Атоқли​ озарбайжон адиби Анорнинг энг севимли адабий жанри қиссадир. Унинг «Дантенинг юбилейи», «Мен, Сен, У ва телефон», «Отелдаги хона» қиссалари, «Беш қаватли уйнинг олтинчи қавати» номли романи, айниқса, машҳур. Анор, шунингдек, «Қўрқут бобомнинг китоби» номли ўғуз қаҳрамонлик эпосини насрий қисса шаклида чоп қилдирган. Бугун адибнинг адабиёт ҳақидаги фикрлари билан бирга унинг  «Сўнган юлдуз шуъласми»​ асари асосида тайёрланган радиотеатрни тақдим этамиз.

АНОР
АДАБИЁТ ҲАҚИДА

  Атоқли озарбайжон адиби Анор (Anar Rəsul oğlu Rzayev) 1938 йили Боку шаҳрида машҳур шоирлар Расул Ризо ва Нигор Рафибейли хонадонида таваллуд топган. 1960 йили Озарбойжон Давлат университетининг филология факультетини, 1964 йили эса Москвадаги Олий сценарийнавислик курсини тугатган.

У “Дантенинг юбилейи”, “Оқ кўрфаз”, “Беш қаватли уйнинг олтинчи қавати”, “Мулоқот”, “Сизсиз”, каби асарларида замондошлар образини яратишга интилади, анъанавий тушунча ва урф-одатларнинг улар ҳаётига таъсирини тадқиқ қилади.Анор «Ҳар оқшом ўн бирда» (1969), «Кун келди» (1971), «Тахмина» (1993) фильмлари учун сценарий ҳам ёзган.

Шушадаги ўша оқшомни жуда яхши эслайман, биз айвонда ўтирардик, мен тўқиб-бичган “ижод”­имни отам, онам ва сингилларимга ўқиб беряпман… Ўқиб бўлганимдан кейин… Отамнинг кўзларидаги ифода бутун умр хотирамга муҳрланиб қолган: бу ҳайрат, қувонч ва афсус аралаш бир ифода эди. Унинг сўзлари ҳам ёдимда: “Мана, сен ҳам ёзувчи бўлдинг…”. Отам айнан шундай деди, ҳолбуки, менинг ёзган нарсамга қараб, бундай хулосага келиб бўлмас эди. Биласизми, у афсуслангандай хўрсиниб шундай деганди. Албатта, отам бундай тақдир эгасининг ҳаёти енгил бўлмаслигини биларди.

* * *

Ёзувчи даромадни кўзлаб, шуҳрат ёки пул учун эмас, машаққат чекиб топган фикрлари, бошидан кечирганлари, ўзининг руҳий ҳолати ва маънавий оламини ким биландир бўлишиш истагини туйгани учун ёзади. У ёзмаса туролмагани учун ёзади. Қолган нарсалар унинг учун муҳим эмас, балки улар асосий ишининг ортидан эргашиб келадиган нарсалардир.

* * *

Менинг насрдаги, кинодаги деярли барча асарларимни аввалига ўткир тиғ билан кутиб олишган, лекин йиллар ўтиб, улар адабиётда муносиб ўрнини эгаллади.

* * *

Ҳар бир ёзувчи, агар ҳақиқий ёки сохта ютуқлари билан кўзи қамашиб қолмаган бўлса, ўзига етарли даражада танқидий қараши лозим. Йўқса, у ўз-ўзига маҳлиё бўлишдек хавфли касалликка учрайди.

* * *

Биз виртуал замонга кириб келдик, бу ерда китобхонликка қандайдир овлоқ жойлар ажратилган. Шу боис ҳақиқий адабиётни севган, мутолаага қизиқишини сақлаб қолган кишилар янада қадр топа борадилар.

* * *

Баъзилар ўзини кўрсатиш учун маданий қадриятларга қўл кўтарадилар, улуғ кишиларга ёпишадилар. Бу самарасиз нигилизм, мен буни бир сўз билан “Герастрат комплекси” деб атаган бўлардим.

* * *

Ватанпарварлик мен учун тантанали равишда эълон қилинадиган сўзлар эмас, у эзгу ишларни, ўз вазифасини сидқидилдан адо этишдир. Мен учун беморларни муваффақият билан операция қиладиган, лекин ватанпарварлик ҳақида гапирмайдиган малакали жарроҳ ҳеч нимани эпламайдиган, лекин ватанпарварлик ҳақида оғиз кўпиртирадиган нодондан кўра кўпроқ ватанпарвардир.

* * *

Муаммоси бўлмаган ёзувчининг ўзи йўқ. Лекин ижод одамни баъзи бир муаммолардан қутқаради. Ҳар ҳолда менда шундай: агар шу ҳақда ёзмасам, муаммо мени ғажийди, ботинимда яшаб, мени ич-ичимдан хароб қилади. Муаммо ҳақида ёза бошласам, ўзимни шу азобдан халос бўлгандай сезаман.

