Тилак шеъриятга сиғинар, қалбидаги энг юксак ҳис-туйғу, шодлик ва кадар, ҳасрат ва армонларни шеърият билан боғлаб, шеър тилида ифодалашга интиларди. Ботиндаги ғам-ғусса зоҳирда кулгига дўниши ва кўзда ҳамиша шаффоф бир мунг аксланиб туришини мен Тилак Жўрада кўрганман. Тилакдаги қушдай енгиллик ва холислик руҳининг моддий манфаат, шахсий ғараз, нафсоний иддаолардан кирланмаганлиги билан ҳам вобастадир…

ТУТДЕК ТЎКИЛГАН ЮРАК
Иброҳим ҲАҚҚУЛ
филология фанлари доктори

Ўтган асрнинг иккинчи ярмидан кейин адабиётга, айниқса, шеъриятга қизиқиш Ўзбекистон вилоятларида ҳам сезиларли зайлда жонланиб, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Рауф Парфи шеърлари ҳақида мароқ билан гапирила бошланган эди. Ўшанда мен Бухоро педагогика институтининг талабаси эдим. Чини билан адабиётни яхши кўрар, китоб ўқиш завқини ҳеч нимага алмаштиргим келмасди. Факультетдаги айрим тенгдошларим қатори мен ҳам адабиётда кечаётган янгиликларни билгим, шу мақсадда домламиз, филология фанлари номзоди Тожи Қораевга тез-тез мурожаат этардим. Бир марта Адабиёт тўгараги йиғинида у кишидан Тошкентда яшаб ёки ўқиб юрган бухоролик ёш ижодкорлар тўғрисида сўрадик. Униси ёзувчи, буниси шоир деб Тожи ака уч-тўрт номни тилга олди. Шулар орасида Тилак Жўра ҳам бор эди. Мен ҳали бирорта шеърини ўқимай, Тилакнинг Қоракўлданлиги, истеъдодли эканлиги, буни баъзи устозлар ҳам эътироф этишганини эшитдим. Адашмасам, Тилак Жўранинг шеърларини илк бора “Гулистон” журналида ўқиганман: анъанавий шакллардаги шеъриятдан улар фарқланарди.

Институт тугади. Шофирконга қайтиб, ёзувчи Аҳад Ҳасан муҳаррирликни эндигина бошлаган туман газетасида ишга ўрнашдим. Рости гап – Абдулла Ориповнинг шеъридан бошқаси менинг кўзимга у пайтлар зўр шеърга ўхшамай қолганди. Ўхшаганида ҳам, дард ва алам даражаси пастдай туюларди. 1972 йил Тошкентга кўчиб келгунимча шу қаноатда юрдим. Номзодлик диссертациянинг мавзуси мумтоз адабиётдан бўлса ҳамки, қалбан Абдулла Орипов шеъриятидан ажралолмасдим. Айнан шу шеърият тўғрисида ёзгим келгани учун етмишинчи йилларнинг ўрталарида марказий газета ва журналларда бир неча мақола эълон қилдим. Тошкентда яшаб, илмий тадқиқот институтида ишлаб, адабий жараённинг сир-асроридан бир қадар хабардор бўлгач, илм ҳамда ижод аҳли орасида тарафкашлик ва гуруҳбозлик қанот ёзганини кўриб ҳайронлар қолганман. Бунинг ажабланарли жойи йўқлигини, битта ҳақиқий талантга ўнлаб талантсизлар тиш-тирноғи билан қарши курашиш ёки адабиёт атрофида ўралашиб юргувчи ўртамиёначилар бир истеъдодни иккинчисига тескари қўйиб, “арава” юритишини кейин англадим. Адабиёт оламидаги бунақа “ички” зиддият ва ботиний муаммолар устида бемалол фикрлашадиган мусоҳибларимдан бири Тилак Жўра эди.

