беринг. Ҳозир демократия замони!
— Тўғри, демократия замони, — деди Мафкурахо-ним кўнглида демократиясига лаънатлар ўқиб, лекин ундан ошкора чекинмоққа йўл тополмади. — Келинг, масалани демократик усулда ҳал қилайлик. Зал сизни қўлласа — гапирасиз, қўлламаса — йўқ. Келишдикми? Овозга қўяман!
— Бўпти, — деди Ёш шоир тап тортмай. — Розиман.

Мафкурахоним «бошқа» халқ билан муомала қилиб юрган, бу халқни билмас экан. Ҳаммаёқдан маъқулловчи хитоблар ёғилиб кетди: «Қўйинг, гапирсин!», «Эшитайлик!», «Сўз берилси-ин!»

«Ёрқин истеъдод» деб ном чиқарган, Оташқалбга отдош, ўзи ҳам нимаси биландир унга ўхшашиб кетадиган Ёш шоир шу тобда қайнаб турар, айни портлагудек даражада эди. Дастлаб сўз сўраб ҳайъатга хат юборганида икки нотаниш йигит уни ташқарига олиб чиқиб, роса асабини қақшатди. Новчароқ бири деворга тираб қайта-қайта тирғалди: «Хўш, сўз берилса, нимани гапирасан?» «Нега мен сенга ҳисобот беришим керак, кимсан ўзинг?» Худди гапни эшитмагандек яна асабни бурғилайди: «Нима ҳақда сўзламоқчисан, қани, айт-чи?» У деса, бу дейишди, бу деса — у. Тавба, охири осонгина қутулди-қўйди: «Ҳой, мусулмонлар, ишонинглар ахир, мен Узоқ Шарққа бориб, шоир қабрини зиёрат қилиб келганман, шуни гапирмоқчиман». «Боядан бери ўжарлик қилмай шундоқ демайсизми, оғайни!» деди «мусулмон»лардан бири.
— Мен агар бугун^бу ерга чиқиб гапирмаганимда, ўзимни умрбод кечирмасдим! — дея шиддат билан сўз бошлади Ёш шоир эл олдида ҳам, ўз олдида ҳам Жасур шоирга айланиб. — Мана, неча ўн йиллик қабоҳат ва разолатлардан сўнг, ниҳоят, Оташқалб шоиримизнинг пок номи чинакамига оқланаётир. Бугун шоир ҳақида бор ҳақиқатни айтадиган кун! Агар бугун айтилмаса, кейин ҳеч қачон айтилмайди, шоир номи янги-янги ёлғону сохта афсоналарга бурканиб бораверадики, унинг пок рухи олдида бу ердаги ҳар биримиз гуноҳкор бўлиб қоламиз. Бинобарин, бугун ростини айтадиган кун. Чунки, шоирни кўрган-билган одамлар, устозларимиз, таассуфки, йилдан-йил камайиб бораётир.

Хўш, бугун бу олиймақом анжуманда шоир тўғрисидаги том ҳақиқат айтиддими? Боя бу ерда шоирнинг ҳаёти ҳақида сўзлаган Ажойиб домламиз маърузаларини, одатдагидек, жозибали қилиб бошладилар: «Башарти, мўъжиза рўй берсаю Оташқалб шоиримиз бир дамгина тирилиб келса…» Домла! — деди Жасур шоир шартта ортига — ҳайъатга ўгирилиб, чучмал ишшайиб ўтирган Ажойиб домлани кўзи билан қидириб топаркан. — Агар сиз айтгандек бўлса, яъни шоир тирилиб келса, бу ерда бўлган гапларни, авваламбор, сизнинг маърузангизни эшитибоқ, билингки, қайтиб нариги дунёга кетарди! Ахир, ҳурматли профессор, сиз шоирни кўргансиз, билгансиз, наҳотки, у ҳақда бирор оғиз рост, жонли гап ёдингизда қолмаган бўлса?! Қолган, ҳаммагинаси ёдингизда, лекин эслагингиз кел-майди, чунки уларнинг устини, замон ўзгаргани сайин, ўшанга мос либослар — тотли ёлғонлар, сохта афсоналар ниқоби қоплаб олган. Ана шу ниқобни да-дил йиртиб бор ҳақиқатни ошкор қилмоққа бугун, ошкоралик замонида ҳам журъат этолмайсиз, қўрқасиз. Негаки, у ниқоб ўзингизнинг шахсий ҳаётингизга оид кўп сир-асрорни ҳам яшириб турибди. Тўғрими? Нотўғри бўлса, чиқиб айтинг, мана — минбар!

Ажойиб домла миқ этмай ҳамон ишшайиб ўтирарди: ёш бола-да, ҳар балони алжирайверади; гапир, гапиравер, сенинг гапинг — менинг…

— Мен бу минбарга бошқаларни ҳам таклиф қилишим мумкин. Бугун — камдан кам насиб этадиган зўр имконият қўлимизда. Келинг, чиқиб бор гапни айтиб, виждонимизни поклаб олайлик. Юрак ютолмаймизми? Ҳа-а, албатта, у ёлғонлар, сохтагарчиликлар тўридан қугулиб, ростини айтмоққа юрак керак, мардлик керак! Ҳурматли дўстлар, сиз билан биз Оташқалбга ўхшаган зотларнинг қора қисматга дучор бўлганида кўпинча замонни қоралаймиз. Тўғри, замон нобоп келган, носоз келган. Аммо, замон — мавҳум тушунча, унинг «паррагу винтчалари» ўзимиз эдик-ку! Ахйр, тўрт-беш шеърий тўпламнинг муаллифи бўлган ёшгина шоирни Сталин ёки Ежов қаёқдан билади, тўғрими? Демак, Оташқалб-ни таниган-билганлар шу кўйга солган. Аввало, шеъриятда ҳам, шахсий ҳаётда ҳам ўрин талашган яқин биродарлари қилган бу қабиҳликни! Улардан баъзилари ҳозир барҳаёт, мана шу ерда савлат тўкиб ўтиришибди. Умр-лари бундан ҳам узоқ бўлсин, деймиз. Рухсат берсаларинг, азиз дўстлар, бетамизликка йўймасаларинг, менинг мана шу домлаларимизга бир-иккита саволим бор эди. Гарчи, аминманки, бу саволларга ҳеч қачон жавоб ола билмайман. Аммо, ҳақиқат баридан устун, деган гап бор, шунга кўра, бу саволларни бермасам, мен ҳам хиёнат килган бўламан. Қолаверса, бир куни бориб бари ошкор бўлади-ку! Дунёда абадий сир қоладиган нарсанинг ўзи йўқ-ку, нима дедингиз, Заҳматкаш домла? Гапни ўзларидан бошласак, Ажойиб домла. Сиз яхши билган идоранинг қора ҳужжатгоҳида сақланадиган Оташқалбнинг тергов ишида бир чақувнома бор. Унда ёзилишича, Оташқалб халқини ҳаддан ортиқ яхши кўрган, миллий истиқлолни орзу қилган, «улуғ оға»ларни тиканга менгзаган. Ахир, она хачқини яхпги кўрмоқнинг нимаси айб? Миллий истиқлолни тарғиб қилгани ҳам ҳақиқат; халқини севган қайси фарзанд ватанини озод кўришни хоҳтамайди?! Бундан чиқади, ҳаммаси бор, бўлган гаплар, туҳмат эмас, яъни Оташқалб айбига кўра, тўғри қамалган. Бугунги нуқтаи назар билан қараганда эса, у — чинакам миллий қаҳрамон! «Улуғ оға»ларнинг тиканга менгзалгани масаласига келсак, маълумки, бу — мунозарали гап, исботлаш қийин. Уларни гулга менгзаганда ҳам, зарур келганда, балога қолмоқ ҳеч гап эмасди. Хўш, айтинг-чи, ўша чақувноманинг «ростгўй» муаллифи ким эди?

Саволга жавоб бериши лозим бўлган томон — Ажойиб домла ишшайганича қўлида дўпписини айланти-риб ўтираверди: ман қаттан билий!

— Оташқалб оқланаётган кезлар унинг тергов ишида яна бир қоғоз пайдо бўлди. Ижобий тақриз, ҳимоянома деса ҳам,  оқловнома деса ҳам бўлади. Унда Оташқалб роса кўкка кўтариб таърифланади, «Шундоқ ажойиб шоир душманла.рнинг чақуви билан туҳматдан қамалиб кетган», дейилади. Демак, у — қамалишига асос бўлган айбларига зид: на халқини яхши кўрган, на миллий истиқлолни орзу қилган, ростдан ҳам туҳмат билан қамалган анчайин бир жабрдийда. Демак… биз бугун бу ерда халқини, ватанини севган фидойи шоирнинг эмас… кимнинг туғилган кунини нишонлаб ўтирибмиз, ўйлаб кўрайлик, биродарлар! Ёки бўлмаса, бу галги муаллифимизнинг ўзи туҳматчи, шундай эмасми? Қизиғи шундаки, ййгирма йилнинг нари-берисидаги ана шў икки тақризни бир киши ёзган. Ажойиб домла, сиз кўпни кўрган кўҳна одамсиз, айтинг-чи, ана шу мунофиқнинг кимлигини билмайсизми?
— Демагогияни бас қилинг, ҳўв ука, — деб қўйди Ажойиб домла ҳамон ишшайганича.

Тошдан яралганми бу одам? Ҳолбуки, не-не қирғинбаротларни кўрган, не-не балоларга гирифтор бўлган. Лекин баридан эсон-омон ўтиб келяпи. Демак, мудом мана шундай: қўлида дўпписини айлантириб, ишшайибгина ўтираверган, вассалом. Энди навбат минбарда сайраётган мана шу маҳмадона болага келишини кутади. Ҳаҳ, давринг кепти, сайраб қол, жўжахўроз! Аммо эртасини ҳам ўйлаб кўйсанг, чакки бўлмасди! Пўконингдан ел ўтмаганда, кекиртагингни чўзасан. Сени ҳам кўзингни боғлагандек қилиб анови хонага олиб кирса, тиззаси билан жон бир жойингга тепиб тегишли қоғозига имзо чекдириб олса, ана шунда билар эдинг! Бир бора имзо чекдингми, бас, кейин бўйин товлайин десанг, машъум тепки ёдингга тушаверади. Қарабсанки, ўша имзонинг қулига айланибсан, ўша тепкичилар қаторига ўтиб қолибсан. Энди ўзинг ҳам тепишни касб қиласан: бўрилар орасида бўри бўлиб увламай кўргин-чи! Кейин, ёш бир жойга борганда, бу йўлдан қайтай десанг, орқангга қарамоққа қўрқасан — қилмишларинг, қора ишларинг! Қолаверса, сен ва сенга ўхшаганлардан тепки еганлар энди сафига қўшмайди, ҳазар қилади.. Уфф!

— Демагогия? Сизлар яхши кўрган сўз бу! Иложсиз, чорасиз қолганда шуни қурол қилиб одамни айбламоқчи бўласизлар.
— Хватит! — деди Мафкурахоним тоқати тоқ бўлиб.— Вақтингиз битди, ука!

У Тепакалдан хуфия хат олиб, боядан бери типирчилаб ўтирарди.
— Мен бюро ёки партия мажлисида гапираётганим йўқ, опахон! — деди Жасур шоир жасурлик билан бетга чопиб. — Мана, халқдан сўранг, бир оғиз «Бас, бўлди» деса, ҳозироқ тушиб кетаман!

Пастдан бетартиб хитоблар эшитилди:
— Гапираверсин! Эшитайлик! Давом этинг! Сўзини бўлманглар!

Халқдан мадад олиб шерланган Жасур шоир янги нафас, янги ғайрат билан гапини давом эттирди:
— Заҳматкаш домла, кўзингиз тушгандир, ўша жиноятномада яна икки кишининг кўргазмаси бор. Бир аёл билан бир эркакнинг. Эркакнинг кўргазмасида Оташқалб «оға»лар қавмига мансуб бир хотинни «Сени яхши кўраман» дея алдаб, сўнг ташлаб кетгани, дўстининг гуноҳини ювиш учун кейин ўзи унга уйланмоққа мажбур бўлгани айтилади. Аёлнинг кўргазмаси негадир қаттиқ аламзадалик билан ёзилган. Унда Оташқалб ўтакетган безориликда ва, эътибор қилинг, бевафоликда айбланади! Демак, оддийгина, майли, ўтакетган бўлақолсин, безори ва бевафодан «халқ душмани» ясалади. Хўш, ўша «олижаноб» эркак киму «жабрдийда» хотин ким?.. Кўпчиликнинг хабари бор: уруш йиллари Оташқалб асирлик сургунидан озод қилиб, лозим бўлса, жангга юборилишини сўраб Сталинга ариза ёзади. «Мазкур иш бошқатдан кўриб чиқилсин!» деган фармойиш билан қайтган ариза шу борада фикр, аслида розилик сўраб, расмият юзасидан, ёзувчилар ташкилотига келиб тушади. Ўша сўровномага ташкилот раҳбари нима жавоб қилган, эшитганмисизлар? «Оташқалбни сургундан қайтариш мумкин эмас. У қайтарилса, уни айблаган кишиларни жазога тортиш лозим бўлади. Бунинг эса, маълум сабабларга кўра, иложи йўқ». Хўш, уни айблаган кишилар ким эди? «Маълум сабаблар» дегани нима? Ўша йиллари ким бу ташкилотнинг раҳбари эди? Мана шу бир тўп саволга сиз жавоб берсангиз, ҳурматли Оқсоқол!

Оқсоқол бу саволларни умр бўйи кутиб яшаган, умр бўйи ана шу саволларни ўзи ўзига бериб келган. Аммо бирортасига ҳам жўяли жавоб қайтаролмаган. Жавоб — ўзи, яхшидир, ёмондир, ўзининг ҳаёти. Уни бўлаклаб бўлмайди, бор-буди бир-бирига чирмашиб кетган. Ё тўлиғича маъқуллаш керак, ё батамом инкор этиш лозим бўлади. Бошқа чораси йўқ. Кўп ўйлаб, кўп кавлаб кўрган.

Мана бу зумрашанинг даъволарига келганда… Қани эди, шу боланинг ўрнида сен бўлсанг! Виждонинг пок-покиза, умринг хато-хутолардан холи. Лекин, саксон йилни шундай тўғри, бехато яшаб бўлмайди. Иложи йўқ. Иложи бўлганда… йўқ, қайта туғилганда ҳам иложи йўқ экан. Гап — ҳаётинг фақат хатоларга қурилмаслигида! Ҳайҳот, ҳайҳот… Манови бола эса ҳозир уйқуда — маст, масрур. Юра-юра бунинг ҳам «одам бўлгиси» келади. Бир куни чақирадилар, нимадир фазилати ё хизмати даркор бўлиб, амал берадилар. Ана кейин қарабсизки — мадҳиябозлигу қофиябозлик! Бировлар ёшлигингизда ўт эдингиз, олов эдингиз, деса, ғўрлик-да, хато қилган эканмиз, дейдиган бўлади. Шу тариқа ҳаётнинг «тинч океани»га тушиб суза бошлайди. Худо ёрлақаб бир куни Оқсоқол шоирнинг ёшига етганида, аллақандай бир жўжахўроз ўртага чиқиб мана бундай жириллаб қолса, аламидан тутаб кетмайди деб ким кафолат бера олади? Йўқ, бу дунёда бола-чақали одамнинс таёқдек тўғри бўлиши ёки киройи бир жасорат кўрсатиши мушкул экан. Осмондаги парранда ҳам бир иш қилмоқдан олдин ўзини эмас, бағридаги жўжасини ўйлайди, ўзининг эмас, полапонининг тақдиридан чўчийди. Наҳотки, ёвқурлик, шерюраклик деганлари салт-сувойларгагина хос?..

Ўзи бугун худо урган кун экан. Эрталабдан бери кўнгли ғаш. Эрталаб ҳайкалнинг очилишидан қайтаётиб, машина ойнасидан ўзига ўқдек қадалиб турган бир жуфт кўзни кўриб қолди. Нимасидир жуда таниш бу кўзларнинг эгаси йўл четидаги қўлбола аравачада ўтирган ниҳоятда афтодаҳол бир ногирон эди. Оқсоқолнинг кўксида нимадир жизиллаб кетди — унутилган, аммо таниш, аламли нимадир. Боя Мафкурахонимни кутгани чиқиб майдонда нари-бери юриб турганида ҳам узоқдан ўша ўтли, оташин нигоҳларни тағин ҳис этди, кўзини олиб қочди, у ёққа қарамасликка ҳаракат қилди.

Ажабо, мана шу ҳолат уни умр бўйи таъқиб этган экан: гўё кимдир унга шиддат билан тикилиб турибди-ю, у зўр бериб кўзини олиб қочади, ўша томонга қарамасликка уринади.

Хуллас, бугун оғир ўйлар гирдобида юрган Оқсоқол айни чоқда Жасур шоирнинг ўқдек янграган омонсиз саволларига бир нима деб жавоб қайтариши маҳол эди. Аммо оғзидан кутилмаганда шундай бир гап чиқиб кетдики, кейин ўйлаб ўзи ҳам ҳайратда қолди. Муроса қилгиси келдими ё кўнглининг ўзибилмас бир хилватларида пинҳон ётган дард беихтиёр бош кўтардими, ҳарнечук, бўлгани бўлди.
— Гапираверинг, ўғлим, баракалла, — деди Оқсоқол шоир. — Бу гапларни бир куни кимдир айтиши керак эди-да!

Ул-булдан хабардор жамоат карахту лол бўлиб қол-ди: оббо, Оқсоқолни бир жин урди-ёв! Уни ўйин қиляпти ёки мард экан барибир, деган хаёлга борганлар ҳам бўлди.

— Жавобингиз бизга маъқул, Оқсоқол! — деди жувонмарг Жасур шоир зукколик ва шаҳдамлик билан, мунозарада устун келганини ҳам барала сездириб. — Ҳақ гапни айтдингиз! Бу ёғини яна биздан эшитинг. Маълумки, ҳозир сизу биз тантанали анжуман қуриб ўтирган муҳташам бинони тиклашда бир вақтлар ҳарбий асирлар ҳам иштирок этган. Ўша бинокор маҳбуслар, билганлар билади, худди мана шу ҳашаматли томошахонанинг тагида макон топган. Оташқалб ҳам бир муддат шу ерда ётган. Ер ости ҳам томошахона, ер усти ҳам! Қизиғ-а? Дунёнинг ишларини кўрингки, бир вақтлар унинг қатлига имзо чекканлар бугун тўрда ўтириб қозилик қиляптилар! Ўлдирганлар — тўйинг-да баковул! Алҳазар! Ана шу муте-майда гумашталарга бош-қош бўлган мафкура соҳасини ўша кезлар ким бошқарган, билмайсизми, ҳурматли Мафкурахон опа? (Асабий ҳурпайиб ўтирган «опа»нинг важоҳатидан фақат бир гапни, фақат бир тилда кутиш мумкин эди: «Знать не знаю и не хочу!») Дунёнинг ишлари қизиқ экан. Шоир сургунда яшаган жойларни зиёрат қилгани борганимизда ўша ерлик бир аёл, кўрганми, кўрмаганми, худо билади, хумори тутганидан дир-дир титраб турган майхўр эрининг кўзи оддида Оташқалбга маъшуқалик даъво қилди. Меҳмонлар шарафига тузалган зиёфат дастурхонидан аввало майхўр эрининг ғамида, умидвор бўлиб бу ишга боргани ҳаммага аён эди. Арвоҳидан қўрқмай, шоир тўғрисида бўлар-бўлмас чўпчакларни тўқиб, уларни мана шу мўътабар минбарга олиб чиққанда сиз, ҳурматли Ажойиб домла, тағин нималардан умидвор бўлдингиз экан? Ахир, шоирнинг ҳаёти ва ижоди ҳақида сўз юритишга айниқса сизнинг маънавий ҳаққингиз йўқлигини, бу иш умрини шунга бағишлаган Заҳматкаш домлага тан, шу кишигагина ҳалол эканини наҳотки билмасдингиз? У киши бизга, масалан, ёлғон қабрлар устида тўккан сохта кўзёшларимиз, аниқроғи, улар ўрнига оққан бўёқлар ва бошқа нарсалардан сўзлаб берарди.

Сиз-чи, ҳурматли Маъшуқахон опа, маъшуқалик шуҳратини энди анови шимоллик беор майхўрнинг беор хотини билан тенгма-тенг бўлишамиз шекилли? А, лаббай? Биламиз, иложи йўқ. Лекин — начора, чиллада бўрининг қорни тўқи бўлмайди! Биродарлар, Оташқалбни жувонмарг қилган бир тўда риёкор, номи окланган кундан эътиборан уни ўзига мосламоққа, ҳаёти ва ижодига ўзгартишу таҳрирлар киритиб, ўзиники қилмоққа уриниб келди. Мана, бугун ҳам шунга ҳаракат бўлди. Агар биз уларнинг даъволарига қулоқ оссак, ишонсак, шоирнинг руҳи олдида бугун ҳам хиёнат қилган бўламиз. Оташқалб — бизники! Аминманки, шоирнинг руҳи ҳозир мана шу тантанавор толор бўйлаб кезиб юрибди, — дея Жасур шоир қулочини кенг ёзиб негадир юқорига, иккинчи ошён тарафга ишора қилди.— Маълумки, шоирнинг бор ижоди қўлимизда, у ҳимояга муҳтож эмас — ўзини ўзи ҳимоя қила олади. Аммо унинг ҳаётини турли уйдирмаю афсоналардан тозалаш, ҳимоя этиш — бизнинг бурчимиз. Чинакам мухлис, адабиётнинг чинакам дўсти шундай қилади. Қолаверса, Оташқалбнинг фожиасида бир-икки одамнигина айбдор санаш калтабинлик бўлади. Бандаси ожиз, жон эса ширин. Уни аввало ўша муҳит жувонмарг килган. У барибир омон қолмасди. У барибир қамаларди. Ўша замон мантиғида бундан бошқа йўл йўқ эди. Лекин Оташқалбнинг қисмати сизу бизга сабоқ бўлолдими— мана, гап нимада! Азиз дўстлар, минг бора узр, шодиёна кунда нохуш гаплардан гапириб мен бир қадар андишасизлик, балки шаккокликка боргандирман. Лекин, боя ҳурматли Оқсоқолимиз тўғри таъкидладилар: бу гапларни бир куни кимдир барибир айтиши керак эди-да! Шу ишни бугун мен қилдим, майли, увол-савоби менинг бўйнимда бўлақолсин! Бугун — Оташқалб шоиримизнинг тўйи, шеърият байрами, аслида бу тантананинг қаҳрамони шеър бўлмоғи лозим эди. Келинг, дўстлар, мен сўзимни унутилмас шоиримизнинг машҳур шеърини асл ҳолида ўқиб бериш билан якунласам:

Тикашар ичра балқкан ул муҳаббатнинг гули сенсен.
Капалакка дил боғлаган ҳам кўнгилнинг қули сенсен.

Бу мовий кўзларинг сўзлар, қушим етим каби бўзлар…
Оловим ҳам сен эрурсен, ҳам армоннинг кули сенсен.

Тшим чайнаб ютар бўлсам, дилимнинг булбули сенсен.
Хазон бир ғунчанинг ғолиб, музаффар қотили сенсен.

Сенсен, сенсен — озоргинам, дилдоргинам сенсен,
Биру борим, ғаддоргинам, беоргинам сенсен!..

Нотиқ шеърни ўқиб бўлгач, негадир шошилиб, шиддат билан минбарни тарк этди, овози улкан томошалар толори бўйлаб қанот қоққандек садо бериб қолди: «Биру борим, ғаддоргинам, беоргинам сенсен, сенсен!..»

Жасур шоир қаҳрамонга айланиб олқишу чапаклар остида жойига қайтаркан, унга пешвоз чиққаннинг, қутлагани қўл чўзганнинг ҳисоби йўқ эди. Тўғри гапга ташналар ҳам кўп экан.

Оқсоқол умри мобайнида жуда кўп хато қилгани маълум. Бугун, мажлисни якунлайтуриб ана шу нохуш рўйхатни тағин бир хунук хато билан «бойитди» деса бўлади. Аслида, Жасур шоирнинг оташин нутқию жарангдор мисраларидан сўнг анжуманни давом эттириш хатарли, Оқсоқол уни наридан-бери ёпиб қўя қолиши лозим эди. Йўқ, қўрқди. Боя беихтиёр оғзидан чиқиб кетган гап учун қўрқди. Ўша ҳаром томири бу гал ҳам панд берди.
— Ҳурматли ўртоқлар, ҳозир бу укамизнинг жўшқин сўзларини ҳайрату ҳаяжон билан тинглаб ўтириб, кўз олдимда марҳум дўстимнинг унутилмас сиймоси гавдаланди. Оташқалбнинг ўзгинаси-я, айнан! Қўлларини силтаб-силтаб гапиришлариям, шеър ўқишиям, ҳатто овозиям — худди ўзи! Қиёфасиям ўхшашиб кетади. Ё тавба, дейман, одамзод бир-бирига шунчалик ҳам монанд бўлар экан-да! Аммо менинг бояги луқмамни, афтидан, кўпчилик тўғри тушунмади. Унинг тагида бошқа мазмун бор эди. «Бу гапларни бир куни кимдир айтиши керак эди», дедим, ёдинглардами? Ана шундай. Нима деганим эди бу? «Бу гапларни бир куни кимдир айтишини биз билар эдик, шуни кутган эдик». Во, нима демоқчи эдим мен! Мана, бугун шу гаплар айтилди ниҳоят. Унга бизнинг жавобимиз бундай, — деди Оқсоқол салмоқ билан ҳайъатда ўтирган жўраларига кўз ташлаб олиб ва айни замонда улардан мадад ўтиниб. — Биз унутилмас дўстимиз ва сафдошимиз Оташқалб шоир ҳаёти ва ижодини бунинтдек бузиб талқин этишларига асло йўл қўя олмаймиз! Биз бошда танлаган йўлимиздан ҳеч қачон қайтмаймиз! Мен бу укамизни Оташқалбга ўхшатдим. Ўхшагани яхши, майли, ўхшайверсин. Лекин Оташқалбнинг тақдири оқибати нима билан тугади — мана бу томонини ҳам ўйлашимиз керак, ҳурматли ўртокдар, тўғрими?

