Усмон Носирий олдида бизнинг хеч узиб бўлмайдиган сўнгсиз қарзимиз бор. Ҳар сафар Усмон Носирни хотирлаганда, ҳар сафар унинг сўзидан — шеърлари ва достонларидан баҳрадор бўлганда, доим шу қарз мозийдан узатилган бир қўл каби одамнинг елкасидан тутади.

Иброҳим Ғафуров
ҚИСМАТНИНГ ОВОЗИ
(Усмон Носир илҳомлари)

    Усмон Носирий олдида бизнинг хеч узиб бўлмайдиган сўнгсиз қарзимиз бор. Ҳар сафар Усмон Носирни хотирлаганда, ҳар сафар унинг сўзидан — шеърлари ва достонларидан баҳрадор бўлганда, доим шу қарз мозийдан узатилган бир қўл каби одамнинг елкасидан тутади.

Оламни шеър суронлари билан тўлдиришга қодир бўлган йигит ўз ватанини хар нарсадан ортиқроқ севиб, шу севгисини куйлагани учун зўравон салтанат томонидан маҳв этилди.

Шу ҳаёт завқларига тўлиб тошган йигитнинг ахир нима гуноҳи бор эди? Наҳот у зўравон ва адолатсиз салтанат учун шу қадар хавфли эди? Наҳот у салтанатни тагидан қўпориб, ўз тупроғини босқинчилик зулмидан халос қилишга жазм этган ёки шунга қодир эди? Наҳот лоақал порлоқ истеъдодни аяш мумкин эмасди? Ахир бундай истеъдод эгалари ҳар қандай халқ ичида ҳам ноёб ва демак, ардоқли саналади-ку!

Лекин бу саволларга жавоб йўк. Империя қаттол эди. У ўз жирканч хукмдорлик максадлари йўлида хар қандай истеъдодни янчиб ташлашга доим тайёр эди ва буни заррача шубҳага бормай, иккиланмай адо этарди. Ўз ерлари, туганмас бойликлари бўла туриб, бир неча юз йиллар давомида ўзгалар ерлари ва ўзгаларнинг бойликларига кўз тикишга, шу ерларни эгаллаб, уларни совуриб тасарруф қилишга одатланган бу тоифа ўз босқинларини доим турли найранг ғоялар билан ниқоблаб, халқларнинг кўзига чўп солиб келди. Империячилик тамойиллари уларни беҳад шафқатсиз қилиб қўйди. Шафқатсизлик насл-наслларнинг онгларига турли йўллар билан сингдириб келинди. Халқларнинг эркин, хур, мустақил яшашга интилишларини улар шу найранг ғоялар билан бўғадилар, тинимсиз, «бирлашишга», «иттифоққа» чақирадилар. Ўзлари ўз асил юртларини обод, фаровон ва ҳар жиҳатдан саодатли қилиб яшашни хатто хаёлларига ҳам келтирмайдилар. Мана шу йўлда бор куч-қувватларини сарфлаш ўрнига турли тоифаларга бўлинадилар ва ҳокимият даъвосида тўхтовсиз жанжаллар уюштирадилар, тўхтовсиз баҳс-мунозараларга бериладилар, бир-бирларини тинмасдан қоралайдилар, ўз бошларига ва бошқа халқлар бошига ёлғон-бўҳтонларни дўлдай ёғдирадилар. Халқлар ўз ирода ва ихтиёрларини билдирганлари, том мустақиллик йўлини танлаганликларига қарамай яна уларни эски найранг ғояларини ўртага солиб қарам қилиш, эски замонга қайтариш пайида бўладилар. Улар бу ҳатти-ҳаракатлари нақадар ғайри ахлоқий эканлигига эътибор бериб ўтирмайдилар….

Ҳақиқий шоирлар ҳар қачон ўз юртларининг тимсоли бўладилар. Улар ўз юртларининг дарёларига, ўз осмонларининг булутларига, ўз тоғларининг мингашма чўққиларига, ўз йўлларининг карвонларига ва ўз оналарининг чақалоқларига ўхшайдилар.

Шулар билан бирга ҳақиқий шоирлар ўз миллатининг қалбига ўхшайдилар.

Гейне ўз халқининг қалби эди. Пушкин ўз халқининг қалби. Байрон — ўз халқининг қалби. Бу қалбларни топтамоқ шу халқларнинг ҳаёт асосларини топташ билан баробардир.

Усмон Носирийни сўзларининг миқёси, кечинмаларининг миқёсларига кўра ўз халқининг қалби деб айтсак, бунда муболаға йўқ. У том маънода халқ тимсолига айланиш йўлига кирган эди.

Усмон Носир ватанни ҳеч иккиланмасдан севади. Ватан деб, халқ деб, ўзини ҳар қандай синовларга ҳозирлаган.

Ватан ҳисобидан ҳеч қандай муросага бормайди.

Халқ ҳисобидан, халқ устидан бошқалар билан шу юрт, шу халқ учун зарарли муросалар тузмайди.

Унинг севгиси бутун ва бўлинмас.

Усмон Носирнинг шеърлари нурдан тўқилган.

Улар ичдан нурланиб турадилар.

Ичдан нурланиш жуда ноёб ходиса. Инсониятнинг камдан-кам фарзандларига насиб бўлади. Сўзнинг ичдан мўъжиза касб этиб нурланишини мен Боборақим Машрабда, Мирзо Ғолибда, Гейнеда, Лоркада, Чўлпонда, Усмон Носирда кузатганман.

Усмон Носирнинг шеърлари ва достонлари оралаб булутлар билан олишаётган ва булутлар орасидан янада ярақлаб чиқаётган ва ҳиссиётли юракларни беҳад тўлқинларга соладиган нурафшон ой кезади. Ой, шамол, булут — гўзаллик ва ҳаёт яратишдек кодир табиатли булутлар Усмон Носир шеърларига фусункорлик бахш этадилар.

Усмон Носирни ҳижроннинг гирдоби қуршаб келаётганди.

Ҳолбуки, у эрка шоир эди. Шеърлари ўзбек заминида тушган, тим қора сочлари қайсар жингалакланган оловли боши узра шуҳрат яловлари ҳилпирарди. Шунчалар ёш бўлишига қарамасдан, Самарқанд дорилфунунида талабалик чоғидаёқ уни ўзбек шеъриятининг энг талантли вакили сифатида Россияга, Арманистонга, Тожикистонга адабий анжуманларга шеър ўқигани юборардилар.

Усмон Носирнинг жўшқин юраги кенгликларга чиқиб, ўлкаларни кўриб, таассуротларга тўлди. Ҳали гўдаклик чоғларидаёқ у таассуротларга ташна эди. У олам тасвирларини исёнкор юрагига кўчиришга ошиқарди. Янги-янги таассуротларда яшаш унга ёқар, беҳад завқ бағишларди.

У ҳеч нарсага бепарво қарай олмас ва ҳеч нарсанинг қошидан бепарво, беғам ўтолмасди.

Рим тарихи ҳам, Клеопатра ҳам, Гейне, Лермонтов, Данте ва Шекспир ва буларнинг қаҳрамонлари ҳам, ён- атрофидаги тенгқур дўст-ёрларининг тақдирлари ҳам унинг юрагига жазиллаган учқунлар ташлар ва учқунлар илҳом парисининг оппоқ кафтида ёмби, қуйма шеърларга айланарди.

Илҳом париси Усмон Носирга қанчалар ярашарди.

Яшашга ташналик, яшаш иштиёқи қанчалар кучли эди Усмон Носирда!

Эътибор беринг: унинг шеърлари, достонлари ва ҳатто таржималари накадар гўзал умидворлик билан тўла!

Усмон Носирда сўзлар умидворликнинг порлоқ даражаларига кўтарилади. Олам меники! Қуёш меники! — деб нидо солади дунёга бу умидворлик.

Афтидан, бу умидворлик ва яшаш иштиёқининг йўлини тўсадиган ҳеч қандай куч оламда йўқ! Ҳеч нарса унга бас келолмайди. Ҳеч нарса уни енголмайди. Ахир шу куч — илҳом иариси-да! Яна нима!

Лекин… барибир… шоир ҳижрон гирдобида эди.

Унинг барча шеърларида, таржималарида кисмат тилга кирган сатрлар, бандлар бор! Балки қисмат унинг қалбида жуда эрта тилга киргандир. Лекин шеърларида қисматнинг овози ўттиз учинчи йилдан тўхтовсиз эшитила бошлади. Эсингиздами, унинг дастур шеъри «Юрак»даги сўнгги сатрлар: «Ёрил, чақмоққа айлан сен, Ёрил! Майли тамом ўлсам!..» Мен буни қисмат овози деб биламан. Шоир ўз тақдирини башорат қилишга ўтган эди. Ёки машҳур «Монолог»ни эсланг. Бунда барча ўтли сатрлар — қисмат овози. Ва айниқса: «Эҳтимолки, тамом қилмасдан — Умрим тугар…» Чамаси, «Нил ва Рим» ҳам бошдан-оёқ қисмат саси. «Лампам ёнур… яраланган қанотдек оғир Ўй босади. Юрагимда гўё сел ёғар…» Усмон Носирнинг бу сирли шеърда Ҳомер билан баҳслашуви ҳам, Рим саҳнасида гладиатор билан йўлбарс олишуви ҳам, халқнинг бу қонли манзарадан завқланишлари ҳам ва ниҳоят, «Рим — ўйиндан ўлим кутган жинни театр» сатри ҳам бари-бари ўз тақдирига башоратлар эди.

Шоир шеърлари башоратнинг англашилмас ажиб сирли тасвирларига тўлган. Унинг ҳар сатридан бу буюк инсоннинг қисмати кўриниб туради:

Жим!.. Уфқдаги ботар қуёшни
Шарт кесилган бошга ўхшатдим.
Парча-парча куйган шафақлар
Тирқираган қонни эслатди!

Даҳшатли Сибир ўрмонларида яланғоч кўксини ўйиб қонга ботирган Усмон Носир!

Сенинг шеърларингда қисматинг ҳайқиради!

Гуноҳинг нима эди, сени бунчалар шафқатсиз забун қилдилар?!

* * *

Усмон Носирнинг «1870» деб аталган ажиб пўртанадор, оҳанг товланишларига тўла шеърини кўплар билади, кўплар ёдлаб юради. Бунда бировлар Разиннинг бошини юмалаб кетган қирмизи қуёшга ўхшатилганидан мутаассир бўлади. Яна кимдир шеърда онанинг ҳеч қачон ботмайдиган ойга, унинг бағри оқ юмшоқ булутга менгзалганидан таъсирланади. Бу шеърда боғ тимсоли ҳам йўқ эмас, она тимсоли боғ тимсолига шуъла ташлаб туради. Ой уларга хаёлий суратлар бағишлайди. Ой нури эса сирлантиради. Бир шеърдаги ҳамма образлар бир-бирларига ўзаро шуъла ташлаб, бир-бирларини шуъладор қилиб турадилар. Бундаги ташбеҳлар ва оҳангларда чинакам илҳомийлик жўш уради.

Мени эса бу шеърда «бурлаклар» деган сўз-тушунча билан шеърнинг кейинги учинчи бандида келувчи «бурдалар» ва «мурдалар» деган сўз-тушунчаларнинг ўзаро муносабатдорлиги ҳар доим хайратга солади.

Бундай ҳодисалар Навоий, Ҳофиз, Байрон, Гейне сингари даҳолардагина даҳо санъатининг савқи табиийлиги орқали намоён бўлади.

Аслини олганда, бу учала сўз-тушунча бир-бири билан ҳеч қандай боғланмаган. Улар қўлланган сатрлар ва бандлар бошқа. Лекин Усмон Носир юрагида шеър савқи табиийлик қудратидан туғилгани боис у бояги уч нарсанинг — туйғу, сўз ва оҳангларнинг порлоқ гармонияси — уйғунлигига эришади.

Усмон Носирнинг ҳамма шеърларида шундай: барча сўзлар ва образлар ўзаро ё маъно, ё оҳанг, ё шуъла билан боғланган, ўзаро нурафшон!

Шунинг учун Усмон Носир шеърига бир бегона товуш сиғмайди. Унинг ётлиги дарров билинади. Шу шеърда 84-йилги тўпламнинг ношири яна бир ғалатга йўл қўяди. Усмон Носир шеърига ғоятда эҳтиёткор муносабатда бўлиш керак деб айтдим. Жуда кичкина эҳтиётсизлик шеърга жуда ёмон путур етказиши мумкин.

Шоир она учун бола тарбиялаш машаққатини чизаркан:

Ва азобга сўз бермайди у.
Бу сафар ҳам тоғдай чидади —

деб бир бандни якунлайди. Сўнг шундан кейин шеърнинг охирги банди келади. 84-йил нашрида ўқиймиз:

О… билмади кимни туққанин,
Фақат ҳар галгидай шод эди.

Шу холос. Бундай қараганда гўё хеч нарса ўзгармаган. Шеър табиий давом этяпти. Фикр оқими ва мазмун ривожида узилиш йўқ. Лекин худди шу ерда Усмон Носирнинг гўзал санъаткорлиги билан чамбарчас боғлиқ бир муҳим бадиият тамомила йўқолган…

«Меҳрим»нинг биринчи нашрини қўлга оламиз. Не кўз билан кўрайликки, унда шундай ёзилган:

Бу сафар ҳам тоғдай чидади —
— Йу… билмади кимни туққанин.

Кўрдингизми, ана шу холос! Бир юклама-ю (ёки: йу) ундов сўз «о»га алмаштириб юборилган. Усмон Носир эса тепадаги сатр билан пастдаги сатрни бир «ю» товуш-оҳанги билан ажиб бир тарзда бир-бирига боғлаган. Аслида юклама «чидади»га тегишли. У  «чидадию» деб ўқилиши керак. Лекин шоир «тоғдай чидади» деган жумлани тугалланган жумла каби ёзади. Бу — тугал фикр. Унда хеч қандай иштибох, иккиланиш, сарсилиш маънолари йўк. «Тоғдай чидади». Тамом-вассалом. Аммо кейинги мисрани узоқ чўзилган «-йу» билан бошлади. «Билмади кимни туққанин» дегандаги жуда катта залворли маъно «Тоғдай чидади» деган тугал фикр билан шу «-йу» сўлиши воситасида боғланяпти, ўзаро бир-бирини тўлдиряпти ва кучайтиряпти. Бу «-йу» шундайки… нима десамикин… осмонда қуроқ варрак дариллаб учяпти. Варрак кўриниб турибди, унинг бироз салқиган каноп ипи кўриниб турибди. Паға булутлар кезган осмон кўриниб турибди. Булар ҳаммаси бир-бирига боғланган… фақат шамол кўринмайди. Ҳолбуки, шамол энергия, восита… у бўлмаса, қуроқ осмонга кўтарилмасди. Демоқчиманки, Усмон Носирнинг шеъридаги «-йу» ана шу шамолга ўхшайди. У варракни олиб қочиб, уни юлкилайди, уни дариллатади-ю ўзи кўринмайди. Оҳанг бузилишлари хақида сўзлаяпмиз, гап очилиб қолгач, яна шу шеърдаги бир мисрага тўхталиб ўтайлик:

Дарё-дарё тўкар ёшини
Ким билмайдики боиси на?

Қарангиз: бу ерда хам фаромуш қараганда хеч қандай хато йўқ. Ҳеч нарса тушиб қолмаган, хеч нарса ўзгартирилмаган… фақат «-ки» боғловчи қўшимчаси «билмайди» сўзига қўшиб юборилган. Ҳолбуки, бу ерда у алоҳида ёзилиши ва алоҳида талаффуз этилиши зарур. Акс ҳолда мисранинг маъноси бузилади. «Билмайди» сўзидан сўнг бунда жиддий пауза бор. Бунда «ким билмайди» дегач, тўхтаб, сўнг «ки боиси на?» деб ўқимасак, шоир кузатган мақсадни англолмаймиз. Шеър санъаткорлигини топтаган бўламиз.

Ким билмайди, ки боиси на?

Мисра шундай ўқилади. Бу ердаги ўта нозикликни мен японларнинг чой тайёрлашлари ва хитойларнинг чинни ясашларидаги ўта нозикликка қиёслагим келади. Жуда- жуда нозик ҳунар, нозик поэзия…

Ҳақиқатан ҳам, Усмон Носир сўзи жуда нозик. У оз сўз билан жуда теран инсоний ҳолатларни ифодалайди ва манзараларни чизади. Кичкинагина шеъри эсингиздадир:

Шафақ ўчай деб қолди
Каптар қонидек рангсиз…
Кўзларимни узмайман.

Дединг: энди ўчар у,
Ўтган қайтиб келмайди,
Эртани севиниб кут!..

Шоир ростдан ҳам ўттиз тўртинчи йилда эртани севиниб кутарди. У болалик уқубатларидан қутулгандек севинарди. Шеър жуда маъюс оҳанг билан бошланди. Иккинчи мисра 6у маъюсликни тағин ҳам кучайтирди. Каптар ҳақида, ўлдирилган каптар ҳақида, унинг қони ҳақида, қонининг рангсизлиги ҳақида эслатиляпти. Нега? Шафақнинг сўнгги шуълалари каптар қонидек рангсиз тортганлиги учунми? Бу ерда ўхшатишдан бошқа ҳеч нарса йўқми? Нега каптар? Каптар — руҳ ва фаришта тимсоли… Лекин дарҳақиқат айни ўчаётган шафақ каптар қонига ўхшайди. Шоирни хаёл қайларга олиб қочиб кетди? Нималарни ўқияпти у ўчаётган осмон саҳифасидан?

Бу ерда сирли бир одам пайдо бўлди. У бир нарса деяпти. У ҳам ўчаётган шафаққа тикилиб турибди. Лекин унинг туйғуси шоир туйғусидан фарқли. Шоир ҳазинликка мойил. Унинг шериги эса некбин. Умидвор. Донишманд. Балки бу ерда ҳеч ким йўқдир. Эшикни ҳеч ким тақиллатмаётгандир. Шоир ўзи билан ўзи сўзлашаётгандир. Ўзига ўзи деётгандир бу  сўзларни. А, балки бу каптардай покиза ва напармон ва нилуфар каби бир қиздир… Олти қатор қисқа бир парчада шунча некбинлик, шунча маъюслик, дард ва сурур оғуштаси.

Бир пайтлар ёшлигимда Гейненинг бир кичкина шеърини ўқигандим. Унинг русча матнини тўлиқ келтирай:

Девица стоя у моря,
Вздихала сто раз подряд, —
Такое внушал ей горе
Солнечний закат.

Девица, будьте спокойней,
Не стоит об этом вздихать:
Вот здесь оно спереди тонет
И всходит сзади опять.

Буни ўзимча шундай машқий таржима қилган эдим:

Қиз денгизнинг бўйида
Хўрсинади юз бора,
Офтоб ботиб қуйида
Қайғуга солар қора.
Қизгина емагин ғам
Хўрсинмак нега керак:
Бугун ботса олдиндан
Орқадан чиқар эрта…

Усмон Носир шеъридаги манзара билан бу шеърдаги манзарани солиштириб кўрсангиз, Гейне билан Носирий худди ака билан укадек кўринади. Лекин уларнинг дунёни қабул қилишлари ва дунёга муносабатлари ўртасидаги ғоят нозик ўзига хосликлар бунда жуда юксак ифодасини топади. Гейне ўта теран қочиримлар шоиридир. Эҳтимол бошқа ҳеч кимда қочирим, ғалати киноя бунчалар камолга етмагандир. Усмон Носир шеърларида эса некбинлик ва ҳазинлик: қон тупуриш ва эртани севиниб кутиш қоришиб ётади. Гейне қанчалар сўз, туйғу ва киноя даҳоси бўлса, Усмон Носир ҳам шунчалик сўз туйғуси ва хассослик даҳосидир. Хассослик эса фақат илҳомийдир. Шу маънода Усмон Носир — том илҳомий шоир…

Тошкент, 1993. 7 сентябрь.

УСМОН НОСИР
ШЕЪРЛАР

20 аср ўзбек шеъриятига чақмоқдек кириб келган ва яшиндек қисқа ижодий умр кечирган Усмон Носир 1912 йилнинг 13 ноябрида Наманганда туғилди. Отасидан етим қолган Усмон Носир Қўқондаги болалар уйида тарбияланади. Истеъдодли ўспирин у ерда рус ва жаҳон адабиётининг сара намуналари билан танишади. Интернатни битиргач, 1931 йилдан СамарқанддагиЎзбекистон давлат университети(ЎзДУ)нинг филология факультетида ўқиди.