Шоирнинг шоирга, шогирднинг устозга, тенгдош қалам соҳибининг тенгдошларига кўлкасиз ва тиниқ самимиятини Тилак Жўрада кўрганман. Талант нафасини ҳам, адабиётга олиб кирган янгилигини ҳам у тўғри мушоҳада этарди. Рауф Парфининг шахсидан шеърини, шеъридан шахсини баланд қўйса қўярдики, паст кўрмасди. Унинг нигоҳида армон эмас, Рауф ака чинакам Исён шоири бўлиб гавдаланар, санъаткорлигини мустасно бир ҳодиса ўлароқ илҳом билан таърифу тавсиф қиларди.

Тилак Жўра ҳаётдан ўзи истаган кенглик, орзу қилгани эркинликни ахтарар, аммо тополмасди.

Бир яланглик бўлса,
Тўйиб-тўйиб бақирсанг.
Сўниб қолган руҳингни
Қалқиб-қалқиб чақирсанг!..

Шунда шеър унга ёрдамга келар, тутдай тўкилган юрак билан ҳақиқий шеъриятга талпиниб яшарди.

Тутдек тўкилди юрагим,
Аламнинг ҳар қамчисидан,
Сени соғиниб кутаман,
Қонимнинг ҳар томчисидан!

Шеърда сўз, туйғу, фикр, дард – ҳамма-ҳаммаси тутдек тўкилса – ана шу ҳақиқий шеър. Шундай “тўкилиш” Тилакнинг шеърлари учун хос хусусият эди.

* * *

Олдин Тилакнинг шоирлигини яхши кўрган бўлсам, кейин унинг даврвешлигига ҳавас қиладиган бўлдим. У билан гапимиз ўз-ўзидан уланиб, тармоқланиб кетаверарди. Руҳий бир яқинлик ҳам бунга таъсир ўтказган бўлса керак. У “Руҳият” китобига “Руҳий дунёмнинг сирдоши ва дарддоши энг яқин дўстим Иброҳим Ҳаққулга эзгу тилаклар ила Тилак” деб ёзган дастхати мен учун энг эъзозли эътирофдир.

1984 йил ёз ойларида ўзбек шеъриятининг кейинги даврлардаги аҳволи хусусида Тилак билан бир суҳбат қиладиган бўлдик. Ва қарийб бирор ҳафта бизникига бекиниб олиб, айтиладиган гапларимизни қоғозга туширдик. Аммо сарлавҳа топиш бироз қийин кечди. Бир пайт  у  “Топдим. Хуршид Даврон:

Табиатдир менинг давомим,
Туташ эрур бағрим бағрига.
Умрим боғлиқ ою офтоби
Дарё, дала, дарахтларига,

деб ёзган. “Табиатдир менинг давомим…” зўр сарлавҳа бўлади”, деди. Мен атайин, “Нимаси зўр?” дедим.

— Э, қизиқ экансиз-ку! Ўзини табиатнинг бир бўлаги ўлароқ ҳис қилгани ва шу туйғуни бизу сизга юқтиргани зўр. Ахир, ваҳдати вужуд деганлари шу эмасми?..”

Хуллас, “Ёшлик” журналининг 1984 йил 8-сонида суҳбат Тилак танлаган сарлавҳа билан босилиб чиқди (Мақола билан саҳифа сўнгида таишинг). Шеърлари танқид қилинганлардан бири менга, бировлари Тилак Жўрага маломат тошларини отишди. Албатта, бир зиён кўрмаганимиздек, мухолифлар ҳам ҳеч нимага эриша олишмади.

Ўшанда Тилак “Танқидчилик қилиш жуда қийин иш экан-ку, жўра…”, деганида мен “Борингки, ўнта шоирни танқид қилдингиз, камида учтадан оғайни ва тарафдори унга ҳамдардлик қилса, ҳисобланг, нечта ғаним орттирган бўласиз…” десам у яйраб кулиб, “Тўғри айтасиз…”, дегани ҳамон эсимда.

Бир-бирини тан олмаслик, бирининг ёзганини ботинан ёки зоҳирда бошқаси инкор қилиш, ҳақиқий истеъдодга қарши хусумат оловини ёқиш ижод ва илм аҳли орасида азал-азалдан давом этиб келаётган, бироқ ҳеч вақт тўхтамайдиган бир ҳодисадир. Агар бу ҳодисанинг илдизи билан қизиқсангиз, икки нарсага тўла ишонч ҳосил қиласиз. Биринчиси, илм-фан ва бадиий ижод оламида табиатан майда, хашаки ҳамда тасодифий кимсаларнинг кўплигига. Иккинчиси, қўлига қалам олиб, қоғоз қоралаган ҳар бир худпараст ва тамагирнинг ўзини даҳо ҳисоблашига.

Адабиёт тақдири ва тараққиётини талант ҳал қилади. Бироқ адабиёт “бозори”ни талантсиз ва ўртамиёначилар қизиатди. Шўро даври адабиётида бу ҳолатни ҳар қадамда кўриш ва кузатиш мумкин эди. Сиёсий ялоқхўрлик ва мафкура дастёрлиги талантни камситиш ёки таҳқирлашнинг кенг жорий этиладиган “усул”и бўлганлигини кўпчилик яхши англарди. Шеър ва шоирликдан ўзга имкон майдони, тўғрилик ва ҳалолликдан бошқа нажот қалқони йўқ бир қанча шоирларнинг ижтимоий-иқтисодий, маънавий-руҳий аҳволи менинг хотиримда чуқур ўрнашиб қолган.

Уларнинг ҳақиқатпарастлиги хаёлпарастлик билан қўшилиб-қоришиб кетган, эҳтимол шу боисдан ҳам қалбларида Сўз ва Шеър наинки одамнинг, балки жамият ва дунёнинг ҳам қиёфасини ўзгартира олади, деган ишонч ҳоким эди. Тилак Жўра шундай шоирлардан биридир.

Амалдор зотига ялтоқланиш, сохта фикр ясаш етти ётиб Тилакнинг тушига ҳам кирмаган. Олмон файласуфи Ф.Нитше “миллиятчилик, олчоқларнинг сўнгги нажот бекати”, дейди. Мартаба, мавқе, мукофот ёки унвон илинжида халқ, ватан, истиқлол мавзуида бири-биридан саёз, сўз ва ифодалари фарқланса-да, мазмунда бири иккинчисини такрорлайдиган шеър ёзиш кейинги пайтларда қандайдир урфга айланди. Шунинг учун бўлса керак, шоирлик билан тамагирлик, фидойилик билан олчоқлик ва маддоҳлик, янгилик билан қайтариқбозлик бошқа-бошқа нарча эканлигини айтувчилдар сони ҳам кескин камайиб қолди.

Бугун Рауф Парфи, Тилак Жўра, Шавкат Раҳмон эришган ижодий ютуқларни мақтаб, издошлик даъвосини билдираётган навқирон қаламкашларнинг бирортасида ҳам улардаги самимият, шеъриятга чин содиқлик ва садоқат йўқ. Уларнинг энг пешқадами ҳам бир ёндан ҳақгўй, миллатпарвар ролини бажариш, иккинчи томондан, хушомад, маддоҳлик, қитмирликни қойиллатиш, “иккиўйинчилик” имтиёзларидан фойдаланишда анча илгарилаб кетишди.

Бундай уятсизликка тоқат қилолмай қолган Абдулла Орипов маломат туйғуси билан битилган бир шеърида улардан бирига (гарчи ўзи унинг майдонга чиқишига ҳисса қўшган бўлса-да) қарата:

Амалдорга суйкалган, эй сен ялтоқи шоир,
Дастлаб сени едирмоқ керакдир кўппакларга.
Сохта фикр ясашнинг устаси сенсан, моҳир
Чумолини фил дея кўтардинг юксакларга,

деб муносабатини билдирган эди.

Тилак шеъриятга сиғинар, қалбидаги энг юксак ҳис-туйғу, шодлик ва кадар, ҳасрат ва армонларни шеърият билан боғлаб, шеър тилида ифодалашга интиларди. Ботиндаги ғам-ғусса зоҳирда кулгига дўниши ва кўзда ҳамиша шаффоф бир мунг аксланиб туришини мен Тилак Жўрада кўрганман. Тилакдаги қушдай енгиллик ва холислик руҳининг моддий манфаат, шахсий ғараз, нафсоний иддаолардан кирланмаганлиги билан ҳам вобастадир.

Унинг ўз ички ҳақиқатларидан илҳомланиб, завқни бодадай сипқориб, ўзича бир маст ҳолатида юриши бежиз эмасди. Табиатга муҳаббат, табиат гўзалликлари қучоғида яйраб-яшнаш Тилакдаги туғма салоҳият эди, деса ҳеч муболаға бўлмайди. Менимча, у шаҳарда ўрнашиб, яшай бошлаган куниданоқ қадрдон қишлоғини қўмсаб, қишлоқ кенгликларига талпиниб, кун ўтказган. Унинг хотира шеъларида сўз ва фикрнинг кутилмаганда оҳангдор, рангин, сержило манзара касб этиши шундан.

Бир тўпламини Тилак “Райҳон” деб номлаган ва, табиийки, ҳар бир шеър райҳонга ўхшаб одамларнинг кўнгли, руҳ ва шуурга завқ бағишлашини истаган. Дарвоқе, шоирнинг кўп шеърлари райҳондай кўркам, хушбўй ва таровати боқийдир. Айни пайтда, райҳон, Тилак Жўра шеъриятининг ясамалик, пардозбозлик, сунъий кўтаринкилик сингари қусурлардан фориғлигини акс эттирувчи тимсол ҳамдир.

* * *

Мен таниган, мен яхшироқ билган ижодкорларнинг кўпчилигида китоб чиқриб, обрў-эътибор қозониш ва мақсадни мансабу амалга қаратиб, унвону мукофотлардан бенасиб қолмай, ҳузур ҳаловатда яшаш иштиёқи ёзилмаган “режа” бўлиб қолганди. Бунга эса сиёсатнинг талаб ва кўрсатмалари билан ҳисоблашмасдан, партияга суянмай эришишнинг имкони йўқ эди. Қизиғи, адабиёт ва ижод эркинлиги учун фақат зиён етказадаиган ушбу ҳаракат уят ҳам, айб ҳам саналмасди. “Режа” бўйича муваффақият қозониш удумини назар-писанд қилмайдиган Рауф Парфи бошлиқ шоиру адиблар ҳам кўпайиб қолганди. Ана шулардан бири дарвешваш Тилак Жўра эди. Унинг камсуқумлиги ва беғаразлигидан файз ёғилиб турар, синиқлигида гўё бутунлик тазаҳҳур этарди. Устомон, корчалон айрим қаламкашлар уни “бўшанг” ва “ношуд”ликда ҳам айблашган. Тилак эса ҳеч қанақа ғиди-биди, таънаю маломатларга парво қилмас, кўнглининг, хоҳласа қули, истаса шоҳи бўлиб кун ўтказаверарди. Моддий муҳтожлик, кети кўринмайдиган ночорлик таъқиб этганида ҳам, Тилакнинг шеърга меҳр-муҳаббати зарра қадар сусаймаган. У маънавий маънода фақрлик билан “шартнома” тузган бир шоир эди.

Тилак Жўранинг китобсеварлиги, муаллифларини саралаб-саралаб шеър таржима қилиш, таржимашунослик фаолияти алоҳида-алоҳида бир мароқбахш мавзу. Бу йил ўзбек шеъриятининг ўлмас ва унутилмас намояндаларидан бири Тилак Жўранинг таваллудига етмиш йил тўлади. Шу қутлуғ сана муносабати билан ҳам у ҳақда жуда кўп очиқ фикр ва хотиралар айтилади, деган умиддамиз.

—

TUTDЕK TO‘KILGAN YURAK
Ibrohim HAQQUL
filologiya fanlari doktori

O‘tgan asrning ikkinchi yarmidan keyin adabiyotga, ayniqsa, she’riyatga qiziqish O‘zbekiston viloyatlarida ham sezilarli zaylda jonlanib, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Rauf Parfi she’rlari haqida maroq bilan gapirila boshlangan edi. O‘shanda men Buxoro pedagogika institutining talabasi edim. Chini bilan adabiyotni yaxshi ko‘rar, kitob o‘qish zavqini hech nimaga almashtirgim kelmasdi. Fakultetdagi ayrim tengdoshlarim qatori men ham adabiyotda kechayotgan yangiliklarni bilgim, shu maqsadda domlamiz, filologiya fanlari nomzodi Toji Qorayevga tez-tez murojaat etardim. Bir marta Adabiyot to‘garagi yig‘inida u kishidan Toshkentda yashab yoki o‘qib yurgan buxorolik yosh ijodkorlar to‘g‘risida so‘radik. Unisi yozuvchi, bunisi shoir deb Toji aka uch-to‘rt nomni tilga oldi. Shular orasida Tilak Jo‘ra ham bor edi. Men hali birorta she’rini o‘qimay, Tilakning Qorako‘ldanligi, iste’dodli ekanligi, buni ba’zi ustozlar ham e’tirof etishganini eshitdim. Adashmasam, Tilak Jo‘raning she’rlarini ilk bora “Guliston” jurnalida o‘qiganman: an’anaviy shakllardagi she’riyatdan ular farqlanardi.

Institut tugadi. Shofirkonga qaytib, yozuvchi Ahad Hasan muharrirlikni endigina boshlagan tuman gazetasida ishga o‘rnashdim. Rosti gap – Abdulla Oripovning she’ridan boshqasi mening ko‘zimga u paytlar zo‘r she’rga o‘xshamay qolgandi. O‘xshaganida ham, dard va alam darajasi pastday tuyulardi. 1972 yil Toshkentga ko‘chib kelgunimcha shu qanoatda yurdim. Nomzodlik dissertatsiyaning mavzusi mumtoz adabiyotdan bo‘lsa hamki, qalban Abdulla Oripov she’riyatidan ajralolmasdim. Aynan shu she’riyat to‘g‘risida yozgim kelgani uchun yetmishinchi yillarning o‘rtalarida markaziy gazeta va jurnallarda bir necha maqola e’lon qildim. Toshkentda yashab, ilmiy tadqiqot institutida ishlab, adabiy jarayonning sir-asroridan bir qadar xabardor bo‘lgach, ilm hamda ijod ahli orasida tarafkashlik va guruhbozlik qanot yozganini ko‘rib hayronlar qolganman. Buning ajablanarli joyi yo‘qligini, bitta haqiqiy talantga o‘nlab talantsizlar tish-tirnog‘i bilan qarshi kurashish yoki adabiyot atrofida o‘ralashib yurguvchi o‘rtamiyonachilar bir iste’dodni ikkinchisiga teskari qo‘yib, “arava” yuritishini keyin angladim. Adabiyot olamidagi bunaqa “ichki” ziddiyat va botiniy muammolar ustida bemalol fikrlashadigan musohiblarimdan biri Tilak Jo‘ra edi.

Shoirning shoirga, shogirdning ustozga, tengdosh qalam sohibining tengdoshlariga ko‘lkasiz va tiniq samimiyatini Tilak Jo‘rada ko‘rganman. Talant nafasini ham, adabiyotga olib kirgan yangiligini ham u to‘g‘ri mushohada etardi. Rauf Parfining shaxsidan she’rini, she’ridan shaxsini baland qo‘ysa qo‘yardiki, past ko‘rmasdi. Uning nigohida armon emas, Rauf aka chinakam Isyon shoiri bo‘lib gavdalanar, san’atkorligini mustasno bir hodisa o‘laroq ilhom bilan ta’rifu tavsif qilardi.

Tilak Jo‘ra hayotdan o‘zi istagan kenglik, orzu qilgani erkinlikni axtarar, ammo topolmasdi.

Bir yalanglik bo‘lsa,
To‘yib-to‘yib baqirsang.
So‘nib qolgan ruhingni
Qalqib-qalqib chaqirsang!..

Shunda she’r unga yordamga kelar, tutday to‘kilgan yurak bilan haqiqiy she’riyatga talpinib yashardi.

Tutdek to‘kildi yuragim,
Alamning har qamchisidan,
Seni sog‘inib kutaman,
Qonimning har tomchisidan!

She’rda so‘z, tuyg‘u, fikr, dard – hamma-hammasi tutdek to‘kilsa – ana shu haqiqiy she’r. Shunday “to‘kilish” Tilakning she’rlari uchun xos xususiyat edi.

* * *

Oldin Tilakning shoirligini yaxshi ko‘rgan bo‘lsam, keyin uning davrveshligiga havas qiladigan bo‘ldim. U bilan gapimiz o‘z-o‘zidan ulanib, tarmoqlanib keteverardi. Ruhiy bir yaqinlik ham bunga ta’sir o‘tkazgan bo‘lsa kerak. U “Ruhiyat” kitobiga “Ruhiy dunyomning sirdoshi va darddoshi eng yaqin do‘stim Ibrohim Haqqulga ezgu tilaklar ila Tilak” deb yozgan dastxati men uchun eng e’zozli e’tirofdir.

1984 yil yoz oylarida o‘zbek she’riyatining keyingi davrlardagi ahvoli xususida Tilak bilan bir suhbat qiladigan bo‘ldik. Va qariyb biror hafta biznikiga bekinib olib, aytiladigan gaplarimizni qog‘ozga tushirdik. Ammo sarlavha topish biroz qiyin kechdi. Bir payt u “Topdim. Xurshid Davron:

Tabiatdir mening davomim,
Tutash erur bag‘rim bag‘riga.
Umrim bog‘liq oyu oftobi
Daryo, dala, daraxtlariga,

deb yozgan. “Tabiatdir mening davomim…” zo‘r sarlavha bo‘ladi”, dedi. Men atayin, “Nimasi zo‘r?” dedim.

— E, qiziq ekansiz-ku! O‘zini tabiatning bir bo‘lagi o‘laroq his qilgani va shu tuyg‘uni bizu sizga yuqtirgani zo‘r. Axir, vahdati vujud deganlari shu emasmi?..”

Xullas, “Yoshlik” jurnalining 1984 yil 8-sonida suhbat Tilak tanlagan sarlavha bilan bosilib chiqdi. She’rlari tanqid qilinganlardan biri menga, birovlari Tilak Jo‘raga malomat toshlarini otishdi. Albatta, bir ziyon ko‘rmaganimizdek, muxoliflar ham hech nimaga erisha olishmadi.

O‘shanda Tilak “Tanqidchilik qilish juda qiyin ish ekan-ku, jo‘ra…”, deganida men “Boringki, o‘nta shoirni tanqid qildingiz, kamida uchtadan og‘ayni va tarafdori unga hamdardlik qilsa, hisoblang, nechta g‘anim orttirgan bo‘lasiz…” desam u yayrab kulib, “To‘g‘ri aytasiz…”, degani hamon esimda.

Bir-birini tan olmaslik, birining yozganini botinan yoki zohirda boshqasi inkor qilish, haqiqiy iste’dodga qarshi xusumat olovini yoqish ijod va ilm ahli orasida azal-azaldan davom etib kelayotgan, biroq hech vaqt to‘xtamaydigan bir hodisadir. Agar bu hodisaning ildizi bilan qiziqsangiz, ikki narsaga to‘la ishonch hosil qilasiz. Birinchisi, ilm-fan va badiiy ijod olamida tabiatan mayda, xashaki hamda tasodifiy kimsalarning ko‘pligiga. Ikkinchisi, qo‘liga qalam olib, qog‘oz qoralagan har bir xudparast va tamagirning o‘zini daho hisoblashiga.

Adabiyot taqdiri va taraqqiyotini talant hal qiladi. Biroq adabiyot “bozori”ni talantsiz va o‘rtamiyonachilar qiziatdi. Sho‘ro davri adabiyotida bu holatni har qadamda ko‘rish va kuzatish mumkin edi. Siyosiy yaloqxo‘rlik va mafkura dastyorligi talantni kamsitish yoki tahqirlashning keng joriy etiladigan “usul”i bo‘lganligini ko‘pchilik yaxshi anglardi. She’r va shoirlikdan o‘zga imkon maydoni, to‘g‘rilik va halollikdan boshqa najot qalqoni yo‘q bir qancha shoirlarning ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-ruhiy ahvoli mening xotirimda chuqur o‘rnashib qolgan.

Ularning haqiqatparastligi xayolparastlik bilan qo‘shilib-qorishib ketgan, ehtimol shu boisdan ham qalblarida So‘z va She’r nainki odamning, balki jamiyat va dunyoning ham qiyofasini o‘zgartira oladi, degan ishonch hokim edi. Tilak Jo‘ra shunday shoirlardan biridir.

Amaldor zotiga yaltoqlanish, soxta fikr yasash yetti yotib Tilakning tushiga ham kirmagan. Olmon faylasufi F.Nitshe “milliyatchilik, olchoqlarning so‘nggi najot bekati”, deydi. Martaba, mavqe, mukofot yoki unvon ilinjida xalq, vatan, istiqlol mavzuida biri-biridan sayoz, so‘z va ifodalari farqlansa-da, mazmunda biri ikkinchisini takrorlaydigan she’r yozish keyingi paytlarda qandaydir urfga aylandi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, shoirlik bilan tamagirlik, fidoyilik bilan olchoqlik va maddohlik, yangilik bilan qaytariqbozlik boshqa-boshqa narcha ekanligini aytuvchildar soni ham keskin kamayib qoldi.

Bugun Rauf Parfi, Tilak Jo‘ra, Shavkat Rahmon erishgan ijodiy yutuqlarni maqtab, izdoshlik da’vosini bildirayotgan navqiron qalamkashlarning birortasida ham ulardagi samimiyat, she’riyatga chin sodiqlik va sadoqat yo‘q. Ularning eng peshqadami ham bir yondan haqgo‘y, millatparvar rolini bajarish, ikkinchi tomondan, xushomad, maddohlik, qitmirlikni qoyillatish, “ikkio‘yinchilik” imtiyozlaridan foydalanishda ancha ilgarilab ketishdi.

Bunday uyatsizlikka toqat qilolmay qolgan Abdulla Oripov malomat tuyg‘usi bilan bitilgan bir she’rida ulardan biriga (garchi o‘zi uning maydonga chiqishiga hissa qo‘shgan bo‘lsa-da) qarata:

Amaldorga suykalgan, ey sen yaltoqi shoir,
Dastlab seni yedirmoq kerakdir ko‘ppaklarga.
Soxta fikr yasashning ustasi sensan, mohir
Chumolini fil deya ko‘tarding yuksaklarga,

deb munosabatini bildirgan edi.

Tilak she’riyatga sig‘inar, qalbidagi eng yuksak his-tuyg‘u, shodlik va kadar, hasrat va armonlarni she’riyat bilan bog‘lab, she’r tilida ifodalashga intilardi. Botindagi g‘am-g‘ussa zohirda kulgiga do‘nishi va ko‘zda hamisha shaffof bir mung akslanib turishini men Tilak Jo‘rada ko‘rganman. Tilakdagi qushday yengillik va xolislik ruhining moddiy manfaat, shaxsiy g‘araz, nafsoniy iddaolardan kirlanmaganligi bilan ham vobastadir.

Uning o‘z ichki haqiqatlaridan ilhomlanib, zavqni bodaday sipqorib, o‘zicha bir mast holatida yurishi bejiz emasdi. Tabiatga muhabbat, tabiat go‘zalliklari quchog‘ida yayrab-yashnash Tilakdagi tug‘ma salohiyat edi, desa hech mubolag‘a bo‘lmaydi. Menimcha, u shaharda o‘rnashib, yashay boshlagan kunidanoq qadrdon qishlog‘ini qo‘msab, qishloq kengliklariga talpinib, kun o‘tkazgan. Uning xotira she’larida so‘z va fikrning kutilmaganda ohangdor, rangin, serjilo manzara kasb etishi shundan.

Bir to‘plamini Tilak “Rayhon” deb nomlagan va, tabiiyki, har bir she’r rayhonga o‘xshab odamlarning ko‘ngli, ruh va shuurga zavq bag‘ishlashini istagan. Darvoqe, shoirning ko‘p she’rlari rayhonday ko‘rkam, xushbo‘y va tarovati boqiydir. Ayni paytda, rayhon, Tilak Jo‘ra she’riyatining yasamalik, pardozbozlik, sun’iy ko‘tarinkilik singari qusurlardan forig‘ligini aks ettiruvchi timsol hamdir.

* * *

Men tanigan, men yaxshiroq bilgan ijodkorlarning ko‘pchiligida kitob chiqrib, obro‘-e’tibor qozonish va maqsadni mansabu amalga qaratib, unvonu mukofotlardan benasib qolmay, huzur halovatda yashash ishtiyoqi yozilmagan “reja” bo‘lib qolgandi. Bunga esa siyosatning talab va ko‘rsatmalari bilan hisoblashmasdan, partiyaga suyanmay erishishning imkoni yo‘q edi. Qizig‘i, adabiyot va ijod erkinligi uchun faqat ziyon yetkazadaigan ushbu harakat uyat ham, ayb ham sanalmasdi. “Reja” bo‘yicha muvaffaqiyat qozonish udumini nazar-pisand qilmaydigan Rauf Parfi boshliq shoiru adiblar ham ko‘payib qolgandi. Ana shulardan biri darveshvash Tilak Jo‘ra edi. Uning kamsuqumligi va beg‘arazligidan fayz yog‘ilib turar, siniqligida go‘yo butunlik tazahhur etardi. Ustomon, korchalon ayrim qalamkashlar uni “bo‘shang” va “noshud”likda ham ayblashgan. Tilak esa hech qanaqa g‘idi-bidi, ta’nayu malomatlarga parvo qilmas, ko‘nglining, xohlasa quli, istasa shohi bo‘lib kun o‘tkazaverardi. Moddiy muhtojlik, keti ko‘rinmaydigan nochorlik ta’qib etganida ham, Tilakning she’rga mehr-muhabbati zarra qadar susaymagan. U ma’naviy ma’noda faqrlik bilan “shartnoma” tuzgan bir shoir edi.

Tilak Jo‘raning kitobsevarligi, mualliflarini saralab-saralab she’r tarjima qilish, tarjimashunoslik faoliyati alohida-alohida bir maroqbaxsh mavzu. Bu yil o‘zbek she’riyatining o‘lmas va unutilmas namoyandalaridan biri Tilak Jo‘raning tavalludiga yetmish yil to‘ladi. Shu qutlug‘ sana munosabati bilan ham u haqda juda ko‘p ochiq fikr va xotiralar aytiladi, degan umiddamiz.