Пастда ғала-ғовур қўпган, норози хитоблар, чапаклар эшитила бошлаган эди. Бу ёғи пойма-пой бўлиб кетганини ҳатто Мафкурахоним ҳам фаҳмлади шекилли, Оқсоқолнинг тирсагидан тутиб, қулоғига нимадир деб шивирлади. Фикрлари чалкашиб, довдираб қолган Оқсоқол титраб-қақшаб унинг гапини микрофонда такрорлади:
— Шу билан юбилейимизнинг тантанали қисми тугади. Келганинглар учун раҳмат. Ҳозир — катта концерт.

Шу тариқа Оқсоқол шоирнинг сўнгги бора раислик фаолияти ҳам шарафсиз, балки шармандали якун топди.

Анжуманни танаффуссиз давом эттиришга қарор қилинди чоғи, «муҳим иш» чиқиб шошиб қолган Мафкурахонимни кузатган казо-казолар тезгина кириб, пастдаги олдинги қатордан жой олдилар. Бу орада саҳна айланиб, Оташқалбнинг шифтдан осилиб турган каттакон сиймоси камалак ёғдуларига тўлди, Унинг кетидан юракларни сел қиладиган жозибали бир оҳанг таралиб, сочи елкасига тушган хипчагина хонанда микрофон кўтариб у ён-бу ён бориб кела бошлади.

«Тиканлар ичра балққан ул
муҳаббатнинг гули сенсен…»

Азим толорни тантанавор бир руҳ, чинакам байрам руҳи қамраб олган эди. Зум ўтмай, «сен»нинг ўзи ҳам кўринди, камалак жилоларига чулғаниб енгил навозиш эта бошлади. Ўта оммалашиб кетган бу қўшиққа, чамаси, пастда ҳам кимдир ўйин тушмоқда эдики, раққоса ажиб бир такаллуф билан уни саҳнага чорлай кетди. Зинада ажинасимон бир нарса, унинг ортидан эса алвастига ўхшаш бошқаси қора кўрсатди. Улар изидан ёш, муносиб издошлари — Жиянбека…

Қўшиқ шўх пардаларига етган, саҳнада Маъшуқахоним билан Алвасти бир-бирига қараб беўхшов, ярашиқсиз муқомлар қилар, ажабки, даргоҳи кенг худойим аҳли анжуманга тоғдек бардош берган эди.

«Бу мовий кўзларинг сўзлар,
кушим етим каби бўзлар…
Оловим ҳам сен эрурсен,
ҳам армоннинг кули сенсен,
ҳам армоннинг кули сенсен…»

Энди бу ерда ўтириш оғир, ҳатто ортиқча эди. Энди бу дунёга тоқат қилиб-да бўлмасди. Шайтанат, худди шайтанат!..

Кўз ўнгида яна ўша манзара жонланди. Кенг-катта кўча бўйлаб у аравачасини елдириб бормоқда. Икки ёнда баланд-баланд бинолар. Аравача ғиддиракларининг ғирчиллаши азамат пештокларга урилиб, шағал тўккан мисоли бир тарона яратган. Улкан шаҳарда шундан ўзга сас-садо эшитилмайди. Шаҳар кимсасиз, унда бирор тирик жон йўқ…

Ажабо, тушими бу ё ўнгида кўрганми? Кўрган бўлса — қачон, қаерда? Кечадан буён кўз олдидан кетмайди шу манзара.

Келишда у поезддан вақги бемаҳалда тушган, бояги манзара кимсасиз шаҳар бўйлаб қилган «саёҳати»нинг дардманд хотирадаги бирмунча қабариқ тасвири эди.

Шундаймикан?..

Мусофир мухлис мурувватпеша қўшнилари — ёш йигит-қизга миннатдорлик изҳор этган каби бир-бир назар солди-да, чаққон бир ҳаракат билан ўриндиқдан сирғалиб тушдию илдам эмаклай бориб, йўлак адоғига суриб қўйилган аравачасига ўрнашди, тирсаклари — «оёқ»ларини ишга солиб, жўнади.

Энди уни ҳеч қандай куч тўхтата олмасди. Ҳозир шиддат билан иккинчи ошённинг кўчага қараган айвончасига чиқади (ҳали келаётиб кўз остига олиб қўйган), сўнг… Тўғри, эвини қилолмай бир нафас қийналади, тараддудга тушади! Лекин бир умрлик азоб-уқубатлар, қийноқлар олдида бу ёғи осон, бамисоли ҳалинчак учгандек, йамисоли мукофот… Ягона тилаги — йўлда анови қаттол Таъқибкорга дуч келмаса бас. Дарвоқе, энди дуч кедди нимаю дуч келмади нима!

Ҳеч ким ҳеч гапдан бехабар, таваллуд анжумани одатдагидек давом этди, ярим тунга бориб тарқади.

Хўш, кейин нима бўдди?

…Тепакал диванда ҳорғин чўзилиб ётаркан, ўзини ҳозир минг қўйли бойдек, минг қўйли бой нима бўпти, ундан-да қудратли, ҳар ишга қодир ҳис қиларди. Боягина у Сирдарёдаги гадойтопмас бир гўшада ишчилар таъминоти бўлимининг бошлиғи эди, энди — кимсан, пойтахтдаги каттакон бир озиқ-овқат трестининг хўжайини! Тағин сал ҳаракат қилса, бундан-да юксалиши ҳеч гап эмас!

Ўзини тошойнага солиб кўз-кўз этаётган Мафкурахонимга тикиларкан, Тепакал таажжуб билан ўйларди: «Тавба, дунёнинг ишлариям чаппа-раста. Чаппа-раста бўлмаса, шу қавмга бунча нарсанинг жиловини бериб қўйиб бўладими? Ахир, булар ҳалиги маҳал қулоғига сал шивирлаб қўйсангиз, дунёда яна бир Октябрь тўнта-риши ясаб юборади-ку!»

Улар бу эски хилватхоналарида бундан атиги қирқ дақиқа аввал учрашдилар. Энтика-энтика бирин-кетин кириб келган ошиқ-маъшуқ, дийдор кўришилмаганига икки-уч йил бўлган, гап йўқ, сўз йўқ, учрашган ҳамо-но бир-бирига чирмаша кетди: «Тепакали-им!..» — «Мафкурабегим!..»

…Елкасида улуғ идораларнинг туҳфаси — банорас тўн, оддида — қалпоқ бостирилган аччиққина чой, дўпписини бир ёнга олиб қўйган Ажойиб домла қаламини чаккасига босганча теран тафаккурга чўмиб ўтирибди. Бугунги кунга мос сўз қидирмоқца. Яқинда бўлажак зиёлилар қурултойига Опахоннинг номидан маъруза тайёрламоғи даркор. Топшириқ масъулиятли! Бугунги анжуман баҳона, Опахон билан учрашганларида у киши масалага мутлақ партиявий нуқтаи назардан ёндашмоқ лозимлигини яна таъкидладилар. Маъқул. Бундай топшириқларга «лаббай» деб жавоб бермоқ, замон талабларига мос оҳанг топиб, зиммага юкланган ҳар қандай мушкул вазифани дўндириб қўймоқ-ку — домланинг одатий юмуши. Аммо ҳозир давр бошқача, долғали келди қурғур. Анови жўжахўрознинг бугунги пўписалари, ҳай-ҳай!

«Ничево, — деди Ажойиб домла одатдагидек ғайрат билан ишга_ киришаркан. — Бундан баттарларини кўрганмиз! Ўсма кетар — қош қолар, дўппи кетса — бош қолар».

…Қариб қуйилмаган дарбон хотин ўзида йўқ хур-санд: бугун саҳнада ҳеч ким ҳеч кимни кўтариб ўйнамади! Лекин эртага унинг аҳволи чатоқ бўлади — ишига масъулиятсизлик билан қарагани, яъни шундоқ ҳашаматли кошонага шундоқ улкан анжуман кетаётган пайтда ҳар хил қаланғи-қасанғилар кириб, фавқулодда нохуш ҳодиса содир бўлгани учун у вазифасидан четлатилади. Вақти-замонида мана шу кошонанинг тўридаги саҳнада қўлма-қўл бўлиб юрган одам, тақдир тақозоси билан сурила-сурила эшик оғзига келиб қолганидан хабаримиз бор эди, энди у эшикдан ташқарига чиқариб ташланади. Бир куни бориб ана шу донгдор саҳнада кўрсатган хизматларини қўшиб-чатиб ҳикоя қилиб берса, тирмизак невараси унинг ҳасад ва ўсма-сурманинг зўридан эрта сўлиган, буришган афтига тикилиб, «Бувижон, бу эртакми ё достон?» деб сўраса керак.

…Ўта масъулиятли тадбир чоғида ишга совуққонлик билан ёндашилгани — анжуман минбарини ҳар турли бузғунчи унсурлар эгаллаб олгани оқибатида сиёсий-мафкуравий қўпорувчиликка йўл очиб берилгани учун Таъқибкор ҳамда унинг шогирдларига қаттиқ чора кўриладиган бўлди. Шогирдларига оғир ҳайфсан ва бошқа интизомий жазолар қўлланиб, Устознинг ўзига истеъфога чиқиш тавсия этилди. Сўнгги дақиқада унинг партия ва ватан олдидаги фидокорона хизматлари инобатга олиниб, кошонадаги бўшаб қолган дарбонлик вазифаси таклиф қилинди.

Таъқибкор жон-жон деб рози бўлди. Аввало, у йўлланган жойдан ҳеч қачон бўйин товламаган, топширилган ҳар қандай вазифани муқаддас билиб, бекаму кўст адо этган, қолаверса, бу масканга кириб-чиқаётганларга кўз-қулоқ бўлиб туриш ҳам, аслида, чакана лавозим эмас. Сираси, гап — лавозимда деганлар хато қилади, гап — ўша ўринда ким ўтирганида!

…Бу орада ютган-ютган Маъшуқахоним бўлди: ҳам ўзини яна бир бор дўсту душман оддида кўз-кўз қилиб хумордан чиқди, ҳам яйраб-мириқиб ўйинга тушди. Тўғри, анови жувонмарг бугун ҳам бир оз акиллади. Ҳай, садқаи сар, сенинг гапинг — менинг… Эрим номдору амалдор деб кериласанлар, пайпоқ ювиб ўтган кунинг қурсин сен димоғдорларнинг. Битта эрдан бошқа нимани кўрибсан? Куйиб-тутаб ўлларинг, Маъшуқахоним яқинда унвондор ҳам бўлади, Мафкурахоннинг шахсан ўзи ваъда қилди!

…Ўша кеча ухлаган одам ухлагандир, Жиянбека ҳаяжону иккиланишлар оғушида тўлғаниб чиқди: «Ким бўлсам экан — вазирга муовинми ёки Мафкурахон опамга қарашли шўъбага мудирми? Мудирнинг-ку қўли узун, лекин муовинлик ҳам чакана эмас, номи зўр, ҳам эркинроқ. Маданий борди-келдилар баҳона, кўп нарсали бўлиб қолиш мумкин. Ким бўлсам экан-а?..»

…Ўша кеча масъул бир шахснинг қайнотаси бўлмиш Фан арбобининг уйида телефон бетўхтов жиринглаб турди. «Табриклаймиз, зўр чиқиш қилганмишсиз, домла!», «Эшитдик, эшитдик, шоиру ёзувчиман деганларини оғиз очирмай қўйибсиз-у, устоз, қойилман!», «Гапни қийиб ташлабсиз аммо, яшанг, дўст!»

Вақт ярим кечага яқинлашганда юксак мартабали куёвтўранинг ўзи йўқлаб сим қоқди:
— Қалай бўлди, дада?
—Қайдам, ўғлим, ўртоқлар кетма-кет қўнғироқ қилиб табриклашаётибди-ку!
— Дада, ўша шоирингизни қамалиб чиққан, деб эшитаман. Оти нимайди ўзи?
— Оти… оти… Ҳозир…

…Темирйўл ишчиси — Оташқалбнинг собиқ сабоқ-доши ўша оқшом хотинидан айниқса зўр иззат-икром кўрди. Қаранг, хотини шу чоққача қандай одам билан яшаб келганини билмас экан!

…Заҳматкаш домла ўша кеча юрак ўйноғи бўлиб, мижжа қоқмай чиқди. Столда иши беҳисоб, қўлёзмалар қалашиб ётибди — яқинлашмоққа эса юраги бетламайди. Худди оддин бир тазарру айтиб, истиғфор келтириб — покланиб олмоғи зарурдек. Мана, хайриятки, кўп йиллик орзуси амалга ошди — Оташқалбнинг таваллуд анжумани, яхшими, ёмонми, ҳарқалай, ўтди. Бироқ кўнгил алағда, бошқа ишнинг бошини тутай ёки ётиб дам олай деса, кўз ўнгида нуқул бир манзара жонланаверади: қалин қарағайзор четидаги ғариб қабристонда ғарибона мунғайган бир қабр. Бир тўда одам уни зўр бериб кавлармиш-у, лаҳмдан ғиштдан бўлак ҳеч нарса чиқмасмиш. На бир дона суяк, на бир парча чириган матоҳ, на бир тола соч — фақат ғишт, ғишт, ғишт…

…Жасур шоир бугунги зафар завқидан сармаст, қаттиқ уйқуда. Суюкли хотини бошида ўтирибди. У-да мамнун, у-да масрур, бот-бот шоирнинг бошини — шеърият жафоларию турмушнинг норасоликларини мардона-мағрур енгиб келаётган тошдан қаттиқ бошини, шу йўлда оқара бошлаган сочларини меҳр билан силаб-сийпаб қўяди.

Шоир ҳозир уйқуда, маст уйқуда. Бугун ҳар қанча ҳузурланиб ухласа арзийди — унга ҳалол. Лекин у ҳали ҳеч гапдан бехабар. Эртадан бошлаб у на радиода, на телевизорда чиқа олади. Яқинда нашр этилиши лозим бўлган китоби босмахонада «сочиб» юборилишидан ҳам у ҳали бехабар. Индин уни бошлиғи чақириб, ишдан бўшаш ҳақида ариза ёзиб беришини сўрайди. «Нега?» «Юқоридан шундай буйруқ бўлди». «Кимдан?» «Юқоридан!»

Шоир уйқуда, маст уйқуда. У ҳозир бошида сочларини меҳр билан силаб ўтирган суюкли хотини бир куни келиб уни ташлаб кетишини ҳам билмайди.

Билганида нима? Шуларни билганидан, шуларга тайёр эканидан бу қисматни танламаганмиди! Шоирнинг ҳаёти шу, вассалом.

…Ўша кеча шаҳарда иккита сирли ҳодиса қайд этилди. Бири — Оқсоқол шоирнинг тўсатдан вафот этгани, иккинчиси…

Анжуман муносабати билан ҳукумат берган зиёфатдан эртароқ қайтган Оқсоқол шаҳар яқинидаги сўлим ёзлоғида, иккинчи қаватда жойлашган ойнаванд равонда, ҳордиқ чиқариш баҳона, сават курсида хаёлга чўмиб ўтирарди. Тому тошни ларзага солиб момақалдироқ гумбурлади, унинг кетидан чақмоқ чақнаб, бирпасдан сўнг ёмғир ишвалай бошлади. Кўклам сувларига чўмилган дов-дарахт номаълум бир қудратга бўйсу-ниб, оҳ урганча у ёқдан-бу ёққа чайқаларди.

Шамол зўрайдими ё яна момақалдироқ бўлиб чақмоқ чақдими, рўпарадаги дераза тўсатдан икки тарафга шарақлаб очилдию оғир бир нарса қасира-қусур отилиб кириб, нақд оқсоқолнинг оёқлари остига келиб тушди. Аллақандай аравача, унда… унда… Ҳа-ҳа, ўша, бугун эрталаб учраб, кун бўйи тинчлик бермаган лаънати ногиронлар аравачаси! Унга қапишиб ўтирган оёқ-қўлсиз тасқара бир вужуд, бароқ қошлар остидан кўзлари оловдек ёниб Оқсоқолга ташландию бўғзидан ғиппа бўғиб одди. А-а-а-а-а…

Ғайритабиий товушни эшитиб шоша-пиша равонга чиққан Алвастихоним чолини кўзлари олайиб, ияги тушган ҳолатда кўрди. «Эсизгина, — деди унга яқинлашаркан, — юбилейига бир ҳафтагина қолганда-я!..»

Кейинчалик Алвастихонимга айланган Мовийкўз дилбарга бир замонлар топширилган махсус тарихий вазифа, андак поёнига етмай, ана шу тариқа хотима топди.

Жасадни ҳар хил қилиб текшириб кўрган дўхтирлар «Юраги ёрилиб ўлган» деб хулоса ясадилар.

Сирли ҳодисанинг яна бири шу эдики, эрталаб кошонани айланиб кўздан кечираётган кўриқчи ён тарафдаги айвончалардан бирининг тагида ғалати ашёларга дуч келди: ярғоқ қулоқчин, бир тутам қўсқи сочми-соқол, исқирт пахталик, яғири чиққан чолвор, бир пой этикнинг қўнжи… Бир пойи тепада — дарахтнинг шохида. Унда яна бир тутам сочми-соқол ҳам илиниб қолгандек.

Ҳаммасидан қизиғи — пахталикнинг чўнтагидан кеча мана шу кошонада таваллуди нишонланган, ярим асрча бурун олис совуқ ўлкада ҳалок бўлган марҳум шоирнинг ҳужжатлари чиқди.

Шаҳардагина эмас, бутун мамлакатда шов-шув қўзғаган бу ҳодисани тегишли ташкилотлар ҳам ҳеч қанақасига шарҳлаб бера олмади.

Оташқалб шоирнинг таваллуд анжумани ана шундай ўтди.

Feruza Rajapova
ACHCHIQ QISMATLI SHAXS FOJIASI

Erkin A’zam uslubidagi o’ziga xoslikning bir qirrasi xarakter yaratishda yaqqol namoyon bo’ladi. Bu hol uning o’ndan ziyod qissalaridagi chinakam xarakter darajasiga ko’tarilgan qator obrazlar talqinida yorqin ko’rinadi. Muhimi, ular zamini real, muayyan voqelikdagi xarakterlardir. “Badiiy xarakterda sub’ektiv jihat ustunlik qiladi. Shuning uchun badiiy xarakter muammosini ijodkor estetik ideali va ijodiy metodi bilan bog’liqlikda o’rganish maqsadga muvofiq”.

Erkin A’zam estetik idealida insonni har jihatdan barkamol ko’rish, uning xarakteri takomilidagi fazilatu qusurlarni tabiiy, ishonarli aks ettirish, tasvir va ifodada esa realistik metod asosiy mezondir. Bu jihatdan “Shoirning to’yi” qissasidagi xarakterlar alohida ajralib turadi. Qissada, adibning boshqa asarlaridan farqli ravishda achchiq qismat, foje qahramon xarakteri birinchi o’ringa o’tadi.

Asar yaqin o’tmishda yashab ijod etgan va qatag’on qilingan taniqli shoir taqdiriga bag’ishlangan bo’lib, odatdagidek ijobiy va salbiy xarakterlar munosabatlari syujet asosini tashkil etadi. Ammo, voqealar va kechinmalar talqini an’anaviy epik qolipdan boshqacharoq: obrazlarning hech biriga ism qo’yilmay, ular o’zlariga musbat yoxud manfiy munosabatini ifodalovchi so’z bilan ataladi.

Shoir tavalludining sakson yilligini nishonlash tadbiri qissa vo­qea­larining uyushtiruvchi markazdir. Hamma hodisa va lavhalar bevosi­ta va bilvosita bosh qahramon – Otashqalb shoir hayoti tasviriga bo’ysun­dirilib, uning achchiq qismati dahshatlari talqinida yakun topadi. Bu hol syujet tuzilmasida bir o’zgachalikni vujudga keltirgan. Voqealar odatdagi ketma-ketlikda emas, balki epik unsurlarning aralash, sinkretik tarzda kechishini taqozo etgan. Shu bois, umumiy syujet an’anaviy bayonda kompozitsion qoliplash (hikoya ichida hikoya) usuliga asoslanib, u ikki yo’nalishda davom etadi: birinchi, hikoyachi muallif nutqi; ikkinchi, hikoyachi personajlar nutqi. Bulardan birinchisi, umumiy qolip bo’lib, u muallifning bayoni, qahramonga munosabati, lirik chekinish va sub’ektiv fikrlarini o’z ichiga olsa, ikkinchisi, qahramon sarguzashtlari turli personajlar tilidan bayon etiladi.

Qissa voqealari zamon va makon jihatdan ikki davr va hududga mansub bo’lib, har ikkalasida ham Otashqalb shoir siymosi yetakchi. Bular: 1) o’tgan asrning 30-yillari va 1956 yildan keyingi davri; 2) qahramonning o’z vatani O’zbekiston va uzoq Sibirdagi hayot lavhalari. Har ikkala sathdagi voqealar o’zaro mantiqan bog’lanib, kompozitsion struktural yaxlitlikni shakllantiradi.

Asardagi epik voqea represpektiv syujet – qahramon hayotining so’nggi daqiqalari, yubiley o’tayotgan koshonaga kelishi bilan boshlanadi va mudhish qismati manzaralari keyingi tasvirlarda aks ettiriladi. Otashqalb shoir adolatsiz tuzum va riyokor g’animlar qurboni, haqgo’yligi, millatsevarligi uchun tahqirlangan, Sibirga surgun qilingan. Ammo, peshonasida bor ekan, u ming azoblarni yengib, bugun o’ziga atalgan “tantana”da qatnashmoqda. Lekin uni hech kim tanimaydi. Adibning uni musofir muxlis deb atashida katta majoziy ma’no mujassam. Tashqi qiyofa tasviri esa uning metin irodali xarakterini kengroq tasavvur qilishga yordam beradi, kitobxonda ham achinish, ham hayrat tuyg’usini uyg’otadi: “Tizzadan kesilgan oyoqlarning po’ntig’iga kirza etikning qo’njidan yasalgan qoplama kiygizilgan, ikkala qo’lining ham tirsagidan pasti yo’q – isqirt, yag’iri chiqqan qop-qora paxtalikning shalviragan yenglari yuqoriga qaytarilib, bilakka chandib qo’yilgan. Avji bahorning iliq oqshomi bo’lishiga qaramasdan, g’aroyib muxlisimizning egnida qalin paxtaligu, boshida eskidan eski quloqchin, soch-soqoli o’sib ketgan. Tashqi qiyofasidan bu yurtning fuqarosiga o’xshamaydi, uzoqdan kelgan, juda uzoqdan, musofir. Ammo uning asov, baroq qoshlar tagidan boqib turgan o’tli ko’zlarini ko’rgan odam bir seskanib tushishi muqarrar! Va uni shubhasiz og’ir bir savol o’rtay boshlaydi: bu qadar tiniq ko’zlar kimniki?

Otashqalb shoir – dinamik xarakter. Unga daxldor har bir lavha va talqin real, ishonarli tarzda asoslanadi va xarakterning takomillashish jarayoniga tabiiylik bag’ishlaydi. Qissa boshlanishidagi voqealardayoq uning aftoda ahvolda o’z yurtiga kelishining o’zi favqulodda mustahkam xarakteridan nishonadir.

Darhaqiqat, “ozodlikka umidvorlik bilan yashayotgan” shoirni hech narsa ona tuproqqa borishdan qaytara olmas edi, ammo bu orzu oson kechmadi, xayolida turli fikrlar o’tdi. “Ikki haftacha vagonma-vagon yurib, poezddan tushgach, vokzal yaqinidagi tashlandiq bir kulbaga joylashib, shahar kezib, xotirasida biron-bir narsani tiklamog’i dushvor bo’ldi.

Bu o’rinda voqea va ruhiy holat uyg’unligi namoyon bo’ladi. Surgundagi beayov iztiroblar tafsilotlari emas, balki ularning qahramon qalbidagi dahshatli oqibatlari tasvirda oldingi o’ringa chiqadi va mahbusning ruhiy olamidagi tizginsiz alamlarini yanada kuchaytiradi, unga haykal qo’yilishi va “nomini abadiylashtirishga” qaratilgan boshqa tadbirlar ham yovuzlikka qarshi qasos o’tini o’chira olmaydi. Afsuski, uning bu boradagi imkoniyatlari cheklangan: tili, oyoq-qo’llari kesilgan, faqat ko’z va quloq omon qolgan. Lekin, jismonan majruh, ong-shuur xiralashgan, es-hush kirarli-chiqarli darajada bo’lsa-da ruh tetik, ma’naviyat but: Umid va Ishonch tirik, halqqa, Vatanga sadoqat – suyanch!

Shoir “to’yi” lavhasi voqealar rivoji va personajlar kurashining kul`minatsion nuqtasi bo’lib, konflikt ikki xil yo’nalishda kechadi: 1) Otashqalbning do’stlari va g’animlari o’rtasida; 2) Otashqalb bilan vaziyat va dushmanlari o’rtasida. Bulardan birinchisi, fikrlar janggi tarzida, ikkinchisi, qahramon qalbida ichki kolliziya tarzida voqe bo’ladi.

Qissadagi Oqsoqol shoir va Ajoyib domla obrazlarining Otashqalbga munosabatlari talqinida chinakam shoirni “xalq dushmani”ga aylantirgan tuhmat, to’qilgan xayoliy “afsona” mujassamlashgan. Anjumanni qahramonimizning yoshlik do’sti Oqsoqol shoir tomonidan ochilishi tasodifiy bo’lmay, unda muayyan estetik ma’no bor: Otashqalb fojiali qismatining asosiy sababchilaridan biri o’sha! Bu jarayon tafsilotlari qissada muallif nutqi orqali berilib, ularda birinchidan, Oqsoqol shoir munofiqligiga munosabat, ikkinchidan, Otashqalb xarakteridagi in’ikosi yoritiladi. Jumladan, Oqsoqol shoir Otashqalb iste’dodini ko’rolmagani, shuhrati oshayotganiga xavfsirashdan tashqari, do’sti sevgan qiz Moviyko’zni ham talashgani g’animlik asoslari sifatida sharhlanadi.