* * *

Ёзувчилик маънавий эҳтиёждан, одамларга ўз сўзини етказиш истагидан, ўз халқига, ўзи яшаётган жамиятга хизмат қилиш хоҳишидан, дилидагини айтиш заруриятидан келиб чиқади. Агар сенда бунинг учун истеъдод бўлса, оғир меҳнат қилишга тайёр бўлсанг, унда шу ишни танлайвер.

* * *

Баъзан беор танқидчи ўртамиёна муаллифни шу қадар юксакка кўтариб, унга шунақанги мадҳу сано ўқийдики, беихтиёр: “Тилимизда Фузулий, Вагиф, Мирза Фатали, Собир, Мирза Жалилга муносиб эҳтиромимизни муносиб тарзда баён этадиган сўзлар тугаб қолмадими?”, дегинг келади. Афсуски, бу ҳозирги кунимизнинг аччиқ ҳақиқатидир.

* * *

Истеъдодли одам бошқа бир истеъдод эгасига ҳеч қачон ҳасад қилмайди. Ўзгаларнинг муваффақиятига ҳасад қилиш омадсизларга хос нарса.

* * *

Ёзувчи, аввало, ўзгача нигоҳ эгасидир. Ёзувчида ақлли бошдан ташқари яна англашга арзигулик кўп хусусиятлар борки, буларга ўрганиб бўлмайди. Бу – ҳам ҳаётий тажриба, ҳам заковат, шу билан бирга, ҳиссий тузилмалар. Чунки биргина заковат билан фақат мушоҳадага асосланган мавҳум санъат яратиш мумкин. Агар бунда қалб, юракдан чиққан қандайдир жўшқинлик, шиддатлар бўлмаса…

* * *

Адабиёт маркет эмас, маркетинг ҳам эмас, у бозор қонунларидан келиб чиқиб бошқариб бўладиган соҳа ҳам эмас. Эҳтимол, ортимиздан келаётган авлод ижодий тузилмаларни бозор қонунларига асосланиб бошқарар. Бўлиши мумкин. Лекин бу бизга тўғри келмайди.

* * *

Балки бу баландпарвозлик бўлиб туюлар, лекин мен ҳамиша ўзимни зиммасига улуғ вазифа юкланган одам деб ҳис қилардим, шу менга куч берарди. Мана шу вазифа мени ҳар вақт тетик тутиб туради. Мен ўлимдан қўрқмайман, биламанки, ўйлаб қўйган барча ишларимни бажармагунча кетмайман.

Atoqli​ ozarbayjon adibi Anorning eng sevimli adabiy janri qissadir. Uning «Dantening yubileyi», «Men, Sen, U va telefon», «Oteldagi xona» qissalari, «Besh qavatli uyning oltinchi qavati» nomli romani, ayniqsa, mashhur. Anor, shuningdek, «Qo‘rqut bobomning kitobi» nomli o‘g‘uz qahramonlik eposini nasriy qissa shaklida chop qildirgan. Bugun adibning adabiyot haqidagi fikrlari bilan birga uning «So‘ngan yulduz shu’lasmi»​ asari asosida tayyorlangan radioteatrni taqdim etamiz.z.

ANOR
ADABIYOT HAQIDA

Atoqli ozarbayjon adibi Anor (Anar Rəsul oğlu Rzayev) 1938 yili Boku shahrida mashhur shoirlar Rasul Rizo va Nigor Rafibeyli xonadonida tavallud topgan. 1960 yili Ozarboyjon Davlat universitetining filologiya fakultetini, 1964 yili esa Moskvadagi Oliy ssenariynavislik kursini tugatgan.

U “Dantening yubileyi”, “Oq koʻrfaz”, “Besh qavatli uyning oltinchi qavati”, “Muloqot”, “Sizsiz”, kabi asarlarida zamondoshlar obrazini yaratishga intiladi, anʼanaviy tushuncha va urf-odatlarning ular hayotiga taʼsirini tadqiq qiladi.Anor “Har oqshom oʻn birda” (1969), “Kun keldi” (1971), “Taxmina” (1993) filmlari uchun ssenariy ham yozgan.

  Shushadagi oʻsha oqshomni juda yaxshi eslayman, biz ayvonda oʻtirardik, men toʻqib-bichgan “ijod”­imni otam, onam va singillarimga oʻqib beryapman… Oʻqib boʻlganimdan keyin… Otamning koʻzlaridagi ifoda butun umr xotiramga muhrlanib qolgan: bu hayrat, quvonch va afsus aralash bir ifoda edi. Uning soʻzlari ham yodimda: “Mana, sen ham yozuvchi boʻlding…”. Otam aynan shunday dedi, holbuki, mening yozgan narsamga qarab, bunday xulosaga kelib boʻlmas edi. Bilasizmi, u afsuslanganday xoʻrsinib shunday degandi. Albatta, otam bunday taqdir egasining hayoti yengil boʻlmasligini bilardi.

