20 июнь — Шоир Абдували Қутбиддин таваллуд топган кун
Абдували сўзни чин бозингар каби ўйнатади. Сўз шеърнинг тасвир предметига айланади. Сўз бадиий тасвирнинг чинакам манбаи. Сўз — образ. Бу имажинизм-ку дейишингиз мумкин. Ҳа, таъбир кўтарса, имажинизм.
Иброҳим ҒАФУРОВ
ТАФАККУР ШАКЛЛАРИ
Абдували ТошДУнинг журналистика факултетини 1983 йили тугатди. У жуда эрта шеър ва бадиий сўз билан ошно тутинди, халқ термалари, сўз шоввалари ичида онги ва бадиий диди шаклланди. Биринчи китоби “Найсон” 28 ёшида чиқди. Ўша вақтлар бир қатор ҳикматпеша шоирлар китобларига “Ҳулво”, “Аёлғу”, “Роз”, “Ибтидо”, “Сувайдо” сингари одамни лол қолдирадиган номлар беришар, чамаси, тарих архаикасидан томирлари ва шаклларини қидиришарди.
Абдували Қутбиддин ҳам илк китобини “Найсон” деб номлади. Бундан ўн етти йил илгари Фахриёрнинг “Аёлғу” деган шеърий китоби чиққанда, мутафаккир адиб ва танқидчи Аҳмад Аъзам: “Аёлғу” – ғаройиб сўз: тарихнинг оҳанги келади… Ҳамма маъноси равон, таниш-тушунарли бўлган музайян сўз – аслида шеър эмас, шунчаки уқтириш…”, деб ёзганди. Бу сўзларнинг Абдували Қутбиддин шеърларига ҳам анча дахли бор. “Найсон” билан 2011 йили нашр этилган “Бор” сараланма китоби орасида “Ҳумо”, “Бахтли йил”, “Хаёл Кечаси”, “Сен ва сен учун”, “Узоқдан олисга” китоблари чиқди. Эллик ёши арафасида у “Дўстлик” ордени, “Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган журналист” деган унвон билан тақдирланди.
Абдували Қутбиддин университетда ўқиб юрган кезлари шеърларини олиб келиб чуқур ҳаяжон ичида тўлиқиб ўқиб берарди. Унинг шеърлари ҳеч кимникига ўхшамаганидек, ўқиши ҳам тамомила ўзгача, бошқа бировнинг ўқишига ўхшамасди. Абдували адабиётимизда янги деб аталган шеъриятни бошлаганлардан эди. Янгилик шаклларда ҳам, мазмун-мундарижани ифодалашда ҳам, лексика ва синтаксисда ҳам, шеърий воситалардан фойдаланишда ҳам аниқ кўзга ташланарди.
Абдували сўзни чин бозингар каби ўйнатади. Сўз шеърнинг тасвир предметига айланади. Сўз бадиий тасвирнинг чинакам манбаи. Сўз — образ. Бу имажинизм-ку дейишингиз мумкин. Ҳа, таъбир кўтарса, имажинизм. Лекин ҳаммаси шоир шахсининг бадиий интуицияси билан боғланган ва шеърий тил тараққиётида импрессионизм қадар кўтарилиб боради. Ижодкор сўз ва оҳанг гўзаллигини, шеърий сатрнинг ноёблигини, ижодкор сўз ва оҳанг гўзаллигини, шеърий сатрнинг ноёблигини гўзаллик шайдоси даражасида англайди ва ҳис қилади. Абдувалининг Ҳофиз Шерозийнинг машҳур гўзал иборасига иқтибосан ёзилган шеъридан дастлабки икки сатр: “Соҳибдилим – дилоро, Аййит, тўхтасин карвон”… Сиз ўйлайсизки, шоир билмайдими “айт” деб ёзишни. Бўғин тўлдиришнинг бошқа йўлини билмайдими? Гап шундаки, шоир бу сўзни ўқиётганда узоқ чўзиб талаффуз қилади. Зотан, унинг ўз шеърий техникасига индивидуалистик нуқтаи назари бор. “Аййит” узоқ сўлиш билан талаффуз этиларкан. У кейинги икки сатрдаги най, қуюн, эна, биёбон сўз-образлари билан ажиб бир тарзда ҳамоҳанглик топади. Қуюннинг най каби овозига ушбу “аййит” тўла оҳангдош: “Най пуфлаган қуюннинг энасими биёбон”. У жумлага савол аломати қўймаяпти. Лекин фикрини саволомуз тасдиқлаяпти ва бу ерда бешта тушунча-образга мурожаат қилаяпти. У тақдир йўли, карвон йўлидаги койиш, озорлар, қувонч-надоматлар ҳақидаги шеърини “Ҳофиз эмасман ишқда Абдувалиман гўё”, деб якунлайди. Неча асрлар орада ўтса ҳамки, ҳамон Ҳофиз карвонлари ўтган йўллардан бораётганлигини, ўша тарихий карвонларга эргашаётганлигини шундай ифодалайди. Шеър охирига бирдан гўё деган сўзни қўяди Ҳаёт бор, карвон бор, ишқ бор. Аммо бари мисли гўё. Абдувалининг ўзи ҳам Ҳофиз ёки унинг сеҳрсоз байти каби ҳали тарихий реалликка айланмаган, У тамомила гўё ҳолатида. Абдувалининг мана шу “Бор” деб аталган шеърий китоби ҳам бошдан охиригача шу сирли ГЎЁ устига қурилгандай таассурот қолдиради. Ҳамма нарсалар шу ГЎЁ мақомида. Гўё, бу — мубҳамлик, мавҳумлик тимсоли. Зеро, шоирнинг фалсафасида борлиқ, бу – гўёликдир.