Болалигидан шеърлар ёза бошлаган Усмон Носир бадиий ижод билан бор-йўғи ўн беш йилгина, яъни қамоққа олингунча астойдил шуғулланди. Шу фурсатда ўзининг қанчалик нодир истеъдодига эга эканлигини яққол кўрсатди. Ёш шоирнинг «Қуёш билан суҳбат» (1932), «Сафарбар сатрлар» (1932), «Тракторобод» (1934), «Юрак» (1935), «Меҳрим» (1935) каби шеърий тўпламлари ҳамда «Норбўта» (1932) ва «Нахшон» (1935) достонлари босилди. Усмон Носир 1937 йилнинг 14 июлида «халқ душмани» сифатида қамоққа олинди ва Тошкент, Магадан, Кемерово турмаларида ҳибсда тутилди. Қамоқда инсон боласи чидаши мумкин бўлмайдиган қийноқларга дучор бўлган шоир 1944 йилда Кемеровода ҳалок бўлди.

БОЛАЛИГИМГА

Капалакнинг гул эмганин кўрдим,
Эслаб кетдим сени, малагим…
Сен бердингми, шунча ширин шеърни,
Эй, барглари кўм-кўк палагим?

ЮРАК

Юрак, сенсан менинг созим,
Тилимни найга жўр этдинг.
Кўзимга ойни беркитдинг,
Юрак, сенсан ишқибозим.

Сенга тор келди бу кўкрак,
Севинчинг тошди қирғоқдан.
Тилим чарчар, ажаб, гоҳи
Сени таржима қилмоқдан.

Сен эй, сен — ўйноқи дилбар,
Зафардан изла ёрингни.
Тўлиб қайна, тошиб ўйна,
Тирикман, куйла борингни.

Итоат эт!
Агар сендан
Ватан рози эмас бўлса,
Ёрил, чақмоққа айлан сен,
Ёрил! Майли, тамом ўлсам!..

ШЕЪРИМ

Сен, юрагимнинг чашма суви сен,
Сен, кўзларимнинг гавҳар нурлари.
Сенинг баҳоингни ким сўраса, де:
«Баҳом  — умрингнинг баҳосига тенг!»

НИЛ ВА РИМ
(Тарих китобидан)

I

Лампам ёнур… Яраланган қанотдай оғир
Ўй босади. Юрагимда гўё сел ёғир.

Қийналаман. Тиришаман. Ҳушим паришон
Ўтмиш, ҳозир ва келажак кўринур ҳар он.

Тиришаман, бутун кучим кўзимга келар,
Чироғимга парвонадек уринар йиллар

Тўрт атрофим тўлиб кетар куйган қанотга…
Хаёлимда: катта саҳро, мен миниб отга

Шамолдан тез, булутлардан енгил чопаман;
Куйиб тушган ҳар қанотдан бир жон топаман.

Термиламан ўлик кўзга (нега қўрқайин?).
Барчасидан ўйиб олиб кўзининг ойин

Термиламан: қичқиради йиллар, одамлар,
Эшитилар менга улар босган қадамлар…

II

Сариқ қумлар орасидан қон рангли қуёш —
Кўтарилар. Нил оқадир — қуллар тўккан ёш.

Фарёдларга чидолмайди ер билан осмон,
Ро қаерда? Азириса? Қийнайди Тифон!

Кимга йиғлаб, кимдан мадад кутсин бемор қул?
Эрки қулфдир, ҳаёти қулф, бор худолар қулфи

Косасида сув йўқ, қуруқ халтаси: нон йўқ!
Ботаётган қуёш каби рангида қон йўқ.

Кўзида кўз йўқ, белида бел йўқ, ҳайҳот!
Фиръавн уни чумолидай эзади: вой дод!..

Фиръавннинг ҳукми қаттиқ, фиръавн — хўжайин,
Худоларга у манзурдир, ҳаёти тайин.

Неки қилса, ўзи билур, ўзи ҳукмрон,
Миср бўйлаб Нил оқадур — «қуллар тўккан қон!»

III

То Минисдан Рамзесгача, Рамзесдан нари
«Малика қиз» — Клеопатра ҳукмрон даври.

Ундан тортиб… яна узоқ, яна кўп йиллар
Харсанг билан ётқизилган неча минг йўллар.

Кўзёшидан, дил тошидан қурилган ҳайкал
Мағрур турар, мағрур боқар; ҳеч бирон маҳал

На одамдан, на замондан қўрқмас асти у.
Ғазабини ютиб ўлган қуллар дасти бу!

Қуллар… (Менман у қулларнинг ўлмас авлоди,
Мана менман, у қулларнинг ҳеч сўнмас ёди,

Мана менман, фалакларга лов-лов ўт қўйиб,
Оталаримнинг бошидан пойдеёр уйиб,

Озодлигим обидасин қурган инсонман!
Ўша жонман, ўша қонман я ўша шонман!)

IV

Отим учар (хаёлимда) олдинга доим,
Аввал баҳор осмонидек йиғлар гадо Рим.

Эмчагида бир томизим сути йўқ она
Гўдагини тош остига бостирди, ана!

Ўлим яхши, одам агар шундай хор бўлса!
Бир парча нон нима ўзи! Шунга зор бўлса!

Наҳот, чақмоқ ёндирмайди бутун очунни?
Кул гардидай умр — тоғдай кулфат учунми?

Жавоб бергин менга, закки қадимги Ҳомер,
Кўзёши-ю қонга ростдан ташнами бу — ер?

Қўй, яхши чол! Кўнглим тўлди, гаплашамиз сўнг,
Бу нимаси? Эшитасанми, оғир, ҳазин мунг?

Ҳамон йиғлар яланғоч Рим, ҳамон дил эзар,
Ҳамон тилла қадаҳда қон ичар Сезар!

V

Рим устида шамсиядек туманли осмон,
Катта циркка сиғишмасдан қайнар оломон:

«Одам билан ҳайвон ўйин кўрсатар эмиш…”
(Бундай қилиқ бизнинг учун қандайин эриш!..)

Тишларини иржайтириб бўкирган йўлбарс
Тўрт тарафга ташланади, талпиниб ларс-ларс.

Оч кўзлари қонга тўлган, сакраб ўйнайди…
О, бечора, қоч! У сени тирик қўймайди!

Ана! Ана, тирноғини нишлаб келар у,
Чангал солди! Халқ ўрнидан бирдан турди дув…

Чапак чалди. «Эй, аҳмоқ Рим, севинма қонга!
Бундан бошқа хўрлик борми, ахир, инсонга?» —

Деди, парча-парча бўлган гладиатор.
Рим — ўйиндан ўлим кутган жинни театр!

VI

Иссиқ излар… ҳамон у исёндан ис бордек,
Булутларнинг орасинда юрар Спартак.

Осмон — қалқон, камон ёйи — чақмоқ, ёнар ўт,
Зулм учун йиғи, фиғон я эрксизлик суд.

Жаёб берсин. Афлотунми, Вергилийми, ё —
Бошқа бири, қани ким? Ким мард? Ким гувоҳ?

Ки, тун қанча қора бўлса, ой шунча ёруғ!
Спартакнинг лашкарлари ҳали ҳам борур.

Мана менман, у исённинг ўлмас авлоди,
Мана менман, у қулларнинг ҳеч сўнмас ёди.

Мана менман, фалакларга лов-лов ўт қўйиб,
Оталаримнинг бошидан пойдевор уйиб,

Келажагим обидасин қурган инсонман!
Ўша жонман, ўша қонман ва ўша шонман!!!

Изоҳлар

Ро, Азириса, Тифон – қадимги мисрликлар тушунчасидаги худолар номи.
Фиръавн – қадимги миср давлатини бошқарган ҳукмдор.
Минис, Рамзес, Клеопатра – қулдорлик даври Миср ҳукмдорлари.
Аввал баҳор осмонидек… — эрта баҳор осмонидек.
Очун – дунё, олам.
Ҳомер – қадимги юнон шоири, кўзи туғма ожиз бўлган.
Сезар – Рим империясини бошқарган ҳукмдор.
Спартак – Рим қулдорлик тузумига қарши кўтарилган қўзғолоннинг раҳбари.
Суд – маъно, моҳият.
Афлотун (Платон) – қадимги юнон файласуфи.
Вергилий – қадимги юнон лирик шоири.

МОНОЛОГ

Севги! Сенинг ширин тилингдан
Ким ўпмаган, ким тишламаган?
Дардинг ёйдай тилиб кўксидан,
Ким қалбидан қонлар тўкмаган?

Сени яхши биламан, гўзал,
Петраркани ўқиганим бор.
Буюк Римнинг Сапфоси азал
Хаёлимни ошиқдай тортар.

Биламанки, Тассо бечора
Роҳат кўрмай ўтган бир умр.
Эй маккора қиз, Леонора ,
Номи қора билан ёзилгур!..

Балки, гулдан яралган пари
Тош кўнгилли Биатриче:
— Гадосан, — деб қочмаса нари
Данте бахтли бўларди пича!

Балки, Ҳамлет ойдин тунларда
Офелияни эркалатарди.
Балки, узун сочини силаб
Азонгача эртак айтарди.

Агар хиёнатни билмаса,
Эзмаса фожиа юрагин!
Йўқ! Йўқ, шоир! Гар шундай бўлса,
Шекспирнинг йўқдир кераги!

Дездемона, гуноҳсиз дилбар,
Жигар қонларингни ичган ким?
Биламан, Отелло, биламан,
Отелло ҳақими?.. Шоир — жим!..

Изоҳлар

Петрарка – қадимги Рим шоири.
Сапфо – Қадимги Рим шоираси.
Тассо – ўтли ишқ-муҳаббат куйланган асарнинг бахтсиз қаҳрамони.
Леонора – яна бир адабий қаҳрамон.
Биатриче – машҳур италян шоири Дантенинг севгилиси.
Ҳамлет – машҳур шоир ва драматург Уилям Шекспирнинг шу номдаги трагедиясининг бош қаҳрамони.
Офелия – Ҳамлетнинг севгилиси.
Дездемона – Шекспирнинг яна бир трагедияси “Отелло”нинг бош қаҳрамонларидан бири.

* * *

Шафақ ўчай деб қолди
Каптар қонидек рангсиз…
Кўзларимни узмайман.

Дединг: энди ўчар у,
Ўтган қайтиб келмайди,
Эртани севиниб кут!..

* * *

Жим!.. Уфқдан ботар қуёшни
Шарт кесилган бошга ўхшатдим.
Парча-парча куйган шафақлар
Тирқираган қонни эслатди!

Қандай қўрқинч! Қандай қабоҳат!
Мумкин эмас ҳеч қийналмасдан!
Ақлидан озганми муҳаббат?
Мумкин эмас, қарши турмасдан!

Мумкин эмас, эй, олий жаноб,
Неча юракни айлаб хароб.
Шоҳона тож кийган муҳаббат,
Мумкин эмас! Қандай қабоҳат!

Ки, одамнинг ўзинигинамас,
Ҳиссини ҳам хароб қилса давр!
Қийналаман!.. Юрагимда ҳовур…
Бу — қаршилик! Йўқ! Гина эмас.

Бу — қаршилик! Кўринг тарихни.
Умр тепасида мушт туйган…
Қийналаман виждон билан ман,
Мумкин эмас, қарши турмасдан!
Ўз зиммамга катта иш олдим:
Эҳтимолки, тамом қилмасдан –
Умрим тугар. Аммо, бўлмайди
(Кўнглим ўрнига ҳеч тушмайди).
Сенга қарши бош кўтармасдан
Асрларни йиғлатган севги!!!

ЁШЛИК

Кунларимни ёшлигимдан аямадим,
Менда ёшлик нокасликни ҳеч кўрмади.
Қиз ссвганда, ҳўнгир-ҳўнгир қон йиғладим,
Гўё қалбим амри — азмимни бир сўрмади.

Ёшлигимнинг тарозуси бепосанги,
Бир палласи баҳор тоши билан оғир:
Севинчим кўп.., Шодлигим зўр… Тилим бийрон,
Қайси умр, шундай ёшлик кўрди, ахир?

Юрагимга аччиқ-аччиқ ботар эди,
«Боғ кўчада» шаршаракиинг мунгли куйи…
Ҳайрон бўлиб, болаликда ўйлар эдим,
Қайдадир деб бу офтобнинг ётар уйи?

Болалигим гул боғларни кўролмаган,
Ғариб бўлиб, мунгшиб юрган кўчаларда.
Юлдуз санаб, йилдан узун кечаларда
Ҳисобига сира, азал етолмаган.

Аямадим ёшлигимдан кунларимни,
Нокасликни раво кўрмай, севинтирднм.
Чунки, унга юрагимда ўлиб қолган
Болалигим, зркалигин тирилтирдим.

Ёшлигимнинг саргузашти бениҳоят,
Бнсоти ҳам тасодифга тўлнб бнтган…
Кейин бнлсам, тасодифлар зарур экан,
Ҳодисани етакларкан сабабият.

БЕГОНА

Сенинг Ойинг меникидан чиройлими?
Айрилиққа бардош бериб чндайдими?
Қайғусини кулги билан
Шодлигини йиғи билан
Иэҳор қила оладими?

Менинг Ойим сеникидан чнройлидир,
Айрилиққа ақллидир, чидамлидир.
Қайғусини кулги билан,
Шодлигини йиғи билан
Изҳор қила олади у!

Кўз олдимда муздек қотиб турасан сен,
Ярамайсан курашларга, бегонасен!
Жаҳлим ёмон, сақланиб қол.
Ол, нурн йўқ Ойингни ол,
Сўнгра йўқол даргоҳимдан!

Кулгиларим, орқасида заҳарим бор,
О, ишонма, бўлолмайсан сен менга ёр!
Ниятингда ўзга фикр,
Тнлларингда ўзга зикр..
Йўқол! Жаҳлимни қўзғатма!!!

* * *

Юрганмиснз бирга ой билан
Оқшом пайти кўм-кўк ўрмонда?
Майсаларга шабнам қўнганда
Шундай яхши тияч бўлар экан!

Шитир-шитир ўйнар шабада,
Барглар мусиқаси бир ширин…
Ҳаво гўё тиниқ, соф бода,
Кўнгил сезар ҳаётнинг сирин.

Мен маст бўлиб қолдим бир кеча,
Сил ўпкамни анча яйратдим.
Ухламасдан то тонг отгунча
Дилгинамни роса сайратдим.

* * *

Денгиз ойна каби ялтирар,
Тўлқннларга суқим оқади,
Оққуш мунгли-мунгли оҳ уриб,
Ҳазин куйи дилга ёқади,

Ўтираман, кўнглим осуда,
Бошим узра барглар шитрайди.
Соялари лиммо-лим сувда
Танга-танга бўлиб титрайди.

Қандай яхши, кечқурун ёлғиз
Юрсанг, кўнгил асти тўймаса.
Ой — гўёки паришонҳол қнз,
Сочларини ёзиб ўйнаса.-

Болтиқ денгизи, 1935 йил.

ЙУЛЧИ

Йўлчиман, манзилим денгиздан нари,
Ложувард уфқнинг тубига яқин.
Кўнглнмда дардларим дарёдек оқин,
Чайқалар; кўзларим тнкилган сари.
О, йўллар!..

Чу, қора тойчоғим! Чу, қора йўрғам!
Муродга қасд қилиб югурган етур.
Бўронни севмаса, дил нечун тепур?
Тириклик не керак бемеҳнат, беғам?!
Чу, қора йўрғам!

КОРАБ

Оқшом тушди, тоғни туман босди,
Юлдуз билан тўлди денгиз ости.
Ўйнайдн шамол,
Ухлайди шимол…

Соҳил қолди, яна олға қараб
Чиқди аста тоғдай буюк кораб —
Сувлар чайқалди,
Ой қалқиб қолди.

Бўрон, чақмоқ, довул ундан йироқ,
Тилак — байроқ, тилак — кўзда чироқ.
Пириллаб ёнур, у
Недан тап тортур?

Ўлим, қўрқув, йўқлик қўрқитолмас —
Тилак — байроқ, тилак — қўлга компас.
Бехатар сафар!
Бўйсунар зафар!

Оқшом тушган, тоғни туман босган,
Тиниқ сувда чўкиб ётар осмон…
Мен қараб қолдим,
Кенг нафас олдим.

Мурманск, 1935 йил.

* * *

Ҳаёт ҳали менинг олдимда,
Ақлим ўсар, фикрим юксалар.
Аммо, кўрганларим ёдимда,
Ҳаммасн ҳам бутунлай қолар.

Ўша пайтда қайсиси кулги,
Қайси бири берар ҳаяжон.
Бу шеьримнинг боиси шулки:
Фикр — бола, бола — ўсувчан!

* * *

Юр тоғларга чиқайлик,
Майли, юр|
Эҳ… қандайин чиройлик
Оппоқ нур…

Олмос каби оппоқ қор
Ялтирар.
Нега мунча дил оқар,
Қалтирар?

Биласанми, ёшлик бу —
Тўймаган!
Тиним билмас, гўё сув
Ўйнаган…

Шунга аъло, чиройлик
Кўринур… ‘
Юр, тоғларга чиқайлик.
Майли, юр!

ДЕНГИЗГА

Оқ денгиз, яхши қол! Яхши қол, Шимол!
Кўнглимда ишқингни олиб қайтаман.
Сочимни ўйнайди муздек шўх шамол,
Мен унга дардимни қандай айтаман?

Кечқурун қирғоқда айланиб танҳо
Севдим, севиб қолдим тўлқинларингни.
Ойни чўмилтирган тинч тунларингни
Тушимда кўрганда не қиларман, о?

Ўйнагил сўнг марта, чайқал, эркалан!
Армоним қолмасин кетар олдимда.
Бағрингда балиқдай юзган оқ елкан
Бир умр сайр этгай менинг ёдимда…

Яхши қол, эркин сув! Яхши қол, денгиз!
Тўлқинлар, қўйнимга қиздай кирдингиз…

БАҒИШЛОВ
(«Нахшон» достонидан)

Богларга намозгар
Салқини тушди,
Гуллар нам баргини
Қайирди аста.
Офтоб ҳам сув ичар
Тоғлардан пастда,
Лоладек қип-қизил
Ўт шафақ ўчди.

Кўз тутдим
Кўзларим нигарон бўлди;
О, дилбар,
Симбарим, юзлари қирмиз.
Киприги кўксига
Соя солган қиз,
Кўз тутдим,
Юрагим тўла қон бўлди.

Шаббода боларидай
Гулзор узра шўх
Ой фонарини
Ёкди — қиз оқшом, Яша!
Сен келдинг,
Севгилим, Нахшон,
Сув қизи — сувсарим,
Киприклари ўқ.
Сен келдинг,
Кўнглимга сув каби окдинг.

Сен келдинг —
Руҳимда яшаш бошланди,
Севинчдан кўзларим
Беҳол ёшланди.
Сен келдинг,
Шеъримга чечаклар такдинг.
Сен келдинг,
Ваъдага вафодор малак,
Оппоқ қўлингними
Сийпалаб ўпай?
Қора сочингними
Сийпалаб ўрай?
Ваъда этайинми,
Сенга деб фалак?

Арзирди
Фалакни этсам ҳадя,
Афсус…
Фазо менга ҳали қул эмас,
Майли… боримни
Айлай армуғон.
Гарчи у
Ажойиб, асл гул эмас,
Нахшон, эй ёшлигам,
Севгалим, ма, ол!

Ишқимнинг энг олий
Туҳфаси шеърим.
Ўқи!
Лабларингдан тўйиб эмгани,
Шеъримга беркинди
Атайлаб меҳрим.

БОҒИМ

О,у қандай фусункор!
Нур билан тўлган бутун
Гуллари чаман-чаман
Мен уларни ичаман.
Кўнглимда яшнар баҳор
Нур билан тўлган бутун…

Баргдек узилиб кетсам,
Унутмас мени боғим.
Ишимни ҳурмат қилур,
Гуллардан ҳайкал қурур.
Минг йиллардак кейин ҳам
Унутмас мени боғим!

Шеърларим янграб қолур,
Бир умрга ўлмайман!
Ҳаётимнинг давоми —
Келажагимга ҳомий,
Ўрнимга боғбон бўлур:
Бир умрга ўлмайман!

О, у қандай давомдор!
Нур билан тўлган бутун.
Гуллари чаман-чаман,
Мен уларни ичаман.
Кўнглимда яшнар баҳор
Нур билан тўлган бутун…

13 noyabr — Usmon Nosir tavallud topgan kunning 105 yilligi

Ibrohim G’afurov
QISMATNING OVOZI
(Usmon Nosir ilhomlari)

Usmon Nosiriy oldida bizning xech uzib bo’lmaydigan so’ngsiz qarzimiz bor. Har safar Usmon Nosirni xotirlaganda, har safar uning so’zidan — she’rlari va dostonlaridan bahrador bo’lganda, doim shu qarz moziydan uzatilgan bir qo’l kabi odamning yelkasidan tutadi.

Olamni she’r suronlari bilan to’ldirishga qodir bo’lgan yigit o’z vatanini xar narsadan ortiqroq sevib, shu sevgisini kuylagani uchun zo’ravon saltanat tomonidan mahv etildi.

Shu hayot zavqlariga to’lib toshgan yigitning axir nima gunohi bor edi? Nahot u zo’ravon va adolatsiz saltanat uchun shu qadar xavfli edi? Nahot u saltanatni tagidan qo’porib, o’z tuprog’ini bosqinchilik zulmidan xalos qilishga jazm etgan yoki shunga qodir edi? Nahot loaqal porloq iste’dodni ayash mumkin emasdi? Axir bunday iste’dod egalari har qanday xalq ichida ham noyob va demak, ardoqli sanaladi-ku!

Lekin bu savollarga javob yo’k. Imperiya qattol edi. U o’z jirkanch xukmdorlik maksadlari yo’lida xar qanday iste’dodni yanchib tashlashga doim tayyor edi va buni zarracha shubhaga bormay, ikkilanmay ado etardi. O’z yerlari, tuganmas boyliklari bo’la turib, bir necha yuz yillar davomida o’zgalar yerlari va o’zgalarning boyliklariga ko’z tikishga, shu yerlarni egallab, ularni sovurib tasarruf qilishga odatlangan bu toifa o’z bosqinlarini doim turli nayrang g’oyalar bilan niqoblab, xalqlarning ko’ziga cho’p solib keldi. Imperiyachilik tamoyillari ularni behad shafqatsiz qilib qo’ydi. Shafqatsizlik nasl-nasllarning onglariga turli yo’llar bilan singdirib kelindi. Xalqlarning erkin, xur, mustaqil yashashga intilishlarini ular shu nayrang g’oyalar bilan bo’g’adilar, tinimsiz, «birlashishga», «ittifoqqa» chaqiradilar. O’zlari o’z asil yurtlarini obod, farovon va har jihatdan saodatli qilib yashashni xatto xayollariga ham keltirmaydilar. Mana shu yo’lda bor kuch-quvvatlarini sarflash o’rniga turli toifalarga bo’linadilar va hokimiyat da’vosida to’xtovsiz janjallar uyushtiradilar, to’xtovsiz bahs-munozaralarga beriladilar, bir-birlarini tinmasdan qoralaydilar, o’z boshlariga va boshqa xalqlar boshiga yolg’on-bo’htonlarni do’lday yog’diradilar. Xalqlar o’z iroda va ixtiyorlarini bildirganlari, tom mustaqillik yo’lini tanlaganliklariga qaramay yana ularni eski nayrang g’oyalarini o’rtaga solib qaram qilish, eski zamonga qaytarish payida bo’ladilar. Ular bu hatti-harakatlari naqadar g’ayri axloqiy ekanligiga e’tibor berib o’tirmaydilar….

Haqiqiy shoirlar har qachon o’z yurtlarining timsoli bo’ladilar. Ular o’z yurtlarining daryolariga, o’z osmonlarining bulutlariga, o’z tog’larining mingashma cho’qqilariga, o’z yo’llarining karvonlariga va o’z onalarining chaqaloqlariga o’xshaydilar.

Shular bilan birga haqiqiy shoirlar o’z millatining qalbiga o’xshaydilar.

Geyne o’z xalqining qalbi edi. Pushkin o’z xalqining qalbi. Bayron — o’z xalqining qalbi. Bu qalblarni toptamoq shu xalqlarning hayot asoslarini toptash bilan barobardir.

Usmon Nosiriyni so’zlarining miqyosi, kechinmalarining miqyoslariga ko’ra o’z xalqining qalbi deb aytsak, bunda mubolag’a yo’q. U tom ma’noda xalq timsoliga aylanish yo’liga kirgan edi.

Usmon Nosir vatanni hech ikkilanmasdan sevadi. Vatan deb, xalq deb, o’zini har qanday sinovlarga hozirlagan.

Vatan hisobidan hech qanday murosaga bormaydi.

Xalq hisobidan, xalq ustidan boshqalar bilan shu yurt, shu xalq uchun zararli murosalar tuzmaydi.

Uning sevgisi butun va bo’linmas.

Usmon Nosirning she’rlari nurdan to’qilgan.

Ular ichdan nurlanib turadilar.

Ichdan nurlanish juda noyob xodisa. Insoniyatning kamdan-kam farzandlariga nasib bo’ladi. So’zning ichdan mo»jiza kasb etib nurlanishini men Boboraqim Mashrabda, Mirzo G’olibda, Geyneda, Lorkada, Cho’lponda, Usmon Nosirda kuzatganman.

Usmon Nosirning she’rlari va dostonlari oralab bulutlar bilan olishayotgan va bulutlar orasidan yanada yaraqlab chiqayotgan va hissiyotli yuraklarni behad to’lqinlarga soladigan nurafshon oy kezadi. Oy, shamol, bulut — go’zallik va hayot yaratishdek kodir tabiatli bulutlar Usmon Nosir she’rlariga fusunkorlik baxsh etadilar.

Usmon Nosirni hijronning girdobi qurshab kelayotgandi.

Holbuki, u erka shoir edi. She’rlari o’zbek zaminida tushgan, tim qora sochlari qaysar jingalaklangan olovli boshi uzra shuhrat yalovlari hilpirardi. Shunchalar yosh bo’lishiga qaramasdan, Samarqand dorilfununida talabalik chog’idayoq uni o’zbek she’riyatining eng talantli vakili sifatida Rossiyaga, Armanistonga, Tojikistonga adabiy anjumanlarga she’r o’qigani yuborardilar.

Usmon Nosirning jo’shqin yuragi kengliklarga chiqib, o’lkalarni ko’rib, taassurotlarga to’ldi. Hali go’daklik chog’laridayoq u taassurotlarga tashna edi. U olam tasvirlarini isyonkor yuragiga ko’chirishga oshiqardi. Yangi-yangi taassurotlarda yashash unga yoqar, behad zavq bag’ishlardi.

U hech narsaga beparvo qaray olmas va hech narsaning qoshidan beparvo, beg’am o’tolmasdi.

Rim tarixi ham, Kleopatra ham, Geyne, Lermontov, Dante va Shekspir va bularning qahramonlari ham, yon- atrofidagi tengqur do’st-yorlarining taqdirlari ham uning yuragiga jazillagan uchqunlar tashlar va uchqunlar ilhom parisining oppoq kaftida yombi, quyma she’rlarga aylanardi.

Ilhom parisi Usmon Nosirga qanchalar yarashardi.

Yashashga tashnalik, yashash ishtiyoqi qanchalar kuchli edi Usmon Nosirda!

E’tibor bering: uning she’rlari, dostonlari va hatto tarjimalari nakadar go’zal umidvorlik bilan to’la!

Usmon Nosirda so’zlar umidvorlikning porloq darajalariga ko’tariladi. Olam meniki! Quyosh meniki! — deb nido soladi dunyoga bu umidvorlik.

Aftidan, bu umidvorlik va yashash ishtiyoqining yo’lini to’sadigan hech qanday kuch olamda yo’q! Hech narsa unga bas kelolmaydi. Hech narsa uni yengolmaydi. Axir shu kuch — ilhom iarisi-da! Yana nima!

Lekin… baribir… shoir hijron girdobida edi.

Uning barcha she’rlarida, tarjimalarida kismat tilga kirgan satrlar, bandlar bor! Balki qismat uning qalbida juda erta tilga kirgandir. Lekin she’rlarida qismatning ovozi o’ttiz uchinchi yildan to’xtovsiz eshitila boshladi. Esingizdami, uning dastur she’ri «Yurak»dagi so’nggi satrlar: «Yoril, chaqmoqqa aylan sen, Yoril! Mayli tamom o’lsam!..» Men buni qismat ovozi deb bilaman. Shoir o’z taqdirini bashorat qilishga o’tgan edi. Yoki mashhur «Monolog»ni eslang. Bunda barcha o’tli satrlar — qismat ovozi. Va ayniqsa: «Ehtimolki, tamom qilmasdan — Umrim tugar…» Chamasi, «Nil va Rim» ham boshdan-oyoq qismat sasi. «Lampam yonur… yaralangan qanotdek og’ir O’y bosadi. Yuragimda go’yo sel yog’ar…» Usmon Nosirning bu sirli she’rda Homer bilan bahslashuvi ham, Rim sahnasida gladiator bilan yo’lbars olishuvi ham, xalqning bu qonli manzaradan zavqlanishlari ham va nihoyat, «Rim — o’yindan o’lim kutgan jinni teatr» satri ham bari-bari o’z taqdiriga bashoratlar edi.

Shoir she’rlari bashoratning anglashilmas ajib sirli tasvirlariga to’lgan. Uning har satridan bu buyuk insonning qismati ko’rinib turadi:

Jim!.. Ufqdagi botar quyoshni
Shart kesilgan boshga o’xshatdim.
Parcha-parcha kuygan shafaqlar
Tirqiragan qonni eslatdi!

Dahshatli Sibir o’rmonlarida yalang’och ko’ksini o’yib qonga botirgan Usmon Nosir!

Sening she’rlaringda qismating hayqiradi!

Gunohing nima edi, seni bunchalar shafqatsiz zabun qildilar?!

* * *

Usmon Nosirning «1870» deb atalgan ajib po’rtanador, ohang tovlanishlariga to’la she’rini ko’plar biladi, ko’plar yodlab yuradi. Bunda birovlar Razinning boshini yumalab ketgan qirmizi quyoshga o’xshatilganidan mutaassir bo’ladi. Yana kimdir she’rda onaning hech qachon botmaydigan oyga, uning bag’ri oq yumshoq bulutga mengzalganidan ta’sirlanadi. Bu she’rda bog’ timsoli ham yo’q emas, ona timsoli bog’ timsoliga shu’la tashlab turadi. Oy ularga xayoliy suratlar bag’ishlaydi. Oy nuri esa sirlantiradi. Bir she’rdagi hamma obrazlar bir-birlariga o’zaro shu’la tashlab, bir-birlarini shu’lador qilib turadilar. Bundagi tashbehlar va ohanglarda chinakam ilhomiylik jo’sh uradi.

