26 май  — Асл шоир Тилак Жўра туғилган куннинг 75 йиллиги

  Бундан уч  ярим йилча аввал (2016 йил)  ўзбекнинг атоқли шоири Сулаймон Раҳмоннинг Рауф Парфига бағишланган мақоласини сизга тавсия этганимда, «Сулаймон Раҳмон хотиралари теран ва ботиний самимият билан ёзилгани, улуғ шоирнинг сиймосини аниқ ва ёрқин тарзда кўз ўнгимизда намоён этиши билан ажралиб туради» деб таъкидлаган эдим.  Кейинчалик Сулаймон аканинг веб–саҳифамизда илк маротиба эълон қилинган  Тилак Жўра ҳақидаги хотираларини тақдим этганда ҳам, ўша мулоҳазам яна бир карра такрорлаган эдим.
Тилак Жўра (1947-1994) ҳам, Сулаймон Раҳмон (1946-2019) ҳам менинг ижодий тақдиримда, ҳаётимда  хос из қолдирган инсонлар эканиини айтиб ўтмасам бўлмайди. Сулаймон ака 1976 йили устоз Эркин Воҳидов оқ йўли билан эълон қилинган туркум шеърларимни нашрга тайёрлаган бўлса, Тилак Жўра менинг диплом ишимга раҳбарлик қилган эди. Аллоҳи Каримдан Тилак ака ва шу йилнинг бошида вафот этган Сулаймон акани раҳматига олиб, мағфират айлашини сўрайман*.

Хуршид Даврон

 

Сулаймон Раҳмон
ОРЗУЛАРДАН ЯРАТДИ ДУНЁ
Тилак Жўра сийрати ва сувратига чизгилар

  «Мухбир» журналида ишлайман. Вилоят ёки туман матбуоти ходимларидан онда-сонда келиб қоладиган бирор мақола ёки хабар ўзбекча тайёрланмаса, деярли барча матн ўрисча тайёрланади ва ўзбекчага ағадариб, нашр этилади. Тўғрироғи, «Мухбир» «Корреспондент»нинг ўзбекча эгизаги – бир олманинг икки палласи.
Уваров деган киши бош муҳаррир, Исахон Хўжаев унга ўринбосар, журналнинг ўзбекчасига масъул. Мен адабий ходимман, лекин вақти келса, бўлим мудирининг ҳам, вақти келса, мусаҳҳиҳнинг ҳам ишини қилавераман. Журналда ўзбек муаллифларининг деярли иштирок этмаслиги мени қийнайди. Ҳолбуки, мен
даста-даста хатга кўмилиб ўтираман. Аксарияти шеър, ҳикоя бўлади. Ичида яроқлилари ҳам кўп. Уларни нима қилишни билмай, бошим қотади. Мавридини топиб:
– Исахон ака, – дейман. – Таржимани сал камайтириб, ўзимиз ҳам ўзбекча матнлар тайёрласак бўлмайдими?
Исахон ака тилла гардишли кўзойнаги орқали менга бир пас қараб туради-да:
– Бўлади, – дейди. – Лекин қани бунга куч? Ким тайёрлайди? Сизми? Ахир сизнинг ишингиз шусиз ҳам бошингиздан ошиб ётибди-ку, укам. Чарчаб қоласиз.
– Манавиларни қаранг, – дейман уюлиб ётган хатларни кўрсатиб. – Шеърлар, ҳикоялар. Танлаб-танлаб, яхшиларини чоп этиш мумкин бемалол. Жиндак таҳрир билан ярқираб кетадиганлари бор. Таҳрирни мен ўз бўйнимга оламан. Сиз анавиларнинг розилигини олиб берсангиз бўлди.
– «Анавилар» рози бўлармикан? – дейди Исахон ака кулимсираб ҳам бироз ўйланиб. – Пул масаласи бор. Қалам ҳақи тўлаш керак. Қалам ҳақи учун маблағ ажратилганда фақат битта журнал ҳажми ҳисобга олинган, укам. Агар биз ҳам қўшимча матн тайёрласак, ажратилган пул етмайди.
– Гап пулдами? – дейман. – Кўп тўланмаса, камроқ тўланар. Ҳаваскор ижодкор олган пулига эмас, асари чиққанига хурсанд бўлади.
– Бўпти, – дейди Исахон ака. – Келаси летучкада шу масалада гап очаман. Сиз ҳам қўллайсиз.
– Албатта! – дейман хурсанд бўлиб.

Исахон ака ваъдасида туради. Летучкада шу тўғрида гап очади. Буни эшитиб, бош муҳаррир Уваровнинг тепа сочи тикка бўлади.
– Иложи йўқ, ҳечам иложи йўқ ,– дейди у қатъий. – «Корреспондент»-«Мухбир» битта журнал, уни иккига ажратиш мумкин эмас.
Мен шартта ўрнимдан тураман:
– Кечирасиз, Николай Дмитревич, биз уни иккига ажратмоқчи эмасмиз, – дейман. – Фақат ўзбек муаллифларининг ҳам ёзганларини бериб турсак… – Қўлимдаги қўлёзмалар жилдини очиб кўрсатаман. – Мана, қаранг, жуда яхши шеърлар, жуда яхши ҳикоялар… буларнинг муаллифларига нима деб жавоб берамиз?
– «Мухбир» адабий-бадиий журнал эмас! – дейди у хўмрайиб.
– Тўғри. Лекин бу асарларнинг муаллифлари журналистлар, мухбирлар-ку. Уларнинг бадиий ижодини биринчи галда биз рағбатлантирмасак, ким рағбатлантиради? Қолаверса, улар пул учун ёзмайди. Муаллифларнинг аксарияти журналистика факультетининг талабалари. Улар учун қалам ҳақидан кўра, асарларининг чоп этилиши қизиқроқ. Уларга имкон даражасида озгина қалам ҳақи тўланса ҳам хафа бўлишмайди. Гап пулда эмас, гап уларнинг кўнглини кўтаришда, маънавий рағбатда…
Хуллас, бош муҳаррир у деса, бу дейман, бу деса, у дейман. Ҳатто, керак бўлса МКга ёзамиз, Рашидовдан илтимос қиламиз. Қолаверса, журнал саҳифаларида асосан ўрисча нашрлар таҳлил қилинмоқда. Ўзбекча нашрларга деярли эътибор йўқ. Бу яхши эмас. Ҳолбуки, республикада ўзбекча нашрлар кўпроқ, дейман.
Шундан сўнг сал юмшагандай бўлади.
– Майли, ўйлаб кўрамиз, – дейди тумшайиб.

Мен эса унинг ўйлаб кўришини ҳам кутиб ўтирмай, ишни бошлаб юбораман, ҳар сонга оз-оздан шеър, кичик-кичик ҳикояларни тайёрлаб беравераман. Баъзан жуда қийналиб кетаман. Қўлёзма кўп. Эринмай, ҳаммасини бирма-бир ўқиб чиқаман, яроқли-яроқсизга ажратаман, яроқли деб топганларим ҳам барибир таҳрирталаб бўлади, у ер-бу ерига қалам урмасам кўнглим жойига тушмайди. Шундай қийналиб юрган кунларимда худонинг ўзи менга Олимжон Усановни етказади. Бўлажак журналист, дорилфунун талабаси, сурхондарёлик бу йигит амалиётини бизда ўтайдиган бўлиб келади. Оқ-сариқдан келган, зуваласи пишиқ, думалоққина Олимжон дилида кири йўқ инсон чиқиб қолади. Қуш тилини қуш билади дегандай у билан тезда апоқ-чапоқ бўлиб кетамиз. Олимжон қўлёзмаларни эринмай ўқийди, саралайди, қўлидан келганча таҳрир қилади. Хуллас, ишимиз анча юришиб қолади. Шу тариқа журналнинг тахминан йигирма фоиз ҳажми бизнинг тасарруфимизга ўтади.
Афсуски, Олимжоннинг амалиёт муддати тезда охирлаб қолади. Диплом ишини аълога ёқлаб, дорилфунунни битиргани шарафига ва бу ерда орттирган ёру биродарлари билан хайр-маъзур баҳона, ош қилади. Ошга мени ҳам айтади. Ош Жарариқдаги чойхонада бўлади. Бораман. Ошхўрлар асосан сабоқдошлари, ҳамюртлари, Ғайбулла Саломов, Нажмиддин Комилов, Сайди Умиров деган домлалар ва шоир Тилак Жўра.
Уни қарангки, Олимжон Усанов ўзи билмаган ҳолда менга иккита катта яхшилик қилган. Бири, ҳали айтганимдай, «Мухбир»даги оғир юкимнинг бир томонини кўтаришиб юборган. Иккинчиси, Тилак Жўра деган гўзал инсон ва дилбар шоир билан танишувимга сабаб бўлган.

Тилакнинг ўсиб бўйнини қоплаган, дўнггина пешонасини, кенггина манглайини чала чулғаган сочлари, хаёлчан, айни чоқда кулиб турадиган кўзлари, меҳрли қарашлари, чорқирра, очиқ чеҳраси, худди ич-ичидан чиққан бир қувонч кулгичларида абадий муҳрланиб қолгандай, юрса, турса, гапирса, шеър ўқиса, ҳатто жаҳли чиқиб юзи қизариб кетса ҳам мийиғини тарк этмайдиган майин табассуми, юз-кўзида ҳамиша балқиб, жилваланиб турадиган самимияти ҳалиҳануз кўз олдимдан кетмайди. Биринчи кўришимда сал дўлварроққа ўхшаган эди, лекин кейинчалик билсам, асло анойи эмас экан. У билан қалинлашиб кетганимиздан кейин билдим: Тилак кўнгилчан, таъсирчан, завқи баланд, серҳаяжон, ҳаётга, шеъриятга ошуфта, зиёли, меҳр-оқибатли, киши билмас ички маданияти, ҳавас қилса арзигулик одамгарчилиги бор инсон, адабиёт билимдони, турк шеъриятининг, айниқса Нозим Ҳикмат, Фозил Ҳусни Доғларжа ижодининг шайдоси экан. Фақат баъзиларга ўхшаб пўрим кийинмайди, ўзига оро бермайди, сиполикни билмаганидан эгнидаги костюми ҳалпиллаброқ туради. Қадамларини салмоқланиб оғир-оғир босади, унча тез юрмайди, сал шошилиб юрадиган бўлса, калласи катта, бўйни ингичкалигидан бўлса керак, боши худди ерда юрган мусичанинг бошига ўхшаб орқа-олдига бориб келаверади. Қўли тамакидан деярли бўшамайди, қачон қарасанг, бармоқлари орасидан ингичка тутун ўрлаб туради. Тамакини оғзининг гоҳ ўнг, гоҳ чап бурчагига олиб, худди чайнаётганга ўхшаб, аллақандай беписандлик билан, лекин ҳузур қилиб чекади. Ўша куни ошдаёқ сезган эдим, кейинчалик бошқа кўп ўтиришларда ҳам шунга гувоҳ бўлдимки, даврада ўзини анча эркин тутади. Баъзан кулгили, дарвешона қилиқлар қилади. Ўша куни ошда домлалар бири олиб, бири қўйиб ҳали у, ҳали бу қилиғини айтиб, ҳазил-ҳузул аралаш уни кулгига нишон қилса-да, бундан заррача хафа бўлмади, аксинча, уларга қўшилиб ўзининг устидан ўзи ҳам кулди, кулганда ҳам, нашъа қилиб, кафтларини тиззаларига уриб, қийқириб, болаларча маст бўлиб кулди. Қойил қолдим, ўзининг устидан ўзи бемалол кула оладиган одамни биринчи бор кўриб туришим эди. Бу унча-мунча кишининг қўлидан келмайдиган иш. Юрганда-турганда шошилмайди, лекин гапирганда шундай тез гапирадики, баъзан сўзларини илғаб олиш қийин бўлади. Айниқса, сал ширакайф бўлса…
Эсимда, ўша куни кўриб турдим, ошни ёлчитиб емайди. Ҳамма ош билан овора бўлиб турганда, ўрнидан даст туради-да, аввал икки қўлини қанот қилиб ёяди. Кейин чап қўлини мушт қилиб кўтариб, худди ҳавони муштлагандай, силтаб-силтаб, ғалати бир ҳаяжонда, жўшиб туркча шеър ўқишга тушади:

Ҳава қўршун киби ағир.
Бағир, бағир, бағир, бағирюрум.
қўршун эритмаға қўшун чағирюрум.
У деюрки бана:
– Сен канди сасин-ла кул ўлурсен, эй!
Карам гиби ёна, ёна…
«Даааард чўх, ҳамдааард йўх»
Юракларнинг қулақлари сағир…
Ҳава қўршун киби ағир…»
Бан деюрумки анга:
– Кул ўлаюм Карам гиби ёна, ёна.
Бан янмасам, сан янмасанг, биз янмасак,
Қачан чиқар қаранликлар айдинлиға…

– Нозим Ҳикматингизни кўп эшитганмиз, Тилаквой. Ўзингиздан бўлсин, шоир, – дейди Ғайбулла домла оталарча меҳр билан кулиб.
– «Бедана»ни ўқинг, «Бедана»ни, – дея қувватлайди Нажмиддин домла.
– Йўқ, – дейди Тилак, бошини бир томонга сал эгиб, лабларини болаларча чўччайтиради. Чамаси, у ҳадди сиғиб, устозлари Ғайбулла акага ҳам, Нажмиддин акага ҳам бемалол эркалик қилаверади. – «Бедана»ни ҳамма эшитган. Есениндан ўқийман.
– Ўқинг, ўқинг, – деб қувватлайди давра.
Бир пас шифтга тикилиб, жим бўлиб қолади, юзи жиддий тус олади, ҳолатга киради, паст овозда бошлайди:

Кел, Жим, узат панжангни менга,
Момиқ қўлчанг бунчалар майин.
Мен ҳам бу кеч қўшилиб сенга,
Ойга боқиб нола қилайин,
Кел, Жим, узат панжангни менга.

Фақат, дўстим, кўп эркаланма,
Ҳолатимни тушунгин ахир.
Сен билмайсан яшамоқ нима,
Бу ҳаётнинг маъноси надир…

Ҳамма ошдан қўл тортади. Мен ундан кўз узмайман, разм солиб ўтираман. Негадир ҳалиги қувноқлигидан асар ҳам қолмаган. Шеърни синиқ овозда, хўрсиниб-хўрсиниб ўқийди, ўқийди-ю, кўзлари ғилт-ғилт ёшга тўлади. Ҳалқумига нимадир тиқилади, бўғилгандай бўлади. Лекин шу ҳолатида ҳам юз-кўзидаги маъюс табассум йўқолмайди. Гўё қонида яшаётган ички бир дард сиртига тепчиб, ёноқларида, нигоҳларида маҳзун табассумга айланаётгандай туюлади менга .
Шеър кутилмаганда ҳаммани мутаассир қилади. Ҳеч кимдан садо чиқмайди. Тилак шеърни тугатиб, олдида турган пиёлани олиб узоқ симиради. Чўнтагини кавлаб, яна тамаки олади.
– Да-аа, – дейди Ғайбулла домла. – Бу Жим дегани панжасини ушлатадиган, силаб-сийпасанг, думини ликиллатиб эркаланадиган, ойга қараб нолийдиган ит бўлмаган экан аслида. Ливанов деган артистнинг ёзишича, у қоп-қора, баджаҳл, девдай ит экан. Кўпинча, меҳмонлар овқатланадиган столнинг тагида ётаркан, бирортаси билмай оёғини қимирлатиб қўйса борми, шартта почасидан оларкан. Шунақа қопонғич, бедаво ит экан, қурғур. Есенин бўлса, унга дардини дастурхон қилиб, шеър ёзган. Да-аа…
– Энди домла… кечирасиз-у… – дея гапга аралашади Олимжон. – Шоирларга қонун йўқ-да. Бу-ку ит экан, қопағон бўлсаям бир жонивор. Шоир одам керак бўлса, тошнинг ҳам дардини эшитаркан. Мана, Сулаймон…
Олимжон мени даврага таништиради.
– Ия, шундайми? – дейди Ғайбулла домла. – Ундай бўлса, бу кишидан ҳам эшитайлик.
– Ҳа, давра совимасин, – дейди Нажмиддин домла.
– А, бу ош совиб қолса майлими? – дея кулиб пайров қилади Сайди Умиров. Ҳамма қўшилиб кулади.
– Ўқинг, «Армон»ни ўқинг, – деб қистайди мени Олимжон.
Дабдурустдан тушган бу таклиф аввалига мени сал эсанкиратиб қўяди. Бир пас каловланиб тураман. Кейин ўзимни қўлга олиб, ўқийман:

АРМОН

Шабнамларга кўмилиб маҳзун,
бир тош ётар тоғда бедармон.
Ётар балиқ сингари беун,
тепасида қип-қизил осмон.