Гўёлик фалсафасини Абдували анча чуқур ишлаган, бу унинг оригинал фалсафаси: сермашмаша, савдойи оламнинг қурилиш бисотига бир қараш. Китобнинг сарлавҳасидаги сўзларни биз: “Абдували Қутбиддин бор” деб ўқиймиз. Бу тугалланган поэтик жумла Шахс ўзининг дунёда борлигини тасдиқлаяпти.
Шеърни мураккаблаштиришнинг нима кераги бор? Бадиий содда, тўғри ёзишнинг ўзи кифоя қилмайдими? Бадиий мураккаблаштириш янгича бадиий тафаккурга интилиш, янги олам, янги ифода яратиш мақсадидан туғилмасмикан? Бадиий мураккабликни теранлик, кашфиётчилик белгиси деб қараш тўғри бўлмасмикан?
Мен шоир эмасман, мен бир фирибгар,
Мен фолбин эмасман,
Мен Абдували…
Бу кучли ҳаяжон, эпатаж билан айтилган фикрлар. Ҳар ким ҳам бунга журъат қилавермайди. Бу ерда фирибгарман дегани шеърбозман деган таърифининг жуда кучли синоними. Йирик тилшунос олим Тўра Нафасовнинг «Қашқадарё ўзбек халқ сўзлари луғати” номли ноёб китобида фириб сўзига фирибчи, устомон деб изоҳ берилган ва “Фирибчидан фирибнинг ўзи қўрқади” деган мақол келтирилган. Шоир фирибгарман деганда найрангбозликни назарда тутмайди, балки бадиий шартлиликлар, рамзлар, семантик, стилистик товланишлар устасини назарда тутади. Кузатилган бир аён ҳақиқат шуки, унинг шеърий нутқ оқими мантиққа бўйсунмайди: мисралар, бандлар, сўз қурилмалари ўз мантиқи билан яшайди. Шоир дунё уфқларини ром этаоладиган чилтори бўлишини орзу қилади. Бу чилторни Яшинқуш келтиради, деб ишонади. Ҳозирча орзудаги бу чилтор унинг қўлига кирмаган, шу чилтор эгаси бўлгунича у ўзини “фирибгар” деб ҳисоблайди. Ўзини шоир деб аташга лойиқ кўрмайди. Аммо шеърда ҳозирча ўз номини тасдиқлаяпти, холос. Бизни қуршаган ҳаёт осон эмас, ўта мураккаб: инсон муносабатлари ҳам, инсоннинг дунёга муносабати ҳам, дунёдан кутадигани, дунёга талаби ҳам ҳеч қачон осон бўлмаган. Осон бўлиб кўринган нарсалар тагида ақлни лол қолдирадиган чигалликлар ётади. Яъни мавжудликнинг, мавжуд бўлишнинг ўзи чигал. Абдувалининг бошқалардан фарқли томони шу чигалликларни теран ва инжиқ ҳис қилишида. Теран англайди. Ечим беролмаслик ёки ечим тополмасликнинг драматик перипетияларини тушунган ҳолда яна шеърга мурожаат қилади, ечимлар ўрнига кўтаринки декларациялар, “Озодлик” достонида бўлгани каби, чексиз риторик хитобларни ўртага ташлайди. Аммо риторик хитобларнинг вазифаси маълум: улар охир-оқибат “Яшасин!” билан тугайди. Яна шундай шеърлари ҳам учрайдики, уларда лексика, фикр ва туйғу зўриқаётгани аён сезилади. Шоир кузатган маънони англаш мушкул кечади. Қизиғи шундаки, бундай хаёлий мубҳам шеърларни овоз чиқариб, оҳангга солиб ўқимоқчи бўлсангиз, бирон нарсани тушуниб илғаб олишга иложсиз қоласиз. Эсимда бор: Фахриёр “Ёзиқ” деган жуда мураккаб достонининг тагига: “Овоз чиқариб ўқимаслик шарти билан” деб писанда қилиб қўйган эди. Ҳақиқатан овоз чиқариб декламация қила бошласангиз, диққатингизни жам қилолмай чувалашиб қоласиз.
Шоирнинг ўзи учун суюкли ва қимматли Осима деган аёлга қарата ёзилган бир қатор шеърларида сирли оҳанглар худди ёниб бўлган гулханнинг уюлган чўғларидан кўтарилаётган қайноқ ҳовурнинг тафти одамни куйдиради, ўйлантиради. Ўқувчи ҳеч билолмайди Осима ким? У Пушкиннинг Наталиси, Усмон Носирнинг Насимаси, Некрасовнинг Зинаси каби халоскор бир паривашми, телба дунёнинг севги маъбудасими? Шоир ўзини англаш ва қайта баҳолашга эҳтиёж туғилганда, Осимага мурожаат қилади. Осима исмининг ўзи ҳам жуда шоирона эшитилади. Гар бу ном ўрнига мисол учун Нозима ё Дилноза деб битилса, унда аниқки, шоирнинг хитоблари ўз романтикаси суруридан маҳрум бўлади. Исмда синоат бор. Абдували эса шеър синоатларини аъло билади. “Сўз” деб аталган шеър шундай бошланади:
Осима –
Ёлғизим, сен ундай дема,
Дастурхон четида қолдиргин меҳр
Икки шахс ўртасидаги муомалага конфликт оралаган. Аммо Осима дастурхон тепасида маҳрамга нима деганлиги билдирилмайди. Осима балки орага совуқчилик тушганлиги ёки дастурхон тобора қуруқ бўлиб бораётганлигидан нолигандир. Шоир ўзи ёлғизим деб эркалаётган аёлдан меҳр кутишга ҳақли.
Мана бу мисраларда Осиманинг шоир ҳаётидаги ўрни аёнлашади:
Талъатинг –
Кўрлигим ёритсин аён,
Ишқни соябондай тутай қўлимга,
Сенга дил арзини қилайин баён:
Бебаҳо сўз қўяй соқов тилимга…
Бу бандда “ишқни соябондай тутай қўлимга” деган фикр устида ўйланасиз: ишқни соябон қилиш ва уни қўлда тутиш имкони бормикан, тилга бебаҳо сўз қўйишлик-чи? Бу ерда “қўймоқ” феъли жуда катта журъат билан қўллангандай туюлади. Лекин шеърнинг шоҳ сатрлари кейинги бандда келади. Биз шунинг учун унга батафсилроқ тўхталаяпмиз:
Бошқаман,
Мутлақо чекмайман афсус.
Юракни отаман чинни лаганга,
Яна бир севаман.
Алалхусус –
Исмимни айтаман қамашганларга…
“Бошқаман” деган сўз жуда ўткир эътироф каби эшитилади. Бу ўз йўлимдан юраман, ўз сўзимни айтаман, ўз шеърий системамни яратаман дегани. Ҳақиқатан ҳам Абдували Қутбиддин шеърияти бошқачаликда танҳо. Унинг шеърий ютуқлари бошқача бўлганидек. Мавҳумликлари ҳам ўзига хос. “Бошқачаман” деганига тўла ишонамиз ва соф алогизм бўлиб туюладиган ҳодисаларнинг мағзини англагандай бўламиз. Мантиқини йўқотган ташбеҳлар ва мажозлар бу декларациядан сўнг ўз қонуний ва табиий ўрнига эга бўлгандай англанади…
Абдувалининг шеърларини тушуниш ва улардан завқланиш учун унинг ҳолатига киришга тўғри келади.
Одамнинг хаёлига бир ғалати савол келади: бу каби шеърларнинг ўзи унга тўла тушунарлими? Бу жуда жиддий ижодий масала. Мен шеърларни асло тушунарсиз демайман. Мен тушунишга тайёргарлигимиз борми, дейман. У, мана мен борман, дейди ва бор тушунчасига шоирона ва инсоний, фалсафий маънолар юклайди. Сиз билан бизни юлдузлар туғиладиган онларда йўлга тушишга ундайди ва олмос шамчироқ ёруғида сўз мулкларида мангу оҳанглар ёр бўлишига чақиради.
Абдували ҚУТБИДДИН
ШЕЪРЛАР
Абдували Қутбиддин 1960 йил 20 июнда Қашкадарё вилоятининг Қарши шаҳрида туғилган. ТошДУнинг журналистика факультетини тугатган (1983). Дастлабки шеърий тўплами — «Найсон» (1988). Шундан сўнг шоирнинг «Ҳумо», «Бахтли йил», «Хаёл кечаси», «Сен ва сен учун», «Узоқдан олисга» ва бошқа шеърий тўпламлари нашр этилган. «Дўстлик» ордени билан мукофотланган (1997).
Шоир 2019 йил 8 декабр куни оламдан ўтди.
НИЯТ
Ўтган замонларда қолди аламлар,
Сабр занжирларин фарёди йитди.
Кўнгил ичра кўнгил топди одамлар,
Истиқлол умидлар мағзига етди.
Ёруғлик бахш этди, о улуғ дамлар.
Раънолар, жамбиллар фаслидан дарак,
Азизлик рутбаси камолот тоти.
Энди-да одамдек яшаса керак,
Мазаси юракда бахтнинг наввотин.
Шубҳасиз, Ҳумодай ёйиб қанотин,
Тиниқ оқшомларда кулгай келажак.
Буюклик ҳар қалбнинг озод суврати,
Унга боқсанг агар нажот кўзидай.
Бу ажиб ватанда яшаш лаззати,
Илҳом парисини қучмоқ кезидай.
Рост-дуруст боболар айтган ҳикмати.
Дўстлар нағмасию душман шивири,
Уззукун ёмғирдай ёғар баъзида.
Маърифат бу Ҳақнинг тирик дафтари,
Мижғов хатарларни қирқар изидан.
Тинчлик-омонликнинг асл гавҳари.
Ахир кунлар ширин, булбул сўзидай,
Нотинч ўйлар ўчди, янгради баёт.
Гуллар қадам қўйди даштларга яланг,
Инжилмай шодликлар улашди ҳаёт.
Завқимиз пиёла, қўлма-қўл, қаранг.
Доим паноҳида асрасин Тангрим,
Абад яқин қилсин пок ниятларга.