Otashqalbning fojiali qismati aybdorlaridan biri ma’ruzachi Ajo­yib dom­la Oqsoqol shoir obrazini to’ldiruvchi salbiy personaj ma’naviy inqirozini ifodalovchi tipik timsoldir. Ajoyib domla demokratiya va yubiley bahonasida qattol qilmishlarini niqoblab, jamoat fikrini chalg’itishga urinadi, hatto Otashqalb surgunda bir daqiqa ijodini to’xtatmaganini, bir qancha she’ru dostonlar yaratgani, lekin bularni nazoratchi ma’murlar o’sha zahoti yoqib tashlaganlari haqida og’iz ko’pirtiradi va bunday ijodga ofarinlar aytadi.

Ushbu safsataning fosh qilishni muallif boshqa personaj zimmasiga yuklaydi. Bu o’rinda Jasur shoir nutqidagi quyidagi fikrni keltirish xiyonatkorlar niqobini ochish uchun yetarlidir:

“Hurmatli do’stlar, siz bilan biz Otashqalbga o’xshagan zotlarning qora qismatga duchor bo’lganida ko’pincha zamonni qoralaymiz. To’g’ri, zamon nobop kelgan, nosoz kelgan. Ammo, zamon mavhum tushuncha, uning “parragu vintchalari” o’zimiz edik-ku! Axir, to’rt-besh she’riy to’plam muallifi bo’lgan yoshgina shoirni Stalin yoki Yejov qayoqdan biladi, to’g’rimi? Demak, Otashqalbni tanigan-bilganlar shu ko’yga solgan. Ulardan ba’zilari hozir barhayot, mana shu yerda savlat to’kib o’tirishibdi”.
Adib Otashqalb obrazini yaratishda uning xarakteri shakllanishidagi hayotiy asoslar va bosqichlarni bevosita u yashayotgan muhitdan, vaziyatdan, odamlar bilan munosabatdan keltirib chiqaradi, qahramonni ideallashtirish, havoyi ohanglarda tasvirlashga yo’l qo’ymaydi.

Shuni alohida ta’kidlash kerakki, qissaning tagma’nosida tarixiy siymolar, hayotdagi real hodisa narsa va joy nomlariga muayyan ishora seziladi. Bunda tarixiylik tamoyili ifodasi ancha so’nik bo’lib, umumiy fon vazifasini bajaradi va muallifning badiiy tafakkuri qatlariga singib ketadi, tasvirning yaxlit silsilasida esa adib ijodiy hissasi, kashf etish salohiyati yorqin va ustuvordir. Bu o’rinda Otashqalb bilan taqdirdosh ijodkorlar Usmon Nosir va Cho’lpon nazarda tutilmoqda.

Adib yangi obraz yaratishda bu ikki shoirga xos ayrim xususiyatlardan sintez yo’li bilan prototip sifatida ijodiy foydalanadi. Zero, qahramon umrining qator jihatlari bilan qatag’onga uchragan yuqoridagi shoirlar qismati o’rtasida muayyan o’xshashlik, yaqinlik bor, lekin aynan shular deb bo’lmaydi.

Bu o’xshashlik Usmon Nosir shaxsiyati, harakat-intilishlari doirasida, Cho’lponning esa ijodi, muayyan asarlariga munosabat aspektida ko’proq aks etadi.

Usmon Nosir xarakteridagi qiziqqonlik, kuyunchaklik, haqsizlikka murosasizlik, tantilik va mardlik kabi xislatlar, bir guruh kishilarning Sibirga borib, qabrini ziyorat qilishlari, uni bilganlar bilan muloqotda bo’lishlari, shuningdek, jabrdiydani surgundan ozod qilishni so’rab yuqori tashkilotlarga ariza yozganiga oid real voqealar qissa qahramoni sarguzashtlariga hamohang. Ammo, bu monandlik badiiy kontekstda bo’lgani va ijtimoiy-estetik jihatdan qayta sayqal topgani, mazmunan boyitilgani bois originallikka monelik qila olmaydi.

Qissada Cho’lponga aloqadorlik uning ikki asarining Otashqalbga nisbat berilishi va bevosita matnda tasviriy vosita sifatida qo’llanilishida ko’rinadiki, bu hol adabiyotning badiiy shartlilik xususiyati bilan asoslanadi. Jumladan, Cho’lponning mashhur “Adabiyot nadur?” asari qissada “She’riyat nadur?” shaklida Ajoyib domla nutqida tilga olinib, Otashqalbning “adabiyotshunoslar uchun hali-hamon bebaho qo’llanmasidir” deya baholansa, “Sen-sen” she’riga kengroq o’rin ajratiladi.
Ko’rinadiki, zamondosh va kasbdosh Usmon Nosir, Cho’lpon qismatlaridagi Otashqalbga o’xshashliklar milliylik va ijtimoiy pozitsiya qanchalik yaqin bo’lsa-da, obrazlar orasiga tenglik alomati qo’yib bo’lmaydi. Chunki, dastlabki ikki shoir – tarixiy, Otashqalb esa badiiy qiyofa. Ya’ni, muallif badiiy niyatiga ko’ra individuallashgan va ayni chog’da umumlashma obrazdir.

Asar yechimida kutilmagan tarzda fojiaga nuqta qo’yiladi: “O’sha kecha shaharda ikki sirli o’lim hodisasi yuz berdi. Biri, Oqsoqol shoirning o’z dachasida yurak xuruji va “qo’l-oyoqsiz tasqara bir vujuddan” bo’g’ziga tushgan zarba natijasida vafot etishi. Ikkinchisi, muallif Otashqalbga nisbatan “o’lim” so’zini qo’llamaydi. Bu ma’no o’sha olag’ovur vaziyatdan, nogironga tegishli hujjat va g’alati ashyolardan anglashilardi.

Umuman, ushbu qissa qatag’on mavzusida o’zbek adabiyotida yaratilgan sara asarlardan biri, Otashqalb shoir esa achchiq qismatli shaxs fojiasining realistik ifodasidir.

Manba: «Sharq yulduzi» jurnali veb-sahifasi

Erkin A’ZAM
SHOIRNING TO’YI
Kechagi Kundan Rivoyat

Erkin A’zam 1950 yil 10 avgustda tog’li Boysunda tug’ilgan. 1972 yil Toshkent Davlat universiteti (xozir O’zbekiston Milliy Universiteti)ning jurnalistika fakultetini tamomlagan. Respublika radiosida muharrir, «Guliston» va «Yoshlik»  jurnallarida bo’lim muharriri, G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va Sanat nashriyotida tahririyat mudiri bo’ldi. 1992—1994 yillarda O’zbekiston milliy axborot agentligida bosh direktori o’rinbosari. 1995 yildan «Tafakkur» jurnali bosh  muharriri I, II chaqiriq O’zbekiston Oliy Majlisi deputati.
«Chiroqlar o’chmagan kecha» (1977), «Otoyining tutilgan yili» (1981), «Olam yam-yashil» (1984), «Javob» (1986), «Bayramdan boshqa kunlar» (1988), «Mir v svetax» (1999), «Pakananing oshiq ko’ngli» (2001), «Kechikayotgan odam» (2002) to’plamlari  muallifi. Yozuvchi asarlari asosida «Chantrimore», «Piyoda», «Dilxiroj», «Suv yoqalab», «Zabarjad», «Jannat qaydadir» “Parizod” va bir qator badiiy filmlar suratga olingan. Asarlarini ruhan birlashtirib turadigan jihat-insoniy erk, xar  qanday zo’ravonlikka munsabat masalasidir.

Shaharning qoq markazidagi bu koshonani bino etishda urushdan keyingi yillar harbiy asirlarmi, allaqanday ajnabiylarmi qatnashgan, degan gap yuradi. Tarix, kechagi kun — bamisoli serishva jonon, har kim uni ta’biga moslab olaveradi; davr shamoliga qarab o’zgaravergani sayin chin haqiqatni aniqlash mushkullashib boradi.

Nemislar qurganmi, samuraylarmi, harqalay, shaharda bunday pishiq, mustahkam imorat sanoqli. Mash’um zilzilada unga zaha yetkazolmag’ani bejiz emas: nemis ham, yapon ham serhafsala, qo’li gul, rosa hunarmand keladi.

Bu binoning loyihasini Bessarab dashtlarida tug’ilib, noyob iqtidori bilan «bepoyon o’lkam»ning poytaxtini zabt etgan, uning qoq yuragida «dunyo yo’qsillarining dohiysi» maqbarasini ham chizmalab bergan bir me’mor yaratgan. Qolaversa, bu kabi tarixiy obidalarning tamal toshini yengiltaklikni jini suymaydigan, har ishda haybatu dabdabaga o’ch mo’ylovdor dohiyning shaxsan o’zi qo’ygan. Bu jabhaga kimlarni jalb qilishni ham bilgan. Asirlar — harbiymi, siyosiymi, jo’ngina jinoiymi yoxud o’zinikimi, begonami — farqi yo’q, aybi bo’lsa bas. Aybdor sho’rlik o’lib-tirilib ishlaydi, shunga majbur. Mehnati bilan gunohini yuvmoqni o’ylamasa-da, mahkumlikni, mahrumlik uqubatlarini shu yo’sin yengmoq bo’ladi.

Mo’ylovdor dohiyning mo’ljali — bexato. Tasavvur qilish mumkin: tikanakli simto’siq bilan o’rab olingan bu atrofda, oyoqlarida yog’ochchipta kavush, yag’ir paxtalik kiygan mahbuslar u yoqdan-bu yoqqa zambilg’altak surib yuribdi. Bosh ko’tarish yo’q, o’zaro so’z qotish yo’q. Ish, ish. Vazifa shunday. Zarbdor jabha. Qurilish borayotgan maydonni simto’siq orqali kuzatgan odamning ko’zi tinadi: bu ro’yi zaminda ikki xilgina rang bor ekan-da — oqu qora, ola-bula; yo’l-yo’l, yo’l-yo’l.

Sho’rlik mahkumlar nima gunohlariga bu yerga kelib qolgan? Nima qurayotganlarini o’zlari bilarmikan? Bilishadi, bilishadi — loyihashunos sarkorlari ham o’zlariga o’xshagan mahbus. Ozod Sharqda yagona teatr, san’at maskani! San’at maskani mahbuslar qo’li bilan bunyod etiladimi? Nima ahamiyati bor? Maqsad — aniq, muddao — zo’r, zarbdor qurilish Oktyabrʼ bayramigacha bitmog’i shart!

Bitadi, shak-shubhasiz bitajak. Shaharning ko’rkiga ko’rk qo’shajak, obod, dilkusho manzilga aylanajak. To’g’ri, shaharda keyin ham, ayniqsa, zilziladan so’ng ko’plab imoratlar qad ko’tardi, ne-ne sarvqomat binolar bo’y cho’zdi, u «Ozod Sharqning mash’ali» deb jar solindi. Biroq sipo, purviqor koshonamiz oldida bulari xiyla nomukammal — kalta-kultaga o’rangan zamonaviy qaqajonlarni eslatadi: yengiltak, oson-omonat.

Koshonani bino qilgan o’sha sho’rmanglay binokorlar hozir qaerlarda ekan? Vatanlariga omon-eson qaytib borishdimi? Taqdir izmi bilan bu shaharda yashab qolganlari yo’qmikan? Uqubatlar ichida bino etilgan bu koshonani eslasharmikan, bu maskanda qanday tomoshalar kechishidan xabarlari bormikan?..

Kim bilsin! Keling, biladigan gaplarimizdan so’ylashaylik.

Ulug’ shoir nomi bilan atalgan bu dargohni tabiatan shoir ruhiga begonadek bir san’at turi zabt etgan. Zamonaviy sanalgan bu san’atga mahalliy xalqning xushi yo’qroq. Buning uchun xalqni ayblab ham ko’rildi. Ammo… Nima, italʼyanlar beqasam choponli hofizlarning «katta ashula»sini zavq bilan berilib tinglaydimi? Binobarin, bu yerda yangi asar sahnaga chiqsa, shinavanda asosan «shunos»lardan iborat bo’ladi. Tomosha chog’i ulardan ba’zilari mizg’ib-mizg’ib ham olsa kerak, boshqa birlari o’ninchi sinfda o’qiganda ko’ngil qo’ygan qizlarini entikish bilan eslab o’tiradi. Chiqib ketib ko’ring-chi! Madaniyatsiz nodon, to’pori atalmoqqa kimning tobi bor? Nozik, ingichka san’at bu! Uni tushunmoq, his etmoq uchun nozik, ingichka did darkor! Kim aytadi bizni madaniyatsiz to’pori deb?!

Koshonaning boshqa shinavandalari ham bor. Bu madaniy Ovrupodan tashrif buyurgan ajnabiy sayyohlar bo’lib, Mafkuraxonim shaxsan tasdiqlagan dastur asosida, safar davomida ular madaniy hordiq chiqarmoq, aslida esa, bir vaqtlar yovvoyi sanalgan osiyoliklarning madaniyat jabhasida, xususan, nafis san’at bobida naqadar yutuqlarga erishganini ko’rmoq uchun bu yerga keladi. «O, da! Bravo, bravo!» Sakkiz oqqush ishtirokidagi (qolgan to’rttasini olabo’ji yeb ketgan) «Oqqushlar ko’li»ni Eskijo’va bozori bo’ylab bugungi yugur-yugurdan so’ng mudroqu erinchoqlik aralash kuzatishar ekan, italiyalik sayyohlar istehzo bilan kulib, esnab o’tirishadi.

Koshona odamga liq to’ladigan kunlar ham bo’ladi. Katta-katta anjumanlar, atoqli shoiru olimlarning tantanavor ro’zi tavalludlari — yubileylari shu yerda o’tadi. Kelajakda Chig’atoydan to’rt gaz yer tamai ilinjida yurgan yubiley sohiblari to’ylarini mana shu maskanda nishonlamoqni sharafi oliy deb biladilar. Ammo bu ishni hargiz o’zlari hal etolmaydilar. Kim qay go’rga ko’miladi, kimning ro’zi tavalludi qay maskanda, qay tarzda tantana qilinadi — bularni shaxsan Mafkuraxonim belgilab beradi. Bunda u nimalarga asoslanadi — yolg’iz xudoga, yo’q-yo’q, yolg’iz Mafkuraxonimning o’ziga ma’lum.

Mana, bugun ham, chuchmalzabon Ajoyib domla ta’birini istifoda etganda, she’riyat toqida chaqnoq yulduz misoli chaqnab, nosoz zamon darrasiga duchor bo’lib bevaqt so’ngan Otashqalb shoirning tavallud anjumani… Darvoqe, ortiqcha tafsilotlar bayoniga berilib ketib, tantanali oqshomga kech qolay debmiz.

Bilarsiz, kuzatganingiz bordir, bu kabi marosimlarga asosan bir xil jamoa to’planadi. Bugun, deylik, Otashqalb shoirni xotirlamoqqa yig’ilgan ayni shu sara izdihom ertaga uning qon raqibi, raqibi ne, jon kushandasi — Shoiri zamonning zamon ustidan qozongan ulkan g’alabasini nishonlamoqqa ham hoziru nozir. Xuddi o’sha janoblar, xuddi o’sha xonimlar. Ko’pchiligi xizmat yoki burch yuzasidan keladi bu yerga. Ba’zilari anchayin qavmini ko’rmoq yoxud unga ko’rinish bermoq payida bo’ladi. Bundagi marosimu ma’raka bir bahona, xolos. Aksariyat pinhona uchrashuvlar, «kelajagi porloq» tanishuvlar, biron maqsadni mo’ljallab o’zini ko’z-ko’z qilishtar, tantanavor ruhdan ruhlanib ish bitirishlar va boshqa-boshqa talay savdolar shu yerda kechadi.

Shakkoklikka berilmay, insof bilan aytadigan bo’lsa, anjuman ahlining kunda-shunda qismidan bo’lak iaydar-pay yangilanib turadigan bir toifasi ham borki, kechayotgan marosim aslida shularniki. Ular bu yerga entikib, orziqib keladi. Qo’llarida dasta-dasta gul, ko’zlar to’la yosh, ko’krak to’la ehtiros. Ha, balli, chinakam muxlis bular. Asosan yoshlar, zamon zamzamalariyu qismat qing’irliklarini hali tatib ko’rmagan, o’qigan kitoblariyu muallimlari aytgan so’zlarga chippa-chin ishonadigan beg’ubor, ta’sirchan talabalar. Anjumanga shakl yasab, unga peshvolik da’vo etayotgan kazo-kazolar shoirning loaqal bir satrini ham bilmagani holda, bu zumrashalar uning butun-butun kitoblarini yod biladi; hayotini, ayniqsa, ishqiy sarguzashtlarini xayoliy-fojeiy bo’yoqlar bilan boyitib, u haqda o’zlaricha afsonalar to’qib olgan; she’riyatga havasmandlari bo’lsa, hayotda ham, ijodda ham unga o’xshamoq orzusida yuradi… Haqiqiy muxlis shunday bo’ladi-da!

Yana takrorlaymiz: bu maskanda ko’p tarixlar kechgan, ko’p marosimu tantanalar o’tgan, tabiiyki, turli-tuman muxlisu shinavandalar kelib-ketgan. Lekin, ming karra aminmizki, hali bu dargoh biz ta’rifiga kirishayotgandek muxlisni shu choqqacha ko’rmagan.

Ulkan naqshinkor qopqa oldida odam siyraklashgan. Kelgani qo’lidagi shapaloqdek qog’ozni ko’rsatib kirib ketayotir. Anovi yo’g’on ustunning panasida payt poylab turgan ajabtovur muxlisimiz boya bir necha marotaba o’shalar safida o’zini eshikka urib ko’rdi. Bo’lmadi. Darbon xotin uni ko’rib, ko’zining paxtasi chiqib ketayozdi: bu kim, qanaqa maxluq, qayoqdan paydo bo’ldi, bu yerda nima qiladi, kim qo’ydi uni bunday joyga, hey, bu yoqqa qaranglar, odam bormi?..

Bu xotin muxlisimizning qo’lida anovinaqa pattadan yuz mingtasi bo’lganida ham uni eshikka yaqin yo’latmasdi. Chunki… Qo’lbola aravachada o’tirgan bu odam nogironlikning jamuljam timsoli edi. Tizzadan kesilgan oyoqlarning po’ntig’iga kirza etikning qo’njidan yasalgan qoplama kiygizilgan, ikkala qo’lining ham tirsaqdan pasti yo’q — isqirt, yag’iri chiqqan qora paxtalikning shalviragan yenglari yuqoriga qaytarilib, bilakka chandib qo’yilgan. Avji bahorning iliq oqshomi bo’lishiga qaramasdan, g’aroyib muxlisimi-ning egnida qalin paxtaligu boshida eskidan eski quloqchin; soch-soqoli o’sib ketgan, qo’sqi. Tashqi qiyofasidan bu yurtning fuqarosiga o’xshamaydi, uzoqdan kelgan, juda uzoqdan — musofir. Ammo uning asov baroq qoshlar tagidan boqib turgan o’tli ko’zlarini ko’rgan odam bir seskanib tushishi muqarrar! Va uni shubhasiz og’ir bir savol o’rtay boshlaydi: bu qadar tanish ko’zlar kimniki?

Darbonning javrashi barobari Musofir muxlisning tepasida har yerda hoziru nozir turadigan tanish nusxa tik bo’ldi. Musofir muxlis uni darrov tanidi: u tanimay kim tanisin! O’sha-o’sha vajohat, o’sha-o’sha butlarini kerib, muskuldor engaklar bir yon, o’qdek qadalib turishlar, o’sha-o’sha qora charm kamzul. Lekin qaribdi, hatto shu ham qaribdi. Lekin hamon charchamoqni bilmaydi.

Musofir muxlis bu nusxaga duch kelmaganiga ko’p zamonlar bo’lgan edi. Ul tinim bilmas Ta’qibkor uni mana shu ko’yga soldiyu tinch qo’ydi. Mana, taqdirda bor ekan, yana uchrashib turishibdi. Balki, bu oxirgisidir.

Ta’qibkor, tabiiyki, uni shaxsan tanimadi, tanimog’ining iloji ham yo’q edi: u bittagina, bunaqangi qalang’i-qasang’i yot unsurning esa urug’i behisob. Qarigani vajidanmi, zamon o’zgargani tufaylimi, yo bunday maskanda, bunday ayyomda biror kori hol bo’lmog’iga asos yo’qligi uchunmi, qisqasy, uni odatda vokzal-pokzalda tentirab yuradigan mayxo’r mubtalolardan deb fahmlab, tishlari orasidan vishillab amr kildi:
— Shagom marsh!

Musofir sho’rlikda qadam bosadigan oyoqning o’zi yo’qligidan u chaqqonlik bilan engashdi-da, qo’lga aylangan tirsaklarini ishga solib aravachasini tislantirdi. Ammo ketmadi, Ta’qibkorga tik boqib soqol-mo’y bosgan dahanini ochdi, o’zicha nimadir demoq bo’ldi, deya olmadi. Bu sho’rlikning boshqa a’zolari — oyoq-qo’li qatori tili ham kesilgan edi. Shu choq, Ta’qibkorning qudratli imosi bilanmi, qayoqdandir paydo bo’lgan ikki abjir milisa yigit uni arava-paravasiga qo’shib dast ko’tardiyu huv nariga, bexavotirroq joyga eltib qo’ydi va kaftlarini qoqa-qoqa yangi imolarga shay bo’lib jangovar joylarini egalladi.

Sal o’tib maydonga osoyishtalik cho’kdi. Qopqa oldidan ham oyoq uzildi hisob. Musofir muxlis jonho-latda tirsaklari bilan yer tirnab aravachasini qopqa sari haydadi. Qopqaga yetganda bir zum taraddudlanib bo’sag’ada to’xtadiyu darbon xotin qayoqqadir daf bo’lganini ko’rib shiddat bilan o’zini ichkariga urdi.

Boyagina bu yerda har qanaqa xavf-xatarga o’z vaqtida zarba bermoqqa shay turgan Ta’qibkoru uning sodiq yordamchisi — bir parcha qog’ozdan bo’lak hech narsani tanimaydigan dimog’dor darbon xotin qani, qay go’rga ketdi ular?

Bu yerga keladigan odam kelib bo’lganiga ishonch hosil qilgach, darbon xotin daf’atan bugun sahnada hech kim hech kimni ko’tarib o’ynamasligini eslab, «Huv otam zamonida o’lib ketgan bir shoir ekan, endi kim ham kelardi» degan xayolda, qo’lida doimiy hamrohi — chala to’qilgan paypoq, ish o’rnini mas’uliyatsizlarcha egasiz qoldirib, ichkari eshikni qo’riqlamoq bahona, bekorchilikdan borib tomoshalar toloriga mo’ralay boshladi.

Yoshi bir joyga borib qolganiga qaramay hamon o’zini o’n sakkiz yashar qizdek tutadigan, «aka, bir qarang» atlasidan kiyib, jilvagar durrani boshiga yallachimonand dol tang’igan, yuz-ko’ziga upayu surmani ayamay chaplagan bu dum-dumaloq xotin ko’p yillar muqaddam xuddi mana shu — hozir o’zi qo’riqlab o’tiradigan qopqadan nozik-nihol bir nozanin bo’lib kirib kelgan edi. Tezda shuhrat qozonib, «oqqushlar ko’li»da bahuzur suza boshladi. Tengdoshlari ich-etini yegan, zimdan unga hasadlar qilgan. Chunki ularga hech kim qaramaydi, uni esa kimsan — shaxsan vasilʼevlar boshiga ko’tarib yuradi!

Ittifoqo, «maqtalgan qiz»ni xudo urdi-qo’ydi: o’sha zabardast dastyorlar uni yerdan uzmog’i qiyinlashib qoldi. U, nimadir baloga duchor bo’lib, meshdek semira boshladi. Bu ahvolda uni sahnaga yo’latib bo’lmasdi, sahna ortidagi yumushlarga jalb etildi. Bora-bora bu ishlarga ham yaramay qoldi. Odatda, bunaqa vaziyatga tushgan or-nomusli san’atkor bu kasb, bu maskanni butunlay tark etib ketadi. U bunday qilmadi, alam-intiqom o’tida qovurilib yuraverdi. Yura-yura, bir vaqtlar o’zi iymana-iymana kirib kelgan mana shu maskanning eshigiga darbon bo’lib qoldi. Endi sobiq dugonalari — bugungi g’animlari sahnaga chiqadigan kun, ilojini topsaki, bu dargohga odam kiritmasa! Qopqani vaqtidan oldin tambalab, asta borib sahnaga mo’ralaydi: qachon anovi yer yutgurlar sal bo’lsa ham semirarkan, qachon anovi sabil qolgur vasilʼevlarning qo’li tolarkan?

Musofir muxlis tomosha toloriga kiradigan eshik oddida alamzada darbonni ko’rdiyu yo’lni shoshilinch chapga soldi. Yuqori oshyonga olib chiqadigan zinaga duch keldi. E, bizga bundan battarroq g’ovlar ham pisand emas! Ko’z ochib yumguncha ikkinchi qavatga yetdi-yu, yana bir baloga uchrab esankirab qoldi: chanqoqbosdi ichimliklar sotiladigan charm peshtaxta oldida, kelib-kelib kim deng, har yerda hoziru nozir Ta’qibkorning xuddi o’zi qiyshanglagan bir jonon bilan qaymoqlashib turardi. U suhbatdoshiga suykalanib, aftidan, nimanidir shivirlayotganida quvg’in muxlis uning har yoqni ko’radigan ko’zini shamg’alat qilib o’qdek uchganicha ochiq eshiqdan tor-qorong’i yo’lak bo’ylab ichkariga kirib ketdi.

Bu — tomosha tolorining ikkinchi oshyoni bo’lib, o’rin-joylar liq to’la, hatto bir to’da yigit-qiz to’siqqa suyanib tik turar edi. Nogironlar aravachasida abjirlik bilan kirib kelgan sirli muxlisga birov-yarim ajablanib qaragandek bo’ldi-yu, so’ng ortiq e’tibor bermay qo’ydi. Oldingi qatorning eng chekkasida o’tirgan yigit bilan qiz unga alanglay-alanglay o’zaro nimanidir pichirlashib oldi-da, barvasta yigit shartta o’rnidan turdi, so’rab-netib yoki so’z qotib o’tirmay, kelib sirli muxlisni aravachasidan dast uzdiyu eltib o’zining o’rniga — qizning yonigao’tqazdi, oldinda sahnani to’sib turgan yigitni bir ishora bilan nari jildirdi: mana, endi bahuzur o’tirib tomoshangni qilaver, ey nogiron muxlis, biz ana shunday jo’mardmiz! Olijanob yigitning o’zi qizga yaqinroq joyda to’siqqa tirsak tirab, sahnaga ko’z tikdi. Nogiron muxlis boshini og’ir burib bir qaradi-yu, ammo uning na minnatdor ekanini, na ajablanganini bilib bo’ldi; asov baroq qoshlar tagidan odamni teshib yuborgudek g’ayritabiiy bir o’t chaqnadi, xolos.