* * *

Yozuvchi daromadni koʻzlab, shuhrat yoki pul uchun emas, mashaqqat chekib topgan fikrlari, boshidan kechirganlari, oʻzining ruhiy holati va maʼnaviy olamini kim bilandir boʻlishish istagini tuygani uchun yozadi. U yozmasa turolmagani uchun yozadi. Qolgan narsalar uning uchun muhim emas, balki ular asosiy ishining ortidan ergashib keladigan narsalardir.

* * *

Mening nasrdagi, kinodagi deyarli barcha asarlarimni avvaliga oʻtkir tigʻ bilan kutib olishgan, lekin yillar oʻtib, ular adabiyotda munosib oʻrnini egalladi.

* * *

Har bir yozuvchi, agar haqiqiy yoki soxta yutuqlari bilan koʻzi qamashib qolmagan boʻlsa, oʻziga yetarli darajada tanqidiy qarashi lozim. Yoʻqsa, u oʻz-oʻziga mahliyo boʻlishdek xavfli kasallikka uchraydi.

* * *

Biz virtual zamonga kirib keldik, bu yerda kitobxonlikka qandaydir ovloq joylar ajratilgan. Shu bois haqiqiy adabiyotni sevgan, mutolaaga qiziqishini saqlab qolgan kishilar yanada qadr topa boradilar.

* * *

Baʼzilar oʻzini koʻrsatish uchun madaniy qadriyatlarga qoʻl koʻtaradilar, ulugʻ kishilarga yopishadilar. Bu samarasiz nigilizm, men buni bir soʻz bilan “Gerastrat kompleksi” deb atagan boʻlardim.

* * *

Vatanparvarlik men uchun tantanali ravishda eʼlon qilinadigan soʻzlar emas, u ezgu ishlarni, oʻz vazifasini sidqidildan ado etishdir. Men uchun bemorlarni muvaffaqiyat bilan operatsiya qiladigan, lekin vatanparvarlik haqida gapirmaydigan malakali jarroh hech nimani eplamaydigan, lekin vatanparvarlik haqida ogʻiz koʻpirtiradigan nodondan koʻra koʻproq vatanparvardir.

* * *

Muammosi boʻlmagan yozuvchining oʻzi yoʻq. Lekin ijod odamni baʼzi bir muammolardan qutqaradi. Har holda menda shunday: agar shu haqda yozmasam, muammo meni gʻajiydi, botinimda yashab, meni ich-ichimdan xarob qiladi. Muammo haqida yoza boshlasam, oʻzimni shu azobdan xalos boʻlganday sezaman.

* * *

Yozuvchilik maʼnaviy ehtiyojdan, odamlarga oʻz soʻzini yetkazish istagidan, oʻz xalqiga, oʻzi yashayotgan jamiyatga xizmat qilish xohishidan, dilidagini aytish zaruriyatidan kelib chiqadi. Agar senda buning uchun isteʼdod boʻlsa, ogʻir mehnat qilishga tayyor boʻlsang, unda shu ishni tanlayver.

* * *

Baʼzan beor tanqidchi oʻrtamiyona muallifni shu qadar yuksakka koʻtarib, unga shunaqangi madhu sano oʻqiydiki, beixtiyor: “Tilimizda Fuzuliy, Vagif, Mirza Fatali, Sobir, Mirza Jalilga munosib ehtiromimizni munosib tarzda bayon etadigan soʻzlar tugab qolmadimi?”, deging keladi. Afsuski, bu hozirgi kunimizning achchiq haqiqatidir.

* * *

Isteʼdodli odam boshqa bir isteʼdod egasiga hech qachon hasad qilmaydi. Oʻzgalarning muvaffaqiyatiga hasad qilish omadsizlarga xos narsa.

* * *

Yozuvchi, avvalo, oʻzgacha nigoh egasidir. Yozuvchida aqlli boshdan tashqari yana anglashga arzigulik koʻp xususiyatlar borki, bularga oʻrganib boʻlmaydi. Bu – ham hayotiy tajriba, ham zakovat, shu bilan birga, hissiy tuzilmalar. Chunki birgina zakovat bilan faqat mushohadaga asoslangan mavhum sanʼat yaratish mumkin. Agar bunda qalb, yurakdan chiqqan qandaydir joʻshqinlik, shiddatlar boʻlmasa…

* * *

Adabiyot market emas, marketing ham emas, u bozor qonunlaridan kelib chiqib boshqarib boʻladigan soha ham emas. Ehtimol, ortimizdan kelayotgan avlod ijodiy tuzilmalarni bozor qonunlariga asoslanib boshqarar. Boʻlishi mumkin. Lekin bu bizga toʻgʻri kelmaydi.

* * *

Balki bu balandparvozlik boʻlib tuyular, lekin men hamisha oʻzimni zimmasiga ulugʻ vazifa yuklangan odam deb his qilardim, shu menga kuch berardi. Mana shu vazifa meni har vaqt tetik tutib turadi. Men oʻlimdan qoʻrqmayman, bilamanki, oʻylab qoʻygan barcha ishlarimni bajarmaguncha ketmayman.