Ётар, кўксин тирноқлаб бир мунг,
ётар, қалбин кемириб кадар.
Айтар гапи кўп эмиш унинг,
сўзлагали тил бўлса агар…

Куйламоқни истар эмиш бир,
куйламоқни… самолар қадар.
Агар шафқат кўрсатиб тақдир,
сўзлагали тил берса агар…

Ҳақ ишидан қайтмас эмиш у,
шоҳу гадо эмиш баробар.
Эҳ… нималар айтмас эмиш у,
сўзлагали тил бўлса агар…

Танҳо тил деб хаёли пора,
танҳо тил деб ҳаёти эсиз.
Билмайдики аммо бечора,
тиллилар ҳам қолади тилсиз.

Шабнамларга кўмилиб маҳзун,
бир тош ётар тоғда бедармон.
Ётар ҳаво сингари беун,
вужудини кемириб армон…

– Да-аа! – дейди Ғайбулла домла. – Ана, Тилаквой, эшитдингизми? Рубобий шеър экан, мусиқий. Пардаси юқоридан олинган…
Тилак азза-базза ўрнидан туриб келиб, мени қучоқлаб олади. Чўлпиллатиб ўпади.
– Дўстим! – дейди яна илгариги жўшқин ва қувноқ ҳолатига қайтиб. – Бугундан бошлаб дўст бўламиз!

Тил битишини орзу қилиб ётган тош ҳақидаги бу шеър ўшанда Тилакни нимаси билан бунчалик ҳаяжонлантириб юборгани менга қоронғу. Балки у бошқалар илғамаган «тепасида қип-қизил осмон», «Эҳ… нималар айтмас эмиш у сўзлагали тил бўлса агар», «Билмайдики аммо бечора тиллилар ҳам қолади тилсиз» каби илмоқли, имо-ишорали сатрларда яширилган ғоявий мақсадни шоирга хос савқи табиий билан илғаб олгандир. Балки… Билмадим. Бугун очиқ айтишим мумкин: шеърдаги «тепасида қип-қизил осмон»дан мурод – тепамиздаги қизил сиёсатга ишора эди. Тилак балки шуни пайқагандир…
Фаришта омин деган экан, дўст бўламиз, яхшигина дўстлашамиз.

 

Дўстликнинг биринчи қадамини ҳам Тилак қўяди.
Орадан бир-икки кун ўтадими-йўқми, эсимда йўқ, тушликка яқин ишхонамга кириб келади. Эски қадрдонлардай қучоқ очиб кўришади.
– Шеър олиб келдим сиза, – дейди. – Олимжон айтди, «Мухбир»да ҳам шеър чиқарар эмишсизлар-ку.
– Жуда яхши қилибсиз, – дейман қувониб. – Ўзим ҳам сўрамоқчи эдим шеърларингизни…
– Сиз ҳам, ёнига бир-иккита қўшиб, анави куни ўқиган шеърингизни беринг, дорилфунун газетасида чиқарамиз, – дейди Тилак.
– Йўғ-э, кераги йўқ, нима, олинг қуда, беринг қуда, қиламизми? – дейман ҳазиллашиб.
Тилак қиқирлаб кулади. Хижолат бўлгандай кафти билан бурнини ишқайди.
– Ундай деб ўйламанг. Ахир сиз ҳам талабасиз-ку. Дорилфунун газетасида чиқишга ҳаққингиз бор. Қолаверса, дорилфунунда таниласиз.Тўғри, гонорари йўқ… У ерда Абдулла Турди деган шоир ишлайди. Сиз тўғрингизда гапирувдим. Олиб келинг шеърларини, деди. Агар йўқ демасангиз, мен бир мақолачаям ёзаман сиз тўғрингизда…
– Раҳмат, – дейман қандайдир ноқулай аҳволга тушиб, кейин вазиятдан чиқиш учун гапни бошқа ёққа бураман.
– Ия, – дейман соатга қараб. – Тушлик вақтиям бўпқоптию. Аввал – таом, баъдаз – калом, деганлар. Юринг, чойхонага тушайлик. Ўша ерда гаплашамиз.
Тушлик устида бир-биримиз билан яна ҳам яқиндан танишиб оламиз. Тилак Қоракўлдан, Сайёт қишлоғидан экан. Дорилфунунни бултур битирибди. Ҳозир Таржима назарияси кафедрасида лаборант эмиш.
– Нима, сиз кеч кирганмисиз ўқишга? – дейди у менинг ёшимни билгач.
– Бу менинг иккинчи марта ўқишим дорилфунунда, – дейман.
Тилак ҳайрон бўлади:
– Иккинчи марта?
– Ҳа. Аввал журналистикада сиртдан ўқиганман. Ҳозир кечки филологияда ўқияпман. Э, бунинг тарихи узун. Қани, овқатдан олинг, совимасин.
– Мен барибир тушунмадим, – дейди Тилак.

Ҳаммага ҳам дардимни ошкор қилаверадиган одатим йўқ. Лекин шундай одамлар бўладики, бир кўришдаёқ уларни ўзингга яқин оласан, билиб-билмай, беихтиёр юрагингни очасан. Тилакда ҳам шундай жозиба бор эди. Кутилмаганда унга қандайдир ички яқинлик туяман. Ўзим сезмаган ҳолда бошимдан ўтганини ҳикоя қилишга тушаман.
– Мактабимизда ўрис тили жуда расво ўқитилган, – дейман гапни узоқдан бошлаб. – Бошланғич синфда Максимча деган бир татар киши ўқитган, ундан кейин Эмма Александровна деган муаллима қўлига тушганмиз. Икковиям дарсни ўзбекча ўтарди. Шунинг учун мактабни ўрисчага нўноқ бўлиб битирдим. Тўғри, сал эсимни таниганимдан кейин дарсликдаги майда-чуйда луғатларни ўзимча ёдлаб юрардим, Олим Усмон деган кишининг «Русча-ўзбекча интернационал сўзлар луғати»ни қўлимдан қўймасдим. Сўзларни унча-мунча билардим-ку, лекин иккита сўзни бир-бирига қўшиб жумла тузолмасдим. Оғзаки нутқим йўқ эди. Дорилфунунда жуда қийналдим. Учинчи йили қишки сессияда рус тилидан имтиҳон топширолмадим. Жуда эзилиб кетдим. Қаршимда пайдо бўлган тил тўсиғи гўё бутун келажагимга парда тортгандай бўлди, бундан буёғига ишларим юришмайдигандай туюлди. Тошкентдан ҳам кўнглим совиди. Анча пайт қишлоққа қайтишга чоғланиб юрдим. Манави шеърни ўша пайтлари ёзганман:

Қишлоқ, сенга қайтаман яна,
соғинтирдинг, тушимга кирдинг.
Оғушингга ол мени, она,
ғамсиз чоғларимга чақирдинг.

Шаҳар гўзал, қизлари гўзал,
тарк этаман бу кун саҳардан.
Сен – тилимдан тушмас бир ғазал,
сен гўзалсан барча шаҳардан.

Шош – олифта, белутф, бевафо,
мен нимаю нима бунда хас!
Мовийкўзлар сурар кайф-сафо,
қоракўзлар боқар булҳавас.

Қайтгим келди бағрингга, онам,
айтгим келди дардимни ошкор.
Дилимда ранж, кўзларимда нам,
зор кўнглимда оғриқли озор.

Қайга борсам, йўлимда ўсди
девор бўлиб бегона бир тил.
Хорлик тўсди, хўрликлар тўсди
орзуларим йўлин муттасил.

Қадринг ўтди, онам, жуда ҳам,
гоҳ оч юрсам, гоҳи юрсам тўқ.
Бунда дардим кўргали баҳам,
ўзингдай бир меҳрибоним йўқ…

– Есенинча руҳда ёзилган экан, – дейди Тилак. – Менга шунақа шеърлар ёқади.
– Ҳа, буни ўша куниёқ, Есениндан ўқиганингиздаёқ пайқаган эдим, – дейман. – Лекин мен у пайтларда Есенинни билмасдим. «Замин дарғаси» чиққандан кейин танидим уни, яқинда. Хуллас, «Ленин учқуни»да ишлардим у пайтлар. «Сени қора дедилар, сени хафа қилдилар, Шарифа, Шарифа. Аммо ноҳақ эдилар, менинг қалбим тилдилар, Шарифа, Шарифа» деган шеъри машҳур бўлиб кетган Муҳаммад Али билан танишиб қолдим. У Москвадаги Адабиёт институтида ўқиган экан. Мақтайвериб, юрагимга чўғ ташлади, роса қизиқтирди: «Москвада ўқинг, ўшанда ўрисчаниям яхшироқ ўрганасиз, билимниям яхшироқ оласиз», деди. Гапига кириб, шартта ҳужжатларимни қайтиб олибман денг. Лекин кўп ўтмай, шошқалоқлик қилганимни билиб қолдим. Москвага бориб ўқиш ўйинчоқ эмас экан, аввало, тилни, ҳа, ўша менинг йўлимда ғов бўлиб турган лаънати тилни тузуккина билиш, қолаверса, анча-мунча пул керак экан. Қисқаси, қилган ишимдан пушаймон бўлиб, ўқишимни қайта тиклаш ҳаракатига тушдим, аммо иложи бўлмади. Бошқатдан ҳужжат топширдим. Имтиҳонлардан яхши ўтдим. Лекин қабул ҳайъатидагилар «Матбуотда ишлар экансиз, яхшигина тажрибангиз бор экан, нима қиласиз кундузгида?» деб баҳона қилишди. Жаҳлим чиқди, хафа бўлдим. «Бўпти, бўлмаса умуман ўқимайман», деб аразлаб кетвордим. Ўша йили кузда армияга чақириб қолишди. «Майли, борсам, борақолай хизматга, баҳонада ўша ёқда ўрисчани ҳам ўрганарман», дедим. Аттестатим йўқолиб кетмасин, олиб қўяй, деб дорилфунунга бордим. Борсам, кечкининг декани домла Аҳмад Алиев «Қаёқда юрибсан, нега ўқишга келмайсан?», деб қолди. Билсам, кечкига қабул қилинган эканман. «Армияга бормайсан, талабасан, мана, маълумотнома, буни ҳарбий комиссариатга элтиб бер», деди. Шундай қилиб, кундузи ишлаб, кечқурун ўқиб юрибман-да. Яна бир йил қолди. Худо хоҳласа, келаси йили тугатаман.

– Ҳа, кўпи кетиб, ози қолибди-ку, – дейди Тилак. – Энди рус тили қийнамаяптими ишқилиб?
– Ҳозир анча уста бўпқолдим, – дейман кулиб. – Пешонам деворга тақ этиб теккандан кейин тиришиб роса қаттиқ ишладим. Аввалига ишни луғат йиғишдан бошладим. Русча-ўзбекча луғатнинг беш жилдлигини, Ушаковнинг тўрт жилдлик «Рус тилининг изоҳли луғати»ни топдим. Шундан сўнг Бальзак, Гюго, Гогол, Достоевский, Карамзин, Салтиков-Щедрин, Чехов, Толстойнинг ёстиқдай-ёстиқдай китобларини ўша луғатлар ёрдамида ҳижжалаб бўлса-да, ўқидим. Қийналиб бўлса ҳам Белинский билан Добролюбов мутолаасига шўнғидим. Ўзбекчаси борларини ўрисчаси билан солиштириб ўқидим. Шекспир, Байрон, Гейне, Гёте, Пушкин, Лермонтов, Некрасовни-ку қўяверинг, илгари ҳеч эшитмаганим Фет, Тютчев деган шоирларнинг ҳам талай шеърларини ёд олдим. Ҳозирги пайтда ёзувчилардан Шолоховни, шоирлардан кўпроқ Блок, Есенин, Пастернак, Ахматова, Цветаева, Евтушенко, Ахмадулина, Вознесенский, Рождественский, Рубцов, Виктор Соснорани мук тушиб ўқияпман. Ўзимча таржималар қиляпман.

– Уч йилни йўқотсангиз ҳам фойдаси тегибди-да? – дейди Тилак кулиб.
– Текканда қандай! – дейман. – Шу баҳонада ҳам тил ўргандим, ҳам билим олдим. Кўзим очилди. Шеър билан шеърнинг, шоир билан шоирнинг, ёзувчи билан ёзувчининг фарқига борадиган бўлдим. Танлаб ўқийдиган бўлдим.

– Кундузи ишлаб, кечаси ўқиш қийин бўлса керак-а?
– Нимасини айтасиз. Авваллари сезилмасди. Кейинги пайтларда сал қийналяпман. Узоқлик қиляпти, – дейман нолиб. – Илгари шаҳарда турардим, дарслар ҳам марказда, хиёбондаги бинода бўларди, билинмасди. Ҳозир қишлоқда яшаяпман. Радиода, болалар таҳририятида ишлаб юрганимда имкон туғилиб, Тошкентнинг шундоқ биқинидан, шаҳарга ёндош Тузал қишлоғидан ер олиб, ҳовли-жой қилувдим. Устига устак, дорилфунун ҳам Талабалар шаҳарчасига кўчди. Ўқиш жойим билан яшаш жойим бир-бирига терс. Буниси шаҳарнинг кунботарида бўлса, униси кунчиқарида. Оралиқ камида қирқ-эллик тош чиқади. Дарс кечқурун соат ўн-ўн бирда тугайди, бу пайтда қатнов камаяди, уйга етиб олиш – кони машаққат бўлади. Шунинг учун кўпинча гоҳ у, гоҳ бу курсдошимникида қоламан. Яхшиямки, ётоқхоналарда, ижараларда яшайдиган ошналарим кўп. Хоҳласам, шундоқ Талабалар шаҳарчасининг ўзида, Тарих факультетида қоламан. Негаки, худди шу факультет биносининг учинчи қаватида, бурчакдаги бир хонада қашқадарёлик сабоқдошим Жўра Тўхтаев яшайди. Жўра шу бинода қоровул бўлиб ишлагани учун унга алоҳида бир хона ажратиб берилган. Ёки сал наридаги, «Бешинчи квартал» деган бекатдаги ётоқхонада, Сиддиқжон Эминов деган уйғур курсдошимникида тунайман. Сиддиқжон асли Кошғардан. Лекин ота-онаси ҳозир Қирғизистоннинг Тўқмоғида яшайди. Матбуот Давлат қўмитасига тегишли бу ётоқхона мутасаддиси Ҳошимжон ака билан ҳам танишлигимиз бор, тўппа-тўғри кириб боравераман. Ҳошимжон ака ҳам индамайди, бегонасан, кирма, мумкин эмас, деб расмиятчилик қилмайди. Ёки бўлмаса, Низомий номидаги муаллимлар институтнинг орқа тарафидаги қурувчилар ётоқхонасига – ғаллаороллик курсдошим Асқар Мусақуловга меҳмон бўламан. Баъзида Қўйлиқ йўлидаги катта кўприк ёнида, шундоқ темирйўл ёқасида, бир ўрис кампирнинг уйида турадиган андижонлик курсдошим Ҳамид Каримов олиб кетади. Хуллас, бир кеча у дўстимга, бир кеча бу ошнамга юк бўламан.