Gulduros qarsaklar sharsharasi koshonani larzaga keltirdi. Anjumanning tantanadi qismi boshlangan edi. Sahnadagi uzun hay’at stolini hukumatga yaqin shoiru olimlar, kazo-kazo rahbarlar ishg’ol etgan. Orqada — baroq qoshli, chaqnoq ko’zli navqiron yigit — Otashqalb shoirning she’riyatga havasmand yosh rassom chizgan kattakon siymosi.

Anjumanni shoirning yoshlik do’sti, eng yaqin safdoshi (unga aynan shunday ta’rif berildi) Oqsoqol shoir odatdagi — samimiy desa odamning haqi ketadigan, soxta desa noinsoflikka o’tadigan mujmal va chuchmal kirish so’zi bilan ochdi. Shu to’rt og’iz gapni ham u qog’ozdan ko’z uzmay o’qib berdi; chamasi, buni avval kimdir — Mitrofan Grigorʼevich atalmish istalgan mavzuda istalgancha matn yozib bermoqqa qodir mangu yordamchisi o’z ona tilida bitib, so’ngra yana kimdir o’zbekchaga aylantirgan.
— Mening unutilmas do’stim Otashqalb hozir hayot bo’lganida roppa-rosa sakson yoshga to’lardi, — deya ma’nodorona gap boshladi Oqsoqol shoir. — Biz e’jod bo’stoniga unutilmas do’stim bilan bir paytda qadam qo’yganmiz. Jo’shqin komsomol yoshligimiz birga o’tdi, shonli o’ttizinchi yillarning qahramonona voqeligini birga tarannum etdik.

Oldingi qatordan kimdir atayin hammaga eshittirib uh tortib yubordi. Hay’atda o’tirgan bir necha kishining qulog’i ding bo’lib, ko’zlari aybdorni qidirib qoldi.
— Biz u bilan har vaqt, har joyda birga edik: o’sha yillarning zarbdor inshootlarini bunyod etishda bo’lsin, sotsializm dushmanlariga qarshi omonsiz janglarda bo’lsin — hamisha! Biz birga e’jod qildik, birga yashadik. Biz u bilan tengdosh-tengqur edik, u mendan atigi bir hafta katta. Afsus va nadomatlar bo’lsinkim, shundoq noyob iste’dod sohibi, ajoyib do’stim nohaq tuhmatlarga duchor bo’lib, xalq dushmani sifatida olis sovuq o’lkalarga surgun etildi.

Yon tarafdan kimdir qaltis, omonsiz luqma tashladi:
— Siz-chi? Do’stingizni himoya qilmadingizmi?

Hay’atda besaranjomlik boshlandi. Oldingi qatorlarga sipo kiyingan norg’ul-norg’ul yigitlar oralab qoldi. Ta’qibkorning shogirdlari.

Oqsoqol zarracha parvo qilmay so’zida davom etdi: Mitrofan Grigorʼevichning matnida bu kabi g’alamisona luqmalar nazarda tutilmagan, binobarin, ularga javob ham hozirlanmagan edi.
— Mana, nihoyat, jonajon partiya va hukumatimizning sovet adabiyotiga, e’jod ahliga cheksiz g’amxo’rligi tufayli Otashqalb shoirimizning pok nomi oqlandi, mana, bugun tantanavor yubileyi o’tkazilmoqda. Biz bu kunni ellik yil, ya’ni yarim asrdan ko’proq kutgan edik.

Yana bir «ekstremist»ning sabri chidamadi:
— Yolg’on, kutganingiz yo’q!

Hay’atdagilardan kimdir mikrofonni qattiq, tahdidkor ohangda tikillatib qo’ydi. U yer-bu yerda sergak turgan norg’ul yigitchalarning ko’zi battar olazarak bo’ldi. Oqsoqol desa degulik shoiri zamon barvasta qomatini minbardan ko’tardi, tilla gardishli ko’zoynagini qo’liga olib, to’lqinsimon oppoq sochini asabiy tarzda orqaga taroqladi. Chap yonog’i g’azabdan pir-pir uchardi. Galvars Mitrofan! Topgan gapini qarang! Nechevo! Bundan battar hujumlarni ko’rganmiz. Ne-ne kurashlarda yengib chiqdik. Bu gal ham, kerak bo’lsa, g’alaba kilamiz!

Yo’q, g’alaba qilish oson emas ekan. Anjuman ahli bir xil toifa — nuqul haqiqattalablardan iborat demoq soddalik bo’lardi. Luqmachilar orasida demokratiyani shior qilib, elning ko’zida o’zini har turli mag’zavadan tozalab olmoqchi bo’lganlari ham yo’q emasdi.
— Otashqalb o’zidan zo’r shoirligi uchun Oqsoqol uni hasaddan qamatib yuborgan, degan gap yuradi, ayting-chi, shu to’g’rimi?

Oqsoqol batamom dovdirab qoddi. U hammasini kutgan, lekin bu qadar shafqatsiz hujumga tayyor emas edi. Qo’lida titrayotgan ko’zoynakni minbar peshtaxtasiga qo’yib, ovoz kelgan tarafga tikildi. O’rtaroqdagi qatordan chorpaxil bir bashara unga qarab tirjayib turardi.

Anovi! Hah, haromi ko’rnamak! Shoirlik da’vosida yuradigan, ellikka yetib ham tozaroq biror narsa yozmagan bu yaramas mana shunday ma’rakabuzarligi bilan mashhur edi. Allaqayda yosh havaskorlar to’garagini boshqargan bu «murabbiy» u yerda bir norasidani bulg’ab qo’yib, ko’p sharmandalik bo’lgan, bir to’p shoir-yozuvchi uning tashkilotdan badarg’a etilishini talab qilgan; ammo Oqsoqol, nodon Oqsoqol ko’krak tutib shu murdorning himoyasiga chiqqan edi. Chunki uch-to’rt kun oldin u yig’lab, tavallo bilan Oqsoqolning huzuriga kelgan, «O’zi buzuq ekan, ustoz, amakivachchasi buzib qo’ygan ekan, uylan desangiz — uylanaman», deya ishni bosti-bosti qilishga ko’maklashishni so’ragan edi.

«Ustoz»ning ko’ngli iyidi. Mayli, yigitchilik deb itlik qilib qo’yibdi. Uylanmoqchi, aybini yuvmoqchi. U prokuraturaga oshirib-toshirib ijobiy tavsifnoma yozib berdi, jamoatchilikning g’azabini pasaytirdi. Nega? Avvalo, anovi zamonlarni ko’rgan odam, oxirat oldidan qo’lni sal poklab olgani ma’qul, bu yog’i endi bo’lgan ish bo’pti, juvonmarg bo’lib ketmasin, dedi. Qolaversa, o’zi boshliq boobro’ tashkilotda bundoq sharmandalik sodir bo’lgani elaro ovoza etilmog’i ravo emas.

Bugun kelib ana shu yuvuqsiz… Xayriyat, odamlarda insof deganidan bor ekan. Oqsoqol tili tanglayiga yopishgudek muztar bir holatda qolganida u yer-bu yerdan uch-to’rt odam turib, nobakorning tanobini tortib o’rniga o’tqazib qo’ydi. Taajjubki, ularning deyarli bari Oqsoqol unchalik xushlamay yuradigan kishilar edi. Tavba, yaxshilik bilan yomonlikning chegarasi bormi o’zi bu dunyoda?!

Shundan so’ng Oqsoqol shoir «Mitrofanning qog’ozi»ga qaramay, bunday mehribonliklar uchun jonajon partiya va hukumatiga, adabiyotning do’sti va chinakam homiysi bo’lmish «hammamiz uchun hurmatli zot» — Eng katta rahbarga ahli anjuman nomidan ko’pdan ko’p minnatdorlik izhor etmoqqa ijozat so’radi. Anjuman ahli bahamjihat oyoqqa qalqib, gulduros qarsaklar bilan uning taklifini olqishladi. Bundan ruhlangan notiq so’zini endi dadil davom ettirib, «hammamiz uchun hurmatli» Eng katta rahbar, ya’ni o’zining qadrdon do’sti muhim davlat ishlari bilan qattiq bandligi sababli, afsuski, bugungi anjumanda ishtirok eta olmayotganini aytib, ehtirom yuzasidan u kishiga hay’atdan faxriy o’rin qoldirishni taklif qildi. Boyagi yakdil izdihom buni ham gurillab ma’qulladi. Majlis raisi keyin Eng katta rahbarning anjuman ahliga yo’llagan tabriknomasi hamda hukumat qarorini o’qib eshittirish uchun so’zni mamnuniyat bilan Mafkuraxonimga berdi.

Mamnuniyat bilan Mafkuraxonga so’z berishga berdi-yu, Oqsoqol shoir ichida g’ijinib qo’ydi: «Endi shu manjalaqi bizga katta!» Boyagi hijolatbozlik esiga tushib, xuddi o’zi mulzam bo’lgandek noqulaylik sezdi. Avvalambor, rosa tarang qilib, shuncha odamni sarg’aytira-sarg’aytira tashrif buyurdilar bu xonim. «Po’sht-po’sht» bilan kirgach esa, dam olish xonasida uzunchoq billurdan tamanno etib suv ho’plarkanlar, «Qani, domlaning o’zlari keldilarmi?» deb qolsa bo’ladimi! Hamma bir-biriga qaragan, hamma xijolat. Sho’x, hozirjavob madaniyat vaziri to’qsonlarni qoralab qolgan, qulog’i og’ir keksa rassomni ro’para qilib, vaziyatni yumshatmoqchi bo’ldi. «Domlani taniyman, komsomolda ishlaganimda mani chizganlar, — dedi Mafkuraxonim yasama xushhollik bilan rassomga oppoq barmoqlarining uchini tutqazib.— Man yubilyarni so’ravobman…» Yana hamma bir-biriga qaragan, yana hamma xijolat. «U kishi yetib kelolmadilar, — dedi kimdir orqaroqdan jasorat ko’rsatib. — Uzoqdalar, hu-u Uzo-oq Sharqda».

Mafkuraxonim deganimiz asli komsomoldan yetishib chiqqan, keyinchalik talay yil poytaxt tumanlaridan birida partiya qo’mitasiga yetakchilik qilgan, bir oz muddat madaniyat vaziri ham bo’lgan, mana, olti oydirki, yangi egarga o’rnashib, mafkura otining jilovini tutgan edi. Qirq besh yoshlar chamasidagi bu xotin so’zga nihoyatda chechan, birpasda dunyoni ag’dar-to’ntar qilgudek faol tashkilotchi, oqni qora, qorani oq deb isbotlamoqqa ayniqsa mohir edi. U tagi oqsuyak xo’jalar avlodidan bo’lib, markscha-lenincha ta’limotga azbaroyi mehri zo’rligidan nasl-nasabini inkor etgan, o’zi xushbichim, oqbadan, lekin yupqa lablari har qanaqa odamni chimdishga shaygina ayol ediki, mansab pillapoyalaridan yengil-engil hatlab o’tishiga va nihoyat muhim bir jabhaning quloqboshiga mahkam o’rnashuviga ana shu sifatlari ham tirgovuch bo’lgan edi.

Otashqalb shoirning nomi oqlanishi munosabati bilan Eng katta rahbar adabiyot ahliga yo’llagan qutlov maktubini Mafkuraxonim tutila-tutila, so’zlarini chaynab, zo’rg’a o’qib bera boshladi. U «ikkinchi ona tili»ga rosa usta edi, agar manovini birortasi o’shanga o’girib berganida, turli-tuman minbarlarda sayrayverib alohida bir jarang va qat’iyat kasb etib ketgan qayroqi ovoziga latofatli ayollargagina xos istig’noli bir ohangdan tegishicha omuxta etib, sharillatib tashlardi-ya, nachoraki, zamon bugun o’zgacha!

Moskovu Leningradlarda ta’lim olgan Mafkuraxonim ona tiliga xiyla no’noq, ammo bundan sira koyinmas, qaytaga shunisini fazilat deb bilar edi. Aytishlaricha, ona tili deb kuyinib yurgan uch-to’rt yoshu bebosh ziyolini «partgilami»ga chaqirib g’oyaviy-siyosiy jihatdan saboq berganida u ana shu afzalligini aytib, maktabda o’zbekcha o’qigan opasining bugun uy-ro’zg’orga o’ralashib uyda o’tirib qolganiyu o’zining mana bundoq yuksak martabalarga erishganini misol keltirib g’ururlangan, husn hamda antiqa kiyinish, shuningdek, boshqa sho’xliklar bobida shaharda dong taratgan past-baland ikki qizining sira o’zbekcha gapirmasligini shoyon mamnuniyat bilan maqtagan.

Lekin hozir bor-yo’g’i bir betlik matnni o’kib berish asnosida o’sha manmanligu begonaparastligi burnidan buloq bo’lmoqda edi. Buni matnning asl muallifi, huv burchakda biqinib o’tirgan Zahmatkash adabiyotshunos ayniqsa qattiq his etmoqda, Mafkuraxonim oddiygina so’zlarni ham ming bir azob bilan talaffuzga solayotganini ko’rib undan battar qiynalmoqda, «qilgan noma’qulchiligi» uchun xijolat chekmoqda edi. Kechagina o’zi yozib bergan gaplarni u hozir boshqa kishining og’zidan eshitib, xayolan solishtirarkan, matnga talay tahriru tuzatishlar kiritilganini sezdi. Avvalo, o’rinli-o’rinsiz «sovet» so’zi qo’shilgan edi: «yosh sovet shoiri», «boy sovet voqeligi», «sovet lirik she’riyati». Otashqalb shoir «sovet tuzumini tinmay ulug’lagan», «shonli o’ttizinchi yillarning qahramonona zafarlarini tarannum etgan» emish! Unda nega qamaldi, nega «xalq dushmani» deb qoralandi?

Mafkuraxonim shoir nomini abadiylashtirish haqidagi hukumat qarorini e’lon qilganida Zahmatkash adabiyotshunosning yana boshi qotdi. Nuqul jinnixonayu tanosil kasalliklari shifoxonasi joylashgan kalta-kulta ko’chalar, shoirning biror satrini bilmaydigan, hatto bilishdan or kiladigan begona qavm istiqomat etadigan bir tupkaning tagidagi xarob mavze… Tiriklarga baribir oson ekan, tiriklar beshafqat ekan, o’liklarga qiyin, o’liklar chorasiz, ular o’zini himoya qilolmaydi.

Mafkuraxonim og’ir, mas’uliyatli vazifani boshidan soqit qilib joyiga qaytar ekan, orqadan kimdir kelib unga kursi to’g’rilab turdi, majlis raisi — Oqsoqol shoir boshchiligida yon-veridagilar «qotirdingiz» degandek yaltoqilarcha jilmayib qo’l siqib qo’yishdi. «Opa» ulug’larga xos nazokat va vazminlik bilan joyiga o’rnasharkan, oldingi qatorda o’tirib bor kuchi bilan chapak chalayotganlar orasidan kimdir ko’ziga issiq ko’rindi. Bir zum tikilib qaradi-yu, o’zini tanimaganga urib ko’zini boshqa yoqqa oldi.

O’sha, Tepakal, sevimli kal! Bu yerda nima kilib yuribdi? Qayoqdan paydo bo’ldi? Huv yoqdan chiqib kelibdi-da. O’shandan beri uchrashishmagan edi. Ye buyam she’riyat muxlisimikan? Yo’q, bu boshqa narsaning muxlisi! (Balki, bir zamonlar vatandoshlari kavlab ketgan go’rning bugun nima bo’lganini tomosha qilgani kelgandir?)

Mafkuraxonim Moskov tahsilidan endigina qaytib komsomol markazqo’mida gurillab yurgan kezlari jingalak sochi old tarafdan siyrak torta boshlagan bu olako’z yigitcha shahar tumanlaridan birida bor-yo’g’i yo’rikchi bo’lib ishlardi. Familiyasidagi kavkazcha qo’shimchani o’z vaqtida o’zgartirib, o’zbekchaga yaqinlashtirib olgan, osmondagi yulduzni ham undirmoqqa shay turadigan bu uddaburon shovvoz «ulug’ poytaxt» sari qilingan navbatdagi komsomolcha jamoaviy safardan so’ng to’ppa-to’g’ri markazqo’mga ishga olindi — hojatbarorligi bilan bir ko’ngilga mahkam o’rnashgan edi.

Shahardagi tumanlardan biriga «opaxon» bo’lib ko’tarilgach, Mafkuraxonim uni o’ziga ikkinchi kotib qilib olib keldi. Qarasa, gap-so’z ko’payadigan, qolaversa, uncha-muncha joyga birga borib bo’lmaydi (kimdir qolishi kerak-da ish boshida), shunda kadr tanlashdagi mahoratini namoyish etib, uni shartta tumandagi kattakon oziq-ovqat trestiga boshliq qilib qo’ydi. Six ham kuymaydi, kabob ham. Ham qozon moy, ham cho’mich. U kezlardagi sevikli Tepakali (endi u rasmona kalga aylangan, lekin har jihatdan har qanaqa jingalaksochidan afzal edi) bilan o’tgan shirin damlarni — birgalikda «ulug’ poytaxt»ga safarlar, birgaliqda Qora dengiz sohillariga istirohatga borishlarni eslab, Mafkuraxonim gohida bugungi bor mansabu martabasini o’shandagi ayrim laziz daqiqalarga almashtirib yuborishga tayyor sezadi o’zini. Ha, boshqalar uning o’rnini bosolmadi — u o’lgur hamma qiladigan ishning teskarisini qilardi-da!

Mafkuraxonim peshonasini silagan bo’lib barmoqlari orasidan yana o’sha yoqqa qaradi. O’sha-o’sha, sira o’zgarmagan, sadoqatini isbotlamoqqa har dam tayyordek komil ixlos bilan ko’z uzmay tikilib turibdi. Madaniyat vazirligiga ishga o’tganidan keyin aloqalari sal susaygandek bo’lib yurdi. Bu orada pushtipanohsiz qolibmi, o’zboshimchalikka berilibmi, Tepakal allaqanday savdo o’yiniga aralashib, qamalib ketdi.

Bir tarafdan Mafkuraxonimning madad qo’li qisqalik qilgan bo’lsa, bir tarafdan u o’sha qisqa qo’lini ham uzatgisi kelmadi — Tepakal so’nggi vaqtlarda yosh-yoshlarini topib daf bo’lib ketadigan odat chiqargan edi. Zamon keskin o’zgarib, ne-ne qurbonliklar evaziga qo’lga kirgan mansabu martaba bor vujudni qamrab, butkul safarbarlik talab qilib turgan nozik pallada bir zamonlardagi sevikli Tepakali, mana, tag’in oldidan chiqib qoldi. Bu yerga nimaga kelibdi u? Qayoqdan is oldi ekan? Yoki yana biror baloga yo’liqib, yordam so’ramokchimi? Balki… balki… Shu tobda Mafkuraxonimni egallab turgan mansabu martabasi, ayniqsa, mana bu kabi tantanavor anjumanlar ruhidan yiroq, unutilayozgan asov bir hayajon chulg’adi.

Shoirning hayoti va ijodi haqida ma’ruza qilish uchun so’z Ajoyib domlaga berildi. Bu odam juda ko’hna, yarim asr burun juvonmarg ketib, mana, bugun xotirlanayotgan Otashqalbning o’zidan ham bir necha yosh katta, ko’p qirg’inlarni ko’rgan, hammasiga chap berib omon qolgan, ya’ni — kelgan baloga boshqani ro’para qilib, panasida jon saqlagan, zamon har aylanganda shamolning yelparragi qay tarafga yo’nalganini ilg’orlar qatori ilg’ab, o’sha tarafga bayroq ko’tarib yugurgan, o’zining bu turlanish-tuslanishlariga ilmiy va siyosiy asoslari hamisha tayyor, benihoya makkor va maddoh bir zot edi.

— Azizlar, bir lahzagina tasavvur qiling-a, — deb boshladi u so’zini odatdagicha suxandonlik va chechanlik bilan, — qani edi, ul ajoyib Otashqalb, isyondil shoirimiz bir damgina tirilib kelib, mana shu muazzam qasri oliyda bazmi nafis qurmoqda bo’lgan sizu bizning ko’ngillarimizni, ko’ngillarimiz barobari davramiz to’rini-da to’ldirib o’ltirsalar, ofarinu tasannolarga ko’milib davron sursalar ne baxtu saodat bo’lur edi!..

Bu yaltiroq so’zlar tizimidan sehrlangan gustohroq kimdir nihoyatda ulug’ bir gap aytildi, deb o’yladi shekilli, qo’qqisdan chapak chalib yubordi, boshqalar ham bilib-bilmay qo’shildi. Xayoli anovi yoqlarga og’ib o’tirgan Mafkuraxonimning beixtiyor bunga jo’r bo’lganini ko’rib, hay’atdagi jami kazo-kazo chapakni qo’llamoqqa majbur qoldi. Bundan ruhlangan ma’ruzachi battar jo’shdi, battar ko’pirdi.

Darvoqe, aytilgan gap ijobat topib, mo’’jiza ro’y bersayu Otashqalb shoir bir lahzagina tirilib kelsa, xuddi minbardagi bulbuligo’yoning giribonidan olardi: «Sen haliyam bormisan? Sen haliyam o’lmadingmi?» Bu holni ko’rib hay’atda o’tirgan uch-to’rt zot, pastdan ham ikki-uch odam juftakni rostlab qolishi muqarrar edi. Qochqinlar to’dasining yetakchisi, hech shubhasiz, Oqsoqol shoirimiz bo’lardi. Negaki, Otashqalbning hayoti va ijodi haqida mohirona to’qilgan, keyinchalik kitobu darsliklardan, demakki, kechagi va bugungi g’ofil avlod ongidan joy olgan silliq, sipo mazmundagi shirin-shakar afsonaning muallifi shular edi. Keling, ana shu afsonani birgalikda tinglaylik.
— O’shanda, shak-shubha yo’qki, yubilyarimizning o’ng tarafidan adabiyotimizning ulkan yalovbardorlaridan biri bo’lmish uning yoshlik do’sti, sodiq safdoshi, ajoyib inson va rahbar, benihoya muhtaram ustoz — Oqsoqol shoirimiz o’rin olgan bo’lur edilar. Voqean, kelgusi haftaning xuddi shu kuni xuddi mana shu maskanda ajoyib do’stimizning ham tavallud tantanalari nishonlangusi. Marhamat aylagaysiz, azizlar!

Oqsoqol shoir davrdoshu davradosh oshnasinint oda-tiy ta’rif-tavsiflaridan bu gal negadir g’ijinib, xijolat tortib o’tirardi. Tavba, bugun ko’p narsa ko’ziga omonat, uydirmadek ko’rinayotir. Manovi maddoxning bema’ni, ko’piknamo gaplarini qarang! Shularning ora-sida rostlari ham bormi? Bor. Ular chindan ham Otash-qalb bilan Samarqandda birga o’qigan, Abram xiyobo-nidagi bir yahudiy «amak»ning ovrupocha jihozlangan navrasm uyida birga ijara turgan, bir satrini u, bir satrini bu to’qib birga shiru shakar she’rlar yozgan, hatto ilk to’plamlari birga nashr etilgan, xullas, haqiqatan ham jonajon do’st, o’rtoq edilar. Xo’sh, ana shunday havas qilarli birodarlikning barbod bo’li-shiga kim sabab? Uni buzmoq qasdida dastavval bolta ko’targan kim, nifoq solgan kim? Kim yo nima bu ikki ajralmas do’stni qattol yovga, dushmanga aylan-tirdi? Adabiy afsonaga kirmay qolgan hayotlarining bu bo’lagidagi yolg’onlar nimalardan iborat?

Anovi tolmas safsataboz zavq-shavq bilan davom etardi:
— Shoirimizning chap yonida, yurakka yaqin tomonda, tabiiyki, uning sevikli rafiqasi, o’zi ta’rif etmish «muhabbat guli» — Ma’shuqaxonim o’tirgan bo’lur edilar.

Oqsoqolning battar peshonasi tirishdi: he, o’l-a, befarosat! Bunisining nima keragi bor ekan endi?
— Qani, muhtarama Ma’shuqaxonim, lutfan o’rningizdan turib elga bir ko’rinish berib qo’ysangiz.

Oldingi qatordan umri pardoz-andoz deb o’tgan, sochi hamon qop-qora (bo’yalgan), yoshligida o’lgudek shayton, jikilloq bo’lgani ayon ko’rinib turgan chittak bir kampir joyidan turib, uzoq-yaqinga allanechuk zavq va hafsala bilan rosa ta’zim qilib chiqdi. Oqsoqol ko’zoynagini rostlab o’sha tomonga tikildi. Iya, kep-ti-da? Hali tirik ekan-da? O’lmaydi bu! Umr bo’yi shu yolg’onga o’ziniyam, o’zganiyam ishontirib keldi-ya, tavba! Anovi maddoh aytgandek, Otashqalb tirilib kelsa, xudo haqqi, bu jodugarni tanimagan ham bo’lardi. Tosh-kentga ko’chib kelganimizda Jukovskiy ko’chasidagi hov-liga bir-ikki marta o’zi suykalib borgan edi. Ochiq yotgan qozonni kim yalamaydi, deydilar. Ayniqsa, Otash-qalbga o’xshagan sho’x, olov yigit! Kayf-payf bilan bir-ikki bor quchoqlagan bo’lsa bordir. Lekin, zin-hor-bazinhor, bu shilqimxonga ko’ngil qo’ygan emas. Ko’ngil qo’yganlari boshqa edi, boshqalar edi. Uni, mana, biz bilamiz. (Bilmaylar ketaylik, iloyim!) O’ziyam she’r yozarmidi, yalla aytarmidi, ishqilib, shu doiralarda izg’ib yuradigan bu xonimning o’sha kez-lardayoq ohori ketib bo’lgan, uni o’pmagan, quchoqlama-gan shoiru shuaro kam edi. Otashqalb shulardan biri, bittaginasi edi, xolos.

U sovuq o’lkalarga ketib qolgach, ko’pdan ortgan bu sarqit xonim opera aytadigan bir artistgami, undan chiqib allaqanday o’ris polkovnikkami, yana allakim-larga tegib yurdi. Usha kezlarda birov Otashqalbning nomini tilga olsa, artistonasiga qiyshanglab, «Voy, kim edi u?» demog’i turgan gap edi.

Elligynchi yillar qaytishida — Otashqalb oqla-nib, nomi tilga tusha boshlagan chog’larda bir kuni uni yo’kdab yozuvchilar idorasiga kelgani Oqsoqolning yodida. Ertasi kunimidi, Otashqalbga bag’ishlab kecha o’tkazilganda minbarda paydo bo’lib, ko’zlariga tupuk surtib, o’zini marhum shoirning ma’shuqasi deb e’lon qilib yubordi, u tufayli chekkan jabru jafolarini sanay ketdi. O’sha vaqtda tashkilotga endigina rahbar bo’lgan Oqsoqol bu yangiliqdan dong qotib qoldi-yu, biroq og’iz ochib churq etmadi. Makkor xonim uni al-laqachon qo’lga olib qo’ygan edi.

Qirqinchi yillarning oxirida ular tasodifan Mos-kovda uchrashib qoli§*(Ma’shuqaxonimning polkovnik eri u yerda harbiy akademiyada o’qirdi), musofirchi-liqda bir-birlarining ko’nglini xo’b ovlashgan. Ushanda bu xotin Otashqalbning nomini ham tutmagan, hatto bir og’iz eslamagan. Rahbar shoir hozir uni minbar-dan quvib, sharmandasini chiqarsa ham bo’lardi-yu, ana shu andisha til-jag’ini bog’lab turar — bu makkora allaqachon Alvastixonim (xotini) bilan-da til topi-shib, dugona bo’lib olgan edi. Bilib turardiki, so’z aytib uni fosh qilgudek bo’lsa, o’zining sharmandasi chiqadi, sharmandasi ham gapmi, butun rahbarlik, shoir-lik hayoti barbod bo’ladi, Bu manjalaqi minbardan tushmayoq, huv bir zamonlar oralarida kechgan siru sav-doni elga oshkor etib, so’ngra uni oshira-toshira du-gonasi Alvastixonimga yetkazishdan ham toymaydi. Al-vastixonim esa, o’zining qora qilmishlaridan kimsa-si bexabardek, rahbar shoirning sovet oilasini bu-zishga qaratilgan bu axloqsizliklarini zumda tegish-li joyga yetkazadi. Qarabsizki!..

Oddiga qo’ygan maqsadi yo’lida bu shallaqi hech nar-sadan qaytmasligi aniq, negaki yo’qotadigan narsasi yo’q: operachi ketgan, polkovnik ketgan, keyingilari ham birin-ketin tashlab ketayotir. Bu dunyoda nima qola-di — nom qoladi, shon-shuhrat qoladi! Unga erishmoq uchun esa, nomus-ku nomus, jondan-da kechsa arziydi.

Mana, maqsadiga yetdi: mashhur Otashqalbning se-vikli Ma’shuqasi nomini oldi, ijodiy tashkilotda kutubxonachimi bo’lib ishga joylashdi (rahbar shoir-ning o’lgisi kelibdimi, olmay ko’rsin-chi!), sekin-asta adabiyotning mo’’tabar onaxonu enagalaridan, muhtaram yangamullolaridan biriga aylandi. Endi bu kabi ada-biy yig’inlar u kishisiz, u kishining marokdi xoti-ralarisiz o’tmaydi. («Oh, u meni qandoq sevardi, Ma’-shuqabegim deya yeru ko’kka ishonmasdi!») Bu holga bosh-qalar, eng qizig’i, uning o’zi ham allaqachon ko’nikkan, ko’paylashib to’qilgan anovi afsonaga ishonib ketgan, ishonish ham gaggmi, uni yangi-yangi tafsilotlar bilan boyitganki, bularsiz endi ul shirin afsona ham, uning boshqa mualliflari hayoti ham shoyon kemtikdir.

—…«She’riyat nadur?» maqolasi biz, adabiyotshunos-lar uchun hali-hamon bebaho qo’llanmadir… Otashqalbning shoirlik guvohnomasiga aylanib ketgan «Sen-sen» she’rini o’qimagan she’rxon, uning qo’shig’ini eshitmagan san’at shinavandasi topilmasa kerak, — deya og’zidan bol tomib sayrardi Ajoyib domla. — Ammo ana shu noyob e’jod mahsuli kimga bag’ishlanganini hamma ham bilmasa kerak. Marhabo, Ma’shuqaxonim!

Ma’shuqaxonim yana turib o’zini ko’z-ko’z qildi.

O’l-a, dedi ichida Oqsoqol shoir, bet degan narsa qolmabdi bunda. Endi bu tasqaraning tovusdek tovlanmoqchi bo’lib qiltillashini qarang! Erta-indin o’laman deyapti-yu, hamon bir nimadan umidvor. Jilla-qursa, she’rdagi «Ul moviy ko’zlaring so’zlar» satrini bilmasmikan, eslamasmikan bu donolar? (Oqsoqol shoir Otashqalbning hamma she’rini yoddan bilar, ashaddiy raqibga aylanib, u xalq dushmani bo’lib unutilib ketganda ham unutmagan, deyarli har bir satrining tarixidan xabardor, zero o’sha tarix, o’sha kechmishlar o’zining ham tarixi, o’zining ham kechmishi edi.) Ma’shuqaxonimni eng zo’r zarrabinga solib qaraganda ham ko’zi moviy emasligi ayon. Nahotki, shuni farqlamoq uchun ham odamzod fan do’ktiri bo’lishi kerak, tavba! Yoki bu tannozning ko’zi yoshligida moviy bo’lib, «sevikli yori» — Otashqalbning firoqida kuya-kuya qorayib qolganmikan? Afsona. Buniyam boyagi go’zal afsonaga qo’shib yuborishlari hech gap emas. Chini qayda, yolg’oni qayda — topib bo’lmasa!

Moviyko’z dilbar… Ana, o’tiribdi. Ma’shuqaxonimning biqinida. Basharasi burishib, bujmayib ketgan, bir zamonlar Otashqalbni entiktirgan moviy ko’zlar endi xira tortib, tussiz bo’lib qolgan. Alvasti! Saksonga kirganda ham buni e’tirof etish erga, erkak kishiga og’ir, albatta. Lekin umr oxirlaganda, ayniqsa, mana bunday qiyomatli ruh oldida, haqiqat oldida yolg’iz qolganda borini xolisanlillo bo’yinga olmoq farz: ikki do’stning birodarligiga g’animlik ponasini urgan, ularni qon-qattol raqibga aylantirgan mana shu dovdir go’zal, mana shu Alvasti emasmi?!

Bu iqror endi kelayotgani yo’q, Oqsoqol shoir qariyb ellik yildirki, shu narsa esiga tushsa, eziladi, o’rtaniblar ketadi, noiloj o’zini boshqa xayollarga uradi, o’zini oqlamoqqa dalilu isbotlar qidiradi. Yeshlik edi, qon qaynab-ko’pirib turgan davr, Moviyko’zni Otashqalbdan rashk qilgani, qizg’angani rost, bunga asosi ham. bor. Bu so’qir tuyg’u uni do’stga xiyonatga undadi, shu yo’l bilan undan ham o’ch olmoq bo’ldi, ham she’riyat musobaqasidash ojizligini g’ayirlik bilan niqoblamoqchi bo’ldi. Shu tariqa xiyonat ko’chasiga kirildi, hayot-mamot xiyonati. Bu ko’chaga bir marotaba kirgan odam qaytib Chiqmog’i dushvor, ixtiyorida bir-gina imkon qoladi — ana shu ko’cha bo’ylab ichkarilash, ichkarilash, vassalom!

Bu telba ishqning istiqbolsizligini unisi ham, bunisi ham bilardi. Ammo unisi ham, bunisi ham yosh edi, mag’rur edi. Unisi ham, bunisi ham o’sha kezlar Moviyko’zdan ajralishni jondan ayrilish deb hisoblardi. Bir tomon unga egalik qila boshlagach, ikkinchi tomonning ishqibozdigini kechirib bo’lmay qoldi. Uchinchi tomonning «ochiq yotgan qozon» ekanligi hisobga olinmadi. Bu qozonning tubida og’u borligini na u taraf, na bu taraf ko’ra bildi. Yoshlik — g’o’rlik ekani, ko’rlik ekani umr bir joyga borganda anglab yetiladi. Oqsoqol shoir buni xiyla erta fahmladi, ammo endi baribir kech edi: do’st boy berilgan, iymon lat yegan, she’riyat zamon xizmatiga solingan edi. To’ng’iz go’shti bilan voyaga yetgan Moviyko’z dilbarga rashk tuyg’usi, or-nomus tuyg’usi yot ekanini, «ochiq yotgan» bu beminnat qozonni keyin ham ko’plar yalaganini u sezgan, azob-iztiroblar olovida qovurilgan, bu ko’chadan chiqishga ko’p bora ahd qilgan, biroq undan chiqish jahannam tubiga ixtiyoriy tarzda qulash bilan barobar edi. Moviyko’zdan ajralish mansab-martabadan ajralish, o’tmish-kelajakdan judo bo’lish bilan barobar edi. Hayot-mamot savdosi edi bu. Ixtiyoriy ravishda, istab-intilib erishilgan jahannam edi bu!

«Tikanlar ichra balqqan ul muhabbatning guli sen-sen!» Hozir koshona peshtoqida hilpirab turgan al-vondan tortib qo’llardagi taklifnomagacha bitilgan shu satrlar aslida kimga atab yozilganini bu yerda yolg’iz Oqsoqol shoir biladi, yo’q-yo’q, tag’in bir odam — Moviyko’zning o’zi ham…

Moviyko’z dilbar… Otashqalb tirilib kelib bugun uni ko’rsa… Oqsoqol shunga aminki (sobiq do’stining shiddat-shijoati shunday demoqqa asos beradi), uni ko’rsa, muqarrar, dod deb qochardi, xuddi qaytib o’lardi!

Bundan ko’p yillar burun, Otashqalb endigina oqlangan kezlar Moviyko’z (allaqachon Alvastixonimga aylanib ulgurgan edi) makkoralarga xos bir shafqatsizlik bilan o’smoqchilab so’ragan: «Menga bag’ishlangan she’ri bor, deb eshitaman, shu rostmi?» Oqsoqol o’shanda o’zini sovuqqon tutib, «Bo’lsa bordir, men bilmadim», deb qo’ygan, ammo botinan titrab ketgan: «Demak, yana kimdir biladi. Kim u?»

Otashqalb o’z qatliga o’zi hukm chiqargan anovi satrlardagi «muhabbat guli» kim? «Tikanlar» deganda kim yo nima nazarda tutilgan? Bundan og’ir savollar bormi? Bir shoirni sovuq o’lkalarga surgun qilib, chiritib yubormoqqa shuning o’zi kifoya emasmi? Dovdirlikni niqob etgan Moviyko’z dilbar o’ziga atalgan bu satrlarni muallifning o’z og’zidan (qaerda, qay vaziyat, qay holatdaligi bandasiga qorong’i — bunisi bir xudoyu bir dilbargagina ayon bo’lsa kerak) eshitmagan va tegishli joyga borib uni sof o’zbek tilida o’qib bermagan deb kimga ayta oladi?! Sirtdan merovroq ko’rinadigan Moviyko’zning aslida kim ekanini, she’riyat muxlisi sifatida adabiy davralarda to’satdan paydo bo’lib, ikki do’stga birday «ko’ngil bergani»yu ikkalasini ham ko’yida birday «jinni» qilgani, so’ng u bilan bir yostiqqa bosh qo’ygan o’sha do’stlardan biri bu mudhish sinoatdan ko’p yillar o’tibgina tasodifan xabar topganiyu bilib-bilmay unga qurol bo’lganini anglab yetgach esa, biron bir nimani o’zgartirmoqqa nochor qolganlari-chi!..

Chizmayu loyihasi birovlar qo’lidagi, yolg’on asosga qurilgan bunday hayotga la’natlar bo’lsin! Endi bu imoratning biror g’ishtiga teginib bo’lmaydi — tekkaningiz zahoti bor bo’yi bilan to’kilib tushadi. Boya anjumanni ochayotib so’zlagan Oqsoqol gapida nima rostu nima yolg’onligini bilmasmidi? Bilganda qandoq! Lekin yolg’on gapirdi — boshqacha gapirolmardi, bosh-qacha gapirmoqqa haqqi yo’q edi. Hali aytilgan afsona mualliflari go’yo bir joyga yig’ilib o’zaro qasam bergan, uydirmalar zanjirini hech qachon uzmaslikka ont ichgan!

Qani, eshitaylik-chi, anovi maddoh yana nimalar deb sayrayapti?
— Bu safga men ajoyib singlimiz, Otashqalb shoirimizning jondek jigari, uning hayoti va e’jodini mehnatkash xalqimizga yetkazishdek mashaqqatli ishda zo’r g’ayrat namunasini ko’rsatgan latofatli va nazokatli Jiyanbekani qo’shgan bo’lur edim.

Hay’at stolining etakrog’ida o’tirgan ko’hlikkina, ma’ruzachi bilib aytgan «latofatli va nazokatli» Jiyanbeka istig’no bilan bir to’lg’anib qo’ydi: e’tiboringiz uchun tashakkur, bizga hali gal keladi, o’shanda ko’rasiz!

— Vanihoyat, — dedi Ajoyib domla jo’shib, — Otashqalb shoirimizning safdoshi bo’lmish kaminai kamtarinni-da ushbu safga qo’shmoqqa jur’at qilgali ruxsat etgaysiz, muhtaram ahli anjuman!

Otashqalb tirilib kelsa, yo ikkinchi, yo uchinchi navbatda mana shu odamning yoqasiga yopishmog’i kerak. Qay bir go’rlarda saqlanayotgandir, uning ijodidagi millatchilik, istiqlolga intilish ohanglari to’g’risidagi chaquvning hammuallifi xuddi mana shu maddoh! Ajabki, Otashqalbning nomi oqlanayotganda dastlabki ijobiy taqriz — tavsifnoma ham aynan shu qo’l bilan yozildi. Mazkur zid hujjatlarning bo’lg’usi tad-qiqotchilari bu g’alatliqdan hayratlarga tushmaslarmi? Barcha aybni zamonga yuklaganda «munofiklik» tushunchasini ham lug’atlardan o’chirib yubormoqqa qudratlari yetarmikan? Shunda bu sharmandali holdan lug’atlarga o’t tutashib, yerlar yorilmasmi?!
— O’shal, biz hozir xayolan faraz etayotgan hay’atni, tabiiyki, adabiyotimiz va san’atimizning yaqin do’sti, homiysi, lobar opaxonimiz Mafkuraxonim boshqargan bo’lur edilar!

Bu gapga suyuq-siyrakkina chapak bo’ldi. Sevikli Tepakalga qaray-qaray shirin xotiralar og’ushida o’tirgan Mafkuraxonimning o’zi bu lutfga «rahmat» degandek mamnuniyat bilan bosh irg’adi-yu, mohiyatni kechroq anglab, minbardagi notiqqa yuzlanib bosh chayqadi: xato, siyosiy kaltabinlik! So’ngra shosha-pisha Oqsoqol shoirdan bu kaltabinning nomini (opaxon bunaqa do’ppi-po’ppi kiyib yuradigan arboblarni yaxshi tanimasdi) so’rab olib, «Maddoh aka, hov Maddoh aka!» deb chaqirdi va ko’rsatgich barmog’ini tepaga nuqib ishora qiddi; bu harakat ham «birinchi» ma’nosini, ham «eng yuqori» degan mazmunni ifodalardi.

Diydiyo ohangiga tushib ketib, mazmun-mohiyatni allaqachon xayolidan soqit qilgan ma’ruzachi birdan sergak tortib, lekin imo-ishoraning fahmiga bormay olazarak bo’lib qoldi.

«Eng kattamiz, eng kattamiz!» deya jonholatda ship-shidi majlisga mas’ul Oqsoqol shoir xatarning oldini olmoq bo’lib.
— Kattamiz? Kattamiz…
— Eng, eng!
— Ha-ha, albatta. Kattamiz, eng kattamiz ham-da, axir! — dedi Ajoyib domla nafasi ichiga tiqilib, yo’l qo’ygan qaltis xatosini to’g’rilarkan. — Men u kishining muborak nomlarini alohida ta’kidlab aytmoqchi edim.

«Alohida ta’kidlamoqchi emishlar! He, shoir bo’lmay o’llaring! — dedi Mafkuraxonim ichida bularni xo-tinchasiga qarg’ab. — Siyosiy chutʼyo degani yo’g’-a! Xudo bir saqladi. Iya, xudo yo’q-ku! Yo’q, yo’q, xudo yo’q!»

Ajoyib domla xayoliy hay’atini shu tariqa «eng kattamiz» bilan yakunladi. Shu tobda haqiqiy hay’atda o’tirganlar birdan «Biz-chi, biz-chi?» degandek mun-g’ayib qarashdi. Ro’yxat «eng kattamiz» bilan tugagandan keyin unga, ma’lumki, hech narsa qo’shib bo’lmasdi.
— Otashqalb shoirning ona yurtdagi hayoti va e’jodi, o’ilaymanki, bu yerdagi har bir adabiyot muhibiga ma’lumu mashhurdir. Shu bois u-haqda so’zlab qimmatli vaqtingizni band etmoqchi emasman, — dedi ko’p keraksiz gapni gapirib allaqachon hammani zeriktirgan, ayniqsa, esli-ziyrak odamlarning ensasini qotirib bo’lgan ma’ruzachi. — Ammo, shoirimizning u yoqdagi, ya’ni sovuq va rutubat o’lkalardagi azobu mashaqqatlarga boy, shu bilan birga sermazmun hayoti, aminmanki, ko’pchilikka ayon emas. Ruxsat etsangiz, azizlar, shu xususda kamina sizlarga andak ma’lumot bersam, zero bu gaplar hali ko’pchilikka notanish yangiliklardir. Xabaringiz bor, bundan bir-bir yarim oy muqaddam ajoyib singlimiz Jiyanbeka boshchiligida bir guruh shoir va adabiyotshunoslarimiz o’shal olis o’lkalarga safar qilib qaytdilar. Ular orasida mafkura bo’limining Mas’ul xodimi hamda Zahmatkash adabiyotshunosimiz va boshqalar bor edi, — deya notiq majburiy nomlarni aytdi-yu, xushlamaganlarini tilga olmay ketdi. — O’shalardan eshitganimni sizlarga so’ylab bersam…

Pastdan «Borganlar gapirsin, borganlarning o’zidan eshitaylik!» degan talablar chiqdi. Ajoyib domla xuddi qulog’i tom bitgandek beparvo, so’zini davom ettirdi — bunday luqmalarga parvo qilib yashaganida u allaqachon o’lib ketgan bo’lardi.

U eshitgan bir og’iz gapiga, odaticha, o’zidan o’n og’iz qo’shib-chatib, ko’pirtirib, Otashqalbning u yoqdagi hayotini odam beixtiyor havas qiladigan shirin bir afsonaga aylantirib, tinglovchilarni allalagudek rom aylab, mahorat bilan so’zlarkan, Oqsoqol daf’atan o’kinib ketdi. O’ylab ko’rsa, nomiga mudom har xil sifatlar tirkab aytilgan-u, hech qachon oddiygina, lekin mohiYatini ifoda etib «shoir» deb atalmagan ekan. Qachon qaramang — «zamon kuychisi», «davr jarchisi», «zafarlar bulbuli», «serzavq shoir», «rahbar shoir», «atoqli shoir», «otaxon shoir», «shoiri zamon», mana, bugun esa — «oqsoqol shoir». Shu tobda u hech bir sifat-pifatsiz, oddiygana «shoir» atalmoqni, aniq-roq aytganda, xor-zorlikda o’lib ketgan, ammo shoir degan chinakam nomi qolgan Otashqalbning o’rnida bo’lmoqni shu qadar istardiki!.. Mayli, «xalq dushmani» atalib sovuq o’lkalarga quvilsin edi, mayli, azob-uqubatlarga uchrab o’sha yoqda yosh o’lib ketsin edi, mayli. Nihoyat, bir kuni kelib mana bunday oqlanardi, nomi shon-sharafga burkanardi! Axir, umr bo’yi titrab-qaqshab, yolg’onlarkqurshovida umrguzaronlik qilgandan ko’ra…

Ammo bu o’tkinchi, muvaqqat bir holat edi, xolos.

Ajoyib domlaning zavq-shavqqa to’lib hikoya qilishicha, Otashqalb olis o’lkalarda surgunda yurarkan, bir daqiqa bo’lsin ijodini to’xtatmagan. Kechayu qunduz o’tirib yozgani yozgan ekan. (Surgun emas, ijodiy ta’til bo’l-a!) Bir qancha she’ru dostonlar, hatto «Mahbus» degan nazmiy roman ham yaratgan. Lekin, afsuski, bularning birortasi saqlanib qolmagan, chunki shoir yozib tugatar-tugatmas, nazoratchi ma’murlar uni shartta tortib olib, o’sha zahoti yoqib tashlashar ekan.

Qo’lyozma yoqishdan charchagan ma’murlar, nihoyat, shoirning ikki qo’lini bir-biriga bog’lab-chandib qo’yadigan bo’lishibdi. Nochor qolgan shoir alamiga chidolmay oyoq barmoqlari bilan yozishni o’rganibdi. Shunda zolim ma’murlar so’nggi chora sifatida uning qo’l-oyog’ini kesib tashlashibdi. Qo’l-oyoqsiz mo’ndi shoir endi tunu kun she’r to’qib, uni baland ovozda hayqirib qiroat qilar ekan. Bezor bo’lgan ma’murlar, axiy-ri, uning tilini kesib qutulishibdi.

Ana shunday aftoda ko’yga solingan, ammo she’r muhabbatidan voz kechmagan matonatli shoirni surgun muddati tugagach olis yurtdagi temiryo’l vokzalida gadoy qiyofasida, oldida eski qalpoq, nogironlik aravachasida tilanib o’tirganini ko’rganlar bor — hayotining so’nggi yillarida u alam-azoblarga bardosh berolmay akldan ozgan ekan.

Bu gaplarni Ajoyib domla xuddi borib o’z ko’zi bilan ko’rgandek komil ishonch bilan hikoya qildi.

— Ana sizga insoniy matonatu nazmga muhabbat! — deya afsonasiga yakun yasadi nihoyat. — Demokratiya va oshkoralik zamoni kelib, hozir u yerda — shoirning so’nggi kunlari kechgan ul tabarruk manzillarda unga kattakon haykal o’rnatilgan, mana, boya aytgan do’stlarimiz ko’rib kelishdi, — dedi notiq fikrini tasdiqlatmoq uchun ularni ko’makka chorlab. Biroq pastda noroziroq bir shovqin ko’tarilayotganini sezib, ma’ruzasini apil-tapil, hamon o’sha baland pardacharda tugallamoqqa erishdi: — Bu yanglig’ jasoratu matonatga to’lug’ nazmiy e’jodga abadul-abad ofarin va tasannolar bo’lgay!

Domla minbardan qaytib joyini egallar-egalla-mas, izidan qog’oz keldi. «Hurmatli Oqsoqol! Ajoyib domlamiz ma’ruzasidagi ba’zi bir chalkashliklarni bartaraf etish uchun menga so’z berishingizni so’rayman. Yosh shoir».

Oqsoqol maktubni yonidagi Mafkuraxonimga ko’rsa-tib, bir nimalar deb shivirladi. Maktubga naridan-beri ko’z tashlagan Mafkuraxonim sahnaning yon tomonida sergak turgan mulozimni ko’rsatgich barmogi bilan imlab chaqirdi va unga tegishlicha ko’rsatma berdi. Hayal o’tmay oldingi qatorlarda g’imirlash sezilib, Ta’qibkorning shogirdlari — sarbozvachchalar Yosh shoirni allaqayoqqa boshlab ketishdi.

Rostdir, yolg’ondir, Ajoyib domlaning boyagi afsonasi ko’plarni ta’sirlantirib qo’ygan edi.

Boya biz anjuman tafsilotlariga chalg’ib tomosha tolorining ikkinchi oshyonida yolg’iz qoldirgan sirli muxlis tevaragida g’alati jonlanish yuz bergan edi. Yon-verida o’tirganlar unga tikilib-tikilib qarashar, o’zaro imlashib, shivir-shivir qilishar edi. Ularning nazarida Ajoyib domla xuddi mana shu zot haqida so’zlamoqda edi. Hali muruvvat ko’rsatib nogironni o’rindiqqa o’tqazib qo’ygan yigit bilan qiz hozir uni chinakam himoyaga olgan, xuddi eski tanishlaridek atrofida parvona edi: ha, bu odam — o’sha, bu odam bizga qarashli!

Darvoqe, bu g’aroyib zot kim va qayoqdan, qanday kelib qoldi bu oliysha’n anjumanga?

Avvalo shuni aytish kerakki, fojialarga to’la bu chigal qismat to’g’risida batafsil ma’lumot bermoqning iloji yo’q. Unda inson zoti chidash berolmaydigan azob-uqubatlar, g’ayritabiiy voqea-hodisa va holatlar igu qadar ko’pki, aql bovar qilmog’i qiyin. Qolaversa, bul mubtaloning o’zidan gap olmog’ingiz dargumon: til-zabon yo’q, ong-shuur xiralashgan, es-hush kirarli-chiqarli darajada.

U olis yurtda taqdir zarbalariga uchrab borib qolgan bu kabi mayib-majruh, g’aribu g’uraboning hisobi yo’q. Ularning kimligini, tagi-zotini hech kim surishtirmaydi — baribir emasmi? Buni aksari ularning o’zi ham unutib yuborgan — baribir emasmi? Ular shu befayz, bequt go’shalarda umrguzaronlik qilib, qazoi muqarrarlarini kutmoqqa mahkum. Har kim bilganicha, aniqrog’i, peshonasiga bitilganiyu qurbi yetganicha tirikchilik qiladi. Allaqachon odam hisobidan chiqarilgan bu sobiq mahbuslarda haq-huquq u yoqda tursin, nomiga bir varaq hujjat ham yo’q. Bo’lganida nima, birov ishonarmidi? Ishonganida nima, unga qaytadan qo’l-oyoq, til-zabon bino qila olarmidi? «Osmon yiroq, yer qattiq» deganlari shular haqida aytilmaganmikan?

Qahramonimiz — ana shunday baxtiqarolardan biri. U ikki haftacha vagonma-vagon «yurib», kecha poezddan tushdi. Tushdiyu o’ziga o’xshash qavmlariga yo’liqib, ularning yordamida vokzal yaqinidagi tashlandiq bir kulbaga joylashdi. O’sha, o’zi ko’nikkan hayotni esga soladigan ayrim manzaralar bu yerda ham bor ekan. Kecha o’zicha shahar «aylandi», ammo ilvirab uvadasi chiqqan ilma-teshik xotirasida biron bir narsani tiklamog’i dushvor bo’ddi. Kattakon bir xiyobon tegrasidagi ko’hna imoratlar tanishdek ko’rindi-yu, so’ng bunday uyqash binolar o’zi bo’lgan o’zga shaharlarda ham bordek tuyuldi. Boshqa joyga kelib qolmadimmi, degan xavotir qiynagani qiynagan edi.

Bugun ertalab sudralib shahar «kezar» ekan, bemador shuuriga g’ira-shira tanish bir maydonda ko’p basavlat odam to’dalanib turganini ko’rdi. Ular ustiga bo’zchoyshab tortilgan baland bir nimani qurshab olishgan edi. Ana, hay’atda o’tirganlarning ko’pchiligi bor edi o’sha marosimda. Majlis qilib, galma-galdan chiqib so’zlangach, haligi bo’z bir yulqib ochildi. Maydonni gulduros qarsak tutdi. Mato tagidan namoyon bo’lgan manzara chindan ham olqishu chapaklarga munosib edi. Baland taglikda qomatini kerib mag’rur qotgan navqiron yigit o’yiq chap ko’kragidan sug’urilgan (bir uchi hali tanada) allanimani alam va iztirob bilan mardonasiga boshi uzra olg’a cho’zib turibdi. Kaftdagi «allanima» mash’ala yanglig’ yog’du taratadi. Yurak, Otashqalb shoirning yonib turgan yuragi!

Marosim qatnashchilari yana talay zamon kimo’zar qilib so’zlagach, nihoyat, tarqaldilar. Gal yo’lovchilarga keldi. Ular ham dastlab mahliyo bo’lib, so’ngra turli-tuman mulohazalar aytib, o’tdilar-ketdilar.

Birgina Musofir muxlis qoldi maydonda. U to mana bu anjuman boshlanajak fursatgacha o’sha yerda bo’ldi. Ketmadi. Shaharda bugun ochilgan manzaraga tikilib o’tiraverdi. Kechga qadar. Yuzma-yuz! Otashqatb shoir va Musofir muxlis!

Bu orada anjumanda yana bir kishiga so’z berildi. Aytishicha, Samarqandda internat maktabda Otashqalb bilan birga o’qib katta bo’lgan bu odam hozir mamlakat miqyosidagi shaxsiy nafaqada (qonuniy), o’zi ham basavlat, qanaqadir fan arbobi ekan.

Arbobning so’zi hech kimning qulog’iga kirmadi. Boyagi Ajoyib domlaning ko’pirishlari ham baharnav maroqda ekan. Fan arbobi gapni juda olisdan, qariyb Odam Atoning yaratilishidan boshladi, desa bo’ladi. So’ngra o’ziga o’tgunicha ham xiyla zamon ketdi. Majlis raisi Oqsoqol shoir betoqat bo’lib bir necha bor mikrofonni tiqillatib ko’rdi — befoyda. O’zi keksa bo’lsa-da, bunday ulkan yig’inlarda ezma-churik mo’ysafidlarga so’z bermoq xatarli ekanini u ko’p yillik raislik tajribasidan yaxshi bilardi. Nachora, so’zga chiquvchilar ro’yxatini o’zingiz tuzmaganingizdan keyin shu-da, Darvoqe, ro’yxatni o’zingiz tuzasiz-u, tasdiqlash uchun «yuqori»ga beriladi. Ro’yxat u yoqdan butunlay o’zgarib, oyog’i osmondan bo’lib qaytadi. G’iring deb ko’ring-chi, javobi temirdek og’ir, qat’iy: «Muhokamaga o’rin yo’q, shaxsan O’zlari ko’rib berganlar!» Mana, shu laqqi chol ham ro’yxatga «yuqori»ning ko’rsatmasi bilan tirkalgan; u yerdagi kimningdir qarindoshi ekan. Demak, buyam anovi afsonabozlikka sherik — o’zimizdan. Holbuki, Oqsoqol shoir aniq biladi: «Birga o’qiganman, birga yurganman, birga turganman!» deya kekirdagini cho’zib lof urayotgan bunaqa «safdosh»larni, Otashqalb agar tirilib kelsa, hargiz tanimagan bo’lardi. Chunki u talabalik davrida ham, xudo shohid, uncha-muncha odamni nazar-pisand qilmas, uncha-munchasi bilan do’stlashmas ham — o’ta mag’rur, hatto takabbur edi.

Hozir Fan arbobi aytayotgan gaplarni shu yerda o’tirgan hamma bilar, maktab darsliklaridan barchaga ma’lum, chiqib bularni doston qilmoq uchun Otashqalbni ko’rish ham, saksonga kirish ham shart emas edi. «Juda yaxshi bola edi, hamma fanlardan a’lo baholarga o’qir edi, barcha to’garaklaraa faol qatnashar, muallimlarning aytganini bekamu ko’st bajarar, o’ta intizomli, do’stlariga mehribon, chinakam o’rtoq edi».

Sho’rlik Otashqalb! Bu ahvolda qanday qilib she’r yozgan ekansan? Jonsiz bir jasad emishsan-u, otashqalb nomini qanday olding? Bu qadar royish, bu qadar risolaband inson ekansan, nega seni xalq dushmani deb qamadilar, rutubatli o’lkalarga surgun qildilar? Bundan ko’ra, yerga ursa osmonga sapchiydigan tinmagur, sho’x-shalayim tartibbuzar, olov-otash bo’lganing g’animat emasmi edi?!

Tiriklar beomon, tiriklar beshafqat, o’liklarga qiyin, o’liklar o’zini himoya qilolmaydi, ular nochor, qabrlaridan turib yoqangizga chang sololmaydi — hechqursa, shuni inobatga olib insof qilsak bo’lmasmi?!

O’lganga qiyin. Zamona zayliga qarab, duch kelgani nomingizni ko’kka ko’tarib puflamog’i, shishirmog’i ham mumkin, boshqa bir tovlamachisi chiqib, uni urib yerga kiritib yubormog’i ham hech gap emas. Har ikkala holatda ham bundan manfaatdor odamlar bo’ladi, ular aslida o’zlarining mavqelari, maqsadlarini himoya qilgan, shuning uchun kuyingan bo’lib chiqadi, o’lganning nomi esa — bir niqob, bir bahona.

O’lgan odamga qiyin, tiriklar beomon, beshafqat.

Hay’atga biryo’la ikkita talabnoma keldi. Biri — Otashqalb bilan internatda birga o’sib, pedtexnikumda ham birga o’qigan, keyinchalik umr bo’yi temir yo’l ishchisi bo’lgan allaqanday odamdan edi. «Shoir haqida ikki og’izgina xotiram bor, shuni so’zlab bersam», deya izn so’ragan edi.

Ikkinchi qog’oz yana Yosh shoirdan bo’lib, bu gal u so’z berilishini qattiq turib, po’pisa ohangida talab qilgan edi.

Oqsoqol uzatgan bu qog’ozlarni ko’zdan kechirgan Mafkuraxonim Yosh shoirning talabnomasini chetga surib, «Podumaeshʼ, ugrojaet yeshyo!» deya, keyingisiga ruxsat berdi: «Unisi gapirsin, mayli, ishchi ekan».

Oqsoqol oldingi qatorlardan birida joyiga o’tirolmay sapchiyotgan yosh hamkasbiga ko’zi tushib, nima deyarini bilolmay qoldi. Majlis raisining unga qilgan imo-ishorasini ikki xil ma’noda tushunish mumkin edi: o’tirib tur, o’tirib tur, keyin so’z beraman yoki — ko’rib turibsan, ixtiyor menda emas, menda bo’lganida…

Ixtiyor Oqsoqolning o’zida bo’lganida ham, kimga so’z bersa berar, kelib-kelib shuni aslo minbarga yo’latmas edi. Otashqalbga otdosh bu tirmizak o’lgudek iste’dodli, ayni choqsa o’lgudek beadab, tarbiyasiz, xudo urgan shakkok sifatida nom qozongan edi. U so’z olgan, u so’zlagan majlis, bilingki, albatta katta mojaroga aylanib ketadi. Uni «Otashqalbning o’zginasi, Otashqalbning aynan takrori» deb bejiz aytmaydi-lar. Harqalay, baxti bor ekan, boshqa zamonda dunyoga keldi, bo’lmasa-ku…

Oqsoqolning ko’ngli g’ash tortdi. Ertaga o’zining to’yida ham mana shunaqa nobakorlar to’planib bir g’alva boshlamasa!..

Ehtimol, umri bino bo’lib bunday oliymaqom anjumanda chiqib so’zlamoq u yoqda tursin, qatnashib ham ko’rmagan Temiryo’lchi ikki og’iz gapi bilanoq hammani jalb etdi. U so’zini bu koshonaga qanday qiynalib kirganidan boshladi. Kecha televizor orqali mazkur anjuman haqida eshitibdiyu butun kampirini yetaklab jo’nabdi. Lekin, bu yerga kelib, axir, men Otashqalb bilan birga o’qiganman, deb harchand tavallo qilmasin, hech kim ishonmabdi. Ayniqsa, eshik tagidagi o’sma-surmali nazoratchi xotin qattiq turib olibdi. Axiyri, kimdir bir yosh yigit — baraka topsin, o’ziyam Otashqalbga rosa o’xshab ketarkan, iloyim umri, taqdiri o’xshamasin — o’sha kafillikka olib o’tkazibdi bu yoqqa. Bo’lmasa, kampirining oddida rosa xijolat chekarkan.
— Mendan oldin bu yerda bir akaxonimiz gapirdi, Otashqalb bilan internatda billa o’qiganman, yashaganman, dedi. Men ham shoir bilan besh-olti yil billa bo’lganman, lekin bu akamizni sira ko’rmagan ekanman, qarang, — dedi Temiryo’lchi beozorgina qilib. — Mana, yuqorida o’tirgan shoirimizni ko’rib turardik uncha-muncha. Ana bu kishini sipo, batartib edi, desa bo’ladi.

Sobiq maktabdoshini tanib-tanimay, noqulayroq biror gapni qo’zg’ab qolishidan yuragi taka-puka bo’lib o’tirgan Oqsoqol shoir, nihoyat, yengil tortdi: shunisiga ham shukr!
— Men internatda krugliy, e, g’irt yetim edim. Otamiz ham, onamiz ham vabodan o’lib ketgan ekan, bir tog’amiz bizni — besh-olti yashar inimiz bilan meni ana shu sag’irlar uyiga keltirib topshirgan, o’sha yerda o’sdik. Inimiz, umri kalta ekan, yil o’tar-o’tmas ichburug’ tegib, bir kechada o’ldi-qoldi. O’zimiz internatu texnikumlarda o’qib katta bo’ldik, qirq olti yil temir yo’lda xizmat qilib, mana, hozir pensiyadamiz.Shoirning otasiyam, onasiyam tirik edi. Lekin ota boshqa xotin olib, ona boshqa er qilib ketgan, bayram-payramda bolalarini ko’rgani kelishar edi. Ular kelganda shoir qayoqqadir qochib ketar, uni hech topib bo’lmas, ota-onasi keltirgan sovg’a-salomni ko’pincha men olib qolar edim. Men mana shu yerda to’g’risini aytsam xafa bo’lmaysizlarmi? Otashqalb» undoq edi, bundoq edi, degan gapni ko’p eshitganman-da. Boyagi akaxonimiz ham gapirdilar-u, menimcha, u kishi boshqa shoirni gapirdilar-ov. Men bilan o’qigan shoir butunlay uning teskarisi edi. Sho’x, tinib-tinchimas, o’t-olov, o’z nomi bilan Otashqalb! Ammo oddiygina to’polonchi bola emas edi-da u, boshqacha edi, boshqacha! Men sizlarga aytsam, u ota-onasini uncha ko’rgisi kelmasdi. Ular keltirgan narsalarga ham qaramas, ular ketgach, o’tirib olib xun-xun yig’lardi. Alomat bola edi. Fahmimcha, ana shunday fe’llari uni shoir qilgan. Lekin u vaqtlarda biz undan shoir chiqishiniyu mana bunday katta tantanalar bo’lishini bilmasdik. Ha, u chindan ham boshqacha bola edi. Bir gal deng, meni ari chaqib oldi, mana bunday mittigina ari. Kelib-kelib ko’zimdan chaqqanini ayting! Birpasda yuz-ko’zim shishib ketdi, dod solib yig’layapman. Otashqalb shunda qo’lidan kelgan mehribonchiligini ayamadi: lovillayotgan joyga tuz bosib turdi, dastro’molchasini muzdek suvga botirib malham qilgan bo’ldi, kuh-kuhlab ko’rdi — bo’lmadi, keyin yonimga o’tirib billalashib yig’lay boshladi. Bu bilan ham ko’ngli to’lmadi shekilli, bilasizlarmi, nima ish qildi? Borib devordagi arining inini kavlab, bittami-ikkitasini tutib o’zini chaqtirdi. Ana bunisiga nima deysizlar? Kim qiladi bunaqa ishni? Biz o’zi yurtdosh edik. Ikkalamiz ham Samarqand taraflardan…

Shunday katta, tantanali anjumanda hech kim tanimaydigan allaqanday kishi o’zini ishchiman deya tanishtirib, so’zga chiqib, allaqanday arini gapirib o’tirsa!.. Ensasi qotgan Mafkuraxonim «ayting, bas qilsin» degan ma’noda Oqsoqolni turtib qo’ydi. Oqsoqol mikrofonni tiqillatib ogohlantirmoqchi edi, jamoat guvillab «Eshitaylik, eshitaylik!» deya ovoz berdi.
— Tag’in bir qiziq voqea esimda, — dedi Temiryo’lchi bir zumlik sarosimadan so’ng dadillanib. — Bu vaqgda endi pedtexnikumda o’qiymiz — internat maktabni yaxshi bitirib chiqqanlarning ko’pchiligi shunga o’tgan edi. Bir kuni shoirning she’rlari kitob bo’lib chiqdi deng, kitob! Ko’rib hech birimiz ko’zimizga ishonmaymiz. Xuddi yolg’ondakam matohday u yoq-bu yog’ini ag’darib qaraymiz: biror ishkali, sir-piri yo’klshkan buning? Rasmona kitob ekan, rasmona bo’lmasa, egasi shuning qalam haqiga hammamizni restoranga eltib yayratib mehmon qilarmidi? Qadimgi «Sharq» restoranining o’rnida «Natsionalʼ» degani bo’lardi. U kezlarda eng zo’r restoran shu edi. Shoir hammamizni boshlab bordi. U yerda besh-o’n odam yeb-ichib o’tirgan ekan, bugun sizlar ham mening mehmonim, dedi. Zalning xo’jayinini chaqirib, qarorini aytdi: restoranni ichkaridan zanjirlaysan, u bizning ixtiyorimizda, barcha xarajat bizning hisobimizdan! Bazmu ziyofat boshlandi. Hamma yegan, ichgan, sarxush. Bir mahal qo’shni davrada qiz talashibmi, janjal boshlandi. Shoirning o’zi davraboshi, ko’pni yedirib-ichirib o’tirgan «to’y egasi» sifatida mojaroni tinchitmoqchi bo’lgan edi, anovi badmastlardan birovi unga tashlanib qolibdi. Emishki, yonidagi ma’shuqasi shoirimizga termilib o’tirganmish, sababi — shoir unga qarab ko’z qisib qo’yganmish-da. Shoir uncha-munchasidan tap tortmas, janjalga o’chroq edi — to’g’risini aytaylik-da — haligi badmastning jag’iga solib yubormadimi!

Boshlandi to’polon, boshlandi ur-yiqit. Ular ko’paylashib shoirga hamla qilayotib — biz hali janjalga aralashmagan edik — shoir bir kursini dast ko’tarib uloqtirgan edi, kursi borib to’kilibgina turgan pastak qandilga urildi. Qandil chil-chil bo’ldi. Qiy-chuv, restoran xizmatchilari aralashgan, baqirgan-chaqirgan. Hayal o’tmay milisa yetib keldi. Hammamizni, anovilarni ham eltib qamadi. Shunday qilib, bir kecha milisaxonada yotib chiqqanmiz. U yerdan bizni qutqargan ham shoirning o’zi bo’ldi. Kimningdir nomini qo’shdimi, qolgan-qutgan aqchasini berdimi, ishqilib, ertasi barimizni garovga olib chiqdi. Ketgan jami chiqimu jarimani bir o’zi to’ladi. Kitob haqidan bir tiyini ham o’ziga qolmagan bo’lsa kerak. Ana shunday mard, tanti edi shoirimiz! Bugun bunday gaplar kimgadir yoqmasligi ham mumkin. Ammo men o’zim ko’rgan-bilgan narsalarni aytyapman. Xullas, qiziq voqealar ko’p bo’lgan, bari esimda turibdi, kelinglar, hozir vaqtlaringni olib o’tirmayin. Axir, odam ana shunday sho’x bo’lmasa, chaqnab turmasa, undan shoir chiqadimi?! Mana, o’zimizdan qiyos: jimgina, yurardik, shoirga o’xshaganlarga ergashib. Shoir bo’lmadik-ku! Lekin o’sha vaqtlarda men uni shoir bo’ladi, deb sira o’ylamagan edim. Bu tantanayu bu izzat-hurmatni qarang! Dunyo qiziq ekan-da, bari tushga o’xshaydi. Odam ishongisi kelmaydi. Kechagina billa unib-o’sgan do’sting, jo’rang bugun kelib shunday katta shoir bo’lib, dong taratib tursa! Qaniydi, bu kunlarni uning o’zi ham ko’rsa edi! Iloyo, ruhing shod, yotgan joying obod bo’lsin, Ollohu akbar! — shunday deb Temiryo’lchi minbarda turiboq yuziga fotiha tortdi. Beixtiyor junbushga kelgan jamoat ham «Omin!» deya uning duosiga jo’r bo’ldi. Hay’atdagilar-gina nima qilarini bilmay serrayib qolishdi. Mafkuraxonim benihoya darg’azab edi: masjidga aylantirib yubordi-ku bu yerni! Kim edi o’zi bu odam? Buzg’unchi g’alamismi? Gapirgan gaplarini: restoran, ichkilik, janjal, milisa, pul, pora! Ishqilib, bu «ChP» Eng kattamizning quloqlariga yetmasa edi! Anovi yalangoyoq isqirtni kim minbarga chiqardi o’zi? Oqsoqol shoirmi?.. Darvoqe, m-da, da, da!

Mafkuraxonim yo’l qo’yilgan jiddiy xatoni tuza-tish maqsadida Temiryo’lchiga zarba bermoqqa chog’lanayotgan edi, Oqsoqol undan beruxsat, sarosimada so’z navbatini Otashqalbning jiyaniga berdi: u oldingi qatorda shahd bilan o’rnidan turayotgan Yosh shoirni ko’rib qolgan edi.

Jiyanbeka hay’at stolini atay oldidan aylanib o’tib, eshila-to’lg’ona minbarga yaqinlashdi. Tamanno bilan pastga nazar tashlab, bir lahza sukut saqladi. Shoirning jiyaniga xos shoirona sukut.

Jiyanbeka mana shu oliymaqom anjumandagi oliy-sha’n minbarda turib go’yo yaltirab yotgan sip-silliq yo’lka bo’ylab yaxmalak otdi: u yoqdan-bu yoqqa, bu yoqdan-u yoqqa. «Biza Sibirga borib keldivuza: man, Zaxmatkash domla, Mas’ul okamiza va Yosh shoir. Amakimlani qabrligini ko’rib keldivuza: ja obod atrofi panjara minan o’ralgan. Byustlariyam bor. Utta amakimlani ja yaxshi ko’risharkan, maktabga nomligini berishib-di. Bitta xotin bor ekan, eriyam bor, o’sha amakimla-ni… amakimlani… bilar ekan, gapirib berdi. Umuman, ja zo’r bo’ldi. Buning uchun Mafkuraxon opavuza-ga, Oqsoqol domlaga ko’pdan-ko’p rahmat. Bizaga sharoit yaratib berishdi. Amakimla ja zo’r shoir bo’lganla, ja ko’p she’rlar yozganla-de. Biza, butun oilavuza ulani doimo eslab, quvonib yuravuza. Sho’rlik amakim! Mana shundoq kunlarni ko’rmay ketdila-ya!..» Jiyanbeka daf’atan hiqillab yubordi. Yig’lagani-ku mayli, jiyan, jigar bo’lgandan keyin eslab yig’laydi-da, lekin ko’z-qoshining bo’yog’i chiqib yuziga chaplashgani chatoq bo’ldi. Qurg’ur ro’molchasiyam stoddagi so’mkachasida qolibdi, aksiga!

— Amakisini ko’rganmi o’zi? — dedi Zahmatkash domlaning yonidagi birov. Tars yorilay deb o’tirgan odamga shu kifoya qildi:
— E, qayoqda! Kechagi go’dak-ku bu, ona suti og’zidan ketmagan. Amakisi qamalganda tug’ilganlar hozir oltmishga qarab boryapti, bu o’ggizning nari-berisida-ku. Amaki-jiyanliklari ham omonatgina. Otashqalbning onasi uni internatga topshirib, boshqa er qilib ketadi. Bu qizning otasi o’sha erdan. Begonalashib ketishgan. Shoirning nomiyam ta’qibda yurgan yillari ukaxoni «Mening unaqa akam yo’q» deb yozib bergan, deyishadi, Ehtimol, noiloj qolib shunday qilgandir, u kezlarda bundan boshqa chorasi ham yo’q edi. Ayniqsa, o’saman degan odamga. Bu qizning otasi viloyat ijroqo’miga rais bo’lgan. Uch yilmi-to’rt yil bo’ldi olamdan o’tganiga. Qiz esa o’zi ko’rmagan-bilmagan shoir amakini qattiq tutgan.
— Shunisigayam rahmat demaysizmi, birodar, shu kunda jon-jigarlar bir-birining ko’ziga cho’p suqib yuribdi-ku!
— Rahmat, — dedi Zahmatkash domla. U «rahmat» dedi-yu, «la’nat» ma’nosida aytdi.

Jiyanbeka uni o’sha safarda joniga to’yg’izgan edi. Bordilar, keldilar — Zahmatkash domlaning tish-og’rig’i qolmadi. Safar namgarchilikka to’g’ri kelib, milklari gazak olgan ekan. Shundanmi yoki bu qizning ortiqcha qarindoshlik da’vosi ensasini qotirdimi, ishqilib, uning gapirgan gapiyu qilgan qilig’i — bari g’ashini keltirdi. Eng xunugi — Jiyanbekaning bu qadar o’zini urib yurishlari amakisi uchungina emasligi ayon bo’lgan edi. Ta’qib-qatag’onga uchrab yomonotlig’ bo’lib ketgan amakining nomini tiklash bahona — u bir niqob, u bir mashg’ulot, ermak — sirtdan mehribon, fidokor jiyan bo’lib ko’rinuvchi bu makkora, kishi-bilmas, o’zining ba’zi ishlarini ham tiklamoqda edi-ki, es-hushli odam bu holni bir qarashdayoq payqardi. Shuni sezib qolgan Yesh shoirning o’shandagi tutaqishlari! Bu xonim aslo parvo qilgani yo’q, Mas’ul xodim bilan araq ichib, og’iz-burun o’pishib yuraverdi. O’g’ri o’g’rini qorong’ida topdi bamisoli. Mas’ul xodim ham mas’ul idorasida mae’uliyatli qog’ozlarni titkilab o’tiraverib zerikkan ekan, bu xonimga elakishib, rosa biti to’kildi. Allaqachonlar xokiturob bo’lib ketgan «dushman» shoirning nima qizig’i bor unga, bilqillagan jiyani turganda! Amaki, uning xotirasi, turli muhim sanadlar, hujjatlar bir chetda qolib, Jiyanbeka bu yerda asosan yeb-ichish, kimlar bilandir oldi-berdi qilish bilan mashg’ul bo’ldi. Mana, endi min-barga chiqib olib gapirayotgan gaplarini qarang! Tavba, mushtdek joniga bu qadar makr-riyoni, bu tovuslik hunarini qanday jo qildi ekan-a? Basharti, Otashqalb bir damga tirilib kelsa — umrini uning hayoti va ijodi tadqiqiga bag’ishlagan odam biladi-da, axir — shunday jiyani borligani ko’rib, nomusdan qaytib o’lgan bo’lardi.

Jiyanbeka chaplashgan qosh-ko’zini kafti bilan artib, amakijonining xotirasiga bag’ishlangan she’riy mashqini o’qib berdi. Hozir she’rning saviyasi haqida bahs yuritmoqning mavridi emas, ammo shuni ta’kidlamoq kerakki, nafosatu zarofatdan yiroq bu xom-xatala satrlarnimi yoki uning o’zi she’riyat bo’lgan muallifinimi ma’qul ko’rganlar ham topilardi. Jiyanbekaning istig’noli qiliqlariyu tovush tovlanishlarini maroq bilan, yo’q, g’ayrioddiy bir haris-lik bilan kuzatib-eshitib o’tirgan Mafkuraxonim, u minbardan tushar-tushmas, yon tarafda sergak turgan mulozimini chaqirib, bu qizginaning manzil-manoziliniyu nomai a’molini aniqlashni, shuningdek, anjumandan keyin o’ziga ro’para qilishni topshirdi.

Mafkuraxonim so’ngga yillarda mansab-martaba bilan bog’liq tashvishlarga ko’milib ketib, boz ustiga anovi o’lgur Tepakaldan uzoqlashibmi, huzur-halovatli, qaynoq ehtiroslar qo’zg’aydigan ichki hayotdan xiyla sovigandek edi. Biroq o’zida boshqa bir notanish maylni seza boshladi keyingi paytlarda: yosh-yosh, ko’rkam-kelishgan yigitlarni, kizlarni ko’rsa, ko’ngli allanechuk bo’lib ketadi. Buni vido aytib ketayotgan yoshlikning so’nggi zamzamalari deb sharhlasa ham-ku bo’ladi, albatta. Ammo xushro’y-xushbichim qiz-juvonlarga talpinishi odamni bir oz o’ylantiradi. Shu rag’bat sababmikan, Ozod Sharq ayolining rutbasini ko’ta-rish bahona, ko’p xotinni turli-tuman lavozimlarga «ekib tashladi». Jiyanbekani surishtirib qolgani ham bejiz emas: madaniyat vazirligida bitta muovinlik o’rni bo’sh, o’zi she’r-pe’r yozar ekan, qo’shiq aytib o’yinga ham tushsa kerak, eng muhimi — qaddi-qomati joyida!

Ko’ngli bir baloni sezdimi, o’lgur Jiyanbeka ham minbarni tark etib hay’at stoli bo’ylab borarkan, Mafkuraxonimga qarab qo’lini ko’ksiga qo’ygancha «biz tayyormiz» degandek shiringina tabassum qilib o’tdi. Bo’ldi, bas, muovinlik o’rni to’ldi, band etildi!

Bu juvon huv sovuq o’lkalarga borganida, mana, hozir Musofir muxlis sifatida o’tirgan, u yoqda mayib-mubtalo bo’lib yurgan zotning ham diqqatini tortgan. U bir lahza turgan joyida turmas, hammaga ish buyurar, yo’l-yo’riq ko’rsatar edi. Mehmonu mezbon shuning girdida girgitton. Ular avval qishloq maktabiga borib majlis qilishgan ekan, so’ngra bu yerga — o’rmon chetidagi, o’sha zamonlar siyosiy mahbuslar qarorgohi bo’lgan qabristonta kelib, qandaydir qabrni ziyorat etishdi, galma-gal so’z aytishdi: mehmonlar qo’yib — mezbonlar, mezbonlar qo’yib — mehmonlar. Marosimni milisalar to’dasi qo’riqlab turardi, Mayib-mubtalo harchand urinib ko’rdi, uni o’tgani qo’yishmadi. Bu xabarni dastlab topib kelgan, bir kulbada istiqomat qiluvchi, o’zidan battar ta’viya xotin har qancha dalolatu tavallo etmasin, uniki ham ish bermadi.

«Shoirning yubileyini bahorda, tug’ilgan kunida o’tkazamiz» degan mazmunni Mayib-mubtalo huv o’sha qabr boshida xuddi mana shu juvonning gapidan ilg’agan edi: «Da, da, vesnoy. Yubiley vesnoy». Ora olis edi, uzuq-yuluq eshitdi, lekin eshitdi bu gapni. Xayriyat, shu a’zosigina omon qolgan. Xayriyat, shundan ham judo qilmoq birovning xayoliga kelmagan.

Mehmonlar — uchmi-to’rt kishi, ana, yuz-ko’zlaridan aniq-taniq ajralib turishibdi — mezbonlar qursho-vida «gazik» mashinalariga o’tirib jo’nab ketishdi.. Ularni kimdandir muhofaza etgan milisalar ham qayoqqadir g’oyib bo’lishdi. Mayib-mubtalo qorda yengil sirpanib, hozirgina marosim o’tgan qabr boshiga yetdi. Atrofi yaqinda panjara bilan o’ralgan oddiygina qabr. Faqat, ustiga uzunchoq tunuka to’ntarma o’rnatilib, tunjga bo’yalgan. Undagi rasmga ko’zi tushdiyu qotib qoldi… Yo’q, sovuqdan emas, yo’q, alamdan emas, yo’q, til-zabonsizlikdan emas, yo’q, mayibu mubtalolikdan emas, yo’-o’q! «Tvoi zemlyaki, tvoi zemlyaki!» Yonida tik turgan mayxo’r ta’viyaning javrashlari birdan bir yaroqli a’zosi — qulog’ini qomatga keltirgan, ammo uning nidosini nolalarini, tavba, tavba, tilsiz-zabonsiz maxluqqa o’xshab tushuniksiz, yurak-bag’irni ezadigan g’ayriinsoniy bir tovushlar chiqarib bo’zlashlarini, qordan, muzlikdan o’zgasini ko’rmagan qattol yerni tirnab chinqirishlarini mana shu yonida javrab turgan badbashara, yarim telba bir jonzoddan boshqa bu olamda hech kim eshitmas, eshitsa-da tushunmas, tushunsa-da ishonmas, ishongisi kelmas edi!

Javobsiz bu nidolarni qor uyumlari bag’riga yashi-rib uchirib ketmokda edi.

Mehmonlarning yo’lini yana ikki kun poyladi. Qarolarini ko’rsatishmadi. Demak, qaytib ketishgan, lekin har birining siymosi Mayib-mubtaloning zaif, xira tortgan, shu bilan birga qaysar xotirasidan mahkam joy oldi. O’shanda tasodifan qulog’iga chalingan kalimalar-chi! «Da, da, vesnoy. Yubiley vesnoy». Aynan qaysi kun ekanini esa undan yaxshiroq biladigan zot bormikan?!

Nihoyat, muzliklar o’lkasida ham havo ilidi, eruvgarchilik boshlandi. Ana, endi yo’lga chiqsa bo’ladi. Uning maqsadu qaroridan hech kimsa bexabar edi, o’zidan boshqa! Uzi esa o’zidan qo’rqar, ya’ni tanib qolish-laridan bezillar edi. Tanib qolsalar, yana qiynoqlarga soladilar, kesilmagan joylarini yana kesadilar, burdalaydilar! Tanigan odam uning bu ahvolini ko’rib… tanimaydi, tanigisi kelmaydi, tanimog’i man etilgan! Mayli, nima bo’lsa bo’ldi, bundan battari yo’qsir. Jo’namoq kerak — ilk va so’nggi safarga!

Hujradosh ta’viyasi stansiyagacha ergashib keldi: birga ketmoqchi! Mayib-mubtalo uni ura-ura haydadi. Bu olamda faqat shunga kuchi yetadi: shuni urmog’i, haydamog’i mumkin, shungagina haddi sig’adi. Lekin o’zining vagonma-vagon «yurib» ko’rgan kunlari, xo’rliklari, besabab, begunoh yegan kaltaklari!..

Musofir muxlis boya yonidagi qiz bergan taklifnomaga termilarkan, milt-milt ko’zyosh to’kardi. Taklifnomaga tushirilgan rasm xuddi mana shu qasri oliyning tagida olingan desa, ishonadigan zot topilarmikan bu dunyoda?!

Musofir ko’zyoshlari orasidan-da tanidi: ana, ana, sovuq o’lkani ziyorat qilgani borganlardan yana biri minbarga qarab ketyapti. Qay biri edi bu?

«Obbo, bostirib kelyapti-ku!»
— Qarang, qarang, — dedi Oqsoqol sarosimada Mafkuraxonimni turtib, shu barobari undan madad va najot kutib.
— Kim bu? — deb so’radi Mafkuraxonim chimirilib, tashabbusni qo’lga olish-olmasligini bilmay.
— Bu… yomon! Yomon bu! Balo urdi endi.
— Hov yigit, yo’l bo’lsin? — dedi Mafkuraxonim batamom tashabbusni egallamoqqa majbur bo’lib.— Kim chaqirdi sizni bu yoqqa?
— So’zlamoqchiman!

— So’zlang, marhamat. Lekin hamma ishning tartib-qoidasi bo’ladi. Avval ro’yxatga yozilish kerak, — dedi Mafkuraxonim birinchi sinf muallimiga aylanib. So’ng, xuddi Yosh shoirni taniydigandek, uning ism-familiyasini biladigandek, Oqsoqolning oldidagi qog’ozga qo’l cho’zdi. — Qani, bu yerda familiyangiz bormikan, ko’raylik-chi.
— Men ikki marta so’z so’rab xat yozdim, — dedi Yosh shoir dadil turib. — Men bugun gapirmasam bo’lmaydi, menga so’z bering. Hozir demokratiya zamoni!
— To’g’ri, demokratiya zamoni, — dedi Mafkuraxo-nim ko’nglida demokratiyasiga la’natlar o’qib, lekin undan oshkora chekinmoqqa yo’l topolmadi. — Keling, masalani demokratik usulda hal qilaylik. Zal sizni qo’llasa — gapirasiz, qo’llamasa — yo’q. Kelishdikmi? Ovozga qo’yaman!
— Bo’pti, — dedi Yosh shoir tap tortmay. — Roziman.

Mafkuraxonim «boshqa» xalq bilan muomala qilib yurgan, bu xalqni bilmas ekan. Hammayoqdan ma’qullovchi xitoblar yog’ilib ketdi: «Qo’ying, gapirsin!», «Eshitaylik!», «So’z berilsi-in!»

«Yorqin iste’dod» deb nom chiqargan, Otashqalbga otdosh, o’zi ham nimasi bilandir unga o’xshashib ketadigan Yosh shoir shu tobda qaynab turar, ayni portlagudek darajada edi. Dastlab so’z so’rab hay’atga xat yuborganida ikki notanish yigit uni tashqariga olib chiqib, rosa asabini qaqshatdi. Novcharoq biri devorga tirab qayta-qayta tirg’aldi: «Xo’sh, so’z berilsa, nimani gapirasan?» «Nega men senga hisobot berishim kerak, kimsan o’zing?» Xuddi gapni eshitmagandek yana asabni burg’ilaydi: «Nima haqda so’zlamoqchisan, qani, ayt-chi?» U desa, bu deyishdi, bu desa — u. Tavba, oxiri osongina qutuldi-qo’ydi: «Hoy, musulmonlar, ishoninglar axir, men Uzoq Sharqqa borib, shoir qabrini ziyorat qilib kelganman, shuni gapirmoqchiman». «Boyadan beri o’jarlik qilmay shundoq demaysizmi, og’ayni!» dedi «musulmon»lardan biri.
— Men agar bugun^bu yerga chiqib gapirmaganimda, o’zimni umrbod kechirmasdim! — deya shiddat bilan so’z boshladi Yosh shoir el oldida ham, o’z oldida ham Jasur shoirga aylanib. — Mana, necha o’n yillik qabohat va razolatlardan so’ng, nihoyat, Otashqalb shoirimizning pok nomi chinakamiga oqlanayotir. Bugun shoir haqida bor haqiqatni aytadigan kun! Agar bugun aytilmasa, keyin hech qachon aytilmaydi, shoir nomi yangi-yangi yolg’onu soxta afsonalarga burkanib boraveradiki, uning pok ruxi oldida bu yerdagi har birimiz gunohkor bo’lib qolamiz. Binobarin, bugun rostini aytadigan kun. Chunki, shoirni ko’rgan-bilgan odamlar, ustozlarimiz, taassufki, yildan-yil kamayib borayotir.

Xo’sh, bugun bu oliymaqom anjumanda shoir to’g’risidagi tom haqiqat aytiddimi? Boya bu yerda shoirning hayoti haqida so’zlagan Ajoyib domlamiz ma’ruzalarini, odatdagidek, jozibali qilib boshladilar: «Basharti, mo’’jiza ro’y bersayu Otashqalb shoirimiz bir damgina tirilib kelsa…» Domla! — dedi Jasur shoir shartta ortiga — hay’atga o’girilib, chuchmal ishshayib o’tirgan Ajoyib domlani ko’zi bilan qidirib toparkan. — Agar siz aytgandek bo’lsa, ya’ni shoir tirilib kelsa, bu yerda bo’lgan gaplarni, avvalambor, sizning ma’ruzangizni eshitiboq, bilingki, qaytib narigi dunyoga ketardi! Axir, hurmatli professor, siz shoirni ko’rgansiz, bilgansiz, nahotki, u haqda biror og’iz rost, jonli gap yodingizda qolmagan bo’lsa?! Qolgan, hammaginasi yodingizda, lekin eslagingiz kel-maydi, chunki ularning ustini, zamon o’zgargani sayin, o’shanga mos liboslar — totli yolg’onlar, soxta afsonalar niqobi qoplab olgan. Ana shu niqobni da-dil yirtib bor haqiqatni oshkor qilmoqqa bugun, oshkoralik zamonida ham jur’at etolmaysiz, qo’rqasiz. Negaki, u niqob o’zingizning shaxsiy hayotingizga oid ko’p sir-asrorni ham yashirib turibdi. To’g’rimi? Noto’g’ri bo’lsa, chiqib ayting, mana — minbar!

Ajoyib domla miq etmay hamon ishshayib o’tirardi: yosh bola-da, har baloni aljirayveradi; gapir, gapiraver, sening gaping — mening…

— Men bu minbarga boshqalarni ham taklif qilishim mumkin. Bugun — kamdan kam nasib etadigan zo’r imkoniyat qo’limizda. Keling, chiqib bor gapni aytib, vijdonimizni poklab olaylik. Yurak yutolmaymizmi? Ha-a, albatta, u yolg’onlar, soxtagarchiliklar to’ridan qugulib, rostini aytmoqqa yurak kerak, mardlik kerak! Hurmatli do’stlar, siz bilan biz Otashqalbga o’xshagan zotlarning qora qismatga duchor bo’lganida ko’pincha zamonni qoralaymiz. To’g’ri, zamon nobop kelgan, nosoz kelgan. Ammo, zamon — mavhum tushuncha, uning «parragu vintchalari» o’zimiz edik-ku! Axyr, to’rt-besh she’riy to’plamning muallifi bo’lgan yoshgina shoirni Stalin yoki Yejov qayoqdan biladi, to’g’rimi? Demak, Otashqalb-ni tanigan-bilganlar shu ko’yga solgan. Avvalo, she’riyatda ham, shaxsiy hayotda ham o’rin talashgan yaqin birodarlari qilgan bu qabihlikni! Ulardan ba’zilari hozir barhayot, mana shu yerda savlat to’kib o’tirishibdi. Umr-lari bundan ham uzoq bo’lsin, deymiz. Ruxsat bersalaring, aziz do’stlar, betamizlikka yo’ymasalaring, mening mana shu domlalarimizga bir-ikkita savolim bor edi. Garchi, aminmanki, bu savollarga hech qachon javob ola bilmayman. Ammo, haqiqat baridan ustun, degan gap bor, shunga ko’ra, bu savollarni bermasam, men ham xiyonat kilgan bo’laman. Qolaversa, bir kuni borib bari oshkor bo’ladi-ku! Dunyoda abadiy sir qoladigan narsaning o’zi yo’q-ku, nima dedingiz, Zahmatkash domla? Gapni o’zlaridan boshlasak, Ajoyib domla. Siz yaxshi bilgan idoraning qora hujjatgohida saqlanadigan Otashqalbning tergov ishida bir chaquvnoma bor. Unda yozilishicha, Otashqalb xalqini haddan ortiq yaxshi ko’rgan, milliy istiqlolni orzu qilgan, «ulug’ og’a»larni tikanga mengzagan. Axir, ona xachqini yaxpgi ko’rmoqning nimasi ayb? Milliy istiqlolni targ’ib qilgani ham haqiqat; xalqini sevgan qaysi farzand vatanini ozod ko’rishni xohtamaydi?! Bundan chiqadi, hammasi bor, bo’lgan gaplar, tuhmat emas, ya’ni Otashqalb aybiga ko’ra, to’g’ri qamalgan. Bugungi nuqtai nazar bilan qaraganda esa, u — chinakam milliy qahramon! «Ulug’ og’a»larning tikanga mengzalgani masalasiga kelsak, ma’lumki, bu — munozarali gap, isbotlash qiyin. Ularni gulga mengzaganda ham, zarur kelganda, baloga qolmoq hech gap emasdi. Xo’sh, ayting-chi, o’sha chaquvnomaning «rostgo’y» muallifi kim edi?

Savolga javob berishi lozim bo’lgan tomon — Ajoyib domla ishshayganicha qo’lida do’ppisini aylanti-rib o’tiraverdi: man qattan biliy!

— Otashqalb oqlanayotgan kezlar uning tergov ishida yana bir qog’oz paydo bo’ldi. Ijobiy taqriz, himoyanoma desa ham, oqlovnoma desa ham bo’ladi. Unda Otashqalb rosa ko’kka ko’tarib ta’riflanadi, «Shundoq ajoyib shoir dushmanla.rning chaquvi bilan tuhmatdan qamalib ketgan», deyiladi. Demak, u — qamalishiga asos bo’lgan ayblariga zid: na xalqini yaxshi ko’rgan, na milliy istiqlolni orzu qilgan, rostdan ham tuhmat bilan qamalgan anchayin bir jabrdiyda. Demak… biz bugun bu yerda xalqini, vatanini sevgan fidoyi shoirning emas… kimning tug’ilgan kunini nishonlab o’tiribmiz, o’ylab ko’raylik, birodarlar! Yoki bo’lmasa, bu galgi muallifimizning o’zi tuhmatchi, shunday emasmi? Qizig’i shundaki, yygirma yilning nari-berisidagi ana sho’ ikki taqrizni bir kishi yozgan. Ajoyib domla, siz ko’pni ko’rgan ko’hna odamsiz, ayting-chi, ana shu munofiqning kimligini bilmaysizmi?
— Demagogiyani bas qiling, ho’v uka, — deb qo’ydi Ajoyib domla hamon ishshayganicha.

Toshdan yaralganmi bu odam? Holbuki, ne-ne qirg’inbarotlarni ko’rgan, ne-ne balolarga giriftor bo’lgan. Lekin baridan eson-omon o’tib kelyapi. Demak, mudom mana shunday: qo’lida do’ppisini aylantirib, ishshayibgina o’tiravergan, vassalom. Endi navbat minbarda sayrayotgan mana shu mahmadona bolaga kelishini kutadi. Hah, davring kepti, sayrab qol, jo’jaxo’roz! Ammo ertasini ham o’ylab ko’ysang, chakki bo’lmasdi! Po’koningdan yel o’tmaganda, kekirtagingni cho’zasan. Seni ham ko’zingni bog’lagandek qilib anovi xonaga olib kirsa, tizzasi bilan jon bir joyingga tepib tegishli qog’oziga imzo chekdirib olsa, ana shunda bilar eding! Bir bora imzo chekdingmi, bas, keyin bo’yin tovlayin desang, mash’um tepki yodingga tushaveradi. Qarabsanki, o’sha imzoning quliga aylanibsan, o’sha tepkichilar qatoriga o’tib qolibsan. Endi o’zing ham tepishni kasb qilasan: bo’rilar orasida bo’ri bo’lib uvlamay ko’rgin-chi! Keyin, yosh bir joyga borganda, bu yo’ldan qaytay desang, orqangga qaramoqqa qo’rqasan — qilmishlaring, qora ishlaring! Qolaversa, sen va senga o’xshaganlardan tepki yeganlar endi safiga qo’shmaydi, hazar qiladi.. Uff!

— Demagogiya? Sizlar yaxshi ko’rgan so’z bu! Ilojsiz, chorasiz qolganda shuni qurol qilib odamni ayblamoqchi bo’lasizlar.
— Xvatit! — dedi Mafkuraxonim toqati toq bo’lib.— Vaqtingiz bitdi, uka!

U Tepakaldan xufiya xat olib, boyadan beri tipirchilab o’tirardi.
— Men byuro yoki partiya majlisida gapirayotganim yo’q, opaxon! — dedi Jasur shoir jasurlik bilan betga chopib. — Mana, xalqdan so’rang, bir og’iz «Bas, bo’ldi» desa, hoziroq tushib ketaman!

Pastdan betartib xitoblar eshitildi:
— Gapiraversin! Eshitaylik! Davom eting! So’zini bo’lmanglar!

Xalqdan madad olib sherlangan Jasur shoir yangi nafas, yangi g’ayrat bilan gapini davom ettirdi:
— Zahmatkash domla, ko’zingiz tushgandir, o’sha jinoyatnomada yana ikki kishining ko’rgazmasi bor. Bir ayol bilan bir erkakning. Erkakning ko’rgazmasida Otashqalb «og’a»lar qavmiga mansub bir xotinni «Seni yaxshi ko’raman» deya aldab, so’ng tashlab ketgani, do’stining gunohini yuvish uchun keyin o’zi unga uylanmoqqa majbur bo’lgani aytiladi. Ayolning ko’rgazmasi negadir qattiq alamzadalik bilan yozilgan. Unda Otashqalb o’taketgan bezorilikda va, e’tibor qiling, bevafolikda ayblanadi! Demak, oddiygina, mayli, o’taketgan bo’laqolsin, bezori va bevafodan «xalq dushmani» yasaladi. Xo’sh, o’sha «olijanob» erkak kimu «jabrdiyda» xotin kim?.. Ko’pchilikning xabari bor: urush yillari Otashqalb asirlik surgunidan ozod qilib, lozim bo’lsa, jangga yuborilishini so’rab Stalinga ariza yozadi. «Mazkur ish boshqatdan ko’rib chiqilsin!» degan farmoyish bilan qaytgan ariza shu borada fikr, aslida rozilik so’rab, rasmiyat yuzasidan, yozuvchilar tashkilotiga kelib tushadi. O’sha so’rovnomaga tashkilot rahbari nima javob qilgan, eshitganmisizlar? «Otashqalbni surgundan qaytarish mumkin emas. U qaytarilsa, uni ayblagan kishilarni jazoga tortish lozim bo’ladi. Buning esa, ma’lum sabablarga ko’ra, iloji yo’q». Xo’sh, uni ayblagan kishilar kim edi? «Ma’lum sabablar» degani nima? O’sha yillari kim bu tashkilotning rahbari edi? Mana shu bir to’p savolga siz javob bersangiz, hurmatli Oqsoqol!

Oqsoqol bu savollarni umr bo’yi kutib yashagan, umr bo’yi ana shu savollarni o’zi o’ziga berib kelgan. Ammo birortasiga ham jo’yali javob qaytarolmagan. Javob — o’zi, yaxshidir, yomondir, o’zining hayoti. Uni bo’laklab bo’lmaydi, bor-budi bir-biriga chirmashib ketgan. Yo to’lig’icha ma’qullash kerak, yo batamom inkor etish lozim bo’ladi. Boshqa chorasi yo’q. Ko’p o’ylab, ko’p kavlab ko’rgan.

Mana bu zumrashaning da’volariga kelganda… Qani edi, shu bolaning o’rnida sen bo’lsang! Vijdoning pok-pokiza, umring xato-xutolardan xoli. Lekin, sakson yilni shunday to’g’ri, bexato yashab bo’lmaydi. Iloji yo’q. Iloji bo’lganda… yo’q, qayta tug’ilganda ham iloji yo’q ekan. Gap — hayoting faqat xatolarga qurilmasligida! Hayhot, hayhot… Manovi bola esa hozir uyquda — mast, masrur. Yura-yura buning ham «odam bo’lgisi» keladi. Bir kuni chaqiradilar, nimadir fazilati yo xizmati darkor bo’lib, amal beradilar. Ana keyin qarabsizki — madhiyabozligu qofiyabozlik! Birovlar yoshligingizda o’t edingiz, olov edingiz, desa, g’o’rlik-da, xato qilgan ekanmiz, deydigan bo’ladi. Shu tariqa hayotning «tinch okeani»ga tushib suza boshlaydi. Xudo yorlaqab bir kuni Oqsoqol shoirning yoshiga yetganida, allaqanday bir jo’jaxo’roz o’rtaga chiqib mana bunday jirillab qolsa, alamidan tutab ketmaydi deb kim kafolat bera oladi? Yo’q, bu dunyoda bola-chaqali odamnins tayoqdek to’g’ri bo’lishi yoki kiroyi bir jasorat ko’rsatishi mushkul ekan. Osmondagi parranda ham bir ish qilmoqdan oldin o’zini emas, bag’ridagi jo’jasini o’ylaydi, o’zining emas, polaponining taqdiridan cho’chiydi. Nahotki, yovqurlik, sheryuraklik deganlari salt-suvoylargagina xos?..

O’zi bugun xudo urgan kun ekan. Ertalabdan beri ko’ngli g’ash. Ertalab haykalning ochilishidan qaytayotib, mashina oynasidan o’ziga o’qdek qadalib turgan bir juft ko’zni ko’rib qoldi. Nimasidir juda tanish bu ko’zlarning egasi yo’l chetidagi qo’lbola aravachada o’tirgan nihoyatda aftodahol bir nogiron edi. Oqsoqolning ko’ksida nimadir jizillab ketdi — unutilgan, ammo tanish, alamli nimadir. Boya Mafkuraxonimni kutgani chiqib maydonda nari-beri yurib turganida ham uzoqdan o’sha o’tli, otashin nigohlarni tag’in his etdi, ko’zini olib qochdi, u yoqqa qaramaslikka harakat qildi.

Ajabo, mana shu holat uni umr bo’yi ta’qib etgan ekan: go’yo kimdir unga shiddat bilan tikilib turibdi-yu, u zo’r berib ko’zini olib qochadi, o’sha tomonga qaramaslikka urinadi.

Xullas, bugun og’ir o’ylar girdobida yurgan Oqsoqol ayni choqda Jasur shoirning o’qdek yangragan omonsiz savollariga bir nima deb javob qaytarishi mahol edi. Ammo og’zidan kutilmaganda shunday bir gap chiqib ketdiki, keyin o’ylab o’zi ham hayratda qoldi. Murosa qilgisi keldimi yo ko’nglining o’zibilmas bir xilvatlarida pinhon yotgan dard beixtiyor bosh ko’tardimi, harnechuk, bo’lgani bo’ldi.
— Gapiravering, o’g’lim, barakalla, — dedi Oqsoqol shoir. — Bu gaplarni bir kuni kimdir aytishi kerak edi-da!

Ul-buldan xabardor jamoat karaxtu lol bo’lib qol-di: obbo, Oqsoqolni bir jin urdi-yov! Uni o’yin qilyapti yoki mard ekan baribir, degan xayolga borganlar ham bo’ldi.

— Javobingiz bizga ma’qul, Oqsoqol! — dedi juvonmarg Jasur shoir zukkolik va shahdamlik bilan, munozarada ustun kelganini ham barala sezdirib. — Haq gapni aytdingiz! Bu yog’ini yana bizdan eshiting. Ma’lumki, hozir sizu biz tantanali anjuman qurib o’tirgan muhtasham binoni tiklashda bir vaqtlar harbiy asirlar ham ishtirok etgan. O’sha binokor mahbuslar, bilganlar biladi, xuddi mana shu hashamatli tomoshaxonaning tagida makon topgan. Otashqalb ham bir muddat shu yerda yotgan. Yer osti ham tomoshaxona, yer usti ham! Qizig’-a? Dunyoning ishlarini ko’ringki, bir vaqtlar uning qatliga imzo chekkanlar bugun to’rda o’tirib qozilik qilyaptilar! O’ldirganlar — to’ying-da bakovul! Alhazar! Ana shu mute-mayda gumashtalarga bosh-qosh bo’lgan mafkura sohasini o’sha kezlar kim boshqargan, bilmaysizmi, hurmatli Mafkuraxon opa? (Asabiy hurpayib o’tirgan «opa»ning vajohatidan faqat bir gapni, faqat bir tilda kutish mumkin edi: «Znatʼ ne znayu i ne xochu!») Dunyoning ishlari qiziq ekan. Shoir surgunda yashagan joylarni ziyorat qilgani borganimizda o’sha yerlik bir ayol, ko’rganmi, ko’rmaganmi, xudo biladi, xumori tutganidan dir-dir titrab turgan mayxo’r erining ko’zi oddida Otashqalbga ma’shuqalik da’vo qildi. Mehmonlar sharafiga tuzalgan ziyofat dasturxonidan avvalo mayxo’r erining g’amida, umidvor bo’lib bu ishga borgani hammaga ayon edi. Arvohidan qo’rqmay, shoir to’g’risida bo’lar-bo’lmas cho’pchaklarni to’qib, ularni mana shu mo’’tabar minbarga olib chiqqanda siz, hurmatli Ajoyib domla, tag’in nimalardan umidvor bo’ldingiz ekan? Axir, shoirning hayoti va ijodi haqida so’z yuritishga ayniqsa sizning ma’naviy haqqingiz yo’qligini, bu ish umrini shunga bag’ishlagan Zahmatkash domlaga tan, shu kishigagina halol ekanini nahotki bilmasdingiz? U kishi bizga, masalan, yolg’on qabrlar ustida to’kkan soxta ko’zyoshlarimiz, aniqrog’i, ular o’rniga oqqan bo’yoqlar va boshqa narsalardan so’zlab berardi.

Siz-chi, hurmatli Ma’shuqaxon opa, ma’shuqalik shuhratini endi anovi shimollik beor mayxo’rning beor xotini bilan tengma-teng bo’lishamiz shekilli? A, labbay? Bilamiz, iloji yo’q. Lekin — nachora, chillada bo’rining qorni to’qi bo’lmaydi! Birodarlar, Otashqalbni juvonmarg qilgan bir to’da riyokor, nomi oklangan kundan e’tiboran uni o’ziga moslamoqqa, hayoti va ijodiga o’zgartishu tahrirlar kiritib, o’ziniki qilmoqqa urinib keldi. Mana, bugun ham shunga harakat bo’ldi. Agar biz ularning da’volariga quloq ossak, ishonsak, shoirning ruhi oldida bugun ham xiyonat qilgan bo’lamiz. Otashqalb — bizniki! Aminmanki, shoirning ruhi hozir mana shu tantanavor tolor bo’ylab kezib yuribdi, — deya Jasur shoir qulochini keng yozib negadir yuqoriga, ikkinchi oshyon tarafga ishora qildi.— Ma’lumki, shoirning bor ijodi qo’limizda, u himoyaga muhtoj emas — o’zini o’zi himoya qila oladi. Ammo uning hayotini turli uydirmayu afsonalardan tozalash, himoya etish — bizning burchimiz. Chinakam muxlis, adabiyotning chinakam do’sti shunday qiladi. Qolaversa, Otashqalbning fojiasida bir-ikki odamnigina aybdor sanash kaltabinlik bo’ladi. Bandasi ojiz, jon esa shirin. Uni avvalo o’sha muhit juvonmarg kilgan. U baribir omon qolmasdi. U baribir qamalardi. O’sha zamon mantig’ida bundan boshqa yo’l yo’q edi. Lekin Otashqalbning qismati sizu bizga saboq bo’loldimi— mana, gap nimada! Aziz do’stlar, ming bora uzr, shodiyona kunda noxush gaplardan gapirib men bir qadar andishasizlik, balki shakkoklikka borgandirman. Lekin, boya hurmatli Oqsoqolimiz to’g’ri ta’kidladilar: bu gaplarni bir kuni kimdir baribir aytishi kerak edi-da! Shu ishni bugun men qildim, mayli, uvol-savobi mening bo’ynimda bo’laqolsin! Bugun — Otashqalb shoirimizning to’yi, she’riyat bayrami, aslida bu tantananing qahramoni she’r bo’lmog’i lozim edi. Keling, do’stlar, men so’zimni unutilmas shoirimizning mashhur she’rini asl holida o’qib berish bilan yakunlasam:

Tikashar ichra balqkan ul muhabbatning guli sensen.
Kapalakka dil bog’lagan ham ko’ngilning quli sensen.

Bu moviy ko’zlaring so’zlar, qushim yetim kabi bo’zlar…
Olovim ham sen erursen, ham armonning kuli sensen.

Tshim chaynab yutar bo’lsam, dilimning bulbuli sensen.
Xazon bir g’unchaning g’olib, muzaffar qotili sensen.

Sensen, sensen — ozorginam, dildorginam sensen,
Biru borim, g’addorginam, beorginam sensen!..

Notiq she’rni o’qib bo’lgach, negadir shoshilib, shiddat bilan minbarni tark etdi, ovozi ulkan tomoshalar tolori bo’ylab qanot qoqqandek sado berib qoldi: «Biru borim, g’addorginam, beorginam sensen, sensen!..»

Jasur shoir qahramonga aylanib olqishu chapaklar ostida joyiga qaytarkan, unga peshvoz chiqqanning, qutlagani qo’l cho’zganning hisobi yo’q edi. To’g’ri gapga tashnalar ham ko’p ekan.

Oqsoqol umri mobaynida juda ko’p xato qilgani ma’lum. Bugun, majlisni yakunlayturib ana shu noxush ro’yxatni tag’in bir xunuk xato bilan «boyitdi» desa bo’ladi. Aslida, Jasur shoirning otashin nutqiyu jarangdor misralaridan so’ng anjumanni davom ettirish xatarli, Oqsoqol uni naridan-beri yopib qo’ya qolishi lozim edi. Yo’q, qo’rqdi. Boya beixtiyor og’zidan chiqib ketgan gap uchun qo’rqdi. O’sha harom tomiri bu gal ham pand berdi.
— Hurmatli o’rtoqlar, hozir bu ukamizning jo’shqin so’zlarini hayratu hayajon bilan tinglab o’tirib, ko’z oldimda marhum do’stimning unutilmas siymosi gavdalandi. Otashqalbning o’zginasi-ya, aynan! Qo’llarini siltab-siltab gapirishlariyam, she’r o’qishiyam, hatto ovoziyam — xuddi o’zi! Qiyofasiyam o’xshashib ketadi. Yo tavba, deyman, odamzod bir-biriga shunchalik ham monand bo’lar ekan-da! Ammo mening boyagi luqmamni, aftidan, ko’pchilik to’g’ri tushunmadi. Uning tagida boshqa mazmun bor edi. «Bu gaplarni bir kuni kimdir aytishi kerak edi», dedim, yodinglardami? Ana shunday. Nima deganim edi bu? «Bu gaplarni bir kuni kimdir aytishini biz bilar edik, shuni kutgan edik». Vo, nima demoqchi edim men! Mana, bugun shu gaplar aytildi nihoyat. Unga bizning javobimiz bunday, — dedi Oqsoqol salmoq bilan hay’atda o’tirgan jo’ralariga ko’z tashlab olib va ayni zamonda ulardan madad o’tinib. — Biz unutilmas do’stimiz va safdoshimiz Otashqalb shoir hayoti va ijodini bunintdek buzib talqin etishlariga aslo yo’l qo’ya olmaymiz! Biz boshda tanlagan yo’limizdan hech qachon qaytmaymiz! Men bu ukamizni Otashqalbga o’xshatdim. O’xshagani yaxshi, mayli, o’xshayversin. Lekin Otashqalbning taqdiri oqibati nima bilan tugadi — mana bu tomonini ham o’ylashimiz kerak, hurmatli o’rtokdar, to’g’rimi?

Pastda g’ala-g’ovur qo’pgan, norozi xitoblar, chapaklar eshitila boshlagan edi. Bu yog’i poyma-poy bo’lib ketganini hatto Mafkuraxonim ham fahmladi shekilli, Oqsoqolning tirsagidan tutib, qulog’iga nimadir deb shivirladi. Fikrlari chalkashib, dovdirab qolgan Oqsoqol titrab-qaqshab uning gapini mikrofonda takrorladi:
— Shu bilan yubileyimizning tantanali qismi tugadi. Kelganinglar uchun rahmat. Hozir — katta konsert.

Shu tariqa Oqsoqol shoirning so’nggi bora raislik faoliyati ham sharafsiz, balki sharmandali yakun topdi.

Anjumanni tanaffussiz davom ettirishga qaror qilindi chog’i, «muhim ish» chiqib shoshib qolgan Mafkuraxonimni kuzatgan kazo-kazolar tezgina kirib, pastdagi oldingi qatordan joy oldilar. Bu orada sahna aylanib, Otashqalbning shiftdan osilib turgan kattakon siymosi kamalak yog’dulariga to’ldi, Uning ketidan yuraklarni sel qiladigan jozibali bir ohang taralib, sochi yelkasiga tushgan xipchagina xonanda mikrofon ko’tarib u yon-bu yon borib kela boshladi.

«Tikanlar ichra balqqan ul
muhabbatning guli sensen…»

Azim tolorni tantanavor bir ruh, chinakam bayram ruhi qamrab olgan edi. Zum o’tmay, «sen»ning o’zi ham ko’rindi, kamalak jilolariga chulg’anib yengil navozish eta boshladi. O’ta ommalashib ketgan bu qo’shiqqa, chamasi, pastda ham kimdir o’yin tushmoqda ediki, raqqosa ajib bir takalluf bilan uni sahnaga chorlay ketdi. Zinada ajinasimon bir narsa, uning ortidan esa alvastiga o’xshash boshqasi qora ko’rsatdi. Ular izidan yosh, munosib izdoshlari — Jiyanbeka…

Qo’shiq sho’x pardalariga yetgan, sahnada Ma’shuqaxonim bilan Alvasti bir-biriga qarab beo’xshov, yarashiqsiz muqomlar qilar, ajabki, dargohi keng xudoyim ahli anjumanga tog’dek bardosh bergan edi.

«Bu moviy ko’zlaring so’zlar,
kushim yetim kabi bo’zlar…
Olovim ham sen erursen,
ham armonning kuli sensen,
ham armonning kuli sensen…»

Endi bu yerda o’tirish og’ir, hatto ortiqcha edi. Endi bu dunyoga toqat qilib-da bo’lmasdi. Shaytanat, xuddi shaytanat!..

Ko’z o’ngida yana o’sha manzara jonlandi. Keng-katta ko’cha bo’ylab u aravachasini yeldirib bormoqda. Ikki yonda baland-baland binolar. Aravacha g’iddiraklarining g’irchillashi azamat peshtoklarga urilib, shag’al to’kkan misoli bir tarona yaratgan. Ulkan shaharda shundan o’zga sas-sado eshitilmaydi. Shahar kimsasiz, unda biror tirik jon yo’q…

Ajabo, tushimi bu yo o’ngida ko’rganmi? Ko’rgan bo’lsa — qachon, qaerda? Kechadan buyon ko’z oldidan ketmaydi shu manzara.

Kelishda u poezddan vaqgi bemahalda tushgan, boyagi manzara kimsasiz shahar bo’ylab qilgan «sayohati»ning dardmand xotiradagi birmuncha qabariq tasviri edi.

Shundaymikan?..

Musofir muxlis muruvvatpesha qo’shnilari — yosh yigit-qizga minnatdorlik izhor etgan kabi bir-bir nazar soldi-da, chaqqon bir harakat bilan o’rindiqdan sirg’alib tushdiyu ildam emaklay borib, yo’lak adog’iga surib qo’yilgan aravachasiga o’rnashdi, tirsaklari — «oyoq»larini ishga solib, jo’nadi.

Endi uni hech qanday kuch to’xtata olmasdi. Hozir shiddat bilan ikkinchi oshyonning ko’chaga qaragan ayvonchasiga chiqadi (hali kelayotib ko’z ostiga olib qo’ygan), so’ng… To’g’ri, evini qilolmay bir nafas qiynaladi, taraddudga tushadi! Lekin bir umrlik azob-uqubatlar, qiynoqlar oldida bu yog’i oson, bamisoli halinchak uchgandek, yamisoli mukofot… Yagona tilagi — yo’lda anovi qattol Ta’qibkorga duch kelmasa bas. Darvoqe, endi duch keddi nimayu duch kelmadi nima!

Hech kim hech gapdan bexabar, tavallud anjumani odatdagidek davom etdi, yarim tunga borib tarqadi.

Xo’sh, keyin nima bo’ddi?

…Tepakal divanda horg’in cho’zilib yotarkan, o’zini hozir ming qo’yli boydek, ming qo’yli boy nima bo’pti, undan-da qudratli, har ishga qodir his qilardi. Boyagina u Sirdaryodagi gadoytopmas bir go’shada ishchilar ta’minoti bo’limining boshlig’i edi, endi — kimsan, poytaxtdagi kattakon bir oziq-ovqat trestining xo’jayini! Tag’in sal harakat qilsa, bundan-da yuksalishi hech gap emas!

O’zini toshoynaga solib ko’z-ko’z etayotgan Mafkuraxonimga tikilarkan, Tepakal taajjub bilan o’ylardi: «Tavba, dunyoning ishlariyam chappa-rasta. Chappa-rasta bo’lmasa, shu qavmga buncha narsaning jilovini berib qo’yib bo’ladimi? Axir, bular haligi mahal qulog’iga sal shivirlab qo’ysangiz, dunyoda yana bir Oktyabr to’nta-rishi yasab yuboradi-ku!»

Ular bu eski xilvatxonalarida bundan atigi qirq daqiqa avval uchrashdilar. Entika-entika birin-ketin kirib kelgan oshiq-ma’shuq, diydor ko’rishilmaganiga ikki-uch yil bo’lgan, gap yo’q, so’z yo’q, uchrashgan hamo-no bir-biriga chirmasha ketdi: «Tepakali-im!..» — «Mafkurabegim!..»

…Yelkasida ulug’ idoralarning tuhfasi — banoras to’n, oddida — qalpoq bostirilgan achchiqqina choy, do’ppisini bir yonga olib qo’ygan Ajoyib domla qalamini chakkasiga bosgancha teran tafakkurga cho’mib o’tiribdi. Bugungi kunga mos so’z qidirmoqsa. Yaqinda bo’lajak ziyolilar qurultoyiga Opaxonning nomidan ma’ruza tayyorlamog’i darkor. Topshiriq mas’uliyatli! Bugungi anjuman bahona, Opaxon bilan uchrashganlarida u kishi masalaga mutlaq partiyaviy nuqtai nazardan yondashmoq lozimligini yana ta’kidladilar. Ma’qul. Bunday topshiriqlarga «labbay» deb javob bermoq, zamon talablariga mos ohang topib, zimmaga yuklangan har qanday mushkul vazifani do’ndirib qo’ymoq-ku — domlaning odatiy yumushi. Ammo hozir davr boshqacha, dolg’ali keldi qurg’ur. Anovi jo’jaxo’rozning bugungi po’pisalari, hay-hay!

«Nichevo, — dedi Ajoyib domla odatdagidek g’ayrat bilan ishga_ kirisharkan. — Bundan battarlarini ko’rganmiz! O’sma ketar — qosh qolar, do’ppi ketsa — bosh qolar».

…Qarib quyilmagan darbon xotin o’zida yo’q xur-sand: bugun sahnada hech kim hech kimni ko’tarib o’ynamadi! Lekin ertaga uning ahvoli chatoq bo’ladi — ishiga mas’uliyatsizlik bilan qaragani, ya’ni shundoq hashamatli koshonaga shundoq ulkan anjuman ketayotgan paytda har xil qalang’i-qasang’ilar kirib, favqulodda noxush hodisa sodir bo’lgani uchun u vazifasidan chetlatiladi. Vaqti-zamonida mana shu koshonaning to’ridagi sahnada qo’lma-qo’l bo’lib yurgan odam, taqdir taqozosi bilan surila-surila eshik og’ziga kelib qolganidan xabarimiz bor edi, endi u eshikdan tashqariga chiqarib tashlanadi. Bir kuni borib ana shu dongdor sahnada ko’rsatgan xizmatlarini qo’shib-chatib hikoya qilib bersa, tirmizak nevarasi uning hasad va o’sma-surmaning zo’ridan erta so’ligan, burishgan aftiga tikilib, «Buvijon, bu ertakmi yo doston?» deb so’rasa kerak.

…O’ta mas’uliyatli tadbir chog’ida ishga sovuqqonlik bilan yondashilgani — anjuman minbarini har turli buzg’unchi unsurlar egallab olgani oqibatida siyosiy-mafkuraviy qo’poruvchilikka yo’l ochib berilgani uchun Ta’qibkor hamda uning shogirdlariga qattiq chora ko’riladigan bo’ldi. Shogirdlariga og’ir hayfsan va boshqa intizomiy jazolar qo’llanib, Ustozning o’ziga iste’foga chiqish tavsiya etildi. So’nggi daqiqada uning partiya va vatan oldidagi fidokorona xizmatlari inobatga olinib, koshonadagi bo’shab qolgan darbonlik vazifasi taklif qilindi.

Ta’qibkor jon-jon deb rozi bo’ldi. Avvalo, u yo’llangan joydan hech qachon bo’yin tovlamagan, topshirilgan har qanday vazifani muqaddas bilib, bekamu ko’st ado etgan, qolaversa, bu maskanga kirib-chiqayotganlarga ko’z-quloq bo’lib turish ham, aslida, chakana lavozim emas. Sirasi, gap — lavozimda deganlar xato qiladi, gap — o’sha o’rinda kim o’tirganida!

…Bu orada yutgan-yutgan Ma’shuqaxonim bo’ldi: ham o’zini yana bir bor do’stu dushman oddida ko’z-ko’z qilib xumordan chiqdi, ham yayrab-miriqib o’yinga tushdi. To’g’ri, anovi juvonmarg bugun ham bir oz akilladi. Hay, sadqai sar, sening gaping — mening… Erim nomdoru amaldor deb kerilasanlar, paypoq yuvib o’tgan kuning qursin sen dimog’dorlarning. Bitta erdan boshqa nimani ko’ribsan? Kuyib-tutab o’llaring, Ma’shuqaxonim yaqinda unvondor ham bo’ladi, Mafkuraxonning shaxsan o’zi va’da qildi!

…O’sha kecha uxlagan odam uxlagandir, Jiyanbeka hayajonu ikkilanishlar og’ushida to’lg’anib chiqdi: «Kim bo’lsam ekan — vazirga muovinmi yoki Mafkuraxon opamga qarashli sho’’baga mudirmi? Mudirning-ku qo’li uzun, lekin muovinlik ham chakana emas, nomi zo’r, ham erkinroq. Madaniy bordi-keldilar bahona, ko’p narsali bo’lib qolish mumkin. Kim bo’lsam ekan-a?..»

…O’sha kecha mas’ul bir shaxsning qaynotasi bo’lmish Fan arbobining uyida telefon beto’xtov jiringlab turdi. «Tabriklaymiz, zo’r chiqish qilganmishsiz, domla!», «Eshitdik, eshitdik, shoiru yozuvchiman deganlarini og’iz ochirmay qo’yibsiz-u, ustoz, qoyilman!», «Gapni qiyib tashlabsiz ammo, yashang, do’st!»

Vaqt yarim kechaga yaqinlashganda yuksak martabali kuyovto’raning o’zi yo’qlab sim qoqdi:
— Qalay bo’ldi, dada?
—Qaydam, o’g’lim, o’rtoqlar ketma-ket qo’ng’iroq qilib tabriklashayotibdi-ku!
— Dada, o’sha shoiringizni qamalib chiqqan, deb eshitaman. Oti nimaydi o’zi?
— Oti… oti… Hozir…

…Temiryo’l ishchisi — Otashqalbning sobiq saboq-doshi o’sha oqshom xotinidan ayniqsa zo’r izzat-ikrom ko’rdi. Qarang, xotini shu choqqacha qanday odam bilan yashab kelganini bilmas ekan!

…Zahmatkash domla o’sha kecha yurak o’ynog’i bo’lib, mijja qoqmay chiqdi. Stolda ishi behisob, qo’lyozmalar qalashib yotibdi — yaqinlashmoqqa esa yuragi betlamaydi. Xuddi oddin bir tazarru aytib, istig’for keltirib — poklanib olmog’i zarurdek. Mana, xayriyatki, ko’p yillik orzusi amalga oshdi — Otashqalbning tavallud anjumani, yaxshimi, yomonmi, harqalay, o’tdi. Biroq ko’ngil alag’da, boshqa ishning boshini tutay yoki yotib dam olay desa, ko’z o’ngida nuqul bir manzara jonlanaveradi: qalin qarag’ayzor chetidagi g’arib qabristonda g’aribona mung’aygan bir qabr. Bir to’da odam uni zo’r berib kavlarmish-u, lahmdan g’ishtdan bo’lak hech narsa chiqmasmish. Na bir dona suyak, na bir parcha chirigan matoh, na bir tola soch — faqat g’isht, g’isht, g’isht…

…Jasur shoir bugungi zafar zavqidan sarmast, qattiq uyquda. Suyukli xotini boshida o’tiribdi. U-da mamnun, u-da masrur, bot-bot shoirning boshini — she’riyat jafolariyu turmushning norasoliklarini mardona-mag’rur yengib kelayotgan toshdan qattiq boshini, shu yo’lda oqara boshlagan sochlarini mehr bilan silab-siypab qo’yadi.

Shoir hozir uyquda, mast uyquda. Bugun har qancha huzurlanib uxlasa arziydi — unga halol. Lekin u hali hech gapdan bexabar. Ertadan boshlab u na radioda, na televizorda chiqa oladi. Yaqinda nashr etilishi lozim bo’lgan kitobi bosmaxonada «sochib» yuborilishidan ham u hali bexabar. Indin uni boshlig’i chaqirib, ishdan bo’shash haqida ariza yozib berishini so’raydi. «Nega?» «Yuqoridan shunday buyruq bo’ldi». «Kimdan?» «Yuqoridan!»

Shoir uyquda, mast uyquda. U hozir boshida sochlarini mehr bilan silab o’tirgan suyukli xotini bir kuni kelib uni tashlab ketishini ham bilmaydi.

Bilganida nima? Shularni bilganidan, shularga tayyor ekanidan bu qismatni tanlamaganmidi! Shoirning hayoti shu, vassalom.

…O’sha kecha shaharda ikkita sirli hodisa qayd etildi. Biri — Oqsoqol shoirning to’satdan vafot etgani, ikkinchisi…

Anjuman munosabati bilan hukumat bergan ziyofatdan ertaroq qaytgan Oqsoqol shahar yaqinidagi so’lim yozlog’ida, ikkinchi qavatda joylashgan oynavand ravonda, hordiq chiqarish bahona, savat kursida xayolga cho’mib o’tirardi. Tomu toshni larzaga solib momaqaldiroq gumburladi, uning ketidan chaqmoq chaqnab, birpasdan so’ng yomg’ir ishvalay boshladi. Ko’klam suvlariga cho’milgan dov-daraxt noma’lum bir qudratga bo’ysu-nib, oh urgancha u yoqdan-bu yoqqa chayqalardi.

Shamol zo’raydimi yo yana momaqaldiroq bo’lib chaqmoq chaqdimi, ro’paradagi deraza to’satdan ikki tarafga sharaqlab ochildiyu og’ir bir narsa qasira-qusur otilib kirib, naqd oqsoqolning oyoqlari ostiga kelib tushdi. Allaqanday aravacha, unda… unda… Ha-ha, o’sha, bugun ertalab uchrab, kun bo’yi tinchlik bermagan la’nati nogironlar aravachasi! Unga qapishib o’tirgan oyoq-qo’lsiz tasqara bir vujud, baroq qoshlar ostidan ko’zlari olovdek yonib Oqsoqolga tashlandiyu bo’g’zidan g’ippa bo’g’ib oddi. A-a-a-a-a…

G’ayritabiiy tovushni eshitib shosha-pisha ravonga chiqqan Alvastixonim cholini ko’zlari olayib, iyagi tushgan holatda ko’rdi. «Esizgina, — dedi unga yaqinlasharkan, — yubileyiga bir haftagina qolganda-ya!..»

Keyinchalik Alvastixonimga aylangan Moviyko’z dilbarga bir zamonlar topshirilgan maxsus tarixiy vazifa, andak poyoniga yetmay, ana shu tariqa xotima topdi.

Jasadni har xil qilib tekshirib ko’rgan do’xtirlar «Yuragi yorilib o’lgan» deb xulosa yasadilar.

Sirli hodisaning yana biri shu ediki, ertalab koshonani aylanib ko’zdan kechirayotgan ko’riqchi yon tarafdagi ayvonchalardan birining tagida g’alati ashyolarga duch keldi: yarg’oq quloqchin, bir tutam qo’sqi sochmi-soqol, isqirt paxtalik, yag’iri chiqqan cholvor, bir poy etikning qo’nji… Bir poyi tepada — daraxtning shoxida. Unda yana bir tutam sochmi-soqol ham ilinib qolgandek.

Hammasidan qizig’i — paxtalikning cho’ntagidan kecha mana shu koshonada tavalludi nishonlangan, yarim asrcha burun olis sovuq o’lkada halok bo’lgan marhum shoirning hujjatlari chiqdi.

Shahardagina emas, butun mamlakatda shov-shuv qo’zg’agan bu hodisani tegishli tashkilotlar ham hech qanaqasiga sharhlab bera olmadi.

Otashqalb shoirning tavallud anjumani ana shunday o’tdi.

1994