У шеърни жуда кучли ҳаяжон билан ўқир эди. Бутун жисму-жони, борлиғи шеърга айланар эди. Шеърга сиғмай қолган, айтолмаган, лекин бутун руҳияти билан ҳис этиб турган туйғулар мавжланиб турарди. У шеър ўқиганда туркий тароват барқ урарди. Сеҳрли овоз қаърида халқимиз минг йиллар оша бошидан кечирган шодлигу-қайғу, ҳасрату-завқ, хотиру- хаёллар акс -садо бериб турарди…
ҲАҚИҚАТГА СИҒИНИШ
Иброҳим Ҳаққул
филология фанлари доктори
Ҳақиқат қаршисида шоир доимо ўзини кучсиз сезади. Мана, бир мисол. Шоир яшайдиган уй – дунёнинг чорраҳасидаги уй. Бу уй “дунёнинг қувончини қучиб”, оламнинг ҳасратини ичса-да, шоирнинг нафасидан гоҳ титрайди, гоҳ чўчийди. Лекин шу уй шоирнинг таҳликаларига ҳам гувоҳ.
Суқланди тун бўйи менга
Болорга босилган вассалар.
Боқолмайман тикилиб ахир
Кўзларимни қоплар ғуссалар, –
дейди шоир. У милтиллаб турган чироқдан кўзини олиб қочади. Вужуддаги ҳазин титроқдан “тўрт девор ҳам эзилар зимдан”. У гўё тунга ҳақ гапни айта олмагани учун “оппоқ чойшабни” ғижимлайди ва яна шундай фикрни айтади:
Айтолмасдан тунга ҳақ гапни
Мен тонг оттиришдан қўрқаман…
Ҳақиқат олдидаги қўрқув чин шоирни сўнгги нафасгача таъқиб этади. Аммо у ҳар бир шеърида қўрқувни енгади. Шеър – имконсизликда яралган имкондир. Садосиз сўзларнинг ўктам садосига айланмаган қофияли сатрлар тизими шеър эмас. Шеър маъюс кўнгилни нур бўлиб ёритмаса, руҳда бир дард ғивирлаганда “Ёмғир каби ғамгин шивирлаб” хотирага таскин бермаса, илк учрашувдаёқ у билан ора очиқ.
Шеърият тушкунлик водийси эмас. Алишер Навоий “Жунун водийсиға мойил кўрармен жони зоримни”, деган. Ҳақ гап. Некбинликни шиор қилиб олган шоирлар оломонга қуруқ ақл ўргатишдан нарига ўтолмайдилар. Шоир табиатан ғам чекишга маҳкум. У некбин тушкунлигини бой берса, гап ва чидаб бўлмас овоз “студияси” ходимига ўхшаб қолади. Шеърият, аввало, Руҳдир. Шунинг учун ҳам шоирда соф гўзалликка муҳаббат ва мутлақ ҳақиқатга сиғиниш эътиқоди шаклланган бўлиши шарт. Мутлақ ҳақиқатга ишонч ўткинчи ҳақиқатларга ишончни ҳасдай супуриб ташлайди. Соф гўзаллик эҳтироси шоир қалбини самовий ҳисларга ошно этадики, бунингсиз ҳар қандай ғоявий кенглик чекланганликдир.
Оҳанглар оғушида қолажак менинг умрим,
Гўзаллик товушида қолажак менинг умрим.
Бундан ўзга яна қандай мазмунли умр керак шоирга? Оҳанглар оғуши нақадар туғёнли бўлса, гўзаллик товуши шу қадар умидбахш, суявчандир.
Умрида тўрт қибла яратди,
Тўрт устун кўтарди рўйи жаҳона.
Кимни кулдирди-ю кимни йиғлатди,
Тўрт уфқли кичик майхона.
Шу шеър ҳам аслида гўзаллик моҳиятини очади. Тўртликнинг сарлавҳаси – “тўрт қибла”, “Тўрт устун”, “тўрт уфқли кичик майхона” – буларнинг барчаси, бор-йўғи тўрт сатрли шеър, яъни Умар Хайём яратган рубоийлар. Улуғ шоир “кичик майхона”сининг чор уфқидан ҳам “Эй, инсон, нечоғли тангдилсан, калтабинсан, руҳингни чеклама!” – деган бир садо эшитилиб туради.
Чекланган одам истеъдодли бўлиши мумкин. У таъсирчанлиги, чечанлиги билан эҳтимолки сизни мафтун этар. У сизга дили уммон зотга ўхшаб туюлар. Унинг кўнглига теранроқ кириб боришни хоҳларсиз. Бироқ кутилмаганда у “уммон”нинг қаъри ҳам, қирғоғи ҳам кўриниб қолади. Худди шундай, кутилмаган ҳолатда ундан ҳафсалангиз пир бўлади. Чунки ундай истеъдодларнинг маънавий-руҳий чуқурлиги – саёзликдан ўзга нарсани англатмайди. Алишер Навоийда “Шоҳ агар дарвешваш эса, шаҳдур, Шоҳу дарвеш ишидин огаҳдур”, деган байт бор. Мен шу фикрга таяниб, “Шоир агар дарвешваш эса шоирдур” дегим келади. Ўтмиш асрларда шундай дейиш бефаҳмлик ҳисобланарди. Негаки, дунёга қараб бир этак силкий олмаган шоирнинг шоирлигига шубҳа билан қаралган. Энди-чи? Кўпдан-кўп шоирларда юксак маънодаги дарвешлик етишмайди. Умуман, дарвешлик сийрати шоирга нечоғли зарур ва нималар беришини англашдан “илгарилаб” кетишган.
Узоқ йиллар, кўп узоқ йилар
Алдаб келдим ўзимни-ўзим –
Меники деб, бу қизил гуллар,
Меники деб, ҳар айтган сўзим.
Тўғри, гуллар меники эрур,
Меникидир ҳар айтган сўзим.
Нима қилай, ахир уларни –
Ўзимники бўлмасам ўзим!…
Бу – “ўз ҳолига саргашта-ю ҳайрон” кўнгилнинг ҳукми. Китоб ўқиб, китобий шеърлар ёзиб, бундай ҳолатга етиб бўлмайди. Бунинг учун чини билан мажнунона холислик ва идрок кенглиги зарурдир.
“Ғала-ғовур катта шаҳарда Қизиб кетган йўлдир юрагим…”, дейди шоир. Ана шу юрак йўли шеърхонни тўппа-тўғри қишлоққа томон олиб боради. Оддий ва сокин қишлоқ манзаралари кишини ҳам шодлантиради, ҳам маҳзун қилиб қўяди. “Симёғочга қўнган қуш тумшуғида” “тилладай нурланиб” турган бошоқни кўриб, албатта, кўз қувнайди. Боғ-роғлар кўркига ким ҳам яйраб боқмайди дейсиз? “Сўлим-сўлим майсазор аро” чигирткалар гўё най чалишади.
Офтоб оғушида керганча қулоч,
Попишак овозин қумсайди тутлар.
Ҳовузларга қанот урар қалдирғоч,
Муздай парчаланар мудроқ сукутлар…
Қарангки, манзаралар ўзгаргани сайин юракда безовталик ва кадар кучая бошлайди. Ёз оқшоми. Узун тортилган дор. Шу дордан:
Қушлар каби учиб кетади катта-кичик кўйлаклар…
Дорга сут тўла оғир бир челак ҳам осилади. Бу ҳали тугал манзара эмас:
Раҳми келиб эгилган дорга,
Дор тортилган айришох толга
Чиқиб олар яна тердан ҳўл оғир кўйлаклар…
“Тердан ҳўл” шу оғир кўйлаклар деҳқон қисмати тўғрисида тасаввур берадиган тимсолдир. Бу тердан ҳўл кўйлакларнинг эгалари қачон эркин нафас олишади? Буни ўйлаганда дилда оғирликмас, оғриқ пайдо бўлади.
Мана, “кичик кўйлак” соҳиби бир болакай “кўнгли қабариб” чопиб келаётир. У келиб остонада тўхтади, “қуёши йўқ кундуздай” ўксик юрак билан ичкарига мўлтиллаб қаради. Унда негадир остонадан ичкари кирмоққа журъат йўқ. Ичкарида нима гап?
Ичкарида тунд, беғам –
Катталар қурур суҳбат…
Улар шу қадар тунд ва беғамки, остонада “ўкинчин” тишлаб турган болакайнинг на ҳасратини, на севинчини фаҳмлашади. Нега шундай?
Ишлар битсин, хотин!
Янги қавиган кўрпангда оёқни чўзи-и-б,
Маза қилиб ётаман…
Содда деҳқоннинг ҳар кун айтадиган гапи мана шу. У “Ишлар битсин”, деб тонг оттирган. Турмушда рўшнолик кўрмаган шўрлик хотини ҳам, дами ичида эзилганича “қорайиб кетган капгир”ни қозонда тиқиллатиб, яхши кунлар келишини кутаверган.
Оғир-оғир, жуда ҳам оғир,
Ўз юртингда хўрланиб яшаш,
Руҳинг бўлар доимо сағир,
Умринг бўлса, тилингни чайнаш…
Темур Бобожон отлиғ киши саҳрода деҳқончилик қилади. Айни маҳал. Ғўзалар энди қад ростлаган пайт. Қуюн кўтарилади. У шундай қуюнки, ғўзалар билан қўшиб Темур Бобожоннинг орзуи-ю ширин тушларини ҳам учириб кетади. Қора тўзондай чеҳраси қорайган Темур Бобожон, “Бахтимни олиб қайга қочасан, Ризқимни олиб қайга қочасан, Тўхта”, – деб ҳайқиради. Қуюн тўхтармиди! Хуллас, уч туп ғўза омон қолади…
Бу шеър мажозий мазмунга эга. Қуюн – образ. У турғунлик даврларидаги давлат ва сиёсат, зўравонлик ва диёнатсизлик қуюни эканлигини бугун қайд этиш мумкин. Бу “қуюн” Темур Бобожонга ўхшаш минг-минглаб кишиларнинг бахти, насибаси, инсоний қадр-қимматини қандай домига тортганлиги энди ҳаммага аён-ку!
Яна бир рамзий шеър. Аллакимнинг тобути елкадан-елкага ўтади. Тобут кўтарган оломон сўнгсиз саҳро сари илгарилайди. Осмондан беомон оташ ёғилаётир. Гармсел юзларга “човут” солади. Осмон ҳам, гармсел ҳам қандайдир бедодликка қаршилик кўрасатаётгандай.
Халойиқ юради саҳро сари жим,
Нурли бир чеҳрага қора шол тортиб.
Бундай пайтда жимлик ҳоким бўлиши, табиий. “Нурли бир чеҳрага қора шол” тортилиши ҳам одатий ҳолдай. Ўша нурли чеҳра кимнинг чеҳраси? Шеърда бу тўғрида гап йўқ. Лекин “қора шол” аллақандай қора иш содир бўлганидан далолат беради. Негадир оломон хотиржам:
Дилида на қувонч ва на қайғу ҳоким,
Барини тобутга қўйгандай ортиб!
Қувончу қайғудан маҳрум бу оломон яна нималарни тобутга солган? Нурли бир чеҳрага қўшиб нималарни дафн қилмоқчи у? “Барини”. Бу сўз шеър таркибида мажозий моҳият мавжудлигини ҳам таъкидлайди. Шундан эътиборан “нурли чеҳра” бошқача маъно касб этади. Бу дунёда оломон қандай жиноятларга бош қўшмаган. Даъват қилинса, эрк учун ўлган билан бирга эркни кўмишга ҳам у тайёр турган.
Ушбу шеърда тарихий дард қалқиб ётгандай. У мозий манзараларини гавдалантиради. Аммо ҳамма ўқувчининг тасаввурига ҳам бир хилда таъсир ўтказмайди.
Томоғимга тиқилди ҳасрат,
Кўзларимда чақнади умид,
Армон билан курашдим ҳар вақт –
Салом сенга – юз ўгирган бахт!
Юз ўгирган бахтга пешвоз чиққан бу шоир Тилак Жўра. Шу тўртликда Тилак Жўра шеърларининг мундарижасини белгилайдиган бош сўзлар ёзилган. Булар: ҲАСРАТ, УМИД, АРМОН, КУРАШ, БАХТ. Тилак – деҳқон шоир. У ҳасрат ва умиднинг деҳқони. Унинг томирларида заҳматкаш деҳқон қони оқади. У чин фарзандлик меҳри билан деҳқон дарду армонларини шеърга кўчиради. Тилак табиат ошиғи. Қишлоқ табиатига хос манзараларни у жуда руҳланиб, ранг ва оҳанглари билан тасвирлай олади. Мен унинг тиниқ ва маъюс ҳаяжон билан битилган шеърларини яхши кўраман. Тилакда “Тутдек тўкилди юрагим”, деган сатр бор. Унинг дилидаги ғаму шодликлар шеърга тутдай тўкилади. Шоирнинг Эрк ишқидан туғилган сўзларига ушбу қиёс янада мос келади. Тилак Жўра дунёни образли мушоҳада қилгани учун фикрни асосан образ тилида акс эттиради. Унинг ютуғи мана шунда. Ўзбек шеърияти ҳар қачонгидан ҳам бугун образли тасвирларга жуда муҳтож. Шу ўринда бунинг бир сабабини айтиш керакка ўхшайди.
Турғунлик деган тушунча, нисбий тушунча. Нима бўлганда ҳам, шеъриятимизнинг турғунлик замонларидан нолишга унча ҳақи йўқ. Масалан, Абдулла Ориповни олайлик. Энг зўр шеърлари қачон яратилган? Рауф Парфининг шеъриятидаги кўтарилиш-чи? Ўша даврларда! Худди ўша турғунлик пайтларида ўнлаб истеъдодли шоирларимиз шеъриятни образли тафаккур сифатида илгарига ҳаракатлантиришган.
Қайта қуриш сўз эркинлигини берди. Ошкоралик шарофати туфайли ҳар қандай фикрни айтишга йўл очилди. Хўш, қайта қуриш даври шеъриятимизнинг умумий аҳволи қандай? Айрим шоирларнинг тажрибаларини истисно қилганда, шеър қофияли публицистикага айланиб қолди. Юзлаб шеърларни кўздан кечиринг, бирорта шоҳ байт, оригинал ташбиҳ, гўзал образ топмайсиз. Руҳий манзараларни айтмай қўя қолайлик. Газета ва журналларда анча муддат беш-ўнта йирик масала ҳар хил сўз ва ифодаларда қайта-қайта чайналди. Фақат назм эмас, насрнинг ҳозирги ғоявий йўналиши ҳам адабиёт тараққиёти учун улкан самаралар бермайди. Яқин ўртада мавзунинг “муҳим”лигига қараб бадиий қуввати заиф дард ва маҳоратдан маҳрум ўткинчи асарларни мақташ яна қоидага айланадики, бу турғунлик замонидаги хатоларнинг янгидан такрорланишидир. Биз фолбинлик қилаётганимиз йўқ. Бу фикр матбуотни изчил кузатаётган зукко ўқувчининг кўнглидан аллақачон ўтган бўлиши керак.
Мени қувонтирган нарса шуки, Тилак Жўранинг “Сандувоч” тўпламидаги аксарият шеърлар тавсиф, баёнчилик, тантанаворликдан йироқ. Бундай шоирлар одатда ўз қалбига яшириниш, ўз хаёл ва ҳиссиётларидан ҳузурланишни ёқтиришади. Улар “Бу ёруғ дунёда Аламлар бекинар, Армонлар бекинар, Дармонлар бекинар”, аммо Юрак бекинмаслиги керак, деб билишади. Чунки Юрак – Ватан. Ватанда яшириниш мумкин. Бироқ Ватанни яшириб бўлмайди. Шоир бир шеърида ёзади:
Юрагини тинглар эди устоз Миртемир:
“Менинг ўзбаки юрагим!”.
Тилак Жўра ҳам устоз Миртемир изидан борган, ўзбаки юрагини тингган шоир. Унинг шеърларига Юрак овози самимият бағишлаб туради.
Манба: Ўзбекистон адабиёти ва санъати, 1989 йил, 29 декабрь.
АССАЛОМ, ҚУЁШ, МЕН – ТИЛАК ЖЎРАМАН!*
У шеърни жуда кучли ҳаяжон билан ўқир эди.
Бутун жисму-жони, борлиғи шеърга айланар эди. Шеърга сиғмай қолган, айтолмаган, лекин бутун руҳияти билан ҳис этиб турган туйғулар мавжланиб турарди. У шеър ўқиганда туркий тароват барқ урарди. Сеҳрли овоз қаърида халқимиз минг йиллар оша бошидан кечирган шодлигу-қайғу, ҳасрату-завқ, хотиру- хаёллар акс -садо бериб турарди.
Юриш-туриши, рангу-рўйи сингари содда бир жусса қаърига бунчалик улкан куч қандай сиға олгани ҳам шеърлари сингари сирли, фавқулодда жарангли, салобатли эди.
У худди ўқиётган шеърини тугата олмаётганидан ошиқаётгандай, овозини тезлатаётганидан ҳаяжонланаётгандай кўринарди. Аслида эса унинг овозида ўзбекона босиқлик, суфиёна ошиқлик мужассам эди. Шу ошиқлик унга ишонч, қатъийят, қаноат, руҳият бахш этарди.
Содда одамларнинг таржимаи ҳоли ҳам содда бўлади. Уларни бир лаҳзадаёқ қисқагина қилиб айтиш мумкин. Яъниким, Тилак Жўра – Жўраев Тилак Рўзи ўғли 1947 йил 26 май куни Бухоро вилоятининг Қоракўл туманидаги Саёт қишлоғида туғилган. Ўрта мактабни тугатгандан сўнг 1966 йил ҳозирги Миллий Университетининг журналистика куллиётига сиртдан ўқишга кирган. Ўқиш даврида аввал Қоракўл туманидаги «Олға» номли газетада бўлим мудири бўлиб, сўнг эса Университетда лобарант бўлиб ишлаган.
1979 йили эса таржима назарияси кафедрасига аспирантурага ўқишга киради ва “Нозим Ҳикмат ва ўзбек адабиёти” мавзуси бўйича илмий иш ёқлаб, филология фанлари номзоди бўлади. Мактабда ўқиб юргандаёқ, яъни 1964 йилдан шеър ёза бошлаган. Биринчи шеърий китоби “Райҳон” 1977 йил Ғафур Ғулом нашриётида босилган. Шундан сўнг шоирнинг “Олам остонаси”, “Юлдузалар табассуми”, “Сандувоч”, “Руҳият” каби шеърий китоблари чоп этилган.
У таржимон сифатида турк тилидан Нозим Ҳикмат, Доғларжа шеърларини, шунингдек, арман шоири Маргарян ижодидан намуналарни ўзбек китобхонларига туҳфа этди. Озарбайжон, татар ва бошқа бир қатор халқларнинг етук шоирлари шеърларини ҳам ўзбек тилига таржима қилди. Таржима масалалари бўйича кўплаб илмий мақолалар ёзди.”Таржима санъати” номли китоб тузди. “Нозим Ҳикмат ва Ўзбекистон” номли адабиётшуносликка оид китоб чоп эттирди.
Шоирдан икки қиз ва икки ўғил ёдгор бўлиб қолди. Нодира ва Шоира, Ориф ва Нозим. Энди уларга Кумушхон она – ота ўрнида ҳам бош-қош бўлмоқда.
Бу содда ҳаёт қаърида қанчалик мураккабликлар кўп бўлса, шоир ижодидаги соддалик замирида маъно-мазмун бу мураккабликлардан минг чандон, балки унданда кўпроқдир. Шу боис ҳам Тилак Жўра ҳаёти ва ижоди ҳақида фикр юритиш осон эмас. Филология фанлари доктори, адабиётшунос олим Иброҳим Ҳаққул шундай дейди:
– Тилак Жўра ҳақида гапиришнинг яхши жиҳати шундаки, у ҳақиқий шоир ва ҳақиқий шахс эди. Бу дунёга у шоир бўлиб туғилганди, шоир бўлиб яшади, бир зум ҳам унга хиёнат қилмади ва бу ўткинчи дунёни шоир бўлиб тарк этди. Бизнинг дўстлигимиз узоқ вақт давом этган. “Руҳият” номли китобини менга шундай дастхат ёзиб совға қилганди:
“Руҳий дунёмнинг сирдоши ва дарддоши, энг яқин дўстим Иброҳим Ҳаққулга”.
Мен ҳақиқатан ҳам ўзимни Тилакка руҳий бир сирдош деб билардим. У мендан ҳеч нарсани яширган эмас. Қанақа дардлари бўлса баҳам кўрган. Тилак шеъриятида бир катта маънавий куч яширинган. У бу дунёнинг паст-баландларини кўп кўрди. Лекин у ҳеч вақт нолимаган. Ҳеч вақт шеъриятга хиёнат қилиб, тирикчилик ташвишлари учун ўзининг эътиқодига қарши борган эмас.
Тилак – завқ одами эди. Унда руҳий бир сурур ҳукм сурар эди. Мана шу завқ ва сурурдан у мастга ўхшаб юрарди. Тилак гапирганда ва айниқса, кулганда ана шу сурур уни қамраб оларди ва бундан таъсирланмаслик мумкин эмас эди. Мен баъзан мана шу кулгуларни жуда соғинаман. Китобларини ўқиганимда Тилак овози жонлангандек бўлади.
80- йилларда қулликка қарши курашиб, Чўлпон йўлини давом эттирган бир қатор шоирлар сафида Тилак ҳам бор эди. Ва у уларнинг энг истеъдодлиларидан бири эди. У курашиб яшаш нашъасини билар эди. У эркдан завқ оларди. Шеърларида ҳам одамнинг ҳурриятга бўлган талпинишини маҳорат билан куйлаб берди. Унинг ҳар бир шеъри соғинч шеъриятидир.У дарвеш шоир эди.У қишлоққа интиларди. Бу оддийликка, самимиятга бўлган интилиш эди. Мени ҳам кетишга даъват қилар эди. Бу кенгликка бўлган соғинч эди. У шаҳарда топмаган нарсасини қишлоқдан топар эди. Тилакнинг шеърияти иккинчи бир киши овозини такрорламайди. Шоирнинг шоирлиги унинг овозидан билинади. Дарвешларда бир гап бор:
“Ҳаққа яқин кишининг сўзи қисқа, ҳайратлари узун бўлади” дейдилар.
Раҳматли Тилак сўзи қисқа, лекин ҳайратлари узун шоир эди. У бир умр ҳайрат билан яшади. У дунёнинг оқу-қорасига ҳам, қувончу-қайғусига ҳам бир ҳайрат назари билан қаради. У ҳам дарвешларга хос киши эди. Тилак шеъриятини мавзуларга ажратиб бўлмайди. У инсон маънавиятини, руҳиятини куйлади. Шунинг учун Тилак ижодини ҳайратланмай ўқиш мумкин эмас. Унинг шеъриятини сукут сақлаб ўқиш керак. Шунинг учун Тилак ўқувчилари кўп бўлган деб айта олмайман. Лекин шеърхоннинг савияси ўсиши билан Тилак шеъриятининг ўқувчилари ҳам ортиб бораверади.
Тилак ижодида бош сарлавҳа руҳият! Ҳали танқидчилик Тилак ижоди ҳақида қатъий бир фикр айта олгани йўқ. Танқидчилик Тилак олдида қарздор.
Тилак шеърлари табиатингизни бойитади. Сизнинг чарчоқларингиз кетади. Сўз сизнинг чарчоқларингизни олади. Руҳий куч беради.
Тилак – маъноси терак, лекин даъвоси йўқ шоир эди. У бир нарсани даъво қилмасди.У Нозим Ҳикматдан илмий иш ёқлади. Шу баҳонада усмонли турк адабиётининг энг катта вакилларини таржима қилди. Турк тушунчасини 1970-йилларда теран англаганди, туркий руҳ ҳақида гапирганди.
У 1985 йил Озарбайжонда бир ой бўлиб қайтганди. Айтишларича, Озарбайжонда Тилакни шахс сифатида ҳам, шоир сифатида ҳам яхши билишади. Туркияда, Туркманистонда ҳам билишади. Чунки у қадимиятга қараб кетаверади, кетаверади. Яссавийда бир ҳикмат бор:
Тупроқ бўлгил, олам сени босиб ўтсин.
Мен мана шундай ҳисни доим Тилакда кўрганман, сезганман.
Дарҳақиқат, Иброҳим Ҳаққул сўзларида Тилак Жўра шеъриятининг асл моҳияти акс этиб турибди. Шоир шеърларини ўқиган ҳар бир китобхон бу фикрлар нақадар тўғри эканига ишонч ҳосил қилади.
Марҳум шоир Тилак Жўранинг суюкли шогирдларидан бўлмиш Ғулом Мирзо фикрлари ҳам Иброҳим Ҳаққул фикрларига ҳамоҳангдир:
– Мен Тилак Жўранинг ижоди, шеърияти ҳақида ўйлар эканман, бундан олдин юз берган воқеа эсимга тушаверади. Бу ёш ижодкорларнинг “Шуъла” деган уюшмасида бўлиб ўтган воқеа. Маълумки, “Шуъла” адабий тўгараги кўплаб ёш шоир ва шоираларни бирлаштирганди. Шоира Мукарамма Муродова бошқарадиган тўгаракнинг ҳар бир йиғилишида воқеа бўлган асар ҳақида баҳс мунозара бўларди, албатта. Ўша кезлари Тилак Жўранинг “Исириқчи чол” ҳақидаги шеъри газеталарда эълон қилинган эди. Шу шеърга бағишланган мунозарада ўттизга яқин қаламкаш қатнашди. Мен чеккадан кузатиб турдим. Улар шоир шеърининг шаклини қабул қилолмаётганди, кўникишолмаганди. Узил — кесил хулоса шу бўлдики, шеър қиёмига етказилган, яхлит асар деган фикрга келинди.
Демоқчиманки, Тилак Жўра шеърлари ҳеч қандай шаклга, ҳеч қандай вазнга сиғмайди. Эркин бир шеър оқими бор бу шеърларда. У фақат руҳга бўйсунади. Мен шу ўринда бир нарсани айтишни хохлардим. Тилак Жўра ғаладонида кўп шеърлари қолиб кетди. Муҳтарам ноширлар, ҳомийлар топилиб, улар Тилак Жўра китоблари чоп этилишига ўз ҳиссаларини қўшадилар деган умиддаман.
Мен Тилак ака билан уч йил битта кафедрада ишладим ва у кишида олим сифатида ўзига хос бир назария, ўзига хос бир дунёқараш борлигининг гувоҳи бўлдим. У киши Нозим Ҳикмат ижоди бўйича номзодлик диссертацияси ёқлаган эдилар. Менинг диплом ишим илмий раҳбари ҳам Тилак Жўра эдилар. Ўшанда у киши менга шеъриятга оид шундай назарий фикрларни билдиргандиларки, мен уларни ҳеч қаерда ўқимаганман. Масалан, Тилак Жўранинг илмий нуқтаи назари бўйича образларни 2 хилга ажратиш мумкин. Бу оддий ташбеҳлар ва мураккаб ташбеҳлар. Оддий ташбеҳда бир нарса иккинчи нарсага шунчаки, йўл-йўлакай ўхшатилади. Масалан, ёрнинг қора сочи тунга ўхшатилади. Шоир муносабати сезилмайди. Иккинчи мураккаб образлиликда бевосита шоирнинг руҳияти расми тасвирланади. Масалан, Абдулла Ориповда:
Бугун ой ҳам кўнглим каби яримта…
сатри бор. Бу кўнгилдан дарак бераяпти. Ана шу назарияни Тилак акадан эшитганман. Тилак Жўра ҳақида гапирганда у кишининг инсоний фазилатлари бўртиб тураверади. Ҳар кимда ҳар хил таасуротлар қолган. Қизиқ жиҳати шундаки, биз пиру муридлик ҳақида гапирамиз. Пирнинг комиллигини биламиз-у, лекин муриднинг комиллигини мен Тилак Жўрада кўрганман. Ғайбулла ас-Салом билан Тилак Жўрани ҳазиллашиб “Дон Кихот ва Санчо Панчо келяпти” дердилар. Мен Тилак акадан муносиб мурид бўлиш сабоғини олдим. Воқеалар жуда кўп. Бирини айтиб берай.
Бир неча йил олдин қозонимиз эриб ишдан чиқди. Ишга хафаҳол келиб ўтирсам Тилак ака сабабини сўради. Айтмасликнинг иложи йўқ, айтдим. Тасодифни қарангки, бир кун олдин Тилак ака бозорга чиқиб дала ҳовлиси учун қозон сотиб олган экан. Уйида иккита қозон бормиш.
– Ўша қозонни олиб келиб сизга бераман,- дедилар.
Эртаси куни олиб келдилар. Ўша қозон бугунгача хизмат қилмоқда. Ўшанда 3 киши эдик, ҳозир 5 киши бўлдик. Тилак Жўрадан қолган ёдгорлик ўша қозон баҳона, шеърият баҳона у кишининг руҳлари яшашда давом этмоқда ва ҳамиша яшайверади.
Оиланинг тўнғич фарзанди Нодира шундай хотирлайди:
– Дадамнинг менга бўлган меҳрлари бўлакча эди. У киши нимаики зарур бўлса, сўрасам тушунтирар эдилар, керакли ҳар бир нарсани топиб келтирардилар. Бирор китоб керак бўладими ёки бошқа нарсами, эринмай излаб топиб келтирардилар. Опа-сингиллар сал тортишиб қолсак, дадам кулиб туриб масалани ҳал қилардилар. Босиқлик билан тушунтирар эдилар. Мен дадамни доим шундай кулиб турган ҳолда эслайман. Мен дадам йўлларини танладим. Миллий Университетнинг филология факультетида ўқидим. Дадам оламдан ўтгандан сўнг ўринларига таржима кафедрасида ишлаяпман. Дадам ишларини давом эттиряпман. Дадамнинг мана ҳозир 50 йилликлари бўлаяпти, у киши доим орамиздалар. Дадам биз билан, оиламиз билан ҳамиша бирга бўладилар.
Тилак Жўрага отадек бўлиб қолган, ҳам устоз, ҳам мураббий зот Ғайбулла ас-Саломдир. Ғайбулла ака Тилак Жўра билан илк учрашувларини шундай эслайдилар:
– Тилак билан мен тасодифан танишганман. 1979 йил кафедрага бир лаборант олгандик. Жўраев Тилак деган, бир ой қараймиз йўқ, келмайди. Шунда ишдан бўшатамиз дедим. Марҳамат деган аёл бор эди. У:
– Домла, шу йигитни бўшатманг, сиз уни кўрганмисиз? У ажойиб инсон, — деди.
Шундан кейин ахтариб бордим. Аниқласам, у ётоқхона чордоғида яшар экан. Ит ётиш, мирза туриш. Иссиқ овқатнинг тайини йўқ. Топиб олдим. Тарзанга ўхшаган бир одам. Пастга ҳам тушмайди.
– Ҳа, — дедим.
– Ҳа? – деди.
Мен ўзимни таништирдим.
– Хўш, хизмат? – дейди.
– Хизмат шуки, хизматга чиқинг, — дедим.
Сал жиққилашиб ҳам олдик. Ўзи уришиб танишдик.
Кейин улар узоқ вақт бирга ота-боладек ишладилар, яшадилар. Аммо олдинда сўнгги учрашув борлигини иккалалари ҳам билмас эдилар. Зарбалар бир вақтда, кутилмаганда тушди. Ғайбулла ас-Саломнинг яккаю-ягона фарзандлари Ҳабибулло бедарак йўқолиб қолди. Тилак Жўра эса оғир дардга чалинди.
Ўша давр Ғайбулла ака қалбида муҳрланиб қолган:
–Охирги учрашув жуда оғир бўлган. Бир-биримизни кўришга зор бўлиб қолгандик. Ана шуниси оғир бўлган. Бир шаҳарда яшардик. Аммо мусофирларга ўхшаб қолгандик. Чунки у менинг бошимга тушган ишдан хабардор эди. У мендан ҳам оғирроқ кечирганди бу дардни. Менинг ҳаётимни ҳеч ким Тилак Жўрачалик билмас эди. Унинг назарида мен бир фаришта эдим. Шундай инсонга эга бўлиш ҳам бир бахт эканда. Бир кун бордим уйига. У мендан яширди, мен ундан яшираман дардни. У елкасидан нафас оларди. Мен унинг аҳволини сезиб турардим. Туриб-туриб иккаламиз ҳам бирдан йиғлаб юбордик. Менга охирги айтган гапи шу бўлди?
– Домла, сиз фил экансиз!.
Мен унга, у менга далда беришга ҳаракат қилардик. Шу билан бир-биримиз билан хайрлашиб, эшикни ёпгач у ҳўнграб йиғлаб юборди. Мен бу томонда, у эшикнинг нариги томонида йиғладик… Мен:
– Бу инсонни яна кўрармиканман? – деб йиғлардим.
Унинг кўнглидан нима кечганини билмайман. Шу воқеадан сўнг сал вақт ўтиб у оламдан ўтди ва мен ундан абадий айрилиб қолдим.
У кетган бўлса ҳам ижоди барҳаёт. Истардимки,Тилак Жўра номли бир боғ бўлса. Шоирнинг дўстлари бор, устозлари, шогирдлари бор. Ножоиз бўлса ҳам айтамиз:
– Эй инсонлар, уни севинглар, қайта-қайта ўқинглар. Оиласига ёрдам қўлини чўзинглар. Ҳам моддий, ҳам маънавий ёрдам қилинглар!
У ҳаёт бўлганда ҳозир роппа-роса 50 ёшга тўлган бўларди. Аммо у бор-йўғи 47 йил умр кўрди. Гарчи бу инсон учун қисқа ҳаёт бўлсада у ўзидан ўлмас мерос қолдирди. Бу мерос ўзбек адабиётининг хазинасига муносиб ҳисса бўлиб қўшилишига комил ишончдамиз.
У бир тонг қуёшга юзланиб:
“Ассалом қуёш, бу мен Тилак Жўраман!” деган экан.
Яна бир шеърида эса:
Қуёш билан кезар юрагим,
Қуёш олиб қайтарман бир кун
– деб ёзган.
Қуёш – шоир учун тириклик, ҳаёт, жамики борлиқ рамзи. У эса қуёшнинг бир парчасидир!
* 1997 йили Ўзбекистон радиосининг “Шеър қолур, шоир қолур” номли эшиттириш матнини тайёрлаб берган шоир Чоршаъмга чексиз миннатдорчилик билдирамиз.
26 may — Asl shoir Tilak Jo’ra tug’ilgan kunning 75 yilligi
U she’rni juda kuchli hayajon bilan o’qir edi.Butun jismu-joni, borlig’i she’rga aylanar edi. She’rga sig’may qolgan, aytolmagan, lekin butun ruhiyati bilan his etib turgan tuyg’ular mavjlanib turardi. U she’r o’qiganda turkiy tarovat barq urardi. Sehrli ovoz qa’rida xalqimiz ming yillar osha boshidan kechirgan shodligu-qayg’u, hasratu-zavq, xotiru- xayollar aks -sado berib turardi…
HAQIQATGA SIG’INISH
Ibrohim Haqqul
filologiya fanlari doktori
Haqiqat qarshisida shoir doimo o’zini kuchsiz sezadi. Mana, bir misol. Shoir yashaydigan uy – dunyoning chorrahasidagi uy. Bu uy “dunyoning quvonchini quchib”, olamning hasratini ichsa-da, shoirning nafasidan goh titraydi, goh cho’chiydi. Lekin shu uy shoirning tahlikalariga ham guvoh.
Suqlandi tun bo’yi menga
Bolorga bosilgan vassalar.
Boqolmayman tikilib axir
Ko’zlarimni qoplar g’ussalar, –
deydi shoir. U miltillab turgan chiroqdan ko’zini olib qochadi. Vujuddagi hazin titroqdan “to’rt devor ham ezilar zimdan”. U go’yo tunga haq gapni ayta olmagani uchun “oppoq choyshabni” g’ijimlaydi va yana shunday fikrni aytadi:
Aytolmasdan tunga haq gapni
Men tong ottirishdan qo’rqaman…
Haqiqat oldidagi qo’rquv chin shoirni so’nggi nafasgacha ta’qib etadi. Ammo u har bir she’rida qo’rquvni yengadi. She’r – imkonsizlikda yaralgan imkondir. Sadosiz so’zlarning o’ktam sadosiga aylanmagan qofiyali satrlar tizimi she’r emas. She’r ma’yus ko’ngilni nur bo’lib yoritmasa, ruhda bir dard g’ivirlaganda “Yomg’ir kabi g’amgin shivirlab” xotiraga taskin bermasa, ilk uchrashuvdayoq u bilan ora ochiq.
She’riyat tushkunlik vodiysi emas. Alisher Navoiy “Junun vodiysig’a moyil ko’rarmen joni zorimni”, degan. Haq gap. Nekbinlikni shior qilib olgan shoirlar olomonga quruq aql o’rgatishdan nariga o’tolmaydilar. Shoir tabiatan g’am chekishga mahkum. U nekbin tushkunligini boy bersa, gap va chidab bo’lmas ovoz “studiyasi” xodimiga o’xshab qoladi. She’riyat, avvalo, Ruhdir. Shuning uchun ham shoirda sof go’zallikka muhabbat va mutlaq haqiqatga sig’inish e’tiqodi shakllangan bo’lishi shart. Mutlaq haqiqatga ishonch o’tkinchi haqiqatlarga ishonchni hasday supurib tashlaydi. Sof go’zallik ehtirosi shoir qalbini samoviy hislarga oshno etadiki, buningsiz har qanday g’oyaviy kenglik cheklanganlikdir.
Ohanglar og’ushida qolajak mening umrim,
Go’zallik tovushida qolajak mening umrim.
Bundan o’zga yana qanday mazmunli umr kerak shoirga? Ohanglar og’ushi naqadar tug’yonli bo’lsa, go’zallik tovushi shu qadar umidbaxsh, suyavchandir.
Umrida to’rt qibla yaratdi,
To’rt ustun ko’tardi ro’yi jahona.
Kimni kuldirdi-yu kimni yig’latdi,
To’rt ufqli kichik mayxona.
Shu she’r ham aslida go’zallik mohiyatini ochadi. To’rtlikning sarlavhasi – “to’rt qibla”, “To’rt ustun”, “to’rt ufqli kichik mayxona” – bularning barchasi, bor-yo’g’i to’rt satrli she’r, ya’ni Umar Xayyom yaratgan ruboiylar. Ulug’ shoir “kichik mayxona”sining chor ufqidan ham “Ey, inson, nechog’li tangdilsan, kaltabinsan, ruhingni cheklama!” – degan bir sado eshitilib turadi.
Cheklangan odam iste’dodli bo’lishi mumkin. U ta’sirchanligi, chechanligi bilan ehtimolki sizni maftun etar. U sizga dili ummon zotga o’xshab tuyular. Uning ko’ngliga teranroq kirib borishni xohlarsiz. Biroq kutilmaganda u “ummon”ning qa’ri ham, qirg’og’i ham ko’rinib qoladi. Xuddi shunday, kutilmagan holatda undan hafsalangiz pir bo’ladi. Chunki unday iste’dodlarning ma’naviy-ruhiy chuqurligi – sayozlikdan o’zga narsani anglatmaydi. Alisher Navoiyda “Shoh agar darveshvash esa, shahdur, Shohu darvesh ishidin ogahdur”, degan bayt bor. Men shu fikrga tayanib, “Shoir agar darveshvash esa shoirdur” degim keladi. O’tmish asrlarda shunday deyish befahmlik hisoblanardi. Negaki, dunyoga qarab bir etak silkiy olmagan shoirning shoirligiga shubha bilan qaralgan. Endi-chi? Ko’pdan-ko’p shoirlarda yuksak ma’nodagi darveshlik yetishmaydi. Umuman, darveshlik siyrati shoirga nechog’li zarur va nimalar berishini anglashdan “ilgarilab” ketishgan.
Uzoq yillar, ko’p uzoq yilar
Aldab keldim o’zimni-o’zim –
Meniki deb, bu qizil gullar,
Meniki deb, har aytgan so’zim.
To’g’ri, gullar meniki erur,
Menikidir har aytgan so’zim.
Nima qilay, axir ularni –
O’zimniki bo’lmasam o’zim!…
Bu – “o’z holiga sargashta-yu hayron” ko’ngilning hukmi. Kitob o’qib, kitobiy she’rlar yozib, bunday holatga yetib bo’lmaydi. Buning uchun chini bilan majnunona xolislik va idrok kengligi zarurdir.
“G’ala-g’ovur katta shaharda Qizib ketgan yo’ldir yuragim…”, deydi shoir. Ana shu yurak yo’li she’rxonni to’ppa-to’g’ri qishloqqa tomon olib boradi. Oddiy va sokin qishloq manzaralari kishini ham shodlantiradi, ham mahzun qilib qo’yadi. “Simyog’ochga qo’ngan qush tumshug’ida” “tilladay nurlanib” turgan boshoqni ko’rib, albatta, ko’z quvnaydi. Bog’-rog’lar ko’rkiga kim ham yayrab boqmaydi deysiz? “So’lim-so’lim maysazor aro” chigirtkalar go’yo nay chalishadi.
Oftob og’ushida kergancha quloch,
Popishak ovozin qumsaydi tutlar.
Hovuzlarga qanot urar qaldirg’och,
Muzday parchalanar mudroq sukutlar…
Qarangki, manzaralar o’zgargani sayin yurakda bezovtalik va kadar kuchaya boshlaydi. Yoz oqshomi. Uzun tortilgan dor. Shu dordan:
Qushlar kabi uchib ketadi katta-kichik ko’ylaklar…
Dorga sut to’la og’ir bir chelak ham osiladi. Bu hali tugal manzara emas:
Rahmi kelib egilgan dorga,
Dor tortilgan ayrishox tolga
Chiqib olar yana terdan ho’l og’ir ko’ylaklar…
“Terdan ho’l” shu og’ir ko’ylaklar dehqon qismati to’g’risida tasavvur beradigan timsoldir. Bu terdan ho’l ko’ylaklarning egalari qachon erkin nafas olishadi? Buni o’ylaganda dilda og’irlikmas, og’riq paydo bo’ladi.
Mana, “kichik ko’ylak” sohibi bir bolakay “ko’ngli qabarib” chopib kelayotir. U kelib ostonada to’xtadi, “quyoshi yo’q kunduzday” o’ksik yurak bilan ichkariga mo’ltillab qaradi. Unda negadir ostonadan ichkari kirmoqqa jur’at yo’q. Ichkarida nima gap?
Ichkarida tund, beg’am –
Kattalar qurur suhbat…
Ular shu qadar tund va beg’amki, ostonada “o’kinchin” tishlab turgan bolakayning na hasratini, na sevinchini fahmlashadi. Nega shunday?
Ishlar bitsin, xotin!
Yangi qavigan ko’rpangda oyoqni cho’zi-i-b,
Maza qilib yotaman…
Sodda dehqonning har kun aytadigan gapi mana shu. U “Ishlar bitsin”, deb tong ottirgan. Turmushda ro’shnolik ko’rmagan sho’rlik xotini ham, dami ichida ezilganicha “qorayib ketgan kapgir”ni qozonda tiqillatib, yaxshi kunlar kelishini kutavergan.
Og’ir-og’ir, juda ham og’ir,
O’z yurtingda xo’rlanib yashash,
Ruhing bo’lar doimo sag’ir,
Umring bo’lsa, tilingni chaynash…
Temur Bobojon otlig’ kishi sahroda dehqonchilik qiladi. Ayni mahal. G’o’zalar endi qad rostlagan payt. Quyun ko’tariladi. U shunday quyunki, g’o’zalar bilan qo’shib Temur Bobojonning orzui-yu shirin tushlarini ham uchirib ketadi. Qora to’zonday chehrasi qoraygan Temur Bobojon, “Baxtimni olib qayga qochasan, Rizqimni olib qayga qochasan, To’xta”, – deb hayqiradi. Quyun to’xtarmidi! Xullas, uch tup g’o’za omon qoladi…
Bu she’r majoziy mazmunga ega. Quyun – obraz. U turg’unlik davrlaridagi davlat va siyosat, zo’ravonlik va diyonatsizlik quyuni ekanligini bugun qayd etish mumkin. Bu “quyun” Temur Bobojonga o’xshash ming-minglab kishilarning baxti, nasibasi, insoniy qadr-qimmatini qanday domiga tortganligi endi hammaga ayon-ku!
Yana bir ramziy she’r. Allakimning tobuti yelkadan-yelkaga o’tadi. Tobut ko’targan olomon so’ngsiz sahro sari ilgarilaydi. Osmondan beomon otash yog’ilayotir. Garmsel yuzlarga “chovut” soladi. Osmon ham, garmsel ham qandaydir bedodlikka qarshilik ko’rasatayotganday.
Xaloyiq yuradi sahro sari jim,
Nurli bir chehraga qora shol tortib.
Bunday paytda jimlik hokim bo’lishi, tabiiy. “Nurli bir chehraga qora shol” tortilishi ham odatiy holday. O’sha nurli chehra kimning chehrasi? She’rda bu to’g’rida gap yo’q. Lekin “qora shol” allaqanday qora ish sodir bo’lganidan dalolat beradi. Negadir olomon xotirjam:
Dilida na quvonch va na qayg’u hokim,
Barini tobutga qo’yganday ortib!
Quvonchu qayg’udan mahrum bu olomon yana nimalarni tobutga solgan? Nurli bir chehraga qo’shib nimalarni dafn qilmoqchi u? “Barini”. Bu so’z she’r tarkibida majoziy mohiyat mavjudligini ham ta’kidlaydi. Shundan e’tiboran “nurli chehra” boshqacha ma’no kasb etadi. Bu dunyoda olomon qanday jinoyatlarga bosh qo’shmagan. Da’vat qilinsa, erk uchun o’lgan bilan birga erkni ko’mishga ham u tayyor turgan.
Ushbu she’rda tarixiy dard qalqib yotganday. U moziy manzaralarini gavdalantiradi. Ammo hamma o’quvchining tasavvuriga ham bir xilda ta’sir o’tkazmaydi.
Tomog’imga tiqildi hasrat,
Ko’zlarimda chaqnadi umid,
Armon bilan kurashdim har vaqt –
Salom senga – yuz o’girgan baxt!
Yuz o’girgan baxtga peshvoz chiqqan bu shoir Tilak Jo’ra. Shu to’rtlikda Tilak Jo’ra she’rlarining mundarijasini belgilaydigan bosh so’zlar yozilgan. Bular: HASRAT, UMID, ARMON, KURASH, BAXT. Tilak – dehqon shoir. U hasrat va umidning dehqoni. Uning tomirlarida zahmatkash dehqon qoni oqadi. U chin farzandlik mehri bilan dehqon dardu armonlarini she’rga ko’chiradi. Tilak tabiat oshig’i. Qishloq tabiatiga xos manzaralarni u juda ruhlanib, rang va ohanglari bilan tasvirlay oladi. Men uning tiniq va ma’yus hayajon bilan bitilgan she’rlarini yaxshi ko’raman. Tilakda “Tutdek to’kildi yuragim”, degan satr bor. Uning dilidagi g’amu shodliklar she’rga tutday to’kiladi. Shoirning Erk ishqidan tug’ilgan so’zlariga ushbu qiyos yanada mos keladi. Tilak Jo’ra dunyoni obrazli mushohada qilgani uchun fikrni asosan obraz tilida aks ettiradi. Uning yutug’i mana shunda. O’zbek she’riyati har qachongidan ham bugun obrazli tasvirlarga juda muhtoj. Shu o’rinda buning bir sababini aytish kerakka o’xshaydi.
Turg’unlik degan tushuncha, nisbiy tushuncha. Nima bo’lganda ham, she’riyatimizning turg’unlik zamonlaridan nolishga uncha haqi yo’q. Masalan, Abdulla Oripovni olaylik. Eng zo’r she’rlari qachon yaratilgan? Rauf Parfining she’riyatidagi ko’tarilish-chi? O’sha davrlarda! Xuddi o’sha turg’unlik paytlarida o’nlab iste’dodli shoirlarimiz she’riyatni obrazli tafakkur sifatida ilgariga harakatlantirishgan.
Qayta qurish so’z erkinligini berdi. Oshkoralik sharofati tufayli har qanday fikrni aytishga yo’l ochildi. Xo’sh, qayta qurish davri she’riyatimizning umumiy ahvoli qanday? Ayrim shoirlarning tajribalarini istisno qilganda, she’r qofiyali publitsistikaga aylanib qoldi. Yuzlab she’rlarni ko’zdan kechiring, birorta shoh bayt, original tashbih, go’zal obraz topmaysiz. Ruhiy manzaralarni aytmay qo’ya qolaylik. Gazeta va jurnallarda ancha muddat besh-o’nta yirik masala har xil so’z va ifodalarda qayta-qayta chaynaldi. Faqat nazm emas, nasrning hozirgi g’oyaviy yo’nalishi ham adabiyot taraqqiyoti uchun ulkan samaralar bermaydi. Yaqin o’rtada mavzuning “muhim”ligiga qarab badiiy quvvati zaif dard va mahoratdan mahrum o’tkinchi asarlarni maqtash yana qoidaga aylanadiki, bu turg’unlik zamonidagi xatolarning yangidan takrorlanishidir. Biz folbinlik qilayotganimiz yo’q. Bu fikr matbuotni izchil kuzatayotgan zukko o’quvchining ko’nglidan allaqachon o’tgan bo’lishi kerak.
Meni quvontirgan narsa shuki, Tilak Jo’raning “Sanduvoch” to’plamidagi aksariyat she’rlar tavsif, bayonchilik, tantanavorlikdan yiroq. Bunday shoirlar odatda o’z qalbiga yashirinish, o’z xayol va hissiyotlaridan huzurlanishni yoqtirishadi. Ular “Bu yorug’ dunyoda Alamlar bekinar, Armonlar bekinar, Darmonlar bekinar”, ammo Yurak bekinmasligi kerak, deb bilishadi. Chunki Yurak – Vatan. Vatanda yashirinish mumkin. Biroq Vatanni yashirib bo’lmaydi. Shoir bir she’rida yozadi:
Yuragini tinglar edi ustoz Mirtemir:
“Mening o’zbaki yuragim!”.
Tilak Jo’ra ham ustoz Mirtemir izidan borgan, o’zbaki yuragini tinggan shoir. Uning she’rlariga Yurak ovozi samimiyat bag’ishlab turadi.
Manba: O’zbekiston adabiyoti va san’ati, 1989 yil, 29 dekabr`.
ASSALOM, QUYOSH, MEN – TILAK JO’RAMAN!*
U she’rni juda kuchli hayajon bilan o’qir edi.
Butun jismu-joni, borlig’i she’rga aylanar edi. She’rga sig’may qolgan, aytolmagan, lekin butun ruhiyati bilan his etib turgan tuyg’ular mavjlanib turardi. U she’r o’qiganda turkiy tarovat barq urardi. Sehrli ovoz qa’rida xalqimiz ming yillar osha boshidan kechirgan shodligu-qayg’u, hasratu-zavq, xotiru- xayollar aks -sado berib turardi.
Yurish-turishi, rangu-ro’yi singari sodda bir jussa qa’riga bunchalik ulkan kuch qanday sig’a olgani ham she’rlari singari sirli, favqulodda jarangli, salobatli edi.
U xuddi o’qiyotgan she’rini tugata olmayotganidan oshiqayotganday, ovozini tezlatayotganidan hayajonlanayotganday ko’rinardi. Aslida esa uning ovozida o’zbekona bosiqlik, sufiyona oshiqlik mujassam edi. Shu oshiqlik unga ishonch, qat’iyyat, qanoat, ruhiyat baxsh etardi.
Sodda odamlarning tarjimai holi ham sodda bo’ladi. Ularni bir lahzadayoq qisqagina qilib aytish mumkin. Ya’nikim, Tilak Jo’ra – Jo’rayev Tilak Ro’zi o’g’li 1947 yil 26 may kuni Buxoro viloyatining Qorako’l tumanidagi Sayot qishlog’ida tug’ilgan. O’rta maktabni tugatgandan so’ng 1966 yil hozirgi Milliy Universitetining jurnalistika kulliyotiga sirtdan o’qishga kirgan. O’qish davrida avval Qorako’l tumanidagi «Olg’a» nomli gazetada bo’lim mudiri bo’lib, so’ng esa Universitetda lobarant bo’lib ishlagan.
1979 yili esa tarjima nazariyasi kafedrasiga aspiranturaga o’qishga kiradi va “Nozim Hikmat va o’zbek adabiyoti” mavzusi bo’yicha ilmiy ish yoqlab, filologiya fanlari nomzodi bo’ladi. Maktabda o’qib yurgandayoq, ya’ni 1964 yildan she’r yoza boshlagan. Birinchi she’riy kitobi “Rayhon” 1977 yil G’afur G’ulom nashriyotida bosilgan. Shundan so’ng shoirning “Olam ostonasi”, “Yulduzalar tabassumi”, “Sanduvoch”, “Ruhiyat” kabi she’riy kitoblari chop etilgan.
U tarjimon sifatida turk tilidan Nozim Hikmat, Dog’larja she’rlarini, shuningdek, arman shoiri Margaryan ijodidan namunalarni o’zbek kitobxonlariga tuhfa etdi. Ozarbayjon, tatar va boshqa bir qator xalqlarning yetuk shoirlari she’rlarini ham o’zbek tiliga tarjima qildi. Tarjima masalalari bo’yicha ko’plab ilmiy maqolalar yozdi.”Tarjima san’ati” nomli kitob tuzdi. “Nozim Hikmat va O’zbekiston” nomli adabiyotshunoslikka oid kitob chop ettirdi.
Shoirdan ikki qiz va ikki o’g’il yodgor bo’lib qoldi. Nodira va Shoira, Orif va Nozim. Endi ularga Kumushxon ona – ota o’rnida ham bosh-qosh bo’lmoqda.
Bu sodda hayot qa’rida qanchalik murakkabliklar ko’p bo’lsa, shoir ijodidagi soddalik zamirida ma’no-mazmun bu murakkabliklardan ming chandon, balki undanda ko’proqdir. Shu bois ham Tilak Jo’ra hayoti va ijodi haqida fikr yuritish oson emas. Filologiya fanlari doktori, adabiyotshunos olim Ibrohim Haqqul shunday deydi:
– Tilak Jo’ra haqida gapirishning yaxshi jihati shundaki, u haqiqiy shoir va haqiqiy shaxs edi. Bu dunyoga u shoir bo’lib tug’ilgandi, shoir bo’lib yashadi, bir zum ham unga xiyonat qilmadi va bu o’tkinchi dunyoni shoir bo’lib tark etdi. Bizning do’stligimiz uzoq vaqt davom etgan. “Ruhiyat” nomli kitobini menga shunday dastxat yozib sovg’a qilgandi:
“Ruhiy dunyomning sirdoshi va darddoshi, eng yaqin do’stim Ibrohim Haqqulga”.
Men haqiqatan ham o’zimni Tilakka ruhiy bir sirdosh deb bilardim. U mendan hech narsani yashirgan emas. Qanaqa dardlari bo’lsa baham ko’rgan. Tilak she’riyatida bir katta ma’naviy kuch yashiringan. U bu dunyoning past-balandlarini ko’p ko’rdi. Lekin u hech vaqt nolimagan. Hech vaqt she’riyatga xiyonat qilib, tirikchilik tashvishlari uchun o’zining e’tiqodiga qarshi borgan emas.
Tilak – zavq odami edi. Unda ruhiy bir surur hukm surar edi. Mana shu zavq va sururdan u mastga o’xshab yurardi. Tilak gapirganda va ayniqsa, kulganda ana shu surur uni qamrab olardi va bundan ta’sirlanmaslik mumkin emas edi. Men ba’zan mana shu kulgularni juda sog’inaman. Kitoblarini o’qiganimda Tilak ovozi jonlangandek bo’ladi.
80- yillarda qullikka qarshi kurashib, Cho’lpon yo’lini davom ettirgan bir qator shoirlar safida Tilak ham bor edi. Va u ularning eng iste’dodlilaridan biri edi. U kurashib yashash nash’asini bilar edi. U erkdan zavq olardi. She’rlarida ham odamning hurriyatga bo’lgan talpinishini mahorat bilan kuylab berdi. Uning har bir she’ri sog’inch she’riyatidir.U darvesh shoir edi.U qishloqqa intilardi. Bu oddiylikka, samimiyatga bo’lgan intilish edi. Meni ham ketishga da’vat qilar edi. Bu kenglikka bo’lgan sog’inch edi. U shaharda topmagan narsasini qishloqdan topar edi. Tilakning she’riyati ikkinchi bir kishi ovozini takrorlamaydi. Shoirning shoirligi uning ovozidan bilinadi. Darveshlarda bir gap bor:
“Haqqa yaqin kishining so’zi qisqa, hayratlari uzun bo’ladi” deydilar.
Rahmatli Tilak so’zi qisqa, lekin hayratlari uzun shoir edi. U bir umr hayrat bilan yashadi. U dunyoning oqu-qorasiga ham, quvonchu-qayg’usiga ham bir hayrat nazari bilan qaradi. U ham darveshlarga xos kishi edi. Tilak she’riyatini mavzularga ajratib bo’lmaydi. U inson ma’naviyatini, ruhiyatini kuyladi. Shuning uchun Tilak ijodini hayratlanmay o’qish mumkin emas. Uning she’riyatini sukut saqlab o’qish kerak. Shuning uchun Tilak o’quvchilari ko’p bo’lgan deb ayta olmayman. Lekin she’rxonning saviyasi o’sishi bilan Tilak she’riyatining o’quvchilari ham ortib boraveradi.
Tilak ijodida bosh sarlavha ruhiyat! Hali tanqidchilik Tilak ijodi haqida qat’iy bir fikr ayta olgani yo’q. Tanqidchilik Tilak oldida qarzdor.
Tilak she’rlari tabiatingizni boyitadi. Sizning charchoqlaringiz ketadi. So’z sizning charchoqlaringizni oladi. Ruhiy kuch beradi.
Tilak – ma’nosi terak, lekin da’vosi yo’q shoir edi. U bir narsani da’vo qilmasdi.U Nozim Hikmatdan ilmiy ish yoqladi. Shu bahonada usmonli turk adabiyotining eng katta vakillarini tarjima qildi. Turk tushunchasini 1970-yillarda teran anglagandi, turkiy ruh haqida gapirgandi.
U 1985 yil Ozarbayjonda bir oy bo’lib qaytgandi. Aytishlaricha, Ozarbayjonda Tilakni shaxs sifatida ham, shoir sifatida ham yaxshi bilishadi. Turkiyada, Turkmanistonda ham bilishadi. Chunki u qadimiyatga qarab ketaveradi, ketaveradi. Yassaviyda bir hikmat bor:
Tuproq bo’lgil, olam seni bosib o’tsin.
Men mana shunday hisni doim Tilakda ko’rganman, sezganman.
Darhaqiqat, Ibrohim Haqqul so’zlarida Tilak Jo’ra she’riyatining asl mohiyati aks etib turibdi. Shoir she’rlarini o’qigan har bir kitobxon bu fikrlar naqadar to’g’ri ekaniga ishonch hosil qiladi.
Marhum shoir Tilak Jo’raning suyukli shogirdlaridan bo’lmish G’ulom Mirzo fikrlari ham Ibrohim Haqqul fikrlariga hamohangdir:
– Men Tilak Jo’raning ijodi, she’riyati haqida o’ylar ekanman, bundan oldin yuz bergan voqea esimga tushaveradi. Bu yosh ijodkorlarning “Shu’la” degan uyushmasida bo’lib o’tgan voqea. Ma’lumki, “Shu’la” adabiy to’garagi ko’plab yosh shoir va shoiralarni birlashtirgandi. Shoira Mukaramma Murodova boshqaradigan to’garakning har bir yig’ilishida voqea bo’lgan asar haqida bahs munozara bo’lardi, albatta. O’sha kezlari Tilak Jo’raning “Isiriqchi chol” haqidagi she’ri gazetalarda e’lon qilingan edi. Shu she’rga bag’ishlangan munozarada o’ttizga yaqin qalamkash qatnashdi. Men chekkadan kuzatib turdim. Ular shoir she’rining shaklini qabul qilolmayotgandi, ko’nikisholmagandi. Uzil — kesil xulosa shu bo’ldiki, she’r qiyomiga yetkazilgan, yaxlit asar degan fikrga kelindi.
Demoqchimanki, Tilak Jo’ra she’rlari hech qanday shaklga, hech qanday vaznga sig’maydi. Erkin bir she’r oqimi bor bu she’rlarda. U faqat ruhga bo’ysunadi. Men shu o’rinda bir narsani aytishni xoxlardim. Tilak Jo’ra g’aladonida ko’p she’rlari qolib ketdi. Muhtaram noshirlar, homiylar topilib, ular Tilak Jo’ra kitoblari chop etilishiga o’z hissalarini qo’shadilar degan umiddaman.
Men Tilak aka bilan uch yil bitta kafedrada ishladim va u kishida olim sifatida o’ziga xos bir nazariya, o’ziga xos bir dunyoqarash borligining guvohi bo’ldim. U kishi Nozim Hikmat ijodi bo’yicha nomzodlik dissertatsiyasi yoqlagan edilar. Mening diplom ishim ilmiy rahbari ham Tilak Jo’ra edilar. O’shanda u kishi menga she’riyatga oid shunday nazariy fikrlarni bildirgandilarki, men ularni hech qayerda o’qimaganman. Masalan, Tilak Jo’raning ilmiy nuqtai nazari bo’yicha obrazlarni 2 xilga ajratish mumkin. Bu oddiy tashbehlar va murakkab tashbehlar. Oddiy tashbehda bir narsa ikkinchi narsaga shunchaki, yo’l-yo’lakay o’xshatiladi. Masalan, yorning qora sochi tunga o’xshatiladi. Shoir munosabati sezilmaydi. Ikkinchi murakkab obrazlilikda bevosita shoirning ruhiyati rasmi tasvirlanadi. Masalan, Abdulla Oripovda:
Bugun oy ham ko’nglim kabi yarimta…
satri bor. Bu ko’ngildan darak berayapti. Ana shu nazariyani Tilak akadan eshitganman. Tilak Jo’ra haqida gapirganda u kishining insoniy fazilatlari bo’rtib turaveradi. Har kimda har xil taasurotlar qolgan. Qiziq jihati shundaki, biz piru muridlik haqida gapiramiz. Pirning komilligini bilamiz-u, lekin muridning komilligini men Tilak Jo’rada ko’rganman. G’aybulla as-Salom bilan Tilak Jo’rani hazillashib “Don Kixot va Sancho Pancho kelyapti” derdilar. Men Tilak akadan munosib murid bo’lish sabog’ini oldim. Voqealar juda ko’p. Birini aytib beray.
Bir necha yil oldin qozonimiz erib ishdan chiqdi. Ishga xafahol kelib o’tirsam Tilak aka sababini so’radi. Aytmaslikning iloji yo’q, aytdim. Tasodifni qarangki, bir kun oldin Tilak aka bozorga chiqib dala hovlisi uchun qozon sotib olgan ekan. Uyida ikkita qozon bormish.
– O’sha qozonni olib kelib sizga beraman,- dedilar.
Ertasi kuni olib keldilar. O’sha qozon bugungacha xizmat qilmoqda. O’shanda 3 kishi edik, hozir 5 kishi bo’ldik. Tilak Jo’radan qolgan yodgorlik o’sha qozon bahona, she’riyat bahona u kishining ruhlari yashashda davom etmoqda va hamisha yashayveradi.
Oilaning to’ng’ich farzandi Nodira shunday xotirlaydi:
– Dadamning menga bo’lgan mehrlari bo’lakcha edi. U kishi nimaiki zarur bo’lsa, so’rasam tushuntirar edilar, kerakli har bir narsani topib keltirardilar. Biror kitob kerak bo’ladimi yoki boshqa narsami, erinmay izlab topib keltirardilar. Opa-singillar sal tortishib qolsak, dadam kulib turib masalani hal qilardilar. Bosiqlik bilan tushuntirar edilar. Men dadamni doim shunday kulib turgan holda eslayman. Men dadam yo’llarini tanladim. Milliy Universitetning filologiya fakulьtetida o’qidim. Dadam olamdan o’tgandan so’ng o’rinlariga tarjima kafedrasida ishlayapman. Dadam ishlarini davom ettiryapman. Dadamning mana hozir 50 yilliklari bo’layapti, u kishi doim oramizdalar. Dadam biz bilan, oilamiz bilan hamisha birga bo’ladilar.
Tilak Jo’raga otadek bo’lib qolgan, ham ustoz, ham murabbiy zot G’aybulla as-Salomdir. G’aybulla aka Tilak Jo’ra bilan ilk uchrashuvlarini shunday eslaydilar:
– Tilak bilan men tasodifan tanishganman. 1979 yil kafedraga bir laborant olgandik. Jo’rayev Tilak degan, bir oy qaraymiz yo’q, kelmaydi. Shunda ishdan bo’shatamiz dedim. Marhamat degan ayol bor edi. U:
– Domla, shu yigitni bo’shatmang, siz uni ko’rganmisiz? U ajoyib inson, — dedi.
Shundan keyin axtarib bordim. Aniqlasam, u yotoqxona chordog’ida yashar ekan. It yotish, mirza turish. Issiq ovqatning tayini yo’q. Topib oldim. Tarzanga o’xshagan bir odam. Pastga ham tushmaydi.
– Ha, — dedim.
– Ha? – dedi.
Men o’zimni tanishtirdim.
– Xo’sh, xizmat? – deydi.
– Xizmat shuki, xizmatga chiqing, — dedim.
Sal jiqqilashib ham oldik. O’zi urishib tanishdik.
Keyin ular uzoq vaqt birga ota-boladek ishladilar, yashadilar. Ammo oldinda so’nggi uchrashuv borligini ikkalalari ham bilmas edilar. Zarbalar bir vaqtda, kutilmaganda tushdi. G’aybulla as-Salomning yakkayu-yagona farzandlari Habibullo bedarak yo’qolib qoldi. Tilak Jo’ra esa og’ir dardga chalindi.
O’sha davr G’aybulla aka qalbida muhrlanib qolgan:
–Oxirgi uchrashuv juda og’ir bo’lgan. Bir-birimizni ko’rishga zor bo’lib qolgandik. Ana shunisi og’ir bo’lgan. Bir shaharda yashardik. Ammo musofirlarga o’xshab qolgandik. Chunki u mening boshimga tushgan ishdan xabardor edi. U mendan ham og’irroq kechirgandi bu dardni. Mening hayotimni hech kim Tilak Jo’rachalik bilmas edi. Uning nazarida men bir farishta edim. Shunday insonga ega bo’lish ham bir baxt ekanda. Bir kun bordim uyiga. U mendan yashirdi, men undan yashiraman dardni. U yelkasidan nafas olardi. Men uning ahvolini sezib turardim. Turib-turib ikkalamiz ham birdan yig’lab yubordik. Menga oxirgi aytgan gapi shu bo’ldi?
– Domla, siz fil ekansiz!.
Men unga, u menga dalda berishga harakat qilardik. Shu bilan bir-birimiz bilan xayrlashib, eshikni yopgach u ho’ngrab yig’lab yubordi. Men bu tomonda, u eshikning narigi tomonida yig’ladik… Men:
– Bu insonni yana ko’rarmikanman? – deb yig’lardim.
Uning ko’nglidan nima kechganini bilmayman. Shu voqeadan so’ng sal vaqt o’tib u olamdan o’tdi va men undan abadiy ayrilib qoldim.
U ketgan bo’lsa ham ijodi barhayot. Istardimki,Tilak Jo’ra nomli bir bog’ bo’lsa. Shoirning do’stlari bor, ustozlari, shogirdlari bor. Nojoiz bo’lsa ham aytamiz:
– Ey insonlar, uni sevinglar, qayta-qayta o’qinglar. Oilasiga yordam qo’lini cho’zinglar. Ham moddiy, ham ma’naviy yordam qilinglar!
U hayot bo’lganda hozir roppa-rosa 50 yoshga to’lgan bo’lardi. Ammo u bor-yo’g’i 47 yil umr ko’rdi. Garchi bu inson uchun qisqa hayot bo’lsada u o’zidan o’lmas meros qoldirdi. Bu meros o’zbek adabiyotining xazinasiga munosib hissa bo’lib qo’shilishiga komil ishonchdamiz.
U bir tong quyoshga yuzlanib:
“Assalom quyosh, bu men Tilak Jo’raman!” degan ekan.
Yana bir she’rida esa:
Quyosh bilan kezar yuragim,
Quyosh olib qaytarman bir kun
– deb yozgan.
Quyosh – shoir uchun tiriklik, hayot, jamiki borliq ramzi. U esa quyoshning bir parchasidir!
* 1997 yili O’zbekiston radiosining “She’r qolur, shoir qolur” nomli eshittirish matnini tayyorlab bergan shoir Chorsha’mga cheksiz minnatdorchilik bildiramiz.
Tilak Jo’ra. Ruhiyat. Ko’chirib oling