– Ундай бўлса, яна бир дўстлик, яна бир бошпаналик бўлдим, деб ҳисоблайверинг, – дейди Тилак. – Мен ҳам Талабалар шаҳарчасида, дорилфунун ётоқхоналаридан бирида, «боковушка»да тураман. Хонам кичкинагина-ю, лекин сиғамиз. Хоҳлаган пайтингизда келаверинг. Бугун кечқурун дарсдан чиқишингизга бориб тураман. Бирга кетамиз…
Четки хона, яъни «боковушка» дегани ётоқхонанинг учинчи қаватида, ўнг қанотдаги узун даҳлизнинг охирида, чап қўлдаги торгина хона экан. Хонада битта каравот, битта стол, иккита стул. Ерда унниқиб кетган йўлак гиламчаси. Эски, ихчам жавон. Унда пала-партиш терилган катта-кичик китоблар.
– Мана менинг кошонам! – дейди Тилак чироқни ёқиб, ўзига хос завқ-шавқ билан. – Хўш, қалай? (Унинг бу гапидан «Қутлуғ қон»даги Ёрматнинг «Мана менинг бедаларим!» дегани эсимга тушиб, ичимда куламан.)
– Зўр! – дейман мен ҳам унинг тантанавор руҳига жавобан. – Шоҳона-ку! Лорд Байроннинг Ньюстед қасри ҳам бўлса шунчалик бўлгандир-да!

Маза қилиб кулишамиз.
– Ҳар қалай, Нозим Ҳикмат ётган маҳбусхонадан тузук! – дейди Тилак.
– Курси иккита экан, яхши, – дейман. – Лекин каравот битта-ку. Ўрин-тўшак ҳам…
– Э, жойдан ғам еманг. Буни ётоқхона деб қўйибди, жўра. Талаба ошналарим кўп. Бир оғиз айтсам, кўрпа-тўшакка кўмиб ташлашади. Ортиқча каравот ҳам топилади. Фақат… сиғмайди-да бу ера… Шуниси ишкал.
(Тилак қоракўллик бўлса ҳам, баъзи-баъзида оғзидан чиқиб кетадиган «у ера, бу ера» деган сўзларни ҳисобга олмаса, деярли қоракўлча шевада гапирмайди. Ҳолбуки, мен Жўрақул Ниёзов деган қоракўллик бир йигитни билардим, у ҳар икки гапининг бирида қоракўлчасига майин овозда «борантим, келантим, олантим, берантим» деб жуда ширин гапирарди.)
– Кўрпа-тўшак топилса бўлди. Бир амаллаймиз. Мен ерда ҳам ётавераман, – дейман уни қийин аҳволга солиб қўйганимдан хижолат тортиб.
– Йўқ, – дейди Тилак қатъий. – Ерда мен ётаман. Сиз меҳмонсиз.
Худди шу маҳал эшик тиқ-тиқ қилади.Тилакнинг «Кираверинг» дейишини ҳам кутмасдан эшик қия очилиб, қош-кўзлари худди сурма қўйилгандай қоп-қора, жингалаксоч барваста бир йигит бошини суқади.
– Тилак ака, келдингизми? – дейди. – Сизни кутиб ўтирибмиз, юринг-э.
Кўзи менга тушиб:
– Ия, ассаломалайкум, – дейди хижолатомуз. – Меҳмонингиз бор экан-ку.
– Нима гап, Акромжон? – дейди Тилак. – Тинчликми?
– Ҳа, тинчлик, ака. Шу… ҳалиги туғилган кун…
– Э, шунақами? – дейди Тилак хижолатомуз. – Бу ёғи қандоқ бўлади. Туғилган кунингиз экан. Совға-салом дегандай. Биз қуппа-қуруқ?..
– Одамни уялтирманг, ака. Сиз ўзингиз зўр совғасиз.
– Ундай бўлса, – дейди Тилак Тилакчасига қиқирлаб кулиб. – Совғани сиз қилинг биза, кўрпа-тўшак…
– Топамиз, ака, топамиз. Кўрпа-тўшак қаҳатми! – дейди Акромжон оппоқ тишларини ярақлатиб кулганча, ажабо, унинг лабларига қўшилиб кўзлари ҳам кулар экан…
Акромжоннинг туғилган куни баҳона яхшигина шеърхонлик бўлади. Тилак билан иккимиз биримиз олиб, биримиз қўйиб, галма-галдан шеър ўқиймиз. Хонага қайтиб, жой-жойимизга ётганимиздан сўнг, Тилак:
– Ҳалиги «Чекаман» деган шеърингизни яна бир марта ўқинг, – деб қолади тўсатдан. Азбаройи кўп чекканимиздан хона тутунга тўлиб кетган эди.
– Майли, – дейман. Хонанинг аҳволи ҳам худди шу шеърни талаб қилаётганга ўхшарди:

Чекаман асабий. Толаман.
Сени жуда соғиндим бу тун.
Тутунлар остида қоламан,
Сочларимда ғивирлар тутун.

Чекаман асабий. Толаман.
Минг бир азоб ичра осуда.
Мен-ку ҳали бир ёш боламан,
сен-да сабий, сен-да расида.

Чекаман асабий. Толаман.
Хаёлимдан кетмас оразинг.
Хўрсинаман, умид қиламан,
тугагандир балки аразинг?

Чекаман асабий. Толаман.
Балки севгим сен учун ҳечдир?
Мендан ўтди бари, биламан,
кечир, мендай осийни кечир.

Чекаман асабий. Толаман.
Фикрларим менинг оғрийдир.
Тутунлар остида қоламан,
тутунлар дунёдай оғирдир.

– Бир гап айтсам, майлими, оғринмайсизми? – дейди Тилак дабдурустдан. – Шеърингиз яхши-ку, лекин охирги банди тушунарсиз, мавҳумроқ экан. Тутуннинг дунёдай оғирлигини тушунса бўлади-ку, аммо фикрнинг оғришини ҳазм қилиш қийин.
– Фикрнинг сачрашини-чи? – дейман. – Буни тушунса бўладими? Рауф Парфининг «Фикрларим менинг сачрайди» деган сатри бор, ўқиганмисиз?
– Ўқиганман. Рауф аканинг «сачрайди»сини тушуниш мумкин. Яъни, бу «фикрим паришон бўлади» деган гап-да, Рауф Парфичасига жонлантириб, кучайтириб, кескинлаштириб айтилган холос. Сизнинг «оғрийди»нгизнинг эса эгизак маъноси, синоними, ёки, агар таъбир жоиз бўлса, «прототипи» йўқ. Шунинг учун ундан бирор маъно уқиб бўлмайди.
– Нега маъно уқиб бўлмас экан? Агар сиз коса тагидаги нимкосани кўролмаётган, ўзингиз айтгандай «прототип» маънони тополмаётган бўлсангиз, бу унда умуман маъно йўқ дегани эмас-ку, – дейман унга фикрнинг оғришини исботлашга уриниб. – Менимча, маъно бор, балки жуда аниқ эмасдир-ку, лекин ғира-шира бўлсаям, бор. Ҳеч бўлмаса, маънога ишора бор-ку. Бир ўйлаб кўринг, фикрнинг оғриши унинг соғлом эмаслигини, яъни, хасталигини билдирмайдими? Ахир бошим оғрияпти, деймиз-ку. Бу ҳам шунга ўхшаш гап-да.
– Бош бошқа, фикр бошқа. Бошни кўз билан кўриш, қўл билан ушлаш мумкин. Фикрни кўриб ҳам, ушлаб ҳам бўлмайди. Шундай бўлгач, унинг оғришини қандай билиш мумкин? Фарқи бор-да, шундай эмасми?
– Фарқи борликка бор, – дейман. – Тўғри, бири моддий, бири номоддий. Бири тўғридан-тўғри оғрийди, бири рамзий маънода…
– Рамзий маънодаям маъно бўлиши керак-да, дўстим.

– Маъно бор, яна айтаман, сиз айтган ўша «прототип» маъно бор. Мен бу билан «Асабийлашиб, кўп чекаяпман, сени ўйлайвериб, чарчаб кетдим, ҳатто ўйларим ҳам оғрияпти, яъни қийналиб кетдим» демоқчи бўлганман холос. Бунинг нимаси тушунарсиз? Қолаверса, Пушкиндами, кимдадир ўқиган эдим. Шеър жудаям тушунарли бўлиши керак эмас, у бироз сирли, бироз мавҳум бўлгани яхши, деганга ўхшаш гапни…
– Агар Пушкин шундай деган бўлса, бу гапни бошқа маънода айтгандир. У ифодадаги мавҳумлик, ифодадаги ноаниқликни эмас, шеърнинг умумий руҳидаги мавҳумлик ва сирлиликни назарда тутган бўлиши керак. Янаям тўғрироғи, шеърнинг кайфияти тўғрисида бўлса керак бу гап…
– Билмадим. Балки шундайдир, – дейман бу ғалати, тасодифий баҳсда ютқазгим келмай. – Балки сиз ҳақдирсиз. Лекин менинг билишимча, ҳақиқий шоирлик сўзга унинг одатдаги маъносидан бошқа маъно бера олишда. Сўзни ичидан нурлантира олмаган, унга ифодавийлик бахш эта олмаган, унга куч бера олмаган одамни шоир деб бўлмайди. У бор-йўғи назмбоз бўлади. Зўр шоир сўзни метафорага, яъни истиорага айлантиради. Биласизки, шеъриятда, умуман санъатда метафора, яъни истиора – асарнинг умрига умр қўшадиган нарса. Истиорани шеърнинг жони деса ҳам бўлади. Баъзан бутун бошли шеър эсда қолмаслиги мумкин, лекин ундаги чиройли бир истиора хотирага михланиб қолади. Ё шундай эмасми?
– Шундайликка шундайку-я, – дейди Тилак сал ҳовридан тушгандай бўлиб. – Лекин шеърингизнинг охирги банди тўғрисида барибир ўз фикримда қоламан.

– Албатта, – дейман. – Ихтиёрингиз. Чунки шеърни, шоирни, шоирликни ҳар ким ҳар хил тушунади. Ҳар ким ҳар хил талқин қилади. Ҳатто энг зўр шоир ҳам ҳаммага баббаравар маъқул бўлмаслиги мумкин. Шеърхонлар ҳам ҳар хил, шоирлар ҳам ҳар хил бўлади. Масалан, мен шоирларни иккига бўламан.Туғма шоир бор, косиб шоир бор. Туғма шоир – чин шоир, яъни, онадан шоир бўлиб туғилган ҳақиқий шоир. Косиб шоир эса – қалбаки шоир. Ўрисча айтсам, самозванец, яъни, ўқиб-ўрганиб ўзини ўзи шоир қилиб олган ёки янаям бошқачароқ қилиб айтадиган бўлсам, шоирликни орзу қилиб, орзусига етган шоир. Шоирлик эса орзу қилиб етиладиган мансаб эмас.
– Бу гапингиз ҳам юз фоиз тўғри, – дейди Тилак. – Лекин шоир ким, у қачон пайдо бўлган, буни ҳеч ким билмайди. Шоир ва шоирлик тўғрисида ҳам ҳалигача узил-кесил бир хулоса айтилмаган, назаримда, айтилиши мумкин ҳам эмас.

– Ҳа, балли! – дейман. – Чунки ҳар бир шоир алоҳида шахс. Ҳар бирининг ўз сажияси, феъл-атвори бор, қалби, ҳиссиёти, ақл-идроки, фаҳм-фаросати, билими, ҳаётий тажрибаси, ҳиссий иқтидори, шижоати, эҳтироси, фикрлаш тарзи, ҳаяжони, нуқтаи назари, дунёқараши, борлиққа, ҳаётга, одамларга муносабати, ифода истеъдоди, ёзиш маҳорати ва худо томонидан берилган қувваи ҳофизаси бор. Шоирнинг ҳамманикига ўхшаган кўзи-қулоғидан ташқари қалбида ҳам кўзи-қулоғи бўлади. Ана шу кўзнинг кўриш, ана шу қулоқнинг эшитиш даражасиям ҳар хил. Шу жиҳатдан дунёдаги жамики зўр шоир бир-бирига ўхшамайди. Ҳаттоки бир-бирига тақлид қилганлари ҳам. Баъзан қандайдир арзимас, майда-чуйда ўхшашликлар бўлиши мумкин. Лекин умуман олганда, улар бошқа-бошқа шоирлар. Масалан, ижодини Байронга ва ҳатто Пушкинга тақлидан бошлаган Лермонтовни олинг. Ёки «Евгений Онегин»ини Байроннинг «Дон Жуан»ига тақлид қилиб ёзган Пушкиннинг ўзини олинг. Буларнинг ҳаммаси алоҳида-алоҳида шахслар, шоирлар. Алоҳида-алоҳида даҳолар. Фақат бири иккинчисига туртки берган, бири иккинчисидан илҳомланган холос. Шундай бўлгандан кейин шоир ва шоирликни қандай қилиб бир қолипга солиш, бу тўғрисида қандай қилиб узил-кесил бир хулосага келиш мумкин? Мумкин бўлмаган иш бу. Агар шундай қолип бўлса, бу қолип баъзи «шунослар»ларнинг хом калласидан чиққан нарса. Шунинг учун, менимча, танқидчилар бирор шоир ижодига баҳо берганда адабиётнинг умумий мезонлари билан бирга ҳар бир шоирнинг ўз ижодий принципидан, услубидан ҳам келиб чиқиши лозим. Ахир ҳамма шоир бир қолипга тушавермайди-ку.

– Бу гапларингиз ҳаммаси тўғри-ку, лекин асл мақсаддан чалғиб кетдикми дейман-да, – дейди Тилак.
– Йўқ, чалғиганимиз йўқ, – дейман мен ҳам ўжарлигим тутиб. – Масалан, сиз шеърият деганда нимани тушунасиз? Шеърият моддийми, номоддийми?
– Албатта моддий-да. Ахир шеърни кўрамиз, ўқиймиз-ку…
– Мен шеърни эмас, шеъриятни айтаяпман, поэзия деган умумий тушунчани сўраяпман…
Тилак тамакисини тутатганча шифтга тикилиб қолади. Назаримда, у ўз фикрини исботлаш учун далил излаётгандай эди…
– Пастернак деган шоирни биласиз, – дейман унинг хаёл суриб қолганидан фойдаланиб. – Ўзининг бир шеърида шу шоир: «Эй, Шеърият! Агар сен намни шимиб оладиган губка бўлсайдинг, мен сени боғдаги кўм-кўк ўт-ўланлар орасидаги яшил ўриндиқнинг ҳўл тахтасига ташлаб қўярдим, сен булутларни, жарликларни, бутун табиатни шимиб олардинг. Мен эса тунда сени сиқиб ташна қоғозга ичирар эдим» дейди. Хўш, нима дейсиз? Шеъриятни губкага ўхшатиш тўғрими? Қоғозни ташна дейиш-чи?
– Энди, дўстим, Пастернак Маяковский билан бир тўгаракка қатнаган, футурист бўлган. Булар футуристча фикрлашдан келиб чиққан гаплар-да. Маяковский ҳам булутга чолвор кийгизган-ку.
– Ҳа, балли, гап шоирнинг реалист, футурист, символист, импрессионист ёки имажинистлигида эмас, гап унинг дунёни бошқача кўз билан ўзича кўришида, образли кўришида, – дейман ўзимча илмий фикрлар айтишга уриниб. – Ҳаётдаги воқеа-ҳодисаларга ўз сажияси ва савиясидан келиб чиқиб муносабатда бўлишида. Янаям аниқроқ қилиб айтсам, ўз шахсини, ўзлигини ифода этишида. Худди ана шу нарсалардан унинг ўз услуби келиб чиқади. Ўзига хослиги намоён бўлади. Оригиналлиги, новаторлиги кўринади. Фикрни оғрийди дейиш Пастернакнинг шеъриятни губкага ўхшатишидан нима фарқ қилади?

– Фарқ қилади, – дейди Тилак. – У номоддий нарсани моддий нарсага ўхшатган, сизда бўлса, икковиям номоддий…
– Ундай бўлса, ана, ўзингиз яхши кўрган Есенинни олинг, – дейман ҳақлигимни аниқ исботлайдиган мисол тополмай. – Унинг шеърларида ўрмон тиззасидан тортиб то қорнигача ёмғирда ивиб ётган хазон чалчиғига ботиб ўтлаб юрган ҳўкизга ўхшайди, булут байталларга ўхшаб кишнайди, осмон сигирнинг елини, юлдузлар эмчаги дейилади, тонг тоғ ортида ҳураётган ит сифатида тасвирланади. Хўш, бунга нима дейсиз?
– Биласиз-ку, Есенин аввал бошиданоқ имажинизмга мойил бўлган, – дейди Тилак. – Кейинчалик у шу оқим асосчиларидан бири сифатида танилди, ҳатто умрининг охирги беш-олти йилида шу оқимга етакчилик қилди. Имажинистлар ижодида эпатаж, анархия, яъни бебошвоқлик оҳанглари кучли бўлган. Шеърларида Есенин ўзини ўзи безори, ўғри, қароқчи, бебош деб аташи ҳам шундан. Баъзан жуда қўпол ўхшатишлар қилади.
– Ҳа, ўқиганман, – дейман. – Бир шеърида у қуёшни сийдикка ўхшатади. «Қуёш совийди ахта от пешобин халқоби каби» дейди. Ёки «тонг думини хода қилар ўрмон узра сигирдай» деб ёзади.
– Хуллас, – дейди Тилак фикрини қолган жойидан давом эттириб. – Имажинистлар ҳамма нарсани ақлга сиғмас даражада жонлантириб, образли кўрадилар. Мақсадлари ўқувчида ўта ички тарангликни вужудга келтириш. Бу оқим тарафдорларининг мақсади асосан образ, яъни тимсол яратишдир. Буни уларнинг ўзлари «Образ зирапчасини ўқувчи таъсиротининг кафтига иложи борича чуқурроқ санчишдир», деб изоҳлашади. Истиора улар учун асосий ифода воситаси ҳисобланади. Улар кўпинча тўғри ва кўчма маънодаги икки тимсол унсурларини чоғиштириш йўли билан истиоралар силсиласини вужудга келтирадилар…
– Ҳа, биламан, – дейман. – Уларнинг фикрига кўра, бадиий образда, соддароқ қилиб айтсак, яхши билан ёмон, ҳаром билан ҳалол, пок билан нопок қўшилиб, чатишиб кетиши керак. Чунки оламнинг ўзи ҳам, ундаги жисмлар ҳам салбий ва ижобий қутблардан иборат. Дунёни манфий ва мусбат кучларнинг ўзаро тортишуви тутиб туради. Шундай экан, бу қонуният бадиий ижодда ҳам бор. Биз шу қонуниятга ички итоат туфайли булбул билан қурбақани ёнма-ён қўямиз, дейди улар.
– Хуллас, жонсиз нарсаларни жонлантириш бошқа. Буни тушунса бўлади. Номоддий нарсаларни жонлантириш бошқа. Буни тушуниб бўлмайди, – дейди Тилак баҳсга якун ясагандай қатъий қилиб.

Ўша кеча узоқ суҳбатлашдик. Тортишдик-талашдик. Шуни билдимки, Тилак нафақат яхши шоир, балки яхшигина олим ҳам экан. Кейинчалик ҳам деярли ҳар бир учрашувимиз шеър, шеърият, шоирлик ҳақидаги ана шундай «илмий» баҳслар билан бошланар, фикрларимиз баъзи-баъзида бир жойдан чиқса-да, аксарият ҳолларда якдил бир хулосага келолмас эдик. Охири ҳар ким ўз қарашида, ўз фикрида қоларди. Лекин бу ўртамизга совуқчилик солган эмас. Чунки Тилак ҳам, мен ҳам ўзгалар фикрига ҳурмат билан қарашга мойил эдик.
Баъзида ҳафталаб кўришмасдик. Шунда бир-биримизни қўмсаб, соғиниб қолардик. Боши-кети йўқ баҳслар, тортишувларимизнинг ҳам ўз гашти бор эди шекилли, хумор қиларди.

Бир куни тушликка яқин Тилак ишхонамга келди. Қўлида дорилфунун газетаси. Хурсанд. Унда «Тенгдошлар тенгдошлар ҳақида» деган рукн остида Тилакнинг мен тўғримда сарлавҳасиз мақолачаси чоп этилибди. Тагида менинг «Йўл», «Армон» деган икки шеърим, мақолача ўртасида суратим ҳам берилибди.
«Мен Сулаймонни кўпдан танийман. Адабиёт тўғрисида, хусусан шеърият тўғрисида баҳслашиб турамиз. Кичик давраларда мушоира қиламиз. Мен унинг шеърларини ана шундай давраларда кўп эшитганман. Улар менда туйғуларнинг тиниқ ифодаси, фикрларнинг салмоғи, ташбеҳларнинг ғунча лабидаги шабнамдек ялтираб кўзга ташланиши билан чуқур таассурот қолдирган» деб бошланган мақолчада «Сулаймон тинимсиз изланишда. У учун шеърият тақдирдир… у чинакам санъат асарлари яратиш иштиёқида яшайди.» «У тенгдошлари орасида мустақил услуби ва дадил овози билан ажралиб туради» каби ёқимли ва қадрли, устозона фикрлар билдирилган эди.
– Қойил, устозларча ёзибсиз, худди оқ йўл тилагандай ёзибсиз, раҳмат, – дейман. – Энди бундан кейин устоз дейман сизни…

Тилак диванга мамнун ястаниб ўтириб олади, тамаки тутатади, бошини эгиб, чайқалиб-чайқалиб кулади, қиқирлаб-қиқирлаб кулади. Хижолатдан юзига қизил югуради. Кейин оғзи-бурнидан тутун бурқсита туриб жиддий тортади:
– Хафа бўлмайсиз, мен барибир ўз фикримда қолдим, шеърингизнинг ўша охирги бандини барибир танқид қилдим, – дейди.
– Мен хафагарчиликдан тўққиз ой кейин туғилганман, устоз, – дейман ярим ҳазил, ярим чин қилиб, уруш тугагандан сўнг тўққиз ой ўтиб туғилганимга ишора қилиб. – Нега хафа бўлишим керак? Ахир ўшанда гаплашдик-ку. Сизнинг ўз фикрингиз бор, менинг ўз фикрим… Лекин шунга қарамасдан, сизнинг фикрингизни инобатга олдим. Мавҳумлик сиз айтган сатрда эмас, балки «Тутунлар остида қоламан, тутунлар дунёдай оғирдир» деган якуний икки сатрда борга ўхшади. Шунинг учун уни «Кечирмасанг, осий бўламан, осий бўлиб яшаш оғирдир!» деб ўзгартирдим.
– Боплабсиз, ана энди очилибди шеър, – дейди Тилак. Бир пас жимиб қолади: – Энди, устоз-пустоз, деб одамни уялтираверманг, – дейди сал гинахонлик қилгандай. Кейин дабдурустдан гап мақомини ўзгартириб, сўрайди:
– Сиз сарбастга қандай қарайсиз?
– Сарбастга… – деб бир пас каловланаман. – Яхши қарайман. Мени асосан сарбастдаги манзаравийлик, кўламдорлик қизиқтиради, – деб давом этаман. – Сарбаст фикрни манзаравийлаштириш, ифода имкони кўламини кенгайтишга ёрдам беради. Қолаверса, моҳиятан бир-биридан узоқ воқеа-ҳодисаларни, мантиқан бир-бирига зид руҳий минтақаларни, таъбир жоиз бўлса, ҳаётнинг барча оқу қора қирраларини бир нуқтага тўплаш, уларни ўзаро туташтириб, боғлаб тасвирлашда қўл келади. Шу жиҳатдан у, назаримда, худди лупага ўхшайди. Биласиз-ку, лупа қуёш нурини бир нуқтага жамлайди, жамланган нур эса тушган жойини ёқиб юбориш қудратига эга… Шунақа, яхши сарбаст кўнгилни ловуллатиб юбора олади. Хуллас, менга сарбаст ёқади.
– Сарбаст ҳақида бир мақолача ёзувдим. Уям чиқибди, ана, газетанинг орқа бетида …– дейди Тилак сал хижолат чеккандай.
Мақолачага ҳадаҳа кўз югуртираман. Рауф Парфи, Миразиз Аъзам, Муҳаммадали Қўшмоқов каби сарбастчилар ижодига енгилгина назар ташланган, янги бир гап йўқ, фикрлар юзакигина, ахборотнамо нарса экан. Дарвоқе, аниқ бир сабабини билмайман, лекин ўша йиллари мен ҳам асосан сарбаст ёзишга ўтган эдим. Бироқ бундан Тилак бехабар эди, чунки у билан бўладиган мушоираларда мен одатда Рауф Парфи ибораси билан айтганда «тўртбурчак», яъни бармоқдаги шеърларимни ўқирдим. Қолаверса, менинг сарбастларим, «Гулдаста» тўпламида эълон қилинган «Оила» билан «Навжувон она»ни, «Мухбир»да чиққан «Коммунист»ни ҳисобга олмаганда, ҳали матбуот юзини кўрмаган эди. Уларга эса Тилакнинг кўзи тушмаган бўлиши эҳтимол. Сарбастларим асосан уч-тўрт йил кейин биринчи («Хаёл») ва иккинчи («Ҳилол») китобларимда чоп этилди.
– Яхши ёзибсиз, – дейман, гарчи бирор янглик олмаган бўлсам-да, кўнгли учун. Кейин гапни бураман. – Газета учун, мақолача учун раҳмат. Мен ҳам шеърларингизни тайёрладим. Босмахонага тушиб кетди. Яқинда чиқиб қолади.

Тилак яйраб кетади.
– Ундай бўлса, юринг, ювамиз, бугун тушлик мендан, – дейди жўшиб.
– Кечирасиз, бугун манави газетани ювамиз, бугун тушлик мендан, – дейман.
Хуллас, «Қани сиздан бўлсин, э, йўғ-э, сиздан бўлсин» қабилида бир-биримизга иззат-икром кўрсата-кўрсата, йўл-йўлакай чақчақлашиб, Маҳмуд мўйловнинг чойхонасига тушамиз…
Танишувимизнинг дастлабки ойларида орамизда пайдо бўлган инжа самимият, ўзаро ҳурмат кейинчалик бўлиб ўтган ана шундай суҳбатлар, мулоқотлар, беғараз тортишувлар, баҳслар давомида янада кучайиб, йиллар ўтган сари дўстона меҳр-муҳаббатга айланади, тобора мустаҳкамланиб боради. Тез-тез кўришиб, гаплашиб турмасак, бир-биримизни соғинадиган бўлиб қоламиз.
Афсуски, кўп ўтмай мен ҳарбий хизматга кетаман.

Қайтиб келсам, Тилак дорилфунун ётоқхонасидан кетган бўлади. Сағбон кўчасининг Қўштут бекати атрофидаги жинкўчаларнинг биридан каталакдай ҳовлича сотиб олган, Қоракўлдан бола-чақасини олиб келиб, шу ҳовличада яшаётган бўлади. Ҳовли ниҳоятда эски, тор, ҳатто ёзда ҳам қуёш нуридан бебаҳра бўлгани учун, зах, рутубатли; синч бўлса ҳам, деворлари омонатдай, сувоқлари тўкилай-тўкилай деб туради, қўштабақали кўча эшиги ошиқ-маъшуқсиз, туруми ўзидан чиққан, зулфини йўғон, занжири зилдай, кўҳна ўймакори гулчин эшик, очганда-ёпганда оҳангига олиб ғийқиллаб хиргойи қилади. Бутун ҳовли даҳлизи билан бир уй ва кўча эшик биқинидаги тангу тор қоронғи ҳужрадан, эски-туски тахта-ёғочларни уқувсизларча қалаштириб қоқиб, наридан-бери ясалган ва кўм-кўк бўёққа бўялган ўчоқбоши ҳамда унинг ёнидаги жўмраги бузуқ сувқувурдан иборат. Бир парча ери ҳам азбаройи захлигидан йўсин босиб, худди бақатўнига ўхшаб кўкариб кетган. Тўртта одам бараварига кирса сиғиши гумон…
Оббо, Тилак-эй, қуёшни унутган, осмондан бехабар, дов-дарахтга, гулларга бегона, бу зимистон, бу рутубатли ҳовличани қаердан топдингиз, дегим келади-ю, лекин демайман. Кўнгли нозик, оғир олиши мумкин. Ишқилиб, бу аҳволда соғлигингизни йўқотмасангиз бўлди, дўстим, деб ачинаман ичимда.
Шунга қарамай, бу ногирон гўшанинг оҳанрабоси бордай эди. Йўқ, бу оҳанрабо ҳовличада эмас, Тилакнинг ўзида эди. Юз-кўзларига муҳрланиб қолган туғма самимият, ўзига жуда ярашиб тушган феълидаги дали-ғулилик, ҳатти-ҳаракатларидаги, гап-сўзларидаги очиқлик, жўшқинлик, дарвешлик, мунгли табассумидаги жозиба, қиқирлаб кулишларидаги завқ-шавқ, шеър ўқиганида намоён бўладиган жунун, ҳар бир қилиғида ўзини эслатиб турадиган шоирлик, айни пайтда қон-қонига сингиб кетган хоксорлик, одамгарчилик хислатлари жалб этади мени. Шу боис бу ҳовличада тез-тез меҳмон бўлиб тураман. Кўп чиройли суҳбатларимизга, мушоираларга, баҳсларга гувоҳ бўлган бу ҳовлича. Кўп гаштли ўтиришлар кечган унда…

«Гулистон» журнали жойлашган узун даҳлизнинг бошидаги, кичкинагина бурчак хонада ёзув машинкаларини тузатадиган устахонада юнон миллатига мансуб ота-бола Гриша билан Миша ишлайди. Улар таҳририятлардаги ёзув машинкаларини назорат қилади, бузилганларини тузатади. Айни пайтда эски-туски машинкаларни ҳам боплаб таъмирлаб, созлаб, эҳтиёжмандларга пуллайди. Менинг Тоҳир Маликдан олган эски, кичкинагина «Москва» портатив машинкам бўларди. Шу ишдан чиқиб қолади. Тузаттиришга олиб келаман, ўғил уста Миша уни мутлақо ярамасга чиқаради.
– «Москва»ми? Э, бу матоҳ эмас, тузатиб бер десангиз, тузатиб беравераман-ку, лекин кўпга бормайди.Чидамсиз бу. Яхшиси, «Оptima» олинг, ўлмас-йитмас мол, немисларники, бақувват, минг йил чидаб беради, – дейди.
– Дўконларда йўқ-да «Оptima», – дейман. – Қаердан топаман уни?
– Хоҳласангиз, мана, таъмирлаб, эгарланган отдай қилиб қўйганларим бор, – дейди ғилофлаб қўйилган машинкаларни кўрсатиб. – Кўриб, танлаб олаверинг. Тўғри, сал қимматроқ, лекин пулингизга ачинмайсиз.
Хуллас, кўндиради. Ўзиям зилдай бўларкан. Такси ёллаб бир амаллаб олиб кетаман уйга. Мақтаганича бор экан. Жоним кириб ишлайман. Кўринганга мақтанаман.
Кунларнинг бирида Тилак келади «Гулистон»га. Гапдан гап чиқиб, тузукроқ ёзув машинкаси олмоқчийдим, дейди. Мен машинкамни мақтайман.
– Қаердан олдингиз? Кимдан олдингиз? – дейди ҳовлиқиб.
– Шу ерда, бир қадам, – деб куламан. – Фақат пулига чидасангиз бўлди.
– Агар яхши бўлса, отасининг нархини қўйсаям оламан, – дейди Тилак.
Бўпти, деб, шартта Мишанинг олдига бошлаб бораман.
– Миша, манави дўстимга ҳам ўша яхши машинкангдан биттасини бер, – дейман.
– Жоним билан, – дейди Миша. – Мана, марҳамат, танлаб олаверинглар.
Шундай қилиб, Тилак «Optima»лик бўлганидан хурсанд, мен дўстимнинг ҳожати чиққанидан мамнун… Ана шу «Optima»ни ҳам ўша ҳовличага кўтаришиб борганим эсимда…

Тилак машинкасига ўзгача бир меҳр қўяди. Уни еру кўкка ишонмайди. Ҳатто унга бағишлаб «Ўттиз беш фарзандли ёзув машинкам» деган шеър ҳам ёзади.

Ҳисларимнинг илкин сирдоши,
Тўлқинларга тўлиқ пешонанг
Бирдамликнинг буюк тимсоли, –

дея суюб эркалайди машинкасини.

Қайси бир фарзандинг
Қайси бир бурчакдан кўтармасин бош,
Бир ният йўлида
Бир нуқтага келиб эгилар…

Бу сатрлар Тилакнинг диди нозик, кузатувчан, синчков, зукко, оддий нарсалардан катта маъно чиқара оладиган шоирлигидан далолат беради. Агар ўшанда замон кўтарганида ва қонида қўрқоқлик бўлмаганида бирор танқидчи: «Қаранг, қандай гўзал! Шоир оддий ёзув машинкаси ҳарфларининг ҳаракатидан зўр шоирона хулоса ясаган: тўқсон икки бовли ўзбекни бир ёқадан бош чиқариб, бирлашишга чақирган, бир мақсад, бир маслак учун, масалан, мустақиллик учун курашга чорлаган» дея бонг урган бўларди. Афсуски, танқидчиларимиз одатда бундай шеърларни пайқамайдилар ёки кўриб, кўрмасликка оладилар. Уларнинг аксариятини фирқа раҳбарлигида қучилган зафарлар ва бу зафарларни замон шоири қандай маҳорат билан мадҳ этгани қизиқтиради кўпроқ. Ҳолбуки, етмишинчи-саксонинчи йиллар ўзбек шеъриятида, хусусан, ёшлар ижодида мустақиллик учун кураш десам, балки бироз бўрттирган бўларман, лекин мустақиллик орзуси ҳар хил имо-ишоралар, ўхшатишлар, рамзлар, ривоятлар, истиоралар орқали бўлса-да, гоҳ у, гоҳ бу тарзда ўз ифодасини топар эди, десам янглишмайман.
Масалан, ўтган асрнинг 70-йиллари охирларида ёзилган «Она нияти» шеъридаги мана бу сатрлар орқали Тилак мустақиллик ғояси уруғини сепмаганми онгларга?

От чоптириб чиқдинг уйингдан,
От чоптириб қайтгин, илойим!
Қўлингдаги жиловинг каби
Эркинг бўлсин ўзингда доим.

Ёки:

Майли, мени ўйлама, болам,
Топганингни сарф қил ўзингга.
Лек бировга бўлмагин қарам,
Нам тегмасин сира тизингга.

Ўғилнинг, – ўғил тимсолида ўзбек халқининг десак ҳам хато бўлмайди, – жилови ўз қўлида, эрки ўз қўлида бўлишини, ўз топганини ўзига сарф қилишини, бировга қарам бўлмаслигини, тиз чўкмаслигини уқтирмаяптими шоир она тилидан? Ҳар бир бино пештоқида қизил мафкуранинг қонли байроғи ғолибона ҳилпираб турган пайтда бундай ғоядан гап очишнинг ўзи жасорат. Тўғри, у маҳаллар бундай «хавфли» фикрларни очиқ-ойдин айтишнинг иложи бўлмаган. Шу боис улар қават-қават тимсолларга, рамзларга, имо-ишораларга, истиораларга ўраб айтилади. Буни тушунган тушунади, тушунмаган тушунмайди. Айтайлик, мен ўзбек ҳақида эмас, Америка қизил танлиси ҳақида ёзаман-у, лекин коса тагида нимкоса сифатида ўз миллатимни назарда тутаман. Яъни, қизим сенга айтаман, келиним, сен эшит, қабилида айтаман гапимни. Бошқа биров янада мураккаброқ образларга чирмаб ташлайди фикрини. Натижада тушуниш қийин бўлган жумбоқ, мавҳум шеърлар пайдо бўлади. Ва мунаққидлар «Шеърингизни тушунтириб беринг!» деб дўқ урадилар. Шунақа. Муҳит шуни талаб қилган. Зарурият шуни тақазо этган. Дарвоқе, адабиётдаги «изм»ларнинг аксарияти ана шундай муҳит ва зарурият талаби туфайли юзага келган. Символизм, формализм, сюреализм, модернизм ва ҳоказолар муайян муҳит тазйиқи остида туғилгани сир эмас. Тўғри фикрни, бор ҳақиқатни очиқ айтиш имкони бўлмаган жамиятда ижодкор фикр айтишнинг янгича йўлини, яширин усулларини излаб топишга мажбур бўлади… Кези келганда шуни айтиш керакки, ўтган асрнинг олтмишинчи йилларидан бошлаб шеъриятда мустақиллик ғояси қандай акс этганини ўрганиш то ҳануз адабиётшунослигимиз олдида ҳам қарз, ҳам фарз вазифалардан бири бўлиб турибди…

Бир куни, эрта баҳор эди чоғи, ўз-ўзидан Тилакни кўргим келиб, ўша каталакдай ҳовлисига борсам, бола-чақаси йўқ, бир ўзи ҳалиги «Optima»ни чиқиллатиб ўтирибди.
– Ҳорманг, шоир, қалай «Optima» зўр чиқдими? – дейман.
– Э, зўрам гапми? – дейди оғзи қулоғида бўлиб. Кейин лоф қилади: – Қўл тегса, бўлди, ўзи ёзиб кетаверади…
– Обқочинг-а,обқочинг! – дейман. – Ишқилиб, яхши чиққани рост бўлсин. Ҳарқалай, ўртада турганман. Юзимни шувит қилмасин-да.
– Кўз тегмасин, ҳозирча яхши, – дейди Тилак.

Хонадонда ўзимиздан бошқа ҳеч кимнинг йўқлиги эътиборимни тортади.
– Болаларингиз қани? – дейман. – Кичкинтойлар кўринмайди?
– Қарокўла йибардим, – дейди Тилак. – Тор уйда сиқилиб кетишди. Қишлоқ яхши-да, уйлар кенг-мўл, чор-атроф дала, боғ-роғ, ўт-ўлан, тоза ҳаво, қуёш дегандай, бир яйраб келишсин. Баҳорни кўришсин. Қиччи бичак, шўра бичак ейишсин. Пидана баракка тўйишсин, дедим-да. Бу уйда баҳорнинг келганиниям билиб бўлмайди. Қиш бўйи бошлари касалдан чиқмади. Ҳадеб шамоллагани-шамоллаган. Уй зах-да, қаранг, – дейди, кулади. – Бунга ман чидайман, болалар чидамайди.
– Ўзингиз ҳам эҳтиёт бўлинг, – дейман кўнглимдаги хавотирнинг бир учини чиқариб.
Тилак уй тўридаги тахмондан кўрпача олиб, қўлда тўқилган олача гилам устига солади.
– Сиз ўтириб туринг, мен ҳозир… – дейди. – Чой қўйиб келай.
Ўтириш қочмас, қани, шоир нима ёзаётган экан, деб қизиқиб, машинкада турган қоғозга кўз югуртираман:

Томлардан тўкилди чилла қорлари,
Оқдилар заминнинг рангин кўчириб.
Томлардан тўкилди чилла қорлари,
Кетдилар томларнинг тожин учириб.

«Томларнинг тожи? Ия, бу нима бўлдийкин? – деб ўйлайман. – Э, ҳа, бўғотлардаги сумалак бўлса керак. Сумалакни тожга ўхшатибди-да шоир. Ёмон эмас. Лекин бу тескари тожми, нима бало? Ахир сумалак ерга осилиб туради-ку.»

Томларда ниш урар сомондаги дон,
Навбаҳор қўшиғи энди елади.

«Ҳа, шоир-а, ўзиям қишлоқни соғинган кўринади. Қишлоқда сомонсувоқ қилинган томда сомонга қўшилиб қолиб кетган битта-яримта доннинг ниш уриши бор гап. Лекин «қўшиқнинг елиши» ғалат эмасми? Ҳа, майли, шеър ҳали хомаки-ку, ишласа керак.»

Қор каби эрийди жунжиккан ҳислар,
Дераза ҳам кўзёш тўкканин кўриб.
Чарх уриб чумчуқлар энди дил хушлар,
Томлар тепасида базмлар қуриб.

Бир пайтлари Шпилковский кўчасида ўрис кампирникида ижарада турганимизда ҳовлидаги гилос тагида ўтириб олиб, телевизорда рақс тушаётган Юлдуз Исматовага бағишлаб қашқадарёлик марҳум шоир Гелди Бердиев бошлаб берган «Юлдузхон» радифли шеърни галма-галдан гоҳ Машраб Бобоев, гоҳ мен, гоҳ Гелдининг ўзи давом эттириб «мушоира» ўйнаганимиз эсимга тушиб кетади. Машинкани чиқиллатиб, шеърни давом эттираман:

Томлардан тўкилди чилла қорлари,
Оламга таралар шудгор нафаси.
Кўнгилни забт этди, дилни чорлади
Кўз ишқаб уйғонган бойчечак саси.

Назаримда, энди асосий мақсад айтилиши – поэтик хулоса чиқарилиши керак. Хаёлимда нималардир ғимирлагандай бўлади, лекин ёзишга улгурмайман, дастурхон кўтарган Тилак кириб келади. Мен ёзган бандни ўқиб, аввал мийиғида, кейин баралла қиқирлаб кулади.
– Битириб қўйибсиз-ку, – дейди.
– Йўқ, ҳали битмади. Шунчаки ҳазиллашиб ёзиб қўйдим-да, яхши чиқмади, ўчириб ташларсиз, ҳали ишлайсиз-ку, давом эттирасиз-ку, а? – дейман.
Тилак мен ёзган бандни яна бир карра ўқиб чиқади.
– Давом эттиришга ҳожат қолдирмабсиз. Шеър битибди, – дейди хурсанд бўлиб.
Мен ичимда «Кўнглим учун шундай деяпти. Ҳали қайта ишласа керак, хом жойлари, ёпишмаганроқ ўринлари бор-ку» деб ўйлайман. Боз устига у билан яна ҳар доимгидек баҳслашгим келмайди. Ўшанда бу шеърни шу ҳолича китобига киритиб юборишини ким билибди дейсиз. Уни қарангки, 1977 йили чиққан илк китоби «Райҳон»ни варақласам, ўша шеър турибди. Таҳрир қилиш, қайта ишлаш у ёқда турсин, қўл ҳам урмабди шоир тушмагур!..
– Нега бундай қилдингиз? – дейман кўришганимизда. – Ҳали ишлайдиган жойлари бор эди-ку бу шеърнинг?
Тилак одатига кўра қиқирлаб кулади, чуқур тортган тамакисининг қуюқ тутунини шиддат билан ҳавога пуфлай туриб, жўшиб кетади:
– Йўқ, ўзи зўр. Шу ҳолича зўр. Гениальный!..
Тилак бир қарашда кўнгилчан, беозор, мулойимгина кўринса-да, ўзига яраша киши билмас ўжаргина ҳам эди. Индамадим. Баҳслашиб ўтиришни эп кўрмадим. Бўлар иш бўлган. Энди фойдаси йўқ. Ҳозир унга гап уқтириш маҳол. Табассум қилганча ўзиникини маъқуллаб тураверади. Дарвоқе, унинг ўжарлигини ўжарлик деб эмас, ўзига хос қатъиятлилик, бир сўзлилик, лафзга вафо деб тушунишга мойилман. Зеро, Тилак табиатан ҳалимдай мулойим, моҳиятан мусичадай беозор; қалби баҳор ҳавосидай тоза, кўнгли тоғ булоғидай соф, покният, покдомон инсон.

«Райҳон»ни у менга «Дўстим, шогирдим, устозим Сулаймонга Тилак Жўрадан. 4/04-77.» деган дастхат билан тақдим этади. Дўстим дегани тушунарли – дўстмиз, шогирдим дейишга ҳам ҳаққи бор – мен тўғримда оқйўлнамо сўз ёзган. Лекин нега у мени устозим дебди? Унга қачон устозлик қилибман? Шунисига ҳайрон бўлдим. У ёғини сўрасангиз, Тилак билан тез-тез кўришиб, улфатлашиб, баҳслашиб, шеърхонликлар қилиб турсак-да, аслида унинг аксарият шеърларидан бехабар эканман. Фақат ўтиришларда ўзи қайта-қайта ўқийдиган «Бедана», «Бир гўзалга ёр эди у», «У бир қушча эди», «Шамол», «Ойдин қўшиқ», «Қўлингни бер менга, эй, санам» каби беш-олтитасини эшитиб юрганман. Лекин ҳеч қачон «Униси ундай экан, буниси бундай экан» деб фикр билдирмаганман.

Гапнинг қисқаси, «Райҳон»ни мутолаа қилгунимга қадар Тилакнинг сарбаст ёзишини билмас эканман. Унинг қишлоқ қизлари, қишлоқ манзаралари тасвирланган кольцовча, есенинча шеърларини эшитиб юрган эканман холос, энди билсам, у ҳам менга ўхшаб нуқул бармоқдаги шеърларини ўқиган экан-да. («Райҳон»дан икки йил аввал чиққан, асосан сарбаст шеърлардан тузилган менинг «Хаёл» деган китобимни ўқиб, у ҳам «Сизнинг сарбаст ёзишингизни билмас эканман», дегани эсимга тушади.) Шунинг учун қизиқиб, аввал «Райҳон»даги сарбастларни ўқишга тутинаман. Ажабо, улар мавзулари, оҳанглари, услуби, стилистикаси, ҳаттоки айрим эпитетлари, ташбеҳлари билан менга жуда танишдай туюла бошлайди. Нуқул аллақандай таниш кечинмаларни, қадрдон туйғуларни эслатаверади. Уларни илгари ҳам қаердадир ўқигандай бўлавераман. Бора-бора худди ўз шеърларимни, ўз сарбастларимни ўқиётгандай таассурот уйғонади менда. Наҳотки? Йўғ-э! Устозим дегани бежиз эмас экан-да, гап бу ёқда экан-да, деган хаёлга бораман. «Хаёл»ни қўлимга оламан, солиштира бошлайман. Тилакнинг «Ҳожи Қурбон»идаги «Хўрсиниб-хўрсиниб, бошин қашлайди: «Тезроқ марра қучилса, отда улоқ чопилса…» сатрлари «Оила» деган шеъримдаги «Кўйлак тикиб ўйлар эди: «Бир ойдай келин кўрсам…» ёки «Чигит экар эди ота баҳорда, чигит экиб ўйлар эди: «Ўғлим келса, ғўзам очилса» деган сатрларга, «Қадоқ қўлларнинг майин толаларга айланмоқ, майин толаларнинг дунёни бир бутун ўрамоқ ишқини куйлаяпман» сатрлари менинг «Чексиз-чексиз осмон бағрида юлдузларга айланмоқ истар жажжи қизалоқ» деб бошланувчи шеъримга нималари биландир уйқаш, оҳангдош, гўё шаклан ва руҳан қариндошдай туюлади. Унинг «Шу осмон бағрида осмондай бағримга оламан» дегани «Сочларимни силасангиз сиз осмон бўлиб, бағрингизда мен ўлтирсам юлдузга ўхшаб» деган сатрларимни эсимга солади. «Ўн етти ёшим» деган шеърини ўқиганимда, «ХХ аср хотира дафтаридан» деган шеърим ёдимга тушади. Хуллас, унинг «Шоир дўстларимга мактуб», «Ойдин кечада», «Сурат», «Мен туғилганда», «Пишиқчилик», «Юрак » каби шеърлари ҳам менинг «Коммунист», «Навжувон она», «Тавсия», «Руҳим», «Хаёл» каби шеърларимдан илҳомланиб ёзилганга ўхшайди назаримда. Жумладан, «Юрак» шеърида «Агар ҳасратимни айта олмасанг, агар севинчимни айта олмасанг, ўкинчимни айта олмасанг… унда бағримдан юлиб отаман» дейди Тилак юракка қарата. Мен эса шеъриятга қарата: «Сайёҳ янглиғ бир фидойи жон бўлиб юлдузларнинг, самовотнинг мажҳул хилқатларига агар чиқа олмаса, ердан, кўкдан, сувдан, ўтдан, одамларнинг кўзларидан топган турли-туман рангларини шу қоғоз узра бир даркори маҳзан этиб агар тўка олмаса, қабул этма юрагимни, Шеърият» деб ёзганман. Бу тақлидми, таъсирланишми, илҳомланишми, билмайман. Балки, иқтибосдир? Ўхшатмадир? Худди шу сарбастларни қайта-қайта синчиклаб ўқийман. Йўқ, уларда, айрим юзаки шаклий, услубий ўхшашликдан бошқа, сарбастларимда мен кўп қўллаган «майин-майин, ҳидлаб-ҳидлаб, эмиб-эмиб, қиқирлаб-қиқирлаб, томчи-томчи, зилол-зилол, дарё-дарё, шода-шода»га ўхшаш, айрим сўзларни «кута-кута, куймана-куймана, тебрана-тебрана, тамшана-тамшана, имиллаб-имиллаб, хўрсиниб-хўрсиниб» тарзида жуфт-жуфт ишлатишдан бўлак ўхшашлик тополмадим. Улар деярли бир мавзуда ёзилган, лекин мазмунан, моҳиятан мустақил шеърлар эди. Масалан, менинг «ХХ аср хотира дафтаридан» шеъримда гап ХХ аср тилидан, асрнинг ўн еттинчи йилидаги воқеалар ассоциатив тарзда ёдга олинса, ўша йиллар манзаралари оқу қора рангда тасвирланса, Тилакнинг «Ўн етти ёшим»ида гап бир шахс ҳақида, унинг ўн етти ёшидаги ҳолатлар, кечинмалар, ҳис-туйғулар ҳақида боради. Ёки менинг «Навжувон она» шеъримда ойдин кечада, чорпояда паришон соч, ярим яланғоч бола эмизиб ўтирган она, унга суқланиб боқаётган чор-атроф ва ёнида бепарво ухлаётган эр тасвири орқали ўз келажагини бағрида парвариш қилаётган ватанга, яъни Ўзбекистонга бутун олам ошиқ бўлиб, кўз олайтириб турса-ю, унинг беги бепарво ухлаб ётса-я, деган фикр рамзлар, мажозлар воситасида айтилган бўлса, Тилакнинг «Пишиқчилик» шеърида ҳам худди шунга ўхшаш манзара тасвирланади. Лекин унда «Бир этак болакай қушлардай чуғурлар, Тонгнинг элчилари қўшиғидан, келажакнинг элчилари қўшиғидан, маст бўлиб, бахтдан кўзлари қамашиб, атлас кўрпаларини иякка тортиб, хиёл кўзларини юмиб, ётибди эркак ва аёл», дейилади.

Гарчи ҳолатда, манзарада ўхшашлик бўлса-да, бу моҳиятан, мазмунан бошқа шеър.Тилакнинг шеъри. Гарчи овозини менинг овозимга ўхшатиб гапирса-да, Тилак бу шеърларда ўз дарди-ҳасратини айтган, ўз қалбини ифода этган, ўз юрагини очган. Агар мен романтик руҳда, сўзларга рамзий маъно юклаб, фикрни ижтимоийлаштириб, умумийлаштириб ифода этишга ҳаракат қилган бўлсам, Тилак бунга зид ўлароқ, шеър объектини атай конкрет маҳаллий заминга кўчиради – қишлоқ ёки аниқ бир шахс ҳаётини олиб тасвирлайди. Бу билан гўё менга «Шеърни мана бундай аниқ адресли қилиб ёзиш керак» деб танбеҳ бергандай бўлади.
Учрашганимизда мен «Райҳон»дан олган таассуротларимни айтаман Тилакка. Лекин ўхшашликлар ҳақида оғиз очмайман. Буни нуқсон деб юзига солмайман. Зеро, ижодининг бошланғич поғонасида ким ҳам тақлид қилмаган?

Жаҳон адабий аҳли буюк деб тан олган ижодкорларда ҳам кўрамиз бу ҳолни. Дантедай даҳо шоир машҳур «Илоҳий комедия»сини Абул Аъло Ал Мааррийнинг «Рисолат ул-ғуфрон»идан илҳомланиб ёзгани ҳаммага маълум.
Пушкиннинг «Евгений Онегин»ига Байроннинг «Дон Жуан»и туртки бергани ҳам беш қўлдай аён.
Фурқатнинг «Фиғонким, гардиши даврон айирди ўз диёримдан» деб бошланувчи ғазали Нодиранинг «Фиғонким, гардиши даврон айирди шаҳсуворимдан» деб бошланувчи ғазалига икки томчи сувдай ўхшаш.
Марина Цветаеванинг «Что я тебе сделала» шеъри Ҳувайдонинг «На қилдим ман санга, ёрим» ғазалини эслатиб туради.
Абдулла Ориповнинг Иброҳим Ҳаққул кўкларга кўтариб мақтаган «Нечун бошинг эгик, нечун қаддинг хам, Нечун нигоҳингни тортади тупроқ? Менинг ер устида танишларим кам, Менинг ер остида дўстларим кўпроқ» сатрларини Сильва Капутикяннинг «Утри же слезы, мужество найди, смириться с тем, что у тебя отныне знакомых больше под землей, чем на земле…» деган сатрларининг айнан ўзбекча таржимаси деса ҳам бўлади.

Рауф Парфининг «Сен – абадий, мен – қисқа, бироқ, Итоат эт менга шул замон. Ё айлағил телбани тупроқ…» сатрлари Валерий Брюсовнинг «Она тил» шеъридаги «Ты – в вечности, я – в кратких днях, Но все ж, как магу, мне покорствуй Иль обрати безумца в прах!» деган сатрларига қуйиб қўйгандай ўхшаш.
Афсуски, буларни тасодифий ўхшашлик деб бўлмайди.

Эринмасам, бундай мисолларни яна жуда кўп келтиришим мумкин. Яширмайман, шахсан ўзим ҳам вақтида Рауф Парфи оҳангларига эргашганман. Гарчи Рауф Парфи буни билса-да, индамаган, инжимаган мендан…
(Бироқ биров ўзига тақлид қилганини билса, бундан ранжийдиганлар ҳам бўлар экан. Эсимда, Ҳанифага эндигина уйланиб, келинни Чилонзордан олган бир хонали эски уйга тушириб келган Абдулла Ориповникида Чўлпон Эргаш билан иккаламиз меҳмон бўламиз. Гурунглашиб, чақчақлашиб ўтиравериб, вақтнинг ўтганини билмай қоламиз. Ёш келинчак хизматимизни қилиб чарчайди. Ошхонада ухлаб қолади. Ниҳоят, биз ҳам уйқуга ётамиз. Лекин ухламаймиз. Чўлпон Эргашни ўртага олиб, каттакон кўрпани устимизга тортиб, ўтган-кетгандан, адабиётдан, у ёқ-бу ёқдан гурунгни давом эттирамиз. Гап айланиб келиб адабий таъсирларга тақалади. Бир пайт Абдулла Орипов ётган жойидан азза-базза туриб, Чўлпон Эргашни кўрпага ўраб, кайф баҳона, ҳазил-ҳазил билан дўппослай кетади. «Мана бу мен ғажиб ташлаган суякни чайнаганинг учун, мана бу мендан қолган нишхўрдни еганинг учун», дейди, гурс-гурс мушт туширади. Чўлпон Эргаш кўрпа тагидан пиқ-пиқ кулади: «Ҳа, хўп-хўп, шоир, тавба қилдим, шунга шунчами, ахир ўзингиз ҳам Пушкин билан Лермонтовдан қолган арақни ичиб, устидан Ғафур Ғуломнинг носвойини чекасиз-ку», дейди нималаргадир ишора қилиб, калтак есаям, тилини бермайди. Кейин билсам, Чўлпон Эргаш Абдулла Ориповга тақлидан «Тун» деган шеър ёзган экан…)

Мен ҳам айни Рауф Парфининг йўлини тутаман, Тилакка индамайман, ранжимайман ундан, аксинча, хурсанд бўламан. Ахир ҳамма ҳам ҳаммага эргашавермайди-ку. Лекин бундан хижолат чекади шекилли, Тилакнинг ўзи индайди, орадан тўрт йил ўтиб, галдаги китобларидан бири «Юлдузлар табассуми»га яна: «Устоз Сулаймон Раҳмонга эзгу тилаклар тилаб, Тилак. 20.07.81.» дея имзо чекади.
Буларни эслашдан мурод Тилакка устозлик даъво қилиш эмас. Асло! Бизнинг дўстлигимиз, муносабатларимиз ниҳоятда дўстона, беғараз, самимий бўлганини, биз ҳақиқатан ҳам бир-биримизга шогирд, бир-биримизга устоз мақомида бўлганимизни таъкидлашдир холос.

Айрим шеърлари хомроқдай, меъёрига етказиб ишланмагандай, баъзи сатрлари назмдан кўра насрга яқинроқ, салқироқдай таассурот қолдирса-да, аксарият шеърларида Тилакнинг айнан ўзи, феъл-атвори манаман деб акс этиб туради. Уларда шоирнинг қони, фитрати, шуури яшайди. Адабиётда, аслида, шу муҳим эмасми? Ҳақиқий шоир адабиётга аввало ўз феъл-атворини, ўз сўзини, ўз нигоҳини, ўз дунёқарашини, ифода усули ва услубини, қалбини, табиатини, ниятини, борлиққа муносабатини, одамгарчилигини, бутун дарди-дунёсини, қисқаси, ўзлигини олиб кирмайдими? Тилак сиртдан серзавқдай кўринса-да, ботинан ўйчан, хаёлчан эди. Одатда, баъзи-баъзида, жуда жўшиб, ўта завқланиб кетсагина қиқирлаб ёки қийқириб куларди. Бошқа пайтларда унинг кулгиси маҳзун, табассуми мунгли эди. Дарвоқе, зийрак, синчков шеърхоннинг пайқамай иложи йўқ: Тилакнинг шеърлари ҳам ўзига ўхшаб маъюсгина табассум қилади.

Нафсиламбрини айтганда, ХХ асрнинг 70-80-йилларидаги бирорта ўзбек шоири қишлоқ аҳли ҳаётини Тилак Жўрачалик бутун мураккабликлари, оқу қораси, жозибасию фожиаси билан шеърга солган эмас. Пахтакор деҳқоннинг қадрсиз, қора меҳнатини, ночор турмушини, «ит ётиш, мирза туриш» мақомидаги ҳаётини очиқ-ойдин, баралла тасвирлаб берган эмас. Аксинча, ҳамма маддоҳлик қилган. Деҳқон турмушини, фаровон ҳаётини кўпиртириб, ошириб-тошириб мақтаган. Осмонўпар пахта хирмонларини, турнақатор «оқ олтин» карвонларини куйлаган. Тилак Жўра эса замонасозлик қилмади. Доҳийларни, давр дарғаларини, замон тегирмонининг қудратли паррагини оғиз кўпиртириб, босар-тусарини билмай кўкларга кўтарганлар бугун ўзларини оқлаш учун «Ҳа, энди замон шундай эди-да, мажбур бўлганмиз, мажбур қилишган» дея важ кўрсатадилар. «Биз ўзимизни ўзимиз мажбур қилганмиз. Нафсимиз мажбур қилган. Жиловимиз виждонимиз қўлида эмас, манфаатимиз қўлида бўлган, унвон олиш, мукофотлар олиш илинжи мажбур қилган бизни» демайдилар. Ҳолбуки, мен ҳам ўша давр кишисиман. Яхши биламан, ҳеч кимни ҳеч ким мажбур қилгани йўқ. Биров чақириб, «Мана бу мавзуда ёз», деб буйруқ берганини эслай олмайман. Шахсан мен бу борада ҳеч кимдан буюртма олмаганман. Лекин, тан оламан, ҳеч ким мажбур қилмаган бўлса-да, ўз ихтиёрим билан баъзан замонасоз шеърлар ҳам ёзганман. Шундаям мадҳиябозлик қилмаганман. Чунки мен ҳақиқатан ҳам доҳийни энг тоза, энг тўғри, энг виждонли, ҳақиқий ибрат тимсоли деб ишонганман. У асос солган фирқани, гарчи унинг аъзолигига ўтмаган бўлсам-да, ҳамма нарсани адолат билан ҳал этадиган нажоткор ташкилот деб билганман. Унинг аъзоларини эса ер юзидаги энг ҳалол, нуқсонсиз, ҳақиқий инсонлар деб ўйлаганман.

Тилак Жўра шеърияти шу жиҳати билан ҳам покизаки, унда доҳийларга, фирқага ҳамду сано йўқ, аксинча, қишлоқ манзаралари, қишлоқ одамлари, уларнинг ҳаёти худди ўткир нигоҳли рассом чизгандай аниқ, ёрқин бўёқларда ўз аксини топган. Бу шеърлар ёлғондан, сохта пафосдан, ҳайбаракаллачиликдан холис, асъасаю васвасалар, баландпарвоз мадҳиялардан фориғ. Уларда ҳаёт ўзининг бутун фожиасию жозибаси билан кўринади. Уларда ҳукмрон сиёсатга хушомад, замонни алқаш ёки унга иддао қилиш йўқ, таъриф-тавсиф йўқ. Фақат аниқ ҳолат, лирик кайфият, жонли лавҳа, ёрқин тасвир, бардам руҳ бор. Худди ана шулар Тилак Жўра шеъриятининг хос устунлари, уни тутиб турган умуртқа поғонаси, суянчи, таянчи, Тилакка хос фикр тарзининг устувор ифода воситаларидир.

Тонг ҳам отди,
Ялангликда отлар кишнар,
Майдон аро Ҳожибобо қамчи тишлар.
Ерни ёрар тулпорларнинг туёғи,
Қаранг, дўстлар, бу ўзбекнинг улоғи.
Тулпорларнинг туёғидан учқун сачрар,
Қари айғир нафасидан хазон учар.

«Қари айғир нафасидан хазон учар».
Шу биргина сатр синчков, фикр юритувчи, қалбининг кўзи ва қулоғи бор шеърхонга бир олам маъно инъом этади, маънавий сурур, завқ, нашъа беради. Қаранг, шу бир сатрда, энг аввало, кўз олдингизда от нафасидан учаётган хазон манзараси гавдаланади; иккинчидан, ҳансираб, зўриқиб нафас олаётган отни кўрасиз; учинчидан, айғир қари бўлгани учун нафасни (хазонни учирар даражада) зўриқиб олаётганини ҳис этасиз; тўртинчидан, улоқнинг («хазон» сўзидан) кузда чопилаётганини билиб оласиз; бешинчидан, отнинг умрида ҳам, табиатда ҳам хазон фасли ҳукм сураётгани («қари» ва «хазон» сўзларидан) аён бўлади. Бир сатрда ҳам ҳолат, ҳам манзара, ҳам ахборот, ҳам ҳаракат акс этганига гувоҳ бўласиз. Ва ниҳоят, сатрнинг ўзи яхлит гўзал поэтик истиора даражасига кўтарилганини кўрасизки, шоирнинг маҳоратига беихтиёр тасанно айтасиз.

Тилак Жўра ижодининг бош мавзуи: салкам олтмиш ёшида шудринг шимиб пахтазор оралайдиган, ерга чигит қадалгандан, ғўза пиндиқ чиқаргандан то невараси Гулсумнинг оппоқ қўлини чаноқлар тилгунга қадар эгатлардан чиқмайдиган ота, ғўзаларнинг ҳиди кўчган, ранги ўчган рўмолини ёпиб қуёшдан боласининг буғдойранг юзини тўсган она, отасининг ўрнига ишлаб, тиззасини тилиб қайтган, қоратолнинг куртагидай кўкарган тирноғини пешонасига ишқаб қоратол соясида ётган бола, ўримдан сўнг далада бошоқ излаган кампир, беш боланинг отаси бўлса ҳам уйига бир пайса гўшт олиб келолмайдиган, қўллари қалдирғочнинг қишдаги уясидай доим бўм-бўш эр… хуллас, оддий инсонлар, ҳаётнинг оқу қора ранглари, радио тўлқинларида, ойнайи жаҳонда оғиз кўпиртириб куйланиб ётган «бахтли замоннинг» аянчли, аммо реал манзаралари, қишлоқ кишиларининг ҳақиқий туруш-турмуши, кўрган кунига шукр қилиб яшаётган каттаю кичик ўзбекнинг аччиқ қисмати…

Ҳақиқий шоир ҳар қандай шароитда, ҳар қандай вазиятда, ҳар қандай жамиятда, бошига қилич келса ҳам, ҳақиқатни ёзади. Ёлғон-яшиқни ёзишдан, йўқни бор деб кўпиртиришдан, маддоҳликдан, хушомад ва таъмагирликдан жирканади. Нуқсонни хаспўшлаб, йўқни бор деб, қорани оқ деб, ёмонни яхши деб ёзишдан на адабиётга, на жамиятга, на инсониятга фойда бор. Муборак ҳадислардан бирида «Маддоҳларнинг юзига тупроқ сочинглар» дейилади. Шу ўринда мазкур ҳадисни эпиграф қилиб бир пайтлари ёзган шеъримни илингим келади:

* * *

Маддоҳларнинг юзларига тупроқ сочинглар.
Ҳадис

Мойил бўлсанг, мойдай эритар мақтов,
майин хотинни ҳам эр этар мақтов,
ёлғон тегирмонин юритар мақтов,
маддоҳлар юзига тупроқ сочинглар.

Ялтоқ мадҳи билан йўқни йўндирар,
кал бошга ҳумоюн тожин қўндирар,
бир ишни эплолмас, гапни дўндирар,
маддоҳлар юзига тупроқ сочинглар.

Қулоғинг кар қилар, кўзинг кўр қилар,
гар пашша бўлсанг-да филдан зўр қилар,
бу ёруғ оламни очиқ гўр қилар,
маддоҳлар юзига тупроқ сочинглар.

Маддоҳ наф кўрмаса нечундир мақтов,
нафс учун, мол-дунё учундир мақтов,
таъмадир, талабдир, ҳужумдир мақтов,
маддоҳлар юзига тупроқ сочинглар.

Мақтов – шонпарастга оғули болдир,
иблис нафасидир – машъум шамолдир,
ахлоққа – ажалдир, хулққа – заволдир,
маддоҳлар юзига тупроқ сочинглар.

Мақтовчи тил дилга шайтонни йўллар,
тоғни тўнтаргувчи туғённи йўллар,
чўлни чайқатгувчи тўфонни йўллар,
маддоҳлар юзига тупроқ сочинглар.

То маддоҳ оғзида чайналгай замон,
замон зукколари тополмас омон,
диёнат, дин, иймон қийналар ёмон,
маддоҳлар юзига тупроқ сочинглар.

Гар тахтин қуршаса маддоҳу ялтоқ,
ул тождор юритган сиёсат – алдоқ,
байроғи хоҳ қизил, хоҳи зарғалдоқ,
маддоҳлар юзига тупроқ сочинглар.

Қайдаки ростлик йўқ, йўқдир жасорат,
ҳақиқат нуридан бўлмас асорат,
маддоҳлик ватанни қиладир ғорат,
маддоҳлар юзига тупроқ сочинглар.

Маддоҳнинг кафанин ўз тили бичар,
дўзах эшигин ҳам ўз тили очар,
васият қолдирмиш бизга пайғамбар:
«Маддоҳлар юзига тупроқ сочинглар…»

1997

Маддоҳ шоир кимни ёки нимани мадҳ этишидан қатъий назар, ҳар доим ўз манфаатини кўзлайди. Шахсни улуғлайдими, ҳукуматга маддоҳлик қиладими, жорий сиёсатга думини ликиллатадими, амалдаги тузумни шарафлайдими, фарқи йўқ, аслида у моҳиятан буларнинг ҳаммасига тажовуз қилади. Рауф Парфи бир шеърида «Мақтов – ширин оғу, ширин ўлдирар» деган эди. Дарҳақиқат, ғаразли мақтов – заҳарга тенг. Маълум бир мақсадга эришиш учун, у хоҳ амал, хоҳ бойлик, хоҳ мукофот, хоҳ унвон, хоҳ обрў-шон-шуҳрат бўлсин, хуллас, ниманидир қўлга киритиш учун қилинган хушомад, аслида тажовузнинг, ҳужумнинг жуда кенг тарқалган ва энг кўп қўлланиладиган, ўта нозик ниқобланган шаклидир. Аллақайси донишманд хушомад – тиззалаб қилинган тажовуз, деганида янглишмаган. Маддоҳлик – нафақат адабиётга, балки тараққиётга хиёнатдир, маддоҳ шоир эса ўз виждонининг хоинидир. Виждонли шоир барча макондан, барча замондан адолат ва эзгулик ахтаради. У ҳамма нарсада мутаносиблик, уйғунлик, мувозанат бўлишини истайди. Қаердаки, уйғунлик бузилса, мувозанатга путур етса, адолат лат еса, бу шоирни қийнайди, унинг виждонини оғритади. Зеро, виждон шоирнинг энг нозик аъзоси. Хоҳ ижтимоий, хоҳ сиёсий, хоҳ моддий, хоҳ маънавий бўлсин, муҳитдаги салгина совуқлик ҳам соғлом виждонни шамоллатиб қўяди, у сим-сим оғрийвериб, соҳибига тинчлик бермайди. Шунинг учун шоир ҳамиша муҳитда мўътадиллик, илиқлик, уйғунлик, адолат, мувозанат бўлиши учун курашади. У хоҳлайдими, йўқми, парвардигор томонидан қонига сингдирилган, руҳиятига жо қилинган илоҳий амрга бўйсунади. Бу шоирнинг ичига ўрнатилган илоҳий тарозунинг адолат посангиси бошқа ҳамма нафслар, манфаатлар, ҳиссиётлар, қизиқишлар ва албатта ёвузлик посангисини босиб туради. Бу тарозуда эзгулик тоши тош босади. Бу тарозуни хоҳланг, инсоф деб атанг, хоҳланг, унга виждон деб ном беринг, хоҳланг, уни диёнат деб билинг. Шоир ҳамиша ўз ичидаги тарозунинг эзгулик, поклик, ҳалоллик, виждон, инсоф, дину диёнат тошлари турган палласида ўтиради. Агар у нафс палласига ўтиб, ёвузлик, ғирромлик, ҳаромхўрлик, таъмагирлик, хушомадгўйлик ва маддоҳлик йўлини тутса, шоирликка, бурчига хиёнат қилган бўлади.
Тилак Жўра шеърларида ҳамма нарса, ҳаттоки энг оддий ташбеҳлар ҳам ғирт ўзбекча, миллий заминдан узилмаган, оҳорли, жозибали, табиий. Унинг шеърларида қумғон беданадай питиллаб қайнайди, хаёл какликдай яйраб учади, тулпорларнинг тақаси майсаларни елпиб ўтади, қуёш терга ботади, қизларнинг учаётган қуш каби қошлари фикрларни учиради; саҳро жийда гулидай сап-сариқ, қор остида димиқиб ётган далалар ойдай юмшоқ, шамол эса ёзда саратон иссиғидан қочиб тол соясига беркинади, қишда дардига ҳамдард тополмай ҳайрон, қонга ташна итдай қутуриб, учраганга чангал солади…

«Райҳон», «Олам остонаси», «Юлдузлар табассуми», «Чорраҳадаги уй», «Сандувоч» каби китобларини ўқиган киши Тилак Жўра ҳақиқатан ҳам юлдузларнинг шуъласига осилиб, нурга ёнбошлаб, самонинг дунёвий ҳисларини куйлайдиган, ой билан қўлтиқлашиб юрадиган, осмоний хаёллар шоири бўлиш билан бирга, қизчанинг қўғирчоққа алла айтишини, дўстларининг узоқ сафардан қайтишини, ёмғирнинг ёғишини, қўшни аёлнинг сигир соғишини, дарёнинг мавжини, илоннинг чипор рангини, хулласкалом, дунёни дунёлигича севадиган бағрикенг заминий ташвишлар шоири эканлигига ҳам гувоҳ бўлади.
Адабиётдан йироқ, шеъриятга бегона кишиларгагина бу шоирона тахайюл телбалик, далли-девоналик бўлиб кўриниши мумкин. Гап шундаки, Тилакда ҳиссий тафаккур, ақлий ҳиссиёт, тамсилий нигоҳ, шоирона тасаввур, дарвешона руҳ, ошиқона жунун жамулжам эди. Аслида бу хислатлар қалбнинг покизалигидан, кўнгилнинг оқлигидан, ақлнинг холислигидан дарак беради. Афсуски, унинг кўнгли бўшлигини, соддадиллигини суиистеъмол қиладиган, у билан баъзан тошдилларча ҳазиллашадиган, унинг ажойиб инсоний фазилатларини кулги қиладиган ошналари ҳам йўқ эмас эди.

Суратда: Эргаш Муҳаммад, Сулаймон Раҳмон ва Тилак Жўра.

Таниш-билишлари Эргаш Муҳаммадни «Қувлик бўйича жаҳон чемпиони» унвони билан сийлагани бежиз эмас. Бундан унинг ўзи ҳам қувларча ғурур туяди. Кимнидир, боплаб мазахласа, кимгадир руҳий зарба берса, бировни чув туширса, роҳатланади, «ҳиқ-ҳиқ-ҳиқ» қилиб, писмиқланиб кулади. Унинг Тилакка қилган қалтис бир ҳазилини ана шу одамнинг ўз оғзидан эшитганман. Айтишича, у, Муҳаммадали Қўшмоқов, Саъдулла Аҳмад ва яна ким биландир каттагина бир ҳовлида ижарада турган. Ҳар хил анвойи гуллар зеб берган, файзиёб бу ҳовлига кунларнинг бирида Тилак Жўра меҳмон бўлиб боради. Оқшомдан бошлаб қилинган гангир-гунгур суҳбат, шахмат ўйини, баҳс, шеърхонлик ярим кечагача чўзилиб кетади, Тилак ўша ерда тунаб қолади. Жой бегоналик қиладими, ҳар қалай, саҳаримардонда у ҳаммадан олдин уйғонади. Майкачан ҳолда ҳовлига чиқади. Тонг эпкини, баҳорнинг мусаффо ҳавоси кўнглини яйратади, кўкрагини тўлдириб тўйиб-тўйиб нафас олади, гулларнинг муаттар бўйидан, қушларнинг сабуҳий чуғур-чуғуридан кайфи чоғ бўлади, кўнгли завқ-шавққа тўлади. Табиатан серзавқ, жўшқин, боз устига шоир эмасми, тилида аллақандай сатрлар айланади, овоз чиқариб шеърлар ўқийди. Худди шу маҳал уфқдан қуёш юз кўрсатади, анчадан бери тор хоналарда, хилват ва танг ҳовлиларда яшайвериб, қуёш чиқишидай гўзал манзарадан бебаҳра қолган шоирга бу мислсиз гўзаллик бошқача таъсир қилади. Офтобнинг заррин нурлари тушиб ўзгача нафосат касб этган турфа гуллар кўзига янаям чиройли, ҳаёт янаям тароватли кўриниб кетади. Илҳоми жўшиб, завқи ошиб кетган Тилакнинг шоирлиги тутади ва бор овозда: «Салом, қуёш!» дея ҳайқириб юборади.

Эндигина уйғонган Эргаш Муҳаммад ичкарида туриб буни эшитиб қолади. Очиқ деразадан ҳовлига аста мўралайди. Қараса, Тилак ҳовли ўртасида туриб олиб, қўлларини баланд кўтарган ҳолда қуёшга қараб салом бериб, гуллар билан гаплашиб турибди.
Шунда Эргаш Муҳаммаднинг қувлиги қўзийди. Ёнидагиларни турткилаб-турткилаб уйғотади. Ҳовлидаги Тилакни кўрсатади. Режасини айтади. Мен гапираман, сизлар мени қўллаб турасизлар, дейди. Гапни бир жойга қўядилар. Ҳамма ўрнидан туриб, ювиниб-тараниб нонуштага ўтиради. Дастурхон устида гапни узоқдан бошлаган Эргаш Муҳаммад секин айлантириб келиб, жиннилик, телбалик ҳақида сўз очади. Бошланаётган жинниликнинг белгиларини билағонларча бир-бир санайди. Охирида:
– Жиннилик ҳам касбга қараб ҳар хил бўларкан. Мен бир жиннини биламан. Хадрада юради. Кўчанинг ўртасида туриб олиб, қўлини пахса қилганча ўтган-кетганга халқаро сиёсатдан маъруза ўқийди. Сизлар ҳам кўргансизлар уни. Ўша жинни, эшитишимча, сиёсатчи бўлган экан. Шоирларда жиннилик бошланаётганини қандай билса бўлади, биласизларми? – деб сўрайди содда-муғомбирларча ёнидагиларга қараб. Муҳаммадали Қўшмоқов секин:
– Қулоғимга чалингандай бўлувди, ойга салом берармишми-ей, – дейди ўсмоқчилаб.
– Дарахтлар билан, гуллар билан гаплашармиш, деб эшитгандай эдим, – дея пишанг беради Саъдулла Аҳмад.
Эргаш Муҳаммад Тилакка юзланади:
– Сен-чи, Тилак, эшитмаганмисан? – дейди.

Гапнинг пайрови қаёққа қараб кетаётганидан бехабар Тилак, оғзидаги луқмасини амаллаб ютади, очиқ кўнгиллик билан даврадагиларга бир-бир қараб чиқади, илжаяди.
– Йўқ, эшитмаганман, – дейди.
– Психушкада менинг бир землагим бор, зўр дўхтир. Бир ўтиришда шу айтувди, – дейди Эргаш Муҳаммад. – Шоирларда жиннилик қуёшга салом беришдан бошланаркан…
Шундай деб Тилакка зимдан қувларча разм солади. Юзига гўё ачиниш, ҳамдардлик, меҳрибонлик маъноларини қалқитади. Чордона қуриб ўтирган Тилакнинг тиззасига енгил шапатилайди:
– Лекин, сен, Тилак, қўрқма, ёшсан, ўтиб кетади, – дейди секин жиддий қиёфада.
Тилак бу гапларнинг ўзига алоқаси йўқдай, одатича бепарво кулади.
– Нима деяпсиз, Эргаш ака?
– Сен кўпам ташвишланаверма, деяпман, – дейди Эргаш Муҳаммад ўзини ғамхўр кўрсатиб. –Ташлаб қўймаймиз, қаратамиз. Ҳали айтдим-ку, яхши таниш дўхтирим бор, деб. Ўшанга кўрсатамиз. Кўрмагандай бўпкетасан.
Тилакнинг ранги ўчади. Ўзини оқламоқчи бўлиб узуқ-юлуқ ғудранади:
– Мен… мен… ҳалиги… тушунмаяпман…

Муҳаммадали Қўшмоқов ҳеч гапдан хабари йўқдай:
– Ўзи нима гап, Эргаш ака, Тилакка нима қилибди? – дейди.
– Тилак, нима бўлди сизга? Биз бехабар бир гап борми? – деб ўзини анқовликка солади Саъдулла Аҳмад.
– Энди, биродарлар, шу гап шу ерда қолсин, – дейди Эргаш Муҳаммад сирли қилиб. – Ташқарига чиқса, болалаб кетиши мумкин. Гап шундаки, ҳали эрталаб Тилак қуёшга салом берди. Гуллар билан гаплашди. Ўз қулоғим билан эшитдим…
– Йўғ-э! – деб ёқасини ушлайди Муҳаммадали. – Бу ҳалигиндай… бошланишимикин, Эргаш ака?
– Ростданми? – деб кўзининг пахтасини чиқаради Саъдулла.
– Ўлай агар! – деб қасам ичади Эргаш Муҳаммад. – Ишонмасанглар, ана, ўзидан сўранглар. Гапим тўғрими, Тилак?
– Тўғри, – дейди Тилак тан олиб. – Лекин мен…
– Ана! – дейди Эргаш Муҳаммад вақти ғаниматда шартта Тилакнинг оғзига уриб. – Ана, ўзларинг эшитдинглар!
Ҳазилкаш ошналар ёппа ҳужумга ўтади, Тилак оғиз очолмай қолади. Бири олиб, бири қўйиб, ваҳиманинг уясини ковлайди. Биттаси дарров Тилакнинг пешонасига кафтини босади.
– Қани, иситмангиз йўқми?
Иккинчиси ҳовлиқади:
– Балки «Тез ёрдам» чақирармиз?
– Э, мен соппа-соғман, – дейди Тилак ўлганни кунидан кулиб. – Нима бўлди сизларга ўзи?
– Ана, кўрдингларми? – дейди Эргаш Муҳаммад. – Кулишиям бошқача. Гаплариям… Қайси жинни ўзини ўзи жинниман, деган? Ҳеч эшитганмисизлар?

Аввалига Тилак ичидан зил кетса ҳам сиртидан ноилож кулиб ўтиради. Аммо бора-бора даврадошларнинг ўзларини тутишини, юз-кўзларидаги ачинишни, қиёфаларидаги жиддийликни кўриб, наҳотки уларнинг гапи рост бўлса, деб гумонсирай бошлайди, бўшашашди. Йўқ, ундай эмас, мен шунчаки завқланиб кетганимдан салом бердим, деб, ўзини оқлашга уринмоқчи, йиғламсираб, бор гапни тушунтирмоқчи бўлади. Лекин қайда! Қани эшитишса уни, қани гап уқишса! Руҳий ҳамла тўхтовсиз давом этади. Ўзаро тил бириктириб, гапни бир жойга қўйиб олган улфатлар бири олиб, бири қўйиб, гўё меҳрибончилик кўрсатган, далда-тасалли берган, ҳамдардлик билдирган бўладилар. Шу тариқа шўрлик Тилакни ваҳиманинг кўринмас пардасига ўраб-чирмаб ташлайдилар. Спектаклнинг охири шу даражага етадики, соддадил, ишонувчан Тилак уларнинг гап-сўзларига ишона бошлайди. Наҳотки менда ростдан ҳам жиннилик бошланаётган бўлса, деган хаёлга боради. Кўнгли бузилади, кўзига ёш келади. Аммо шунда ҳам руҳий босимнинг, бу қаттол ҳазилнинг охири кўринмайди. Ўзида жиннилик бошланаётганига чиндан ҳам ишонгани учунми ёки бераҳм ҳазилкаш ошналаридан етган аламли хўрлик туфайлими, ўпкаси тўлиб кетади. Давомли руҳий изтиробга учраган қалб портлайди, Тилак ўзини тутолмай баралла йиғлаб юборади.
– Шу гапларингиз рост бўлса, мени тезроқ ўша дўхтирингизга олиб боринг, Эргаш ака! – деб ёлворади…
Фақат ана шундан кейингина шифтни титратгудай гулдурос қаҳқаҳа янграйди.

Пировард натижада бу дилозорликларнинг ҳаммаси анчайин ҳазил эканлигини билиб қолган Тилак энди икки баравар ранжийди, ўзини жуда қаттиқ ҳақоратланган ҳис қилади, баттар хўрлиги келади. Пиқ-пиқ йиғлайди. Елкалари силкиниб-силкиниб йиғлайди. Боладай хўрсиниб-хўрсиниб йиғлайди. Узоқ йиғлайди…
Аммо кек билмас, араз билмас Тилак тезда ҳаммасини унутади. Ҳатто кейинчалик бу таги зил ҳазилни эслаб, ҳазилкаш ошналарга қўшилиб, ўзининг ишонувчанлигдан ўзи ҳам кулиб юради. У шу қадар беғараз, гина-кудуратни билмайдиган, оқкўнгил, болафеъл эдики, Собит Мадалиев:

Баҳор ёмғиридай юраги тоза,
Қувлик, айёрликка ёт унинг таъби.
Уни майна қилиб кулишар баъзан,
У эса жилмаяр болалар каби…

деган сатрларини баайни Тилак Жўра тўғрисида ёзгандай…

Тилак билан борди-келдимиз қуюқ эди. Адабий йиғинларда, таҳририятларда, ёзувчилар уюшмасида бўладиган учрашувлар, тасодифий кўришувлардан ташқари ҳар ойда бир марта мажбурий дийдорлашувимиз ҳам бор эди. Биз – Тилак Жўра, Отаёр, Абдулла Шер, Эргаш Муҳаммад ва мен – беш киши гап еймиз. Ҳар ойнинг маълум бир кунида навбати билан биттамизнинг хонадонимизда зиёфат устида ўзига хос адабий йиғин ўтказамиз. Улфатчилигимиз адабиёт, шеърият ҳақидаги қизғин суҳбатлар, мунозаралар, баҳслар билан ўтади. Мушоира қиламиз. Ҳар йиғинда маълум бир мавзуни ўртага ташлаб, кейинги йиғинга шу мавзуда шеърлар ёзиб келамиз. Навбатдаги гапда ўша шеърлар ўқилади, муҳокама қилинади, танловга қўйилади, баҳоланади. Менинг ўн икки шеърдан иборат «Куз хаёллари» туркумим ана шундай ўтиришларимиз маҳсули сифатида дунёга келган. Тилакнинг ҳам «Хайр энди. Сарғиш майсалар», «Намчил оқшомингда кезаман, кузак», «Япроқлар хўп шитирлаб», «Ўримдан сўнг далада», «Куз хаёллари», «Хўрсиниб ботади юлдузлар», «У ажойиб, у гўзал кунлар» каби куз фасли билан боғлиқ чиройли шеърлари ўша ўтиришларимизнинг меваси ўлароқ дунёга келган. Афсуски, яхши ният билан бошланган бу анаъана узоқ давом этмайди, ичимиздан ола чиқади. Давра тарқаб кетса-да, Тилак билан дўстлигимиз узилмайди…

80-йилларнинг ўрталарида тўсатдан қонбосимим кескин ошиб, шифохонага тушаман. Шундан кейин уч-тўрт йил ўзимга келмай юраман. Қон босимимнинг мароми бузилади, гоҳ ошиб, гоҳ тушиб кетадиган, яъни, ўйнайдиган бўлиб қолади. Бу узоқ, мунтазам муолажани талаб қиладиган дард экан. Ишхонада ёлчитиб ишлай олмайман, шу боис юзим чидамай, виждоним қийналиб, ариза ёзиб, ижодий таътилга чиқаман. Тўғрироғи, ишдан бўшайман. Уйда ўтириб, йўғ-э, тик туриб «Дон Жуан»ни таржима қиламан. Дўхтирлар кўп ўтирманг, кўпроқ ҳаракатда бўлинг, дегани учун машинкамни тик туриб ишлашга мўлжаллаб, кўтариб қўйганман. Таржима қилинадиган октавани хонада у ёқдан бу ёққа юриб ўқийман, у ёқдан бу ёққа юриб миямда таржима қиламан, пишитиб олгач, тик оёқда туриб машинкалайман. Нафақат «Дон Жуан»ни, Пабло Неруданинг «Муштарак қўшиқ» шеърий эпопеясини ҳам шу тахлитда ўгирганман. Босим ўтириб, узоқ ишлай олмайман, вақтимнинг кўпи даволанишга кетади, парҳез тутаман, кўнглим тусаган таомдан тийиламан. Шу баҳонада анча-мунча ёмон иллатлардан қутуламан. Чекар эдим, чекишни ташлайман. Ичар эдим, ичишни ташлайман. Шунга қарамай, йилида камида бир марта шифохонада ётиб, даволанишимга тўғри келади. Ҳали «Жуковский»да, ҳали «Федорович»да, ҳали «Семашко»да (шифохоналарнинг ўша пайтдаги номлари) ётаман. Кисловодскка, Кавказ санаторияларига бораман.

Навбатдаги муолажани эски ТошМИда олишга тўғри келади. Яна ўша жонга теккан дори ҳиди анқиб турган долонлар, даҳлизлар, муолажахоналар. Илгари даволанган жойларимда палаталар икки кишилик бўларди. Бу ердаги палатамиз каттагина экан, тўрт-беш киши ётамиз. Ҳамхоналарим турли миллат вакиллари. Биттаси дўриллаб гапиради, биттаси шанғиллаб. Бири инқиллайди, бири тўнғиллайди. Бирови йиғлайди, бирови кулади. Хуллас, ғовир-ғувур тинмайди. Махсус ором соатларида ҳам ором йўқ. Кимдир пишиллайди, кимдир хуриллайди. Мундоқ китоб-питоб ҳам ўқиб бўлмайди. Ҳатто кечасиям тинчлик йўқ. Биттаси ғудраниб сўкинади, иккинчиси алаҳсираб бақиради, учинчиси еру кўкни титратиб хуррак отади.

Эрталаб тонг отар-отмасиданоқ ҳамшира келади, ётган жойингдаёқ кўрпани кўтариб, нинасини жизиллатиб санчади. Нонуштадан олдин бир кафт, нонуштадан кейин бир кафт ҳабдори ютасан. Ана ундан кейин бошланади югур-югур, навбат кутишлар. Физтерапия хонасида, уқалатиш хонасида, ингаляция хонасида… кислородли сироп ичиш… Хуллас, муолажа, муолажа, муолажа.
Ҳориб-чарчаб палатага қайтасан. Палатада яна ўша аҳвол. Кимдир магнитофон қўйган, кимдир спидола эшитган. Ўша пайтлари, ҳозирги тил билан айтганда Дадахон Ҳасаннинг Горбачёв ҳақидаги бир қўшиғи хит бўлган эди. Оти эсимда йўқ, элликларни қоралаб қолган, гирдиғумдан келган, пакана бир ҳамхонамизнинг қўлтиғидан магнитафон тушмайди. Дадахон Ҳасаннинг ашаддий мухлиси, эртаю кеч эшитгани-эшитган. Эшитгандаям пиқ-пиқ йиғлаб эшитади. Ўзи хўппасемиз, ранг-рўйи хўрознинг тожидай қип-қизил, дарди бор одамга ўхшамайди ҳеч. Лекин йиғлайди, йиғлаб эшитади қўшиқларни. Сабабини сўрасам, айтмайди. Лаби-лунжи пир-пир учади, титрайди. Кўзларида ғилт-ғилт ёш айланади. Кўпинча, шу одам билан ҳовли кезамиз. Юрсак ҳам, ўтирсак ҳам магнитафони тинмайди. Айланиб-айланиб, чарчаймиз, бўш ўриндиқ топиб ўтирамиз. Соатлаб ўтирамиз. Деярли гаплашмаймиз. Нуқул қўшиқ эшитамиз:, «Уч оғайни ботирлар», «Ўзбекнинг», «Уруш, номинг ўчсин», «Айирдилар», «Горбачёв», «Шоҳимардон сойлари», «Андижон томонларда»…

Тушдан кейин кислородли сироп ичишга бораман. Доим одам уймалашиб ётади, ҳайтовур, бугун анча санжоб кўринади. Идишимга сиропни қуйдириб олиб, бир четга чиқаман. Бамайлихотир ҳўплаб, секин атрофга кўз югуртираман. Ёпирай! Анави сироп ҳўплаб турган Тилак Жўрами? Ҳа, худди ўзи. Хурсанд бўлиб кетаман. Секин ёнига бораман.
– Тилак?
Мени кўриб, Тилакнинг чеҳраси ёришади, кўзлари чақнаб кетади. Қучоқлашиб кўришамиз.
– Ҳа, шоир, сиз нима қилиб юрибсиз бу ерларда? – дейман. – Нима бўлди, бурга тепдими сизниям?
– Э, жўра, сўраманг, моторни чарчатиб қўйибман, – дейди одатича маҳзун табассум билан. – Ремонт қилдиряпман. Бу ёқда буйракниям мазаси қочган. Зах ҳовлича ишдан чиқариб ташлабди соғлиғимни. Ҳа, ўзингиз нима қилиб юрибсиз бу ерда?
– Мени биласиз-ку, – дейман. – Эски дард. Қоним баджаҳл. Аҳён-аҳёнда жаҳли қўзиб туради. Вақти-вақти билан касалхонада ётиб, тинчлантириб, ҳоврини босиб қўймасам, ғазабини юракка сочади. Қачон келдингиз, анча бўлдими?
– Икки-уч кун бўп қолди. Аввал «неотложка»да ётдим, Чилонзорда. У ердан чиқиб, уюшма поликлиникасига борувдим, «Яхшилаб даволанмасангиз бўлмайди», деб, шу ера йўлланма беришди.
– «Неотложка»да нега ётасиз? – дейман ҳайрон бўлиб. – Ахир у ерда…
– Ҳа, кўчада йиқилиб қолибман ҳушимдан кетиб. Яхшиям, инсофли, оқибатли одамлар бор экан. «Тез ёрдам» чақиришибди. Кўчада ётган одамни кўрса, ичиволиб, учиб қолган бўлса керак, деб, парво қилмай ўтиб кетадиганлар ҳам кўп ҳозир, биласиз-ку.
– Худо бир сақлабди. Шукр қилинг. Қалай, энди тузукмисиз?
– Бирнави. Чидаса бўлади.

Аста зеҳн соламан. Тилак ўзини анча олдириб қўйибди. Юзи сўлғин тортиб, киртайган кўзлари атрофида ажин пайдо бўлибди, пастки қовоқлари бўш халтачага ўхшаб салқиб қолибди. Илгариги кайфияти, қувноқлиги йўқ. Қорачиқларидаги доимий мунг яна ҳам қуюқлашгандай, мийиқларидаги доимий маъюс табассум яна ҳам маъюслашгандай… Овозиям синиқ…
– Бардам бўлинг, руҳингизни туширманг, – дейман ўзимча далда берган бўлиб. – Чарчагансиз. Дам олинг. Даволанинг. Ҳали кўрмагандай бўлиб кетасиз.
– Раҳмат. Айтганингиз келсин, – дейди хўрсиниб. Чўнтагига қўл солади, тамаки қутисини чиқаради, биттасини олиб лабига қистиради, гугурт чақади. – Қанийди шундай бўлса…
– Сизга нима бўлди, Тилак? Умидсизланманг, дўстим. «Умидларнинг этагига осилдим… умидларга осилