6 июн — Буюк рус шоири Александр Пушкин таваллуд топган кун.

Исён руҳида яратилган бир қатор шеърлари учун Пушкин қувғинга учрайди. Подшо уни бир вақтлар Радишчев сургун қилинган узоқ Сибирга юбормоқни режалаштиради. Чаадаев, Жуковскийлар аралашуви туфайли Пушкин Екатеринославга сургун қилинади. Кейинчалик шоирга генерал Раевскийлар оиласи билан Кавказга кетишга рухсат берилади (1820). Пушкин у жойдан Гурзуф, Кишенёв ва Одессага боради. Жанубга сургун қилиниши Пушкинга ҳақиқий шарқона ҳаёт тарзи ва унинг жонли манзаралари билан танишишга имкон беради.
 Пушкин ислом дунёси, форс шеърияти, Кавказ Шарқи билангина эмас, Осиё минтақасига мансуб Шарқни ҳам танишни истарди. Иакинф Бичурин билан суҳбатлари, унинг Ўрта Осиё ҳақидаги маълумотларга бой асарлари бу иштиёқни яна ҳам кучайтирарди. Аммо бу қизиқишларнинг ижодий самаралари анча кейин натижа берди ва кўпроқ Пушкиннинг тарихий асарларида ифодасини топди…
Шарқ поэтикасига хос хусусиятлар «Боқчасарой фонтани» (кейинчалик айни шу номдаги достонга асос бўлган) шеърида яна ҳам ёрқинроқ намоён бўлган:

Ишқ, фонтани, о, ўлмас фонтан,
Сенга икки қизил гул совғам
Шилдирашинг ёқимли чунон
Шоирона кўз ёшларинг ҳам.

Шеърнинг дастлабки сатрлариданоқ Шарқ нафаси сезила бошлайди. Фонтандан отилиб турган сувни шоир оддий эмас, шоирона кўз ёшларга қиёс эгади. Шеърдаги ташбеҳлар шарқона нафосат билан жилоланади. Тасвир этилаётган воқеалар тадрижий ривожланиб, Шарқ иоэтикасига хос тадриж усули шеърда бўй кўрсатади. Шеърнинг сўнгги икки бандида савол ва хитоб эшитилади. Бу мисраларда биз «тажоҳили ориф»га муштараклик кўрамиз. Зеро, шарқона тасвир усулларига анчагина мойил бўлганини Пушкиннинг ўзи ҳам таъкидлаган. Пушкин ўзининг «Классик ва романтик поэзия ҳақида» номли мақоласида Оврупа шеъриятига кучли таъсир кўрсатган омиллар ҳақида фикр юритар экан: «Маврлар (араблар — Д.Қ.)» уни (Оврупа шеъриятини — Д.Қ.) севги ва муҳаббатнинг изтироб ва лаззатларига ошно этди, унда Шарқнинг ажиб ва серҳашам суханворлигига нисбатан майл уйғонди», деб ёзади.

Дилбар Қамбарованинг “Қуръон бахш этган илҳом” китобидан

Александр Сергеевич Пушкин
БОҒЧАСАРОЙ ФОНТАНИ
Усмон Носир таржимаси

Мен ҳам кўплар каби кўргандим бир чоғ,
Баъзилар энди йўқ, ўзгалар йироқ…

Саъдий

Қовоқ солиб ўтирар Гарой.
Лабларида қаҳрабо чилим.
Даҳшатли хон атрофида жим
Бош эгиб тек турарди сарой.
Жимжит эди бутун кошона:
Ҳамма хоннинг хафа юзидан,
Ғам ва ўйли ғазаб изидан
Пайқар эди мубҳам нишона.

Аммо мағрур соҳиби фармон.
Қўлларини бир силтаб солди:
Барча секин тарқалди ҳар ён.
Кўшклар аро бир ўзи қолди:
Эркин нафас олди сийнаси.
Тўлқинланиб бузмай сукутни
Ўйнаб турган кўрфаз ойнаси
Акс этгандан қора булутин
Унинг жиддий манглайи аён
Дил тўлқинин айларди баён.

У мағрур дил не ғам-ла ўлмиш,
Қандай фикр билан банд бўлмиш
Яна Рус-ла жанг қилмоқчими,
Ё Польшани танг қилмоқчими,
Нега хафа, не у синдирар,
Ва ё қонли ўчми ёндирар.
Ёки қўшин айламиш исён.
Ёки тоғли халқ жангларидан,
Генуянинғ найрангларидан
Ташвиш тортиб ўйланарми хон?

Йўқ, энди у чарчаб қолмишдир.
Зерикмишдир шуҳрат, зафардан.
Бераҳм қўл ортиқ толмишдир.
Хаёл узоқ қонди сафардан.
Наҳот, ҳарам ичра хиёнат,
Наҳот, елга учиб диёнат,
Асира қиз жиноят қилмиш,
Кофирга дил иноят қилмиш?

Йўқ, Гаройнинг хотинлари ҳеч
Бундай ишга журьат қилмаслар,
Мунгли нола чекиб эрта-кеч,
Ёмонликни асти билмаслар.
Ойна уйда ўсар гул каби,
Ой юзлари зиндон ичра берк,
Зулм остида гўё қул каби
Уларда ҳад йўкдир, йўқдир эрк,
Ою йиллар навбатма-навбат
Ғамгин оқин билан ўтарлар.
Билдирмасдан ёшлик, муҳаббат
Барчасини олиб кетарлар.

Кунлар бирдай кечадир ғамда,
Битта-битта имиллар соат.
Ялқовлик амр этар ҳарамда,
Кам кўринар сафо-фароғат.
Ёш жувонлар қайғуга тўлиб,
Бир иш қилиб овунмоқ бўлиб,
Зеб беришиб кийим кийишар,
Гаплашишар, ўйнаб ейишар.
Ёки ўйноқ сувлар сасида,
Тоза, шаффоф замзамасида
Тўп-тўп бўлиб сайр этишадир
Чинорларнинғ зич соясида.
Ортларида уларни пойлаб,
Ёвуз оға юрар ҳай-ҳайлаб,
Ундан қочиш, беркиниш бекор:
Ҳасадли кўз, динг қулоғи бор.

У ҳийлакор, у лаганбардор.
Ҳар бир ишдан воқиф, хабардор.
Унга кўра ўрнашмиш мангу
Абадий бир тартиб саройда,
Унга хоннинг изми ҳар жойда
Ягона бир қонундирки, у
Уни Қуръон фарзидек билар;
Дилда сақлар ва бажо қилар.
Унинг кўнгли севги истамас,
У бут каби сезгидан маҳрум,
У ҳиссизлик домида маҳкум,
На кўз ёши, на юмшоқ нафас,
На таънага бермас эътибор;
Асиралар чеккан оҳу зор
Унга асти қилмайди таъсир;
Пинагини бузмайди тақир;
Ёлворишга қулоқ солмайди;
Ҳақоратни қилмайди писанд.
Ҳеч на уни юмшатолмайди,
Тош қалби-ла мағрур ва хурсанд.

Унга хотин одати маълум,
У кўп кўрмиш, ҳар ерда ҳар зум.
Ҳурликда ҳам, эрксизликда ҳам
Юмшоқ нигоҳ, кўзлардаги нам
Кўнглига ҳеч ҳоким бўлолмас.
У уларга ортиқ ишонмас.
Соч ёзишиб ҳарам қизлари —
Асиралар чўмилар экан,
Сеҳр сочган гўзал юзлари
Чашмаларда кўмилар экан.
Қип-яланғоч қизларга лоқайд,
Беэътибор термилиб, шу пайт
У пойлоқчи ҳозирдир яна,
Тутқунларга нозирдир яна.

Кечалари барг ҳам мизғиру,
У ухламас. Оҳиста босиб,
Ҳар эшикка бир қулоқ осиб,
Ҳарам ичра танҳо изғир у;
Ким дам олар, ким тушда инграр,
Ким оҳ тортар— ҳаммасин тинглар
Уйдан уйга билдирмай кўчиб
Кенг ташлайди у маккор домни;
Биронтаси сандираб, чўчиб
Тилга олса бегона номни,
Ё мабодо дўстига бир оз
Тақдиридан койиб, қилиб роз
Дилдагини айласа изҳор,
Балоларга бўлар гирифтор!

Гарой нега тинмай чекар ғам?
Чилим ўчиб қолмиш қўлида.
Ботинолмай дам олгани ҳам
Остонада, хоннинг йўлида
Имо кутиб турадир оға,
Ибо тутиб турадир оға.
Ўйга ботган ҳукмдор турар:
Олдидағи дарча очиқ, у —
Кўнгли чексиз қайғуга тўлган.
Индамасдан оҳиста юрар
Кечагина севимли бўлган
Хотинларин қабрига тўғри.

Хонни кутиб, кўриш кўйида,
Ўйнаб турган фонтан бўйида
Ипак гилам узра ўйнашиб,
Бир тўда шўх қизлар осуда
Ўлтиришар эди яйрашиб:
Болалардай шодланиб, сувда
Мармар тубда кўринган лиққа
Гир-гир юзиб юрган балиққа
Термилишар эди яйрашиб.
Гоҳилари унга атайлаб
Олтин сирға ташларди бойлаб.
Жориялар атрофда хушбўй
Шарбат ташиб юрарди. Ногоҳ,
Ширин қўшиқ, жаранглаган куй
Бор ҳарамни айлади огоҳ:

Т а т а р қ ў ш и ғ и

I
Йиғи, жафоларни бошдан кўтариб
Тангри ўзи берар ҳар кимга эҳсон:
Бахтиёрдир, йиллар сўнггида қариб
Макка бориб зиёрат қилган инсон.

II
Бахтиёрдир Дунай соҳилларини
Қони билан тақдис этган баҳодир.
Жаннат қизи ёзиб кокилларини
Унга ширин кулги билан боқадир.

III
Аммо, Зарема, эшитгил тағин,
Дунё ва роҳатга бермай эътибор.
Худди гулдай сени ўз қучоғида
Эркалатган ҳаммасидан бахтиёр.

Улар куйлар. Аммо қани у,
Муҳаббатнинг юлдузи қани.
Ҳарам кўрки — кундузи қани.
Қайда қолди Зарема бону?

Ҳайҳот, унинғ гул ранги сўлмиш.
Ҳайҳот дили қайғуға тўлмиш,
Мақтовларга солмайди қулоқ,
Кўзларида ёш булоқ-булоқ,
Яшин урган хурмодек қадди
Букилмишдир, йўқ энди ҳадди.
Ҳеч на унга ёқмасдан қолди,
Чунки, Гарой боқмасдан қолди.
Вафосизлик қилди хон… Аммо,
Эй гуржи қиз, сен-ла чиройда
Ким тенглашар? Ҳаттоки ой-да
Даъво қилса, бўлур муаммо.

Чамбар қилган сочинг, эй пари,
Илон каби юрак ёрадир.
Ярқираган кўзинг жавҳари
Кундан ёруғ, тундан қорадир.
Дил дардини кимларнинг саси
Сендан кучли баёнлай билар?
Кимнинг ширин-шакар бўсаси
Сеникидан жонлилик қилар?
Сенга бир йўл кўнгли тушган эр
Қандай қилиб бошқа кўркни дер?

Лекин, лоқайд, золим Гаройхон
Ҳарамига Польша қизини
Асир қилиб олгандан буён.
Сендан нари тутиб ўзини,
Хўрлаб сени ташлаб қўйди-ю,
Ўзи ғамгин, тунлар беуйқу
Танҳоликни айлади одат.
Қўлларингдан кетди саодат!..

Ёш Мария яқиндагина
Ўзга диёр кўкини кўрди:
Гулдай кўрки билан қизгина
Ўз юртида гуллаб юрурди.
Фахрланар эди у билан
Қариб қолган отаси ҳар он,
Лобарим,— деб, мақтанув билан
Эркалатар эди беармон.
Унинг бола эрки чол учун
Қонун эди, тингларди бутун…
Чолни қийнар эди бир тилак:
Истардики, бахор кунидак
Очиқ бўлсин қизининғ бахти,
Хушнуд кечсин умрбод вақти,
Заррагина қайғу ҳам уни
Ранжитмасин,— дер эди у чол.
Ҳеч бир нарса бирон дам уни
Ланж этмасин,— дер эди у чол.
Ҳатто эрга чиққанида ҳам
Хотирласин,— дерди,— туш каби
Ўтиб кетган, ғунчадай сабий
Беташвишу беозор, беғам
Яшнаб юрган қизлик чоғини,
Осмондай кенг эрк қучоғини.

Унинғ юмшоқ севимли нози,
Табиати, лазиз овози,
Ёниб турган мовий кўзлари,
Дона-дона ширин сўзлари
Бир-биридан жозибадорди;
Ҳаммасида ажиб куч борди.
Очиқ қўлли, сахий табиат
Аямаган эди борини;
Санъат билан у нажиб хилқат
Безар эди гул дийдорини.
Сеҳр тўла арфа билан қиз
Уй базмини жонлантирарди.
Амалдорлар, бойлар изма-из
Орқасидан излаб юрарди.

Йигит-яланг «Оҳ…» деб ўйида,
Азоб чекар эди кўйида.
Лекин, гўдак бола эди у,
Кўнгли ишқни билмасди асло.
На каму кўст, на ғам, на қайғу,
Юрагини тилмасди асло.
Отасининг қасрида озод
Ўртоқлари билан ўйнаб шод,
Учар қушдай ҳур ва хурсандди.
У кўпданми бу ерда банди?

Бир вақт татар тўплари маҳкам
Дарё каби Польшани босди;
Хирмонларга тушган ёнғин ҳам
Бу қадар тез ёйилолмасди.
Кунпаякун бўлиб урушда
Етим қолди гуллаб ётган юрт,
Бу бераҳм ёвуз юришда
Фарёд солди қонга ботган юрт.
Бутун атроф қайғуга толди:
У кулгилар, ўйинлар битиб,
Эркалатган қўйинлар битиб,
Ҳашаматли сарой бўш қолди.

Мариянинг уйи жимжит, бўш…
Уй маъбади ичра бир тўда
Мумияланган ўликлар хомуш
Роҳат қилиб, совуқ уйқуда
Князликка махсус нишон-ла,
Олтин тож-ла, ҳайбатли шон-ла
Ётар экан, у ерда яна
Пайдо бўлмиш янги сағана…

Ота гўрда, асоратда қиз.
Кошонада бахил бир ворис
Амри фармон бериб юрадир,
Тавқи лаънат остида, беор
Хароб бўлган юртни айлаб хор
Бадном этиб, ерга урадир.
Ҳайҳот! Сақлар қўйнида қулдек
Боғчасарой ёш князь қизин,
Эрксизликда ёш тўкар, гулдек
Сарғайтириб Мария юзин.
Аяйди у бахтсизни хон:
Унинг мунгги, у чеккан фиғон
Уйқусини безовта қилиб,
Гаройга ҳеч бермайди омон.
Бечорага хон раҳми келиб,
Қатъий ҳарам қонунларини
Юмшоқ тутар унга атайлаб.

Тунд пойлоқчи на кун, на туни
Қиз олдига кирмайди пойлаб;
Ётар пайтда жойига уни
Унинг ғамхўр, парволи дасти
Олиб чиқиб ётқизмас асти;
Марияга нигоҳ тикмакка
Ботинолмас унинг кир кўзи;
Жорияси билан қиз якка
Хилват уйда чўмилар ўзи;
Асиранинг ғамгин оромин
Бузиб қўймай, бўлмай, деб зомин
Хон ўзи ҳам қўрқар ичида:
Ҳарамнинг бир йироқ бурчида
Унга яшаш ижозат этган,
Гўё, унда самовий бир жон
Яширинган, узлатга кетган.

У ерда ҳеч тинмасдан ҳамон
Азиз қизнинғ олдида бутун
Чироқ ёниб турар куну тун.
У ерда қиз кўнглин юпатиб
Масъуд кечган ўтган замон-ла
Ўз юртини дилга эслатиб,
Умид яшар ювош имон-ла.
У ерда ёш тўкар тинмай қиз
Кундошлардан нарида, ёлғиз.
Лекин атроф ғарқ бўлмиш яксар
Тентакларча бир ишрат ичра.
Мўъжиза-ла ажралган ҳужра
Ёш санамни беркитиб асрар.
Озғин ўйлар қурбони у дил,
Бузуқ кайфлар орасида ҳам,
Бир гаровни сақлайди ҳар дам
Бир илоҳий ҳис-ла муттасил…

Тун қорайди, босди қоронғу
Тавриданинг гул боғларини;
Бор оламни маст қилди уйқу,
Гуллар йиғди япроқларини,
Узоқлардан булбул зорини
Эшитаман: ой дийдорини —
Кўрсатадир юлдуз кетидан;
Кўм-кўк, тоза осмон бетидан
Нур тўкадир гулзор боғларга,
Водийларга, ўрмон, тоғларга.
Боғчасарой кўчаларида
Кечки пайтлар оқ рўмол ўраб,
Оппоқ ойдин кечаларида
Бир-биридан ҳол-аҳвол сўраб,
Гаплашишиб ўтириш учун
Оддий татар хотинлари тек
Липиллашиб енгил соядек
Уйдан уйга кезишар бутун.

Сарой тинган, ухлаган ҳарам
Тинч роҳатга чўмиб парвосиз:
Тун тинчлигин бирон нарса ҳам
Бузолмайди. содиқ муҳофиз
Ўзи кезиб чиқиб бор-йўқни,
Ётмиш; аммо тинч қўймас ташвиш
Ҳатто унда ухлаган руҳни.
Хиёнатни кутиб хавфланиш
Ором бермас асти ҳам бунга:
Гоҳ кимнингдир шитирлагани,
Гоҳ бировнинг пичирлагани,
Гоҳ қичқириқ эшитилар унга.
Бекорларга алданиб бирдан
Сапчиб турар, қалтироқ босар;
Атрофига тинч қулоқ осар…

Ҳамма сокин, сас йўқ бир ердан:
Мармар ҳовуз ичра ўйнашар
Фақат булбул дили поралар,
Фақат ширин куй фавворалар
Севимли гул узра куйлашар…
Булар уни узоқ банд этар,
Яна такрор уйқуга кетар.
Қандай хушдир билгувчиларга
Шарқ кечасин қора чиройи!
Пайғамбарни севгувчиларга
Қандай ширин боқадир ойи!

Уларнинғ уй-ўчоқларида,
Мафтун этар гул боғларида,
Ой остида сирларга тўлган,
Тинчлик билан ҳамсуҳбат бўлган,
Шаҳват билан дарду фароғат
Ташиб ётган ҳарамларида,
Кечаларнинг тинч дамларида
Қандай кўрк бор, қандайин роҳат!
Хоннинг ҳамма хотинлари тинч
Ухлар эди, биттаси нотинч,
Ухлай олмай, ўрнидан туриб,
Эшигини очди-ю, аста,
Битта-битта оҳиста юриб
Ташқарига чиқди бирпасда…

Кушдай мудраб, кўзи илиниб
Қари оға олдида ётар.
Агар бу иш унга билиниб
Қолса, умри қайғуга ботар…
Оҳ, у чолнинғ қаттикдир қалби.
Ялинганга бермас эътибор:
Уйқуси ҳам алдамчи, айёр!
Ёнбошидан секин, руҳ каби
Сездирмасдан ўтиб кетди у.
Бир эшикка бориб етди-ю,
Титраб секин очди қулфини…

Ичкарига кирди, ҳам уни
Сирли ваҳм босди шу замон.
Ажабланиб боқди тўрт томон:
Шамдон ёнар, тўкар сўник нур,
Ялтирайди бурчакда бир бут,
Қиз ётадир, юзида сукут,
Кўксида хоч порлаб кўринур.
Эй гуржи қиз, булар ҳаммаси
Эслатдилар сенга мозийни,
Гўё ўтган кунларнинг саси
Айтган каби бўлди розини.
Кўз ўнгида тинч роҳат билан
Ухлаб ётар у князь қизи,
Қизликка хос ҳарорат билан
Анор каби қизариб юзи.
Ошкор экан сарин ёш изи,
Заиф кулги остида ёнар:
Ёмғир ювиб, ўчиб кетган ранг
Ойнинг хира нурида аранг.
Худди шунга ўхшаб товланар.

Гўё, жаннат ўғли осмондан
Учиб тушиб, ухлаб ётгандай.
Асирага ачиниб жондан
Уйқусида йиғлаб ётгандай…
А, Зарема, не бўлди сенга!
Чидолмади, қалби сиқилди,
Беихтиёр ерга йиқилди.
Ва ялиниб: «Ачингил менга.
Рад этмагин арзимни!» — деди,
Унинг сўзи, у чеккан фиғон
Ухлоқ қизни чўчитиб шу он
Тинч уйқудан уйғотган эди.
Князь қизи туриб, олдида
Бегона бир хотинни кўрди;
Кўрқиб, унга қараб олди-да,
Ҳаяжон-ла қалтираб сўрди;
«Кимсен? Тунда, танҳо нечун сен
Бу ердасен?» — «Сенга келдим мен
Мени сақла; тақдирим учун
Менга фақат қолди бир чора…
Раҳм айласанг, йўқолса зора
Умрим уфқин қоплаган тутун.
Бахт қўйнида кўп ҳузур қилдим,
На қайғуни, на ғамни билдим…
Ўтди ором берган у соя,
Тингла, ҳалок бўлмайин зое,
Мен бу ерда туғилганим йўқ,
Менинг юртим йироқдир, йироқ…
Ўтган кунлар, у дардли фироқ,
Ёдимдадир ҳали ҳам тўлиқ.
Ёдимдадир гуллаган боғлар,
Осмон билан ўпишган тоғлар,
Тоғдан оққан ирмоқлар, сойлар,
Ўтиб бўлмас ўрмон-тўқайлар;
Ёдимдадир кечган саодат,
Ўзга қонун, ўзга бир одат.

Аммо, қандай тақдир-ла нечун
Ўз юртимдан айрилганимни,
Бу ёқларга қайрилганимни
Билмайман мен; фақат, қора тун
Елкан узра турган одаму
Ҳамда денгиз эсимда холос…
Шу чоққача қўрқинч ва қайғу,
Аламлардан мен эдим халос.
Ғавғодан чет тинчликда хандон
Ҳарам ичра гуллаб юрардим,
Итоатли кўнгил-ла ҳар он
Ишқ дарсини кутиб турардим;
Бу яширин орзуларим тез
Ушалдилар. Конли урушдан
Чарчаб даҳшат сочган юришдан
Қайтиб келди ҳарамға хунрез.
Таъзим қилиб, хоннинғ олдига
Биз ҳаммамиз чикдик. У менга
Диққат билан индамай, сўзсиз
Очиқ, нурли назарин солди,
Сўнгра, мени чақириб олди…

Шундан бери биз ками кўстсиз
Тиним билмай, роҳатда масрур
Нафас олдик бахт билан ҳар дам;
Бирон йўл ҳам на фитна, на дам;
На туҳмату на шубҳа, қусур,
На азобли рашкнинг ситами.
На хафалик ва на алами
Бизга ташвиш сололмаганди,
Вақтимизни ололмаганди.
Мария, сен дуч келдинг унга.
Бир кўришда хуш келдинг унга…
Шундан берли кўнгли торайди.
Жиноятли ўй-ла қарайди!

Хиёнат-ла етказиб озор
Эшитмайди ҳеч хитобимни,
Сўрамайди асти тобимни.
У ноладан, фиғондан безор;
У эскидай менга топинмас,
Менда энди эскидай боқмас,
На ширин сўз ва на кўҳна ҳис,
Гўё битган, гўё топилмас.
Жиноятга бедахлсан сен,
Мен биламан, айб сенда эмас…

Тингла мени: чиройлиман мен.
Менга ҳеч ким тенглаша олмас.
Бир сенгина ҳарамда бутун
Рақиб бўла олардинғ менга:
Аммо, айтиб қўяй мен сенга,
Туғилганман эҳтирос учун,
Сен мен каби сева олмайсан;
Совуқ кўркинг билан сен нечун
У бир ожиз дилни қийнайсан?
На ҳақинг бор, на ҳаддинг сенинг,
Қўй Гаройни менга; у менинг.

Бўсалари ёнар бетимда,
Иссиғи бор ҳали этимда,
Менга қатъий қасамёд этган.
Борлиғим-ла кўпдан армонин.
Ўй ва хоҳиш, бутун фармонин
Бирга қўшган, иттиҳод этган:
Хиёнати мени ўлдирар,
Хазон этар, гулдай сўлдирар…
Мен йиғлайман: кўргин, тиззамни
Буқдим энди қаршингда, мана,
Сарғайтирма менинғ юзимни,
Ялинаман, қайтариб яна
Севинчимни, оромимни бер.
Ул бурунги Гаройимни бер…
Менга зарра этма эътироз:
У меники: сенга асирдир,
Йўлларингда кўзи басирдир.
Хоҳ таҳқир-ла, хоҳи қилиб роз,
Не истасанг, айлагил шуни,
Аммо, бездир ўзингдан уни.
Онт ич… (Гарчи, мен Қуръонни деб,
Муҳаббатни ҳамда хонни деб,
Ўз динимни отган бўлсам ҳам,
Аммо, менинг онамнинг дини
Сенинг дининг эди) кел, мени
Халос айла, ёд этки қасам,
Ўша дил-ла онт ич Гаройни
Заремага қайтармоқ учун…
Аммо тингла: эсла худойни,
Гар, йўқ десанг, ханжарнинғ кучин
Кўрсатмоққа қодирман оз-моз,
Зеро, менинг ватаним Кавказ».

Шу сўзларни айтди-да, бирдан
Ғойиб бўлди дарров у ердан,
Таъқиб этмоқ учун изма-из
Ботинолмай, дов қилмай дили,
Орқасидан чиқолмади қиз,
У азобли эҳтирос тили
Беайб қизга асти маълуммас:
Аммо, унинг овози, у сас
Сал аниғу ажойиб эди,
Қўрқинч эди, ғаройиб эди.
Қандай ёшлар, қандайдир фарёд
Бу хўрликдан айлайди озод?
Не кутадир уни? Наҳот, у
Қолган аччиқ ёш кунларин, бу —
Асоратда ўтказадир хор?
Эй худойим, эй парвардигор!
Агар Гарой бахтсизни мангу
У маҳбусдай унутса эди,
Ё, ғамлардан халос айлаб у,
Тез ўлимга юз тутса эди,
Қандай шодлик билан ғам тўлган
Бу жаҳонни отар эди қиз!
Кўпдан ўтган ҳаётнинг лазиз
Лаҳзалари, кўпдан йўқ бўлган!
Не бор энди унга дунёда!
Вақти етди, кутарлар уни:
Катта очиб тинчлик қўйнини
Чақирарлар уни самода.

Кунлар ўтди, кетди Мария,
Тарки умр этди Мария.
Кўпдан орзу этган оламни
Янги малак каби ёритди.
Аммо, уни, гўзал санамни
Нелар сиқди? Нелар ҳоритди?
Нечун, нечун даф этди тобут?
Нелар уни айлади нобуд?
Асоратми, ҳасратми, ғамми,
Эрксизликда тортган ситамми,
Касалликми ё бошқа бир сир,
Ким билади? Ўлмиш бехабар…

Латофатли Мария ўлмиш…
У ёш ғунча очилмай сўлмиш!..
Бўшаб қолмиш тумрайган сарой;
Уни яна қолдирмиш Гарой;
Яна ўзга қирғоклар томон,
Ёвуз юриш бошламиш ёмон,
Тағин тўфон, бўронлар аро
Ғамгин учар қон қусар хунрез.
Аммо, унинг юраги қора,
Оловланар унда бошқа ҳис.
У кўп чоқлар тўқинишларда
Қиличини тикка ушлар-да,
Яна бирдан қотиб қоларди,
Жинниларча назар соларди
Атрофига бўзариб, гўё
Ваҳимага тўлгандай дили,
Алланелар ғўлдираб тили
Ёш тўкарди бамисли дарё,
Унутилган у содиқ ҳарам
Хон юзини кўрмайди бу дам;

Унда, азоб қўйнида маҳкум.
Совуқ мухсий қўлида мазлум.
Қаримоқда хотинлар ғамда.
Кўпдан улар ичра ҳарамда
Гуржи хотин кўринмас; уни
Муҳофизлар дарёга отган,
Бечора сув остига ботган…
Князь қизи маҳв ўлган туни
Бажарилиб бу қонли сазо
Кўзин юмган Зарема… Эвоҳ,
Қандайгина бўлмасин гуноҳ,
Кўп даҳшатли бўлган бу жазо!
Кавказ олди тупроқларини,
Русиянинг тинч қишлоқларини
Уруш билан қилиб минг вайрон
Тавридага қайтиб келди хон.

Саройнинг чет бурчини сайлаб.
Марияга эсдалик айлаб
Мармарлардан ясатди фонтан.
Тепасига хоч ўрнатилмай,
Мусулмонлар ойи осилмиш.
(Бу албатта, бўлмағур бир иш:
Нодонликнинғ айби бутунлай).
Ёвузлар бор, кечиб кўп йиллар
Ҳали учиб кетмаган улар
Ҳали мармар ҳовуздан сувлар
Қирғоқлардан тошиб гувиллар.
Тиним билмай, тўхтамай бир он
Дона-дона ёш тўкар фонтан:
Ўғли ҳарбда жон берган она
Худди шундай йиғлайди яна…
Ўтмишнинг бу ривоятини
У ёқларда қизлар билишган,
Сўнгра ғамгин ҳайкал отини
«Ёш фонтани», бўлсин дейишган.

Мен шимолни ташлаб ниҳоят,
Базмларни кўпга унутиб,
Боғчасарой томон йўл тутиб,
Мудроқ кўшкни қилдим зиёрат;
Халқ офати, жангари татар
Ишрат қилиб, базмлар қурган
Урушлардан сўнгра бехатар
Беками кўст фароғат сурган
Тинч уйларда, боғларда сездим —
Хамон роҳат яшар куну тун;
Сувлар ўйнар, гул чечак отар,
Ток занглари товланиб ётар,
Деворларда ярқирар олтин.
Мен у ерда тинмай оҳ уриб,
Йиғлаб, ҳақиқ тасбеҳ ўгириб,
Баҳорида яшнамай сўлган
Хотинларнинғ макони бўлган
Панжарали дарчалар кўрдим,
Кунгурали парчалар кўрдим.

Кўрдим хонлар қабристонини;
Хўжаларнинғ сўнг маконини.
Гўрлардаги мармар устунлар
Гўё тақдир ҳақида секин
Ҳазин-ҳазин таратиб унлар
Сўзлагандай туюлди… лекин,
Хонлар қани? Қайда у ҳарам?
Бутун атроф мукаддас ва жим,
Ўзгармишдир… аммоки, у дам
Бу билан банд эмасди дилим:
Оқ гулларнинғ майин нафаси,
Фонтанларнинғ куйлаган саси
Жазб айлади, қилди фаромуш,
Ихтиёрсиз, менда ақли ҳуш
Номуайян тўлқинга тушди.
Шунда сарой ичида бир қиз
Соя каби сирли ва изсиз
Кўз олдимда липиллаб учди!..

Дўстлар, кимнинг соясин кўрдим?
Айтинг менга, мен сиздан сўрдим:
Кимнинг шакли мени ўша чоғ
Таъқиб этган эди? Ким эди?
Ҳайҳот! Бутун атроф жим эди.
Мариянинг тоза жоними,
Ё, Зарема рашк билан тўлиб
Бўш ҳарамда бир кўлка бўлиб
Кўз олдимда ўтган оними?

Эсимдадир шундай бир чирой,
Худди шундай севимли нигоҳ…
Дил ўшанга кетар бутунлай,
Сургунда ҳам ғуссаси, эвоҳ,
Қалбимдадир, тилларимда — оҳ…
Эй ақлсиз! Бўлди! Энди бас,
Ғусса чекма, ҳеч фойда бермас.
Бебахт ишқнинғ нотинч, ноилож
Оромига бермишсан хирож.
Ҳушингни йиғ, тўсиқларни буз,
Токайгача сен ожиз маҳбус
Кишанларни ўпиб ётасан?
Токайгача енгил тор билан,
Бу оламда оҳу зор билан
Жунунингни ошкор этасан?

Мен музанинг мухлиси, ёри,
Мен тинчликнинғ мурид, хуштори
Тезда бутун шуҳрат ўйлари
Ҳам севгини тамом унутиб,
Яна сизга томон йўл тутиб
Кўраман, эй Солгир бўйлари!
Хотиралар асири бўлиб,
Мен бораман ўша ёқларга,
Денгиз бўйи баланд тоғларга.
Яна Таврид сувлари тўлиб
Хурсанд этар ҳарис кўзимни,
Ҳур сезарман яна ўзимни.
Сеҳрли юрт, дийда юпанчли!
Юрагимнинг эрка қувончи!
У ерларда ҳарна жонлидир:
Ўрмон, водий, гулистонлик қир,
Узумларки, ёқут, каҳрабо,
Тераклару сувлар салқини;
Эрта билан қуёш ёлқини
Таралганда, эсганда сабо,
Айиқ тоғнинғ айланасида
Зангор ҳаво ярқирар экан,
Тиниқ, кўм-кўк сувнинг пастида
Қизил нурлар барқ урар экан,
Токлар ошиб, қирғоқ йўллардан
Учар экан йўлчининг тойи,
Унинг ҳиссин ўнгу сўллардан
Жазб этади бу ер чиройи!..

Aleksandr Sergeevich Pushkin
BOG’CHASAROY FONTANI
Usmon Nosir tarjimasi

Men ham ko’plar kabi ko’rgandim bir chog’,
Ba’zilar endi yo’q, o’zgalar yiroq…

Sa’diy

Qovoq solib o’tirar Garoy.
Lablarida kahrabo chilim.
Dahshatli xon atrofida jim
Bosh egib tek turardi saroy.
Jimjit edi butun koshona:
Hamma xonning xafa yuzidan,
G’am va o’yli g’azab izidan
Payqar edi mubham nishona.

Ammo mag’rur sohibi farmon.
Qo’llarini bir siltab soldi:
Barcha sekin tarqaldi har yon.
Ko’shklar aro bir o’zi qoldi:
Erkin nafas oldi siynasi.
To’lqinlanib buzmay sukutni
O’ynab turgan ko’rfaz oynasi
Aks etgandan qora bulutin
Uning jiddiy manglayi ayon
Dil to’lqinin aylardi bayon.

U mag’rur dil ne g’am-la o’lmish,
Qanday fikr bilan band bo’lmish
Yana Rus-la jang qilmoqchimi,
YO Pol`shani tang qilmoqchimi,
Nega xafa, ne u sindirar,
Va yo qonli o’chmi yondirar.
Yoki qo’shin aylamish isyon.
Yoki tog’li xalq janglaridan,
Genuyaning’ nayranglaridan
Tashvish tortib o’ylanarmi xon?

Yo’q, endi u charchab qolmishdir.
Zerikmishdir shuhrat, zafardan.
Berahm qo’l ortiq tolmishdir.
Xayol uzoq qondi safardan.
Nahot, haram ichra xiyonat,
Nahot, yelga uchib diyonat,
Asira qiz jinoyat qilmish,
Kofirga dil inoyat qilmish?

Yo’q, G’aroyning’ xotinlari hech
Bunday ishga jur`at qilmaslar,
Mungli nola chekib erta-kech,
Yomonlikni asti bilmaslar.
Oyna uyda o’sar gul kabi,
Oy yuzlari zindon ichra berk,
Zulm ostida go’yo qul kabi
Ularda had yo’kdir, yo’qdir erk,
Oyu yillar navbatma-navbat
G’amgin oqin bilan o’tarlar.
Bildirmasdan yoshlik, muhabbat
Barchasini olib ketarlar.

Kunlar birday kechadir g’amda,
Bitta-bitta imillar soat.
Yalqovlik amr etar haramda,
Kam ko’rinar safo-farog’at.
Yosh juvonlar qayg’uga to’lib,
Bir ish qilib ovunmoq bo’lib,
Zeb berishib kiyim kiyishar,
Gaplashishar, o’ynab yeyishar.
Yoki o’ynoq suvlar sasida,
Toza, shaffof zamzamasida
To’p-to’p bo’lib sayr etishadir
Chinorlarning’ zich soyasida.
Ortlarida ularni poylab,
Yovuz og’a yurar hay-haylab,
Undan qochish, berkinish bekor:
Hasadli ko’z, ding qulog’i bor.

U hiylakor, u laganbardor.
Har bir ishdan voqif, xabardor.
Unga ko’ra o’rnashmish mangu
Abadiy bir tartib saroyda,
Unga xonning izmi har joyda
Yagona bir qonundirki, u
Uni Qur’on farzidek bilar;
Dilda saqlar va bajo qilar.
Uning ko’ngli sevgi istamas,
U but kabi sezgidan mahrum,
U hissizlik domida mahkum,
Na ko’z yoshi, na yumshoq nafas,
Na ta’naga bermas e’tibor;
Asiralar chekkan ohu zor
Unga asti qilmaydi ta’sir;
Pinagini buzmaydi taqir;
Yolvorishga quloq solmaydi;
Haqoratni qilmaydi pisand.
Hech na uni yumshatolmaydi,
Tosh qalbi-la mag’rur va xursand.

Unga xotin odati ma’lum,
U ko’p ko’rmish, har yerda har zum.
Hurlikda ham, erksizlikda ham
Yumshoq nigoh, ko’zlardagi nam
Ko’ngliga hech hokim bo’lolmas.
U ularga ortiq ishonmas.
Soch yozishib haram qizlari —
Asiralar cho’milar ekan,
Sehr sochgan go’zal yuzlari
Chashmalarda ko’milar ekan.
Qip-yalang’och qizlarga loqayd,
Bee’tibor termilib, shu payt
U poyloqchi hozirdir yana,
Tutqunlarga nozirdir yana.

Kechalari barg ham mizg’iru,
U uxlamas. Ohista bosib,
Har eshikka bir quloq osib,
Haram ichra tanho izg’ir u;
Kim dam olar, kim tushda ingrar,
Kim oh tortar— hammasin tinglar
Uydan uyga bildirmay ko’chib
Keng tashlaydi u makkor domni;
Birontasi sandirab, cho’chib
Tilga olsa begona nomni,
YO mabodo do’stiga bir oz
Taqdiridan koyib, qilib roz
Dildagini aylasa izhor,
Balolarga bo’lar giriftor!

Garoy nega tinmay chekar g’am?
Chilim o’chib qolmish qo’lida.
Botinolmay dam olgani ham
Ostonada, xonning yo’lida
Imo kutib turadir og’a,
Ibo tutib turadir og’a.
O’yga botgan hukmdor turar:
Oldidag’i darcha ochiq, u —
Ko’ngli cheksiz qayg’uga to’lgan.
Indamasdan ohista yurar
Kechagina sevimli bo’lgan
Xotinlarin qabriga to’g’ri.

Xonni kutib, ko’rish ko’yida,
O’ynab turgan fontan bo’yida
Ipak gilam uzra o’ynashib,
Bir to’da sho’x qizlar osuda
O’ltirishar edi yayrashib:
Bolalarday shodlanib, suvda
Marmar tubda ko’ringan liqqa
Gir-gir yuzib yurgan baliqqa
Termilishar edi yayrashib.
Gohilari unga ataylab
Oltin sirg’a tashlardi boylab.
Joriyalar atrofda xushbo’y
Sharbat tashib yurardi. Nogoh,
Shirin qo’shiq, jaranglagan kuy
Bor haramni ayladi ogoh:

T a t a r q o’ sh i g’ i

I
Yig’i, jafolarni boshdan ko’tarib
Tangri o’zi berar har kimga ehson:
Baxtiyordir, yillar so’nggida qarib
Makka borib ziyorat qilgan inson.

II
Baxtiyordir Dunay sohillarini
Qoni bilan taqdis etgan bahodir.
Jannat qizi yozib kokillarini
Unga shirin kulgi bilan boqadir.

III
Ammo, Zarema, eshitgil tag’in,
Dunyo va rohatga bermay e’tibor.
Xuddi gulday seni o’z quchog’ida
Erkalatgan hammasidan baxtiyor.

Ular kuylar. Ammo qani u,
Muhabbatning yulduzi qani.
Haram ko’rki — kunduzi qani.
Qayda qoldi Zarema bonu?

Hayhot, uning’ gul rangi so’lmish.
Hayhot dili qayg’ug’a to’lmish,
Maqtovlarga solmaydi quloq,
Ko’zlarida yosh buloq-buloq,
Yashin urgan xurmodek qaddi
Bukilmishdir, yo’q endi haddi.
Hech na unga yoqmasdan qoldi,
Chunki, Garoy boqmasdan qoldi.
Vafosizlik qildi xon… Ammo,
Ey gurji qiz, sen-la chiroyda
Kim tenglashar? Hattoki oy-da
Da’vo qilsa, bo’lur muammo.

Chambar qilgan soching, ey pari,
Ilon kabi yurak yoradir.
Yarqiragan ko’zing javhari
Kundan yorug’, tundan qoradir.
Dil dardini kimlarning sasi
Sendan kuchli bayonlay bilar?
Kimning shirin-shakar bo’sasi
Senikidan jonlilik qilar?
Senga bir yo’l ko’ngli tushgan er
Qanday qilib boshqa ko’rkni der?

Lekin, loqayd, zolim Garoyxon
Haramiga Pol`sha qizini
Asir qilib olgandan buyon.
Sendan nari tutib o’zini,
Xo’rlab seni tashlab qo’ydi-yu,
O’zi g’amgin, tunlar beuyqu
Tanholikni ayladi odat.
Qo’llaringdan ketdi saodat!..

Yosh Mariya yaqindagina
O’zga diyor ko’kini ko’rdi:
Gulday ko’rki bilan qizgina
O’z yurtida gullab yururdi.
Faxrlanar edi u bilan
Qarib qolgan otasi har on,
Lobarim,— deb, maqtanuv bilan
Erkalatar edi bearmon.
Uning bola erki chol uchun
Qonun edi, tinglardi butun…
Cholni qiynar edi bir tilak:
Istardiki, baxor kunidak
Ochiq bo’lsin qizining’ baxti,
Xushnud kechsin umrbod vaqti,
Zarragina qayg’u ham uni
Ranjitmasin,— der edi u chol.
Hech bir narsa biron dam uni
Lanj etmasin,— der edi u chol.
Hatto erga chiqqanida ham
Xotirlasin,— derdi,— tush kabi
O’tib ketgan, g’unchaday sabiy
Betashvishu beozor, beg’am
Yashnab yurgan qizlik chog’ini,
Osmonday keng erk quchog’ini.

Uning’ yumshoq sevimli nozi,
Tabiati, laziz ovozi,
Yonib turgan moviy ko’zlari,
Dona-dona shirin so’zlari
Bir-biridan jozibadordi;
Hammasida ajib kuch bordi.
Ochiq qo’lli, saxiy tabiat
Ayamagan edi borini;
San’at bilan u najib xilqat
Bezar edi gul diydorini.
Sehr to’la arfa bilan qiz
Uy bazmini jonlantirardi.
Amaldorlar, boylar izma-iz
Orqasidan izlab yurardi.

Yigit-yalang «Oh…» deb o’yida,
Azob chekar edi ko’yida.
Lekin, go’dak bola edi u,
Ko’ngli ishqni bilmasdi aslo.
Na kamu ko’st, na g’am, na qayg’u,
Yuragini tilmasdi aslo.
Otasining qasrida ozod
O’rtoqlari bilan o’ynab shod,
Uchar qushday hur va xursanddi.
U ko’pdanmi bu yerda bandi?

Bir vaqt tatar to’plari mahkam
Daryo kabi Pol`shani bosdi;
Xirmonlarga tushgan yong’in ham
Bu qadar tez yoyilolmasdi.
Kunpayakun bo’lib urushda
Yetim qoldi gullab yotgan yurt,
Bu berahm yovuz yurishda
Faryod soldi qonga botgan yurt.
Butun atrof qayg’uga toldi:
U kulgilar, o’yinlar bitib,
Erkalatgan qo’yinlar bitib,
Hashamatli saroy bo’sh qoldi.

Mariyaning uyi jimjit, bo’sh…
Uy ma’badi ichra bir to’da
Mumiyalangan o’liklar xomush
Rohat qilib, sovuq uyquda
Knyazlikka maxsus nishon-la,
Oltin toj-la, haybatli shon-la
Yotar ekan, u yerda yana
Paydo bo’lmish yangi sag’ana…

Ota go’rda, asoratda qiz.
Koshonada baxil bir voris
Amri farmon berib yuradir,
Tavqi la’nat ostida, beor
Xarob bo’lgan yurtni aylab xor
Badnom etib, yerga uradir.
Hayhot! Saqlar qo’ynida quldek
Bog’chasaroy yosh knyaz` qizin,
Erksizlikda yosh to’kar, guldek
Sarg’aytirib Mariya yuzin.
Ayaydi u baxtsizni xon:
Uning munggi, u chekkan fig’on
Uyqusini bezovta qilib,
Garoyga hech bermaydi omon.
Bechoraga xon rahmi kelib,
Qat’iy haram qonunlarini
Yumshoq tutar unga ataylab.

Tund poyloqchi na kun, na tuni
Qiz oldiga kirmaydi poylab;
Yotar paytda joyiga uni
Uning g’amxo’r, parvoli dasti
Olib chiqib yotqizmas asti;
Mariyaga nigoh tikmakka
Botinolmas uning kir ko’zi;
Joriyasi bilan qiz yakka
Xilvat uyda cho’milar o’zi;
Asiraning g’amgin oromin
Buzib qo’ymay, bo’lmay, deb zomin
Xon o’zi ham qo’rqar ichida:
Haramning bir yiroq burchida
Unga yashash ijozat etgan,
Go’yo, unda samoviy bir jon
Yashiringan, uzlatga ketgan.

U yerda hech tinmasdan hamon
Aziz qizning’ oldida butun
Chiroq yonib turar kunu tun.
U yerda qiz ko’nglin yupatib
Mas’ud kechgan o’tgan zamon-la
O’z yurtini dilga eslatib,
Umid yashar yuvosh imon-la.
U yerda yosh to’kar tinmay qiz
Kundoshlardan narida, yolg’iz.
Lekin atrof g’arq bo’lmish yaksar
Tentaklarcha bir ishrat ichra.
Mo»jiza-la ajralgan hujra
Yosh sanamni berkitib asrar.
Ozg’in o’ylar qurboni u dil,
Buzuq kayflar orasida ham,
Bir garovni saqlaydi har dam
Bir ilohiy his-la muttasil…

Tun qoraydi, bosdi qorong’u
Tavridaning gul bog’larini;
Bor olamni mast qildi uyqu,
Gullar yig’di yaproqlarini,
Uzoqlardan bulbul zorini
Eshitaman: oy diydorini —
Ko’rsatadir yulduz ketidan;
Ko’m-ko’k, toza osmon betidan
Nur to’kadir gulzor bog’larga,
Vodiylarga, o’rmon, tog’larga.
Bog’chasaroy ko’chalarida
Kechki paytlar oq ro’mol o’rab,
Oppoq oydin kechalarida
Bir-biridan hol-ahvol so’rab,
Gaplashishib o’tirish uchun
Oddiy tatar xotinlari tek
Lipillashib yengil soyadek
Uydan uyga kezishar butun.

Saroy tingan, uxlagan haram
Tinch rohatga cho’mib parvosiz:
Tun tinchligin biron narsa ham
Buzolmaydi. sodiq muhofiz
O’zi kezib chiqib bor-yo’qni,
Yotmish; ammo tinch qo’ymas tashvish
Hatto unda uxlagan ruhni.
Xiyonatni kutib xavflanish
Orom bermas asti ham bunga:
Goh kimningdir shitirlagani,
Goh birovning pichirlagani,
Goh qichqiriq eshitilar unga.
Bekorlarga aldanib birdan
Sapchib turar, qaltiroq bosar;
Atrofiga tinch quloq osar…

Hamma sokin, sas yo’q bir yerdan:
Marmar hovuz ichra o’ynashar
Faqat bulbul dili poralar,
Faqat shirin kuy favvoralar
Sevimli gul uzra kuylashar…
Bular uni uzoq band etar,
Yana takror uyquga ketar.
Qanday xushdir bilguvchilarga
Sharq kechasin qora chiroyi!
Payg’ambarni sevguvchilarga
Qanday shirin boqadir oyi!

Ularning’ uy-o’choqlarida,
Maftun etar gul bog’larida,
Oy ostida sirlarga to’lgan,
Tinchlik bilan hamsuhbat bo’lgan,
Shahvat bilan dardu farog’at
Tashib yotgan haramlarida,
Kechalarning tinch damlarida
Qanday ko’rk bor, qandayin rohat!
Xonning hamma xotinlari tinch
Uxlar edi, bittasi notinch,
Uxlay olmay, o’rnidan turib,
Eshigini ochdi-yu, asta,
Bitta-bitta ohista yurib
Tashqariga chiqdi birpasda…

Kushday mudrab, ko’zi ilinib
Qari og’a oldida yotar.
Agar bu ish unga bilinib
Qolsa, umri qayg’uga botar…
Oh, u cholning’ qattikdir qalbi.
Yalinganga bermas e’tibor:
Uyqusi ham aldamchi, ayyor!
Yonboshidan sekin, ruh kabi
Sezdirmasdan o’tib ketdi u.
Bir eshikka borib yetdi-yu,
Titrab sekin ochdi qulfini…

Ichkariga kirdi, ham uni
Sirli vahm bosdi shu zamon.
Ajablanib boqdi to’rt tomon:
Shamdon yonar, to’kar so’nik nur,
Yaltiraydi burchakda bir but,
Qiz yotadir, yuzida sukut,
Ko’ksida xoch porlab ko’rinur.
Ey gurji qiz, bular hammasi
Eslatdilar senga moziyni,
Go’yo o’tgan kunlarning sasi
Aytgan kabi bo’ldi rozini.
Ko’z o’ngida tinch rohat bilan
Uxlab yotar u knyaz` qizi,
Qizlikka xos harorat bilan
Anor kabi qizarib yuzi.
Oshkor ekan sarin yosh izi,
Zaif kulgi ostida yonar:
Yomg’ir yuvib, o’chib ketgan rang
Oyning xira nurida arang.
Xuddi shunga o’xshab tovlanar.

Go’yo, jannat o’g’li osmondan
Uchib tushib, uxlab yotganday.
Asiraga achinib jondan
Uyqusida yig’lab yotganday…
A, Zarema, ne bo’ldi senga!
Chidolmadi, qalbi siqildi,
Beixtiyor yerga yiqildi.
Va yalinib: «Achingil menga.
Rad etmagin arzimni!» — dedi,
Uning so’zi, u chekkan fig’on
Uxloq qizni cho’chitib shu on
Tinch uyqudan uyg’otgan edi.
Knyaz` qizi turib, oldida
Begona bir xotinni ko’rdi;
Ko’rqib, unga qarab oldi-da,
Hayajon-la qaltirab so’rdi;
«Kimsen? Tunda, tanho nechun sen
Bu yerdasen?» — «Senga keldim men
Meni saqla; taqdirim uchun
Menga faqat qoldi bir chora…
Rahm aylasang, yo’qolsa zora
Umrim ufqin qoplagan tutun.
Baxt qo’ynida ko’p huzur qildim,
Na qayg’uni, na g’amni bildim…
O’tdi orom bergan u soya,
Tingla, halok bo’lmayin zoe,
Men bu yerda tug’ilganim yo’q,
Mening yurtim yiroqdir, yiroq…
O’tgan kunlar, u dardli firoq,
Yodimdadir hali ham to’liq.
Yodimdadir gullagan bog’lar,
Osmon bilan o’pishgan tog’lar,
Tog’dan oqqan irmoqlar, soylar,
O’tib bo’lmas o’rmon-to’qaylar;
Yodimdadir kechgan saodat,
O’zga qonun, o’zga bir odat.

Ammo, qanday taqdir-la nechun
O’z yurtimdan ayrilganimni,
Bu yoqlarga qayrilganimni
Bilmayman men; faqat, qora tun
Yelkan uzra turgan odamu
Hamda dengiz esimda xolos…
Shu choqqacha qo’rqinch va qayg’u,
Alamlardan men edim xalos.
G’avg’odan chet tinchlikda xandon
Haram ichra gullab yurardim,
Itoatli ko’ngil-la har on
Ishq darsini kutib turardim;
Bu yashirin orzularim tez
Ushaldilar. Konli urushdan
Charchab dahshat sochgan yurishdan
Qaytib keldi haramg’a xunrez.
Ta’zim qilib, xonning’ oldiga
Biz hammamiz chikdik. U menga
Diqqat bilan indamay, so’zsiz
Ochiq, nurli nazarin soldi,
So’ngra, meni chaqirib oldi…

Shundan beri biz kami ko’stsiz
Tinim bilmay, rohatda masrur
Nafas oldik baxt bilan har dam;
Biron yo’l ham na fitna, na dam;
Na tuhmatu na shubha, qusur,
Na azobli rashkning sitami.
Na xafalik va na alami
Bizga tashvish sololmagandi,
Vaqtimizni ololmagandi.
Mariya, sen duch kelding unga.
Bir ko’rishda xush kelding unga…
Shundan berli ko’ngli toraydi.
Jinoyatli o’y-la qaraydi!

Xiyonat-la yetkazib ozor
Eshitmaydi hech xitobimni,
So’ramaydi asti tobimni.
U noladan, fig’ondan bezor;
U eskiday menga topinmas,
Menda endi eskiday boqmas,
Na shirin so’z va na ko’hna his,
Go’yo bitgan, go’yo topilmas.
Jinoyatga bedaxlsan sen,
Men bilaman, ayb senda emas…

Tingla meni: chiroyliman men.
Menga hech kim tenglasha olmas.
Bir sengina haramda butun
Raqib bo’la olarding’ menga:
Ammo, aytib qo’yay men senga,
Tug’ilganman ehtiros uchun,
Sen men kabi seva olmaysan;
Sovuq ko’rking bilan sen nechun
U bir ojiz dilni qiynaysan?
Na haqing bor, na hadding sening,
Qo’y Garoyni menga; u mening.

Bo’salari yonar betimda,
Issig’i bor hali etimda,
Menga qat’iy qasamyod etgan.
Borlig’im-la ko’pdan armonin.
O’y va xohish, butun farmonin
Birga qo’shgan, ittihod etgan:
Xiyonati meni o’ldirar,
Xazon etar, gulday so’ldirar…
Men yig’layman: ko’rgin, tizzamni
Buqdim endi qarshingda, mana,
Sarg’aytirma mening’ yuzimni,
Yalinaman, qaytarib yana
Sevinchimni, oromimni ber.
Ul burungi Garoyimni ber…
Menga zarra etma e’tiroz:
U meniki: senga asirdir,
Yo’llaringda ko’zi basirdir.
Xoh tahqir-la, xohi qilib roz,
Ne istasang, aylagil shuni,
Ammo, bezdir o’zingdan uni.
Ont ich… (Garchi, men Qur’onni deb,
Muhabbatni hamda xonni deb,
O’z dinimni otgan bo’lsam ham,
Ammo, mening onamning dini
Sening dining edi) kel, meni
Xalos ayla, yod etki qasam,
O’sha dil-la ont ich Garoyni
Zaremaga qaytarmoq uchun…
Ammo tingla: esla xudoyni,
Gar, yo’q desang, xanjarning’ kuchin
Ko’rsatmoqqa qodirman oz-moz,
Zero, mening vatanim Kavkaz».

Shu so’zlarni aytdi-da, birdan
G’oyib bo’ldi darrov u yerdan,
Ta’qib etmoq uchun izma-iz
Botinolmay, dov qilmay dili,
Orqasidan chiqolmadi qiz,
U azobli ehtiros tili
Beayb qizga asti ma’lummas:
Ammo, uning ovozi, u sas
Sal anig’u ajoyib edi,
Qo’rqinch edi, g’aroyib edi.
Qanday yoshlar, qandaydir faryod
Bu xo’rlikdan aylaydi ozod?
Ne kutadir uni? Nahot, u
Qolgan achchiq yosh kunlarin, bu —
Asoratda o’tkazadir xor?
Ey xudoyim, ey parvardigor!
Agar Garoy baxtsizni mangu
U mahbusday unutsa edi,
YO, g’amlardan xalos aylab u,
Tez o’limga yuz tutsa edi,
Qanday shodlik bilan g’am to’lgan
Bu jahonni otar edi qiz!
Ko’pdan o’tgan hayotning laziz
Lahzalari, ko’pdan yo’q bo’lgan!
Ne bor endi unga dunyoda!
Vaqti yetdi, kutarlar uni:
Katta ochib tinchlik qo’ynini
Chaqirarlar uni samoda.

Kunlar o’tdi, ketdi Mariya,
Tarki umr etdi Mariya.
Ko’pdan orzu etgan olamni
Yangi malak kabi yoritdi.
Ammo, uni, go’zal sanamni
Nelar siqdi? Nelar horitdi?
Nechun, nechun daf etdi tobut?
Nelar uni ayladi nobud?
Asoratmi, hasratmi, g’ammi,
Erksizlikda tortgan sitammi,
Kasallikmi yo boshqa bir sir,
Kim biladi? O’lmish bexabar…

Latofatli Mariya o’lmish…
U yosh g’uncha ochilmay so’lmish!..
Bo’shab qolmish tumraygan saroy;
Uni yana qoldirmish Garoy;
Yana o’zga qirg’oklar tomon,
Yovuz yurish boshlamish yomon,
Tag’in to’fon, bo’ronlar aro
G’amgin uchar qon qusar xunrez.
Ammo, uning yuragi qora,
Olovlanar unda boshqa his.
U ko’p choqlar to’qinishlarda
Qilichini tikka ushlar-da,
Yana birdan qotib qolardi,
Jinnilarcha nazar solardi
Atrofiga bo’zarib, go’yo
Vahimaga to’lganday dili,
Allanelar g’o’ldirab tili
Yosh to’kardi bamisli daryo,
Unutilgan u sodiq haram
Xon yuzini ko’rmaydi bu dam;

Unda, azob qo’ynida mahkum.
Sovuq muxsiy qo’lida mazlum.
Qarimoqda xotinlar g’amda.
Ko’pdan ular ichra haramda
Gurji xotin ko’rinmas; uni
Muhofizlar daryoga otgan,
Bechora suv ostiga botgan…
Knyaz` qizi mahv o’lgan tuni
Bajarilib bu qonli sazo
Ko’zin yumgan Zarema… Evoh,
Qandaygina bo’lmasin gunoh,
Ko’p dahshatli bo’lgan bu jazo!
Kavkaz oldi tuproqlarini,
Rusiyaning tinch qishloqlarini
Urush bilan qilib ming vayron
Tavridaga qaytib keldi xon.

Saroyning chet burchini saylab.
Mariyaga esdalik aylab
Marmarlardan yasatdi fontan.
Tepasiga xoch o’rnatilmay,
Musulmonlar oyi osilmish.
(Bu albatta, bo’lmag’ur bir ish:
Nodonlikning’ aybi butunlay).
Yovuzlar bor, kechib ko’p yillar
Hali uchib ketmagan ular
Hali marmar hovuzdan suvlar
Qirg’oqlardan toshib guvillar.
Tinim bilmay, to’xtamay bir on
Dona-dona yosh to’kar fontan:
O’g’li harbda jon bergan ona
Xuddi shunday yig’laydi yana…
O’tmishning bu rivoyatini
U yoqlarda qizlar bilishgan,
So’ngra g’amgin haykal otini
«Yosh fontani», bo’lsin deyishgan.

Men shimolni tashlab nihoyat,
Bazmlarni ko’pga unutib,
Bog’chasaroy tomon yo’l tutib,
Mudroq ko’shkni qildim ziyorat;
Xalq ofati, jangari tatar
Ishrat qilib, bazmlar qurgan
Urushlardan so’ngra bexatar
Bekami ko’st farog’at surgan
Tinch uylarda, bog’larda sezdim —
Xamon rohat yashar kunu tun;
Suvlar o’ynar, gul chechak otar,
Tok zanglari tovlanib yotar,
Devorlarda yarqirar oltin.
Men u yerda tinmay oh urib,
Yig’lab, haqiq tasbeh o’girib,
Bahorida yashnamay so’lgan
Xotinlarning’ makoni bo’lgan
Panjarali darchalar ko’rdim,
Kungurali parchalar ko’rdim.

Ko’rdim xonlar qabristonini;
Xo’jalarning’ so’ng makonini.
Go’rlardagi marmar ustunlar
Go’yo taqdir haqida sekin
Hazin-hazin taratib unlar
So’zlaganday tuyuldi… lekin,
Xonlar qani? Qayda u haram?
Butun atrof mukaddas va jim,
O’zgarmishdir… ammoki, u dam
Bu bilan band emasdi dilim:
Oq gullarning’ mayin nafasi,
Fontanlarning’ kuylagan sasi
Jazb ayladi, qildi faromush,
Ixtiyorsiz, menda aqli hush
Nomuayyan to’lqinga tushdi.
Shunda saroy ichida bir qiz
Soya kabi sirli va izsiz
Ko’z oldimda lipillab uchdi!..

Do’stlar, kimning soyasin ko’rdim?
Ayting menga, men sizdan so’rdim:
Kimning shakli meni o’sha chog’
Ta’qib etgan edi? Kim edi?
Hayhot! Butun atrof jim edi.
Mariyaning toza jonimi,
YO, Zarema rashk bilan to’lib
Bo’sh haramda bir ko’lka bo’lib
Ko’z oldimda o’tgan onimi?

Esimdadir shunday bir chiroy,
Xuddi shunday sevimli nigoh…
Dil o’shanga ketar butunlay,
Surgunda ham g’ussasi, evoh,
Qalbimdadir, tillarimda — oh…
Ey aqlsiz! Bo’ldi! Endi bas,
G’ussa chekma, hech foyda bermas.
Bebaxt ishqning’ notinch, noiloj
Oromiga bermishsan xiroj.
Hushingni yig’, to’siqlarni buz,
Tokaygacha sen ojiz mahbus
Kishanlarni o’pib yotasan?
Tokaygacha yengil tor bilan,
Bu olamda ohu zor bilan
Jununingni oshkor etasan?

Men muzaning muxlisi, yori,
Men tinchlikning’ murid, xushtori
Tezda butun shuhrat o’ylari
Ham sevgini tamom unutib,
Yana sizga tomon yo’l tutib
Ko’raman, ey Solgir bo’ylari!
Xotiralar asiri bo’lib,
Men boraman o’sha yoqlarga,
Dengiz bo’yi baland tog’larga.
Yana Tavrid suvlari to’lib
Xursand etar haris ko’zimni,
Hur sezarman yana o’zimni.
Sehrli yurt, diyda yupanchli!
Yuragimning erka quvonchi!
U yerlarda harna jonlidir:
O’rmon, vodiy, gulistonlik qir,
Uzumlarki, yoqut, kahrabo,
Teraklaru suvlar salqini;
Erta bilan quyosh yolqini
Taralganda, esganda sabo,
Ayiq tog’ning’ aylanasida
Zangor havo yarqirar ekan,
Tiniq, ko’m-ko’k suvning pastida
Qizil nurlar barq urar ekan,
Toklar oshib, qirg’oq yo’llardan
Uchar ekan yo’lchining toyi,
Uning hissin o’ngu so’llardan
Jazb etadi bu yer chiroyi!..