Нозик ҳислар жўшсин кайфиятларда…
* * *
Муяссар бўлмағай ҳусни жамолинг,
Ёмғирдан эсдалик, нуқтадай холинг,
Узилган арғамчи мисоли ҳолинг,
ўир-ғир оғиб қолди ақлу ҳушим ҳам,
Ёстиғинг устига тушган тушим ҳам…
Фисқу фужурларинг ўрмалаб ўтди,
Олма атаб эдим, пармалаб ўтди,
Чаёндай қаҳрингни ўртага солдинг,
Ниш суриб, гажаклаб лабма-лаб ўтди.
Бир-бир титраб қолар икки қўлим ҳам,
Тўғридан адашиб толган йўлим ҳам.
Чуғурчуқ эркалик қилса майлими,
Айтса истагимнинг гўзал сайлини,
Шипшитса яшириб юрган майлимни,
Ажаб шайдоликдан топган айбимни,
Шир-шир оқиб тушди сойдек алам ҳам,
Гир-гир қулаб тушди ойдек олам ҳам.
ТАТАББУЪ
Қадимий наволар, қандай даволар,
Кафани япроғдин булбул мозори —
Шафаққа бурканса,
Ойдин саболар,
Сўзласа Умрнинг азму қарорин:
“Олтун қафас ичра гар қизил гул бутса…”
Не тонг Қудс пири юборса хабар,
Ҳар дарахт шохида шабнам муждалар,
На тақдири азал, на жумла қадар,
Шу холис битикка урса нукталар.
“Олтун қафас ичра гар қизил гул бутса…”
Интиҳо топмагай ҳижрон азоби,
На учун берилмас сабр жавоби,
Бормикан товбанинг мисқол савоби,
Ё шуми Ибтидо ёзган китоби.
“Олтун қафас ичра гар қизил гул бутса…”
Ё раббим, умидим юпанч кул этмиш,
Тилагим улғаймай ҳукм қул этмиш,
Кўпимни саййёд, камим сайд этмиш,
Барини тўплаб битта байт этмиш..
“Олтун қафас ичра гар қизил гул бутса,
Булбулға тикандек ошён бўлмас эмиш…”
ОРАЗИ…
Орази кўзгуда айни ҳилолдур,
Камолин соқчиси, жангчи малолдир.
Юрагим ёнида қалб эҳтиросин
Аямай урадир меҳри қасоси.
У нозик қайғудир, нафис айрилиқ,
Ботиндан оловдай кўчган ҳайқириқ,
Исмалоқ ҳисларин сочган хушқадам,
Ҳозирдан олдинроқ,
Аввал, муқаддам.
У жуда меҳрибон, жуда оқила,
Ишқим меҳмони, ҳушим сарбони.
Йўқласа, жамбиллар унар бир йўла,
Юлдузи қалдирғоч киби осмони.
У асл париваш, у тенгсиз имдод,
Қилган муножотим нола лафзида.
Нақадар фусункор, нақадар обод,
Мени ҳам олиб ўт лола фаслига…
* * *
Имконим муҳиби ҳамроз эмас,
Изҳорим жамласам баёз эмас,
Денгиздек туғёним қамаганман,
Аммо соз эмас,
Сира оз эмас.
Розинг настарин баргида узат,
Чекинсин кўксим булғаган узлат,
Энди мен томонни аста кузат,
Улфатим хордай,
Хилватим ғордай.
Имконим муҳиби ҳамроз эмас,
Мусиқор муғанний бўлган маҳал,
Парилар қизларга берур сайқал,
Йигитлар орзуси — ул Тожмаҳал,
Чин севги чин лаъл,
Конида асал.
Ўн тўққиз ёшим — арғумоғида,
Обқочар дилбарин гуллар боғидан,
Менга хайр демас, юзин ўгириб,
Ўзин суғуриб…
Имконим муҳиби ҳамроз эмас…
ХАБАР
Осима,
Лайлаклар элчи — у ердан,
Ҳув ана мезонлар, хабар олайлик.
Паға-паға ёлқин, томчи-томчи ранг,
Ёғар бир ўлка бор, борақолайлик.
Кўнгил аросида фарёд тилкаси,
Армонлар тўсибди тиғ бахтимизни.
Қуш йўқ работларда кимнинг кўлкаси,
Эшитди мунграган суҳбатимизни.
Сен юлдуз париси тўфон буржида,
Мен қора туйнукда улоққан балки.
Уммондай оғриқдан синган гурзидай
Осмондай кенгликка сиғмайди шаклим.
Ўқишни билсанг гар Тақдир китобин,
Билиб бер, ишқ борми ўлмасдан бурун.
Сўраб бер, севгининг манзил туробин,
Жой борми, юзпора иккимиз учун.
Осима,
Лайлаклар қайтдилар ортга,
Адирлар қатига яшринди баҳор.
Тинмай ёғаяпти, биз йўқ ўлкада,
Паға-паға ёмғир, томчи-томчи қор.
Манба: ЎзАС газетаси веб-саҳифаси
20 iyun — Shoir Abduvali Qutbiddin tavallud topgan kun
Abduvali so‘zni chin bozingar kabi o‘ynatadi. So‘z she’rning tasvir predmetiga aylanadi. So‘z badiiy tasvirning chinakam manbai. So‘z — obraz. Bu imajinizm-ku deyishingiz mumkin. Ha, ta’bir ko‘tarsa, imajinizm. Lekin hammasi shoir shaxsining badiiy intuitsiyasi bilan bog‘langan va she’riy til taraqqiyotida impressionizm qadar ko‘tarilib boradi. 
Ibrohim G‘AFUROV
TAFAKKUR SHAKLLARI
Abduvali ToshDUning jurnalistika fakultetini 1983 yili tugatdi. U juda erta she’r va badiiy so‘z bilan oshno tutindi, xalq termalari, so‘z shovvalari ichida ongi va badiiy didi shakllandi. Birinchi kitobi “Nayson” 28 yoshida chiqdi. O‘sha vaqtlar bir qator hikmatpesha shoirlar kitoblariga “Hulvo”, “Ayolg‘u”, “Roz”, “Ibtido”, “Suvaydo” singari odamni lol qoldiradigan nomlar berishar, chamasi, tarix arxaikasidan tomirlari va shakllarini qidirishardi.
Abduvali Qutbiddin ham ilk kitobini “Nayson” deb nomladi. Bundan o‘n yetti yil ilgari Faxriyorning “Ayolg‘u” degan she’riy kitobi chiqqanda, mutafakkir adib va tanqidchi Ahmad A’zam: “Ayolg‘u” – g‘aroyib so‘z: tarixning ohangi keladi… Hamma ma’nosi ravon, tanish-tushunarli bo‘lgan muzayyan so‘z – aslida she’r emas, shunchaki uqtirish…”, deb yozgandi. Bu so‘zlarning Abduvali Qutbiddin she’rlariga ham ancha daxli bor. “Nayson” bilan 2011 yili nashr etilgan “Bor” saralanma kitobi orasida “Humo”, “Baxtli yil”, “Xayol Kechasi”, “Sen va sen uchun”, “Uzoqdan olisga” kitoblari chiqdi. Ellik yoshi arafasida u “Do‘stlik” ordeni, “O‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatgan jurnalist” degan unvon bilan taqdirlandi.
Abduvali Qutbiddin universitetda o‘qib yurgan kezlari she’rlarini olib kelib chuqur hayajon ichida to‘liqib o‘qib berardi. Uning she’rlari hech kimnikiga o‘xshamaganidek, o‘qishi ham tamomila o‘zgacha, boshqa birovning o‘qishiga o‘xshamasdi. Abduvali adabiyotimizda yangi deb atalgan she’riyatni boshlaganlardan edi. Yangilik shakllarda ham, mazmun-mundarijani ifodalashda ham, leksika va sintaksisda ham, she’riy vositalardan foydalanishda ham aniq ko‘zga tashlanardi.
Abduvali so‘zni chin bozingar kabi o‘ynatadi. So‘z she’rning tasvir predmetiga aylanadi. So‘z badiiy tasvirning chinakam manbai. So‘z — obraz. Bu imajinizm-ku deyishingiz mumkin. Ha, ta’bir ko‘tarsa, imajinizm. Lekin hammasi shoir shaxsining badiiy intuitsiyasi bilan bog‘langan va she’riy til taraqqiyotida impressionizm qadar ko‘tarilib boradi. Ijodkor so‘z va ohang go‘zalligini, she’riy satrning noyobligini, ijodkor so‘z va ohang go‘zalligini, she’riy satrning noyobligini go‘zallik shaydosi darajasida anglaydi va his qiladi. Abduvalining Hofiz Sheroziyning mashhur go‘zal iborasiga iqtibosan yozilgan she’ridan dastlabki ikki satr: “Sohibdilim – diloro, Ayyit, to‘xtasin karvon”… Siz o‘ylaysizki, shoir bilmaydimi “ayt” deb yozishni. Bo‘g‘in to‘ldirishning boshqa yo‘lini bilmaydimi? Gap shundaki, shoir bu so‘zni o‘qiyotganda uzoq cho‘zib talaffuz qiladi. Zotan, uning o‘z she’riy texnikasiga individualistik nuqtai nazari bor. “Ayyit” uzoq so‘lish bilan talaffuz etilarkan. U keyingi ikki satrdagi nay, quyun, ena, biyobon so‘z-obrazlari bilan ajib bir tarzda hamohanglik topadi. Quyunning nay kabi ovoziga ushbu “ayyit” to‘la ohangdosh: “Nay puflagan quyunning enasimi biyobon”. U jumlaga savol alomati qo‘ymayapti. Lekin fikrini savolomuz tasdiqlayapti va bu yerda beshta tushuncha-obrazga murojaat qilayapti. U taqdir yo‘li, karvon yo‘lidagi koyish, ozorlar, quvonch-nadomatlar haqidagi she’rini “Hofiz emasman ishqda Abduvaliman go‘yo”, deb yakunlaydi. Necha asrlar orada o‘tsa hamki, hamon Hofiz karvonlari o‘tgan yo‘llardan borayotganligini, o‘sha tarixiy karvonlarga ergashayotganligini shunday ifodalaydi. She’r oxiriga birdan go‘yo degan so‘zni qo‘yadi Hayot bor, karvon bor, ishq bor. Ammo bari misli go‘yo. Abduvalining o‘zi ham Hofiz yoki uning sehrsoz bayti kabi hali tarixiy reallikka aylanmagan, U tamomila go‘yo holatida. Abduvalining mana shu “Bor” deb atalgan she’riy kitobi ham boshdan oxirigacha shu sirli GO‘Yo ustiga qurilganday taassurot qoldiradi. Hamma narsalar shu GO‘Yo maqomida. Go‘yo, bu — mubhamlik, mavhumlik timsoli. Zero, shoirning falsafasida borliq, bu – go‘yolikdir.
Go‘yolik falsafasini Abduvali ancha chuqur ishlagan, bu uning original falsafasi: sermashmasha, savdoyi olamning qurilish bisotiga bir qarash. Kitobning sarlavhasidagi so‘zlarni biz: “Abduvali Qutbiddin bor” deb o‘qiymiz. Bu tugallangan poetik jumla Shaxs o‘zining dunyoda borligini tasdiqlayapti.
She’rni murakkablashtirishning nima keragi bor? Badiiy sodda, to‘g‘ri yozishning o‘zi kifoya qilmaydimi? Badiiy murakkablashtirish yangicha badiiy tafakkurga intilish, yangi olam, yangi ifoda yaratish maqsadidan tug‘ilmasmikan? Badiiy murakkablikni teranlik, kashfiyotchilik belgisi deb qarash to‘g‘ri bo‘lmasmikan?
Men shoir emasman, men bir firibgar,
Men folbin emasman,
Men Abduvali…
Bu kuchli hayajon, epataj bilan aytilgan fikrlar. Har kim ham bunga jur’at qilavermaydi. Bu yerda firibgarman degani she’rbozman degan ta’rifining juda kuchli sinonimi. Yirik tilshunos olim To‘ra Nafasovning «Qashqadaryo o‘zbek xalq so‘zlari lug‘ati” nomli noyob kitobida firib so‘ziga firibchi, ustomon deb izoh berilgan va “Firibchidan firibning o‘zi qo‘rqadi” degan maqol keltirilgan. Shoir firibgarman deganda nayrangbozlikni nazarda tutmaydi, balki badiiy shartliliklar, ramzlar, semantik, stilistik tovlanishlar ustasini nazarda tutadi. Kuzatilgan bir ayon haqiqat shuki, uning she’riy nutq oqimi mantiqqa bo‘ysunmaydi: misralar, bandlar, so‘z qurilmalari o‘z mantiqi bilan yashaydi. Shoir dunyo ufqlarini rom etaoladigan chiltori bo‘lishini orzu qiladi. Bu chiltorni Yashinqush keltiradi, deb ishonadi. Hozircha orzudagi bu chiltor uning qo‘liga kirmagan, shu chiltor egasi bo‘lgunicha u o‘zini “firibgar” deb hisoblaydi. O‘zini shoir deb atashga loyiq ko‘rmaydi. Ammo she’rda hozircha o‘z nomini tasdiqlayapti, xolos. Bizni qurshagan hayot oson emas, o‘ta murakkab: inson munosabatlari ham, insonning dunyoga munosabati ham, dunyodan kutadigani, dunyoga talabi ham hech qachon oson bo‘lmagan. Oson bo‘lib ko‘ringan narsalar tagida aqlni lol qoldiradigan chigalliklar yotadi. Ya’ni mavjudlikning, mavjud bo‘lishning o‘zi chigal. Abduvalining boshqalardan farqli tomoni shu chigalliklarni teran va injiq his qilishida. Teran anglaydi. Yechim berolmaslik yoki yechim topolmaslikning dramatik peripetiyalarini tushungan holda yana she’rga murojaat qiladi, yechimlar o‘rniga ko‘tarinki deklaratsiyalar, “Ozodlik” dostonida bo‘lgani kabi, cheksiz ritorik xitoblarni o‘rtaga tashlaydi. Ammo ritorik xitoblarning vazifasi ma’lum: ular oxir-oqibat “Yashasin!” bilan tugaydi. Yana shunday she’rlari ham uchraydiki, ularda leksika, fikr va tuyg‘u zo‘riqayotgani ayon seziladi. Shoir kuzatgan ma’noni anglash mushkul kechadi. Qizig‘i shundaki, bunday xayoliy mubham she’rlarni ovoz chiqarib, ohangga solib o‘qimoqchi bo‘lsangiz, biron narsani tushunib ilg‘ab olishga ilojsiz qolasiz. Esimda bor: Faxriyor “Yoziq” degan juda murakkab dostonining tagiga: “Ovoz chiqarib o‘qimaslik sharti bilan” deb pisanda qilib qo‘ygan edi. Haqiqatan ovoz chiqarib deklamatsiya qila boshlasangiz, diqqatingizni jam qilolmay chuvalashib qolasiz.
Shoirning o‘zi uchun suyukli va qimmatli Osima degan ayolga qarata yozilgan bir qator she’rlarida sirli ohanglar xuddi yonib bo‘lgan gulxanning uyulgan cho‘g‘laridan ko‘tarilayotgan qaynoq hovurning tafti odamni kuydiradi, o‘ylantiradi. O‘quvchi hech bilolmaydi Osima kim? U Pushkinning Natalisi, Usmon Nosirning Nasimasi, Nekrasovning Zinasi kabi xaloskor bir parivashmi, telba dunyoning sevgi ma’budasimi? Shoir o‘zini anglash va qayta baholashga ehtiyoj tug‘ilganda, Osimaga murojaat qiladi. Osima ismining o‘zi ham juda shoirona eshitiladi. Gar bu nom o‘rniga misol uchun Nozima yo Dilnoza deb bitilsa, unda aniqki, shoirning xitoblari o‘z romantikasi sururidan mahrum bo‘ladi. Ismda sinoat bor. Abduvali esa she’r sinoatlarini a’lo biladi. “So‘z” deb atalgan she’r shunday boshlanadi:
Osima –
Yolg‘izim, sen unday dema,
Dasturxon chetida qoldirgin mehr
Ikki shaxs o‘rtasidagi muomalaga konflikt oralagan. Ammo Osima dasturxon tepasida mahramga nima deganligi bildirilmaydi. Osima balki oraga sovuqchilik tushganligi yoki dasturxon tobora quruq bo‘lib borayotganligidan noligandir. Shoir o‘zi yolg‘izim deb erkalayotgan ayoldan mehr kutishga haqli.
Mana bu misralarda Osimaning shoir hayotidagi o‘rni ayonlashadi:
Tal’ating –
Ko‘rligim yoritsin ayon,
Ishqni soyabonday tutay qo‘limga,
Senga dil arzini qilayin bayon:
Bebaho so‘z qo‘yay soqov tilimga…
Bu bandda “ishqni soyabonday tutay qo‘limga” degan fikr ustida o‘ylanasiz: ishqni soyabon qilish va uni qo‘lda tutish imkoni bormikan, tilga bebaho so‘z qo‘yishlik-chi? Bu yerda “qo‘ymoq” fe’li juda katta jur’at bilan qo‘llanganday tuyuladi. Lekin she’rning shoh satrlari keyingi bandda keladi. Biz shuning uchun unga batafsilroq to‘xtalayapmiz:
Boshqaman,
Mutlaqo chekmayman afsus.
Yurakni otaman chinni laganga,
Yana bir sevaman.
Alalxusus –
Ismimni aytaman qamashganlarga…
“Boshqaman” degan so‘z juda o‘tkir e’tirof kabi eshitiladi. Bu o‘z yo‘limdan yuraman, o‘z so‘zimni aytaman, o‘z she’riy sistemamni yarataman degani. Haqiqatan ham Abduvali Qutbiddin she’riyati boshqachalikda tanho. Uning she’riy yutuqlari boshqacha bo‘lganidek. Mavhumliklari ham o‘ziga xos. “Boshqachaman” deganiga to‘la ishonamiz va sof alogizm bo‘lib tuyuladigan hodisalarning mag‘zini anglaganday bo‘lamiz. Mantiqini yo‘qotgan tashbehlar va majozlar bu deklaratsiyadan so‘ng o‘z qonuniy va tabiiy o‘rniga ega bo‘lganday anglanadi…
Abduvalining she’rlarini tushunish va ulardan zavqlanish uchun uning holatiga kirishga to‘g‘ri keladi.
Odamning xayoliga bir g‘alati savol keladi: bu kabi she’rlarning o‘zi unga to‘la tushunarlimi? Bu juda jiddiy ijodiy masala. Men she’rlarni aslo tushunarsiz demayman. Men tushunishga tayyorgarligimiz bormi, deyman. U, mana men borman, deydi va bor tushunchasiga shoirona va insoniy, falsafiy ma’nolar yuklaydi. Siz bilan bizni yulduzlar tug‘iladigan onlarda yo‘lga tushishga undaydi va olmos shamchiroq yorug‘ida so‘z mulklarida mangu ohanglar yor bo‘lishiga chaqiradi.
Abduvali QUTBIDDIN
SHE’RLAR
Abduvali Qutbiddin 1960 yil 20 iyunda Qashkadaryo viloyatining Qarshi shahrida tug‘ilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini tugatgan (1983). Dastlabki she’riy to‘plami — «Nayson» (1988). Shundan so‘ng shoirning «Humo», «Baxtli yil», «Xayol kechasi», «Sen va sen uchun», «Uzoqdan olisga» va boshqa she’riy to‘plamlari nashr etilgan. «Do‘stlik» ordeni bilan mukofotlangan (1997).
Shoir 2019 yil 8 dekabr kuni olamdan oʻtdi.
NIYAT
O‘tgan zamonlarda qoldi alamlar,
Sabr zanjirlarin faryodi yitdi.
Ko‘ngil ichra ko‘ngil topdi odamlar,
Istiqlol umidlar mag‘ziga yetdi.
Yorug‘lik baxsh etdi, o ulug‘ damlar.
Ra’nolar, jambillar faslidan darak,
Azizlik rutbasi kamolot toti.
Endi-da odamdek yashasa kerak,
Mazasi yurakda baxtning navvotin.
Shubhasiz, Humoday yoyib qanotin,
Tiniq oqshomlarda kulgay kelajak.
Buyuklik har qalbning ozod suvrati,
Unga boqsang agar najot ko‘ziday.
Bu ajib vatanda yashash lazzati,
Ilhom parisini quchmoq keziday.
Rost-durust bobolar aytgan hikmati.
Do‘stlar nag‘masiyu dushman shiviri,
Uzzukun yomg‘irday yog‘ar ba’zida.
Ma’rifat bu Haqning tirik daftari,
Mijg‘ov xatarlarni qirqar izidan.
Tinchlik-omonlikning asl gavhari.
Axir kunlar shirin, bulbul so‘ziday,
Notinch o‘ylar o‘chdi, yangradi bayot.
Gullar qadam qo‘ydi dashtlarga yalang,
Injilmay shodliklar ulashdi hayot.
Zavqimiz piyola, qo‘lma-qo‘l, qarang.
Doim panohida asrasin Tangrim,
Abad yaqin qilsin pok niyatlarga.
Nozik hislar jo‘shsin kayfiyatlarda…
* * *
Muyassar bo‘lmag‘ay husni jamoling,
Yomg‘irdan esdalik, nuqtaday xoling,
Uzilgan arg‘amchi misoli holing,
o‘ir-g‘ir og‘ib qoldi aqlu hushim ham,
Yostig‘ing ustiga tushgan tushim ham…
Fisqu fujurlaring o‘rmalab o‘tdi,
Olma atab edim, parmalab o‘tdi,
Chayonday qahringni o‘rtaga solding,
Nish surib, gajaklab labma-lab o‘tdi.
Bir-bir titrab qolar ikki qo‘lim ham,
To‘g‘ridan adashib tolgan yo‘lim ham.
Chug‘urchuq erkalik qilsa maylimi,
Aytsa istagimning go‘zal saylini,
Shipshitsa yashirib yurgan maylimni,
Ajab shaydolikdan topgan aybimni,
Shir-shir oqib tushdi soydek alam ham,
Gir-gir qulab tushdi oydek olam ham.
TATABBU’
Qadimiy navolar, qanday davolar,
Kafani yaprog‘din bulbul mozori —
Shafaqqa burkansa,
Oydin sabolar,
So‘zlasa Umrning azmu qarorin:
“Oltun qafas ichra gar qizil gul butsa…”
Ne tong Quds piri yuborsa xabar,
Har daraxt shoxida shabnam mujdalar,
Na taqdiri azal, na jumla qadar,
Shu xolis bitikka ursa nuktalar.
“Oltun qafas ichra gar qizil gul butsa…”
Intiho topmagay hijron azobi,
Na uchun berilmas sabr javobi,
Bormikan tovbaning misqol savobi,
Yo shumi Ibtido yozgan kitobi.
“Oltun qafas ichra gar qizil gul butsa…”
Yo rabbim, umidim yupanch kul etmish,
Tilagim ulg‘aymay hukm qul etmish,
Ko‘pimni sayyyod, kamim sayd etmish,
Barini to‘plab bitta bayt etmish..
“Oltun qafas ichra gar qizil gul butsa,
Bulbulg‘a tikandek oshyon bo‘lmas emish…”
ORAZI…
Orazi ko‘zguda ayni hiloldur,
Kamolin soqchisi, jangchi maloldir.
Yuragim yonida qalb ehtirosin
Ayamay uradir mehri qasosi.
U nozik qayg‘udir, nafis ayriliq,
Botindan olovday ko‘chgan hayqiriq,
Ismaloq hislarin sochgan xushqadam,
Hozirdan oldinroq,
Avval, muqaddam.
U juda mehribon, juda oqila,
Ishqim mehmoni, hushim sarboni.
Yo‘qlasa, jambillar unar bir yo‘la,
Yulduzi qaldirg‘och kibi osmoni.
U asl parivash, u tengsiz imdod,
Qilgan munojotim nola lafzida.
Naqadar fusunkor, naqadar obod,
Meni ham olib o‘t lola fasliga…
* * *
Imkonim muhibi hamroz emas,
Izhorim jamlasam bayoz emas,
Dengizdek tug‘yonim qamaganman,
Ammo soz emas,
Sira oz emas.
Rozing nastarin bargida uzat,
Chekinsin ko‘ksim bulg‘agan uzlat,
Endi men tomonni asta kuzat,
Ulfatim xorday,
Xilvatim g‘orday.
Imkonim muhibi hamroz emas,
Musiqor mug‘anniy bo‘lgan mahal,
Parilar qizlarga berur sayqal,
Yigitlar orzusi — ul Tojmahal,
Chin sevgi chin la’l,
Konida asal.
O‘n to‘qqiz yoshim — arg‘umog‘ida,
Obqochar dilbarin gullar bog‘idan,
Menga xayr demas, yuzin o‘girib,
O‘zin sug‘urib…
Imkonim muhibi hamroz emas…
XABAR
Osima,
Laylaklar elchi — u yerdan,
Huv ana mezonlar, xabar olaylik.
Pag‘a-pag‘a yolqin, tomchi-tomchi rang,
Yog‘ar bir o‘lka bor, boraqolaylik.
Ko‘ngil arosida faryod tilkasi,
Armonlar to‘sibdi tig‘ baxtimizni.
Qush yo‘q rabotlarda kimning ko‘lkasi,
Eshitdi mungragan suhbatimizni.
Sen yulduz parisi to‘fon burjida,
Men qora tuynukda uloqqan balki.
Ummonday og‘riqdan singan gurziday
Osmonday kenglikka sig‘maydi shaklim.
O‘qishni bilsang gar Taqdir kitobin,
Bilib ber, ishq bormi o‘lmasdan burun.
So‘rab ber, sevgining manzil turobin,
Joy bormi, yuzpora ikkimiz uchun.
Osima,
Laylaklar qaytdilar ortga,
Adirlar qatiga yashrindi bahor.
Tinmay yog‘ayapti, biz yo‘q o‘lkada,
Pag‘a-pag‘a yomg‘ir, tomchi-tomchi qor.
Manba: O‘zAS gazetasi veb-sahifasi