Meni esa bu she’rda «burlaklar» degan so’z-tushuncha bilan she’rning keyingi uchinchi bandida keluvchi «burdalar» va «murdalar» degan so’z-tushunchalarning o’zaro munosabatdorligi har doim xayratga soladi.

Bunday hodisalar Navoiy, Hofiz, Bayron, Geyne singari daholardagina daho san’atining savqi tabiiyligi orqali namoyon bo’ladi.

Aslini olganda, bu uchala so’z-tushuncha bir-biri bilan hech qanday bog’lanmagan. Ular qo’llangan satrlar va bandlar boshqa. Lekin Usmon Nosir yuragida she’r savqi tabiiylik qudratidan tug’ilgani bois u boyagi uch narsaning — tuyg’u, so’z va ohanglarning porloq garmoniyasi — uyg’unligiga erishadi.

Usmon Nosirning hamma she’rlarida shunday: barcha so’zlar va obrazlar o’zaro yo ma’no, yo ohang, yo shu’la bilan bog’langan, o’zaro nurafshon!

Shuning uchun Usmon Nosir she’riga bir begona tovush sig’maydi. Uning yotligi darrov bilinadi. Shu she’rda 84-yilgi to’plamning noshiri yana bir g’alatga yo’l qo’yadi. Usmon Nosir she’riga g’oyatda ehtiyotkor munosabatda bo’lish kerak deb aytdim. Juda kichkina ehtiyotsizlik she’rga juda yomon putur yetkazishi mumkin.

Shoir ona uchun bola tarbiyalash mashaqqatini chizarkan:

Va azobga so’z bermaydi u.
Bu safar ham tog’day chidadi —

deb bir bandni yakunlaydi. So’ng shundan keyin she’rning oxirgi bandi keladi. 84-yil nashrida o’qiymiz:

O… bilmadi kimni tuqqanin,
Faqat har galgiday shod edi.

Shu xolos. Bunday qaraganda go’yo xech narsa o’zgarmagan. She’r tabiiy davom etyapti. Fikr oqimi va mazmun rivojida uzilish yo’q. Lekin xuddi shu yerda Usmon Nosirning go’zal san’atkorligi bilan chambarchas bog’liq bir muhim badiiyat tamomila yo’qolgan…

«Mehrim»ning birinchi nashrini qo’lga olamiz. Ne ko’z bilan ko’raylikki, unda shunday yozilgan:

Bu safar ham tog’day chidadi —
— Yu… bilmadi kimni tuqqanin.

Ko’rdingizmi, ana shu xolos! Bir yuklama-yu (yoki: yu) undov so’z «o»ga almashtirib yuborilgan. Usmon Nosir esa tepadagi satr bilan pastdagi satrni bir «yu» tovush-ohangi bilan ajib bir tarzda bir-biriga bog’lagan. Aslida yuklama «chidadi»ga tegishli. U «chidadiyu» deb o’qilishi kerak. Lekin shoir «tog’day chidadi» degan jumlani tugallangan jumla kabi yozadi. Bu — tugal fikr. Unda xech qanday ishtibox, ikkilanish, sarsilish ma’nolari yo’k. «Tog’day chidadi». Tamom-vassalom. Ammo keyingi misrani uzoq cho’zilgan «-yu» bilan boshladi. «Bilmadi kimni tuqqanin» degandagi juda katta zalvorli ma’no «Tog’day chidadi» degan tugal fikr bilan shu «-yu» so’lishi vositasida bog’lanyapti, o’zaro bir-birini to’ldiryapti va kuchaytiryapti. Bu «-yu» shundayki… nima desamikin… osmonda quroq varrak darillab uchyapti. Varrak ko’rinib turibdi, uning biroz salqigan kanop ipi ko’rinib turibdi. Pag’a bulutlar kezgan osmon ko’rinib turibdi. Bular hammasi bir-biriga bog’langan… faqat shamol ko’rinmaydi. Holbuki, shamol energiya, vosita… u bo’lmasa, quroq osmonga ko’tarilmasdi. Demoqchimanki, Usmon Nosirning she’ridagi «-yu» ana shu shamolga o’xshaydi. U varrakni olib qochib, uni yulkilaydi, uni darillatadi-yu o’zi ko’rinmaydi. Ohang buzilishlari xaqida so’zlayapmiz, gap ochilib qolgach, yana shu she’rdagi bir misraga to’xtalib o’taylik:

Daryo-daryo to’kar yoshini
Kim bilmaydiki boisi na?

Qarangiz: bu yerda xam faromush qaraganda xech qanday xato yo’q. Hech narsa tushib qolmagan, xech narsa o’zgartirilmagan… faqat «-ki» bog’lovchi qo’shimchasi «bilmaydi» so’ziga qo’shib yuborilgan. Holbuki, bu yerda u alohida yozilishi va alohida talaffuz etilishi zarur. Aks holda misraning ma’nosi buziladi. «Bilmaydi» so’zidan so’ng bunda jiddiy pauza bor. Bunda «kim bilmaydi» degach, to’xtab, so’ng «ki boisi na?» deb o’qimasak, shoir kuzatgan maqsadni anglolmaymiz. She’r san’atkorligini toptagan bo’lamiz.

Kim bilmaydi, ki boisi na?

Misra shunday o’qiladi. Bu yerdagi o’ta noziklikni men yaponlarning choy tayyorlashlari va xitoylarning chinni yasashlaridagi o’ta noziklikka qiyoslagim keladi. Juda- juda nozik hunar, nozik poeziya…

Haqiqatan ham, Usmon Nosir so’zi juda nozik. U oz so’z bilan juda teran insoniy holatlarni ifodalaydi va manzaralarni chizadi. Kichkinagina she’ri esingizdadir:

Shafaq o’chay deb qoldi
Kaptar qonidek rangsiz…
Ko’zlarimni uzmayman.

Deding: endi o’char u,
O’tgan qaytib kelmaydi,
Ertani sevinib kut!..

Shoir rostdan ham o’ttiz to’rtinchi yilda ertani sevinib kutardi. U bolalik uqubatlaridan qutulgandek sevinardi. She’r juda ma’yus ohang bilan boshlandi. Ikkinchi misra 6u ma’yuslikni tag’in ham kuchaytirdi. Kaptar haqida, o’ldirilgan kaptar haqida, uning qoni haqida, qonining rangsizligi haqida eslatilyapti. Nega? Shafaqning so’nggi shu’lalari kaptar qonidek rangsiz tortganligi uchunmi? Bu yerda o’xshatishdan boshqa hech narsa yo’qmi? Nega kaptar? Kaptar — ruh va farishta timsoli… Lekin darhaqiqat ayni o’chayotgan shafaq kaptar qoniga o’xshaydi. Shoirni xayol qaylarga olib qochib ketdi? Nimalarni o’qiyapti u o’chayotgan osmon sahifasidan?

Bu yerda sirli bir odam paydo bo’ldi. U bir narsa deyapti. U ham o’chayotgan shafaqqa tikilib turibdi. Lekin uning tuyg’usi shoir tuyg’usidan farqli. Shoir hazinlikka moyil. Uning sherigi esa nekbin. Umidvor. Donishmand. Balki bu yerda hech kim yo’qdir. Eshikni hech kim taqillatmayotgandir. Shoir o’zi bilan o’zi so’zlashayotgandir. O’ziga o’zi deyotgandir bu so’zlarni. A, balki bu kaptarday pokiza va naparmon va nilufar kabi bir qizdir… Olti qator qisqa bir parchada shuncha nekbinlik, shuncha ma’yuslik, dard va surur og’ushtasi.

Bir paytlar yoshligimda Geynening bir kichkina she’rini o’qigandim. Uning ruscha matnini to’liq keltiray:

Devitsa stoya u morya,
Vzdixala sto raz podryad, —
Takoe vnushal yey gore
Solnechniy zakat.

Devitsa, bud`te spokoyney,
Ne stoit ob etom vzdixat`:
Vot zdes` ono speredi tonet
I vsxodit szadi opyat`.

Buni o’zimcha shunday mashqiy tarjima qilgan edim:

Qiz dengizning bo’yida
Xo’rsinadi yuz bora,
Oftob botib quyida
Qayg’uga solar qora.
Qizgina yemagin g’am
Xo’rsinmak nega kerak:
Bugun botsa oldindan
Orqadan chiqar erta…

Usmon Nosir she’ridagi manzara bilan bu she’rdagi manzarani solishtirib ko’rsangiz, Geyne bilan Nosiriy xuddi aka bilan ukadek ko’rinadi. Lekin ularning dunyoni qabul qilishlari va dunyoga munosabatlari o’rtasidagi g’oyat nozik o’ziga xosliklar bunda juda yuksak ifodasini topadi. Geyne o’ta teran qochirimlar shoiridir. Ehtimol boshqa hech kimda qochirim, g’alati kinoya bunchalar kamolga yetmagandir. Usmon Nosir she’rlarida esa nekbinlik va hazinlik: qon tupurish va ertani sevinib kutish qorishib yotadi. Geyne qanchalar so’z, tuyg’u va kinoya dahosi bo’lsa, Usmon Nosir ham shunchalik so’z tuyg’usi va xassoslik dahosidir. Xassoslik esa faqat ilhomiydir. Shu ma’noda Usmon Nosir — tom ilhomiy shoir…

Toshkent, 1993.7 sentyabr`.

USMON NOSIR
SHE’RLAR

  20 asr o‘zbek she’riyatiga chaqmoqdek kirib kelgan va yashindek qisqa ijodiy umr kechirgan Usmon Nosir 1912 yilning 13 noyabrida Namanganda tug‘ildi. Otasidan yetim qolgan Usmon Nosir Qo‘qondagi bolalar uyida tarbiyalanadi. Iste’dodli o‘spirin u yerda rus va jahon adabiyotining sara namunalari bilan tanishadi. Internatni bitirgach, 1931 yildan SamarqanddagiO‘zbekiston davlat universiteti(O‘zDU)ning filologiya fakultetida o‘qidi.

Bolaligidan she’rlar yoza boshlagan Usmon Nosir badiiy ijod bilan bor-yo‘g‘i o‘n besh yilgina, ya’ni qamoqqa olinguncha astoydil shug‘ullandi. Shu fursatda o‘zining qanchalik nodir iste’dodiga ega ekanligini yaqqol ko‘rsatdi. Yosh shoirning «Quyosh bilan suhbat» (1932), «Safarbar satrlar» (1932), «Traktorobod» (1934), «Yurak» (1935), «Mehrim» (1935) kabi she’riy to‘plamlari hamda «Norbo‘ta» (1932) va «Naxshon» (1935) dostonlari bosildi. Usmon Nosir 1937 yilning 14 iyulida «xalq dushmani» sifatida qamoqqa olindi va Toshkent, Magadan, Kemerovo turmalarida hibsda tutildi. Qamoqda inson bolasi chidashi mumkin bo‘lmaydigan qiynoqlarga duchor bo‘lgan shoir 1944 yilda Kemerovoda halok bo‘ldi.

BOLALIGIMGA

Kapalakning gul emganin ko’rdim,
Eslab ketdim seni, malagim…
Sen berdingmi, shuncha shirin she’rni,
Ey, barglari ko’m-ko’k palagim?

YURAK

Yurak, sensan mening sozim,
Tilimni nayga jo’r etding.
Ko’zimga oyni berkitding,
Yurak, sensan ishqibozim.

Senga tor keldi bu ko’krak,
Sevinching toshdi qirg’oqdan.
Tilim charchar, ajab, gohi
Seni tarjima qilmoqdan.

Sen ey, sen — o’ynoqi dilbar,
Zafardan izla yoringni.
To’lib qayna, toshib o’yna,
Tirikman, kuyla boringni.

Itoat et!
Agar sendan
Vatan rozi emas bo’lsa,
Yoril, chaqmoqqa aylan sen,
Yoril! Mayli, tamom o’lsam!..

SHE’RIM

Sen, yuragimning chashma suvi sen,
Sen, ko’zlarimning gavhar nurlari.
Sening bahoingni kim so’rasa, de:
«Bahom — umringning bahosiga teng!»

NIL VA RIM
(Tarix kitobidan)

I

Lampam yonur… Yaralangan qanotday og’ir
O’y bosadi. Yuragimda go’yo sel yog’ir.

Qiynalaman. Tirishaman. Hushim parishon
O’tmish, hozir va kelajak ko’rinur har on.

Tirishaman, butun kuchim ko’zimga kelar,
Chirog’imga parvonadek urinar yillar

To’rt atrofim to’lib ketar kuygan qanotga…
Xayolimda: katta sahro, men minib otga

Shamoldan tez, bulutlardan yengil chopaman;
Kuyib tushgan har qanotdan bir jon topaman.

Termilaman o’lik ko’zga (nega qo’rqayin?).
Barchasidan o’yib olib ko’zining oyin

Termilaman: qichqiradi yillar, odamlar,
Eshitilar menga ular bosgan qadamlar…

II

Sariq qumlar orasidan qon rangli quyosh —
Ko’tarilar. Nil oqadir — qullar to’kkan yosh.

Faryodlarga chidolmaydi yer bilan osmon,
Ro qaerda? Azirisa? Qiynaydi Tifon!

Kimga yig’lab, kimdan madad kutsin bemor qul?
Erki qulfdir, hayoti qulf, bor xudolar qulfi

Kosasida suv yo’q, quruq xaltasi: non yo’q!
Botayotgan quyosh kabi rangida qon yo’q.

Ko’zida ko’z yo’q, belida bel yo’q, hayhot!
Fir’avn uni chumoliday ezadi: voy dod!..

Fir’avnning hukmi qattiq, fir’avn — xo’jayin,
Xudolarga u manzurdir, hayoti tayin.

Neki qilsa, o’zi bilur, o’zi hukmron,
Misr bo’ylab Nil oqadur — «qullar to’kkan qon!»

III

To Minisdan Ramzesgacha, Ramzesdan nari
«Malika qiz» — Kleopatra hukmron davri.

Undan tortib… yana uzoq, yana ko’p yillar
Xarsang bilan yotqizilgan necha ming yo’llar.

Ko’zyoshidan, dil toshidan qurilgan haykal
Mag’rur turar, mag’rur boqar; hech biron mahal

Na odamdan, na zamondan qo’rqmas asti u.
G’azabini yutib o’lgan qullar dasti bu!

Qullar… (Menman u qullarning o’lmas avlodi,
Mana menman, u qullarning hech so’nmas yodi,

Mana menman, falaklarga lov-lov o’t qo’yib,
Otalarimning boshidan poydeyor uyib,

Ozodligim obidasin qurgan insonman!
O’sha jonman, o’sha qonman ya o’sha shonman!)

IV

Otim uchar (xayolimda) oldinga doim,
Avval bahor osmonidek yig’lar gado Rim.

Emchagida bir tomizim suti yo’q ona
Go’dagini tosh ostiga bostirdi, ana!

O’lim yaxshi, odam agar shunday xor bo’lsa!
Bir parcha non nima o’zi! Shunga zor bo’lsa!

Nahot, chaqmoq yondirmaydi butun ochunni?
Kul gardiday umr — tog’day kulfat uchunmi?

Javob bergin menga, zakki qadimgi Homer,
Ko’zyoshi-yu qonga rostdan tashnami bu — yer?

Qo’y, yaxshi chol! Ko’nglim to’ldi, gaplashamiz so’ng,
Bu nimasi? Eshitasanmi, og’ir, hazin mung?

Hamon yig’lar yalang’och Rim, hamon dil ezar,
Hamon tilla qadahda qon ichar Sezar!

V

Rim ustida shamsiyadek tumanli osmon,
Katta sirkka sig’ishmasdan qaynar olomon:

«Odam bilan hayvon o’yin ko’rsatar emish…”
(Bunday qiliq bizning uchun qandayin erish!..)

Tishlarini irjaytirib bo’kirgan yo’lbars
To’rt tarafga tashlanadi, talpinib lars-lars.

Och ko’zlari qonga to’lgan, sakrab o’ynaydi…
O, bechora, qoch! U seni tirik qo’ymaydi!

Ana! Ana, tirnog’ini nishlab kelar u,
Changal soldi! Xalq o’rnidan birdan turdi duv…

Chapak chaldi. «Ey, ahmoq Rim, sevinma qonga!
Bundan boshqa xo’rlik bormi, axir, insonga?» —

Dedi, parcha-parcha bo’lgan gladiator.
Rim — o’yindan o’lim kutgan jinni teatr!

VI

Issiq izlar… hamon u isyondan is bordek,
Bulutlarning orasinda yurar Spartak.

Osmon — qalqon, kamon yoyi — chaqmoq, yonar o’t,
Zulm uchun yig’i, fig’on ya erksizlik sud.

Jayob bersin. Aflotunmi, Vergiliymi, yo —
Boshqa biri, qani kim? Kim mard? Kim guvoh?

Ki, tun qancha qora bo’lsa, oy shuncha yorug’!
Spartakning lashkarlari hali ham borur.

Mana menman, u isyonning o’lmas avlodi,
Mana menman, u qullarning hech so’nmas yodi.

Mana menman, falaklarga lov-lov o’t qo’yib,
Otalarimning boshidan poydevor uyib,

Kelajagim obidasin qurgan insonman!
O’sha jonman, o’sha qonman va o’sha shonman!!!

Izohlar

Ro, Azirisa, Tifon – qadimgi misrliklar tushunchasidagi xudolar nomi.
Fir’avn – qadimgi misr davlatini boshqargan hukmdor.
Minis, Ramzes, Kleopatra – quldorlik davri Misr hukmdorlari.
Avval bahor osmonidek… — erta bahor osmonidek.
Ochun – dunyo, olam.
Homer – qadimgi yunon shoiri, ko’zi tug’ma ojiz bo’lgan.
Sezar – Rim imperiyasini boshqargan hukmdor.
Spartak – Rim quldorlik tuzumiga qarshi ko’tarilgan qo’zg’olonning rahbari.
Sud – ma’no, mohiyat.
Aflotun (Platon) – qadimgi yunon faylasufi.
Vergiliy – qadimgi yunon lirik shoiri.

MONOLOG

Sevgi! Sening shirin tilingdan
Kim o’pmagan, kim tishlamagan?
Darding yoyday tilib ko’ksidan,
Kim qalbidan qonlar to’kmagan?

Seni yaxshi bilaman, go’zal,
Petrarkani o’qiganim bor.
Buyuk Rimning Sapfosi azal
Xayolimni oshiqday tortar.

Bilamanki, Tasso bechora
Rohat ko’rmay o’tgan bir umr.
Ey makkora qiz, Leonora ,
Nomi qora bilan yozilgur!..

Balki, guldan yaralgan pari
Tosh ko’ngilli Biatriche:
— Gadosan, — deb qochmasa nari
Dante baxtli bo’lardi picha!

Balki, Hamlet oydin tunlarda
Ofeliyani erkalatardi.
Balki, uzun sochini silab
Azongacha ertak aytardi.

Agar xiyonatni bilmasa,
Ezmasa fojia yuragin!
Yo’q! Yo’q, shoir! Gar shunday bo’lsa,
Shekspirning yo’qdir keragi!

Dezdemona, gunohsiz dilbar,
Jigar qonlaringni ichgan kim?
Bilaman, Otello, bilaman,
Otello haqimi?.. Shoir — jim!..

Izohlar

Petrarka – qadimgi Rim shoiri.
Sapfo – Qadimgi Rim shoirasi.
Tasso – o’tli ishq-muhabbat kuylangan asarning baxtsiz qahramoni.
Leonora – yana bir adabiy qahramon.
Biatriche – mashhur italyan shoiri Dantening sevgilisi.
Hamlet – mashhur shoir va dramaturg Uilyam Shekspirning shu nomdagi tragediyasining bosh qahramoni.
Ofeliya – Hamletning sevgilisi.
Dezdemona – Shekspirning yana bir tragediyasi “Otello”ning bosh qahramonlaridan biri.

* * *

Shafaq o’chay deb qoldi
Kaptar qonidek rangsiz…
Ko’zlarimni uzmayman.

Deding: endi o’char u,
O’tgan qaytib kelmaydi,
Ertani sevinib kut!..

* * *

Jim!.. Ufqdan botar quyoshni
Shart kesilgan boshga o’xshatdim.
Parcha-parcha kuygan shafaqlar
Tirqiragan qonni eslatdi!

Qanday qo’rqinch! Qanday qabohat!
Mumkin emas hech qiynalmasdan!
Aqlidan ozganmi muhabbat?
Mumkin emas, qarshi turmasdan!

Mumkin emas, ey, oliy janob,
Necha yurakni aylab xarob.
Shohona toj kiygan muhabbat,
Mumkin emas! Qanday qabohat!

Ki, odamning o’ziniginamas,
Hissini ham xarob qilsa davr!
Qiynalaman!.. Yuragimda hovur…
Bu — qarshilik! Yo’q! Gina emas.

Bu — qarshilik! Ko’ring tarixni.
Umr tepasida musht tuygan…
Qiynalaman vijdon bilan man,
Mumkin emas, qarshi turmasdan!
O’z zimmamga katta ish oldim:
Ehtimolki, tamom qilmasdan –
Umrim tugar. Ammo, bo’lmaydi
(Ko’nglim o’rniga hech tushmaydi).
Senga qarshi bosh ko’tarmasdan
Asrlarni yig’latgan sevgi!!!

YOSHLIK

Kunlarimni yoshligimdan ayamadim,
Menda yoshlik nokaslikni hech ko’rmadi.
Qiz ssvganda, ho’ngir-ho’ngir qon yig’ladim,
Go’yo qalbim amri — azmimni bir so’rmadi.

Yoshligimning tarozusi beposangi,
Bir pallasi bahor toshi bilan og’ir:
Sevinchim ko’p.., Shodligim zo’r… Tilim biyron,
Qaysi umr, shunday yoshlik ko’rdi, axir?

Yuragimga achchiq-achchiq botar edi,
«Bog’ ko’chada» sharsharakiing mungli kuyi…
Hayron bo’lib, bolalikda o’ylar edim,
Qaydadir deb bu oftobning yotar uyi?

Bolaligim gul bog’larni ko’rolmagan,
G’arib bo’lib, mungshib yurgan ko’chalarda.
Yulduz sanab, yildan uzun kechalarda
Hisobiga sira, azal yetolmagan.

Ayamadim yoshligimdan kunlarimni,
Nokaslikni ravo ko’rmay, sevintirdnm.
Chunki, unga yuragimda o’lib qolgan
Bolaligim, zrkaligin tiriltirdim.

Yoshligimning sarguzashti benihoyat,
Bnsoti ham tasodifga to’lnb bntgan…
Keyin bnlsam, tasodiflar zarur ekan,
Hodisani yetaklarkan sababiyat.

BEGONA

Sening Oying menikidan chiroylimi?
Ayriliqqa bardosh berib chndaydimi?
Qayg’usini kulgi bilan
Shodligini yig’i bilan
Iehor qila oladimi?

Mening Oyim senikidan chnroylidir,
Ayriliqqa aqllidir, chidamlidir.
Qayg’usini kulgi bilan,
Shodligini yig’i bilan
Izhor qila oladi u!

Ko’z oldimda muzdek qotib turasan sen,
Yaramaysan kurashlarga, begonasen!
Jahlim yomon, saqlanib qol.
Ol, nurn yo’q Oyingni ol,
So’ngra yo’qol dargohimdan!

Kulgilarim, orqasida zaharim bor,
O, ishonma, bo’lolmaysan sen menga yor!
Niyatingda o’zga fikr,
Tnllaringda o’zga zikr..
Yo’qol! Jahlimni qo’zg’atma!!!

* * *

Yurganmisnz birga oy bilan
Oqshom payti ko’m-ko’k o’rmonda?
Maysalarga shabnam qo’nganda
Shunday yaxshi tiyach bo’lar ekan!

Shitir-shitir o’ynar shabada,
Barglar musiqasi bir shirin…
Havo go’yo tiniq, sof boda,
Ko’ngil sezar hayotning sirin.

Men mast bo’lib qoldim bir kecha,
Sil o’pkamni ancha yayratdim.
Uxlamasdan to tong otguncha
Dilginamni rosa sayratdim.

* * *

Dengiz oyna kabi yaltirar,
To’lqnnlarga suqim oqadi,
Oqqush mungli-mungli oh urib,
Hazin kuyi dilga yoqadi,

O’tiraman, ko’nglim osuda,
Boshim uzra barglar shitraydi.
Soyalari limmo-lim suvda
Tanga-tanga bo’lib titraydi.

Qanday yaxshi, kechqurun yolg’iz
Yursang, ko’ngil asti to’ymasa.
Oy — go’yoki parishonhol qnz,
Sochlarini yozib o’ynasa.-

Boltiq dengizi, 1935 yil.

YULCHI

Yo’lchiman, manzilim dengizdan nari,
Lojuvard ufqning tubiga yaqin.
Ko’nglnmda dardlarim daryodek oqin,
Chayqalar; ko’zlarim tnkilgan sari.
O, yo’llar!..

Chu, qora toychog’im! Chu, qora yo’rg’am!
Murodga qasd qilib yugurgan yetur.
Bo’ronni sevmasa, dil nechun tepur?
Tiriklik ne kerak bemehnat, beg’am?!
Chu, qora yo’rg’am!

KORAB

Oqshom tushdi, tog’ni tuman bosdi,
Yulduz bilan to’ldi dengiz osti.
O’ynaydn shamol,
Uxlaydi shimol…

Sohil qoldi, yana olg’a qarab
Chiqdi asta tog’day buyuk korab —
Suvlar chayqaldi,
Oy qalqib qoldi.

Bo’ron, chaqmoq, dovul undan yiroq,
Tilak — bayroq, tilak — ko’zda chiroq.
Pirillab yonur, u
Nedan tap tortur?

O’lim, qo’rquv, yo’qlik qo’rqitolmas —
Tilak — bayroq, tilak — qo’lga kompas.
Bexatar safar!
Bo’ysunar zafar!

Oqshom tushgan, tog’ni tuman bosgan,
Tiniq suvda cho’kib yotar osmon…
Men qarab qoldim,
Keng nafas oldim.

Murmansk, 1935 yil.

* * *

Hayot hali mening oldimda,
Aqlim o’sar, fikrim yuksalar.
Ammo, ko’rganlarim yodimda,
Hammasn ham butunlay qolar.

O’sha paytda qaysisi kulgi,
Qaysi biri berar hayajon.
Bu she`rimning boisi shulki:
Fikr — bola, bola — o’suvchan!

* * *

Yur tog’larga chiqaylik,
Mayli, yur|
Eh… qandayin chiroylik
Oppoq nur…

Olmos kabi oppoq qor
Yaltirar.
Nega muncha dil oqar,
Qaltirar?

Bilasanmi, yoshlik bu —
To’ymagan!
Tinim bilmas, go’yo suv
O’ynagan…

Shunga a’lo, chiroylik
Ko’rinur… ‘
Yur, tog’larga chiqaylik.
Mayli, yur!

DENGIZGA

Oq dengiz, yaxshi qol! Yaxshi qol, Shimol!
Ko’nglimda ishqingni olib qaytaman.
Sochimni o’ynaydi muzdek sho’x shamol,
Men unga dardimni qanday aytaman?

Kechqurun qirg’oqda aylanib tanho
Sevdim, sevib qoldim to’lqinlaringni.
Oyni cho’miltirgan tinch tunlaringni
Tushimda ko’rganda ne qilarman, o?

O’ynagil so’ng marta, chayqal, erkalan!
Armonim qolmasin ketar oldimda.
Bag’ringda baliqday yuzgan oq yelkan
Bir umr sayr etgay mening yodimda…

Yaxshi qol, erkin suv! Yaxshi qol, dengiz!
To’lqinlar, qo’ynimga qizday kirdingiz…

BAG’ISHLOV
(«Naxshon» dostonidan)

Boglarga namozgar
Salqini tushdi,
Gullar nam bargini
Qayirdi asta.
Oftob ham suv ichar
Tog’lardan pastda,
Loladek qip-qizil
O’t shafaq o’chdi.

Ko’z tutdim
Ko’zlarim nigaron bo’ldi;
O, dilbar,
Simbarim, yuzlari qirmiz.
Kiprigi ko’ksiga
Soya solgan qiz,
Ko’z tutdim,
Yuragim to’la qon bo’ldi.

Shabboda bolariday
Gulzor uzra sho’x
Oy fonarini
Yokdi — qiz oqshom, Yasha!
Sen kelding,
Sevgilim, Naxshon,
Suv qizi — suvsarim,
Kipriklari o’q.
Sen kelding,
Ko’nglimga suv kabi okding.

Sen kelding —
Ruhimda yashash boshlandi,
Sevinchdan ko’zlarim
Behol yoshlandi.
Sen kelding,
She’rimga chechaklar takding.
Sen kelding,
Va’daga vafodor malak,
Oppoq qo’lingnimi
Siypalab o’pay?
Qora sochingnimi
Siypalab o’ray?
Va’da etayinmi,
Senga deb falak?

Arzirdi
Falakni etsam hadya,
Afsus…
Fazo menga hali qul emas,
Mayli… borimni
Aylay armug’on.
Garchi u
Ajoyib, asl gul emas,
Naxshon, ey yoshligam,
Sevgalim, ma, ol!

Ishqimning eng oliy
Tuhfasi she’rim.
O’qi!
Lablaringdan to’yib emgani,
She’rimga berkindi
Ataylab mehrim.

BOG’IM

O,u qanday fusunkor!
Nur bilan to’lgan butun
Gullari chaman-chaman
Men ularni ichaman.
Ko’nglimda yashnar bahor
Nur bilan to’lgan butun…

Bargdek uzilib ketsam,
Unutmas meni bog’im.
Ishimni hurmat qilur,
Gullardan haykal qurur.
Ming yillardak keyin ham
Unutmas meni bog’im!

She’rlarim yangrab qolur,
Bir umrga o’lmayman!
Hayotimning davomi —
Kelajagimga homiy,
O’rnimga bog’bon bo’lur:
Bir umrga o’lmayman!

O, u qanday davomdor!
Nur bilan to’lgan butun.
Gullari chaman-chaman,
Men ularni ichaman.
Ko’nglimda yashnar bahor
Nur bilan to’lgan butun…

Usmon Nosir. Unutmas Meni Bog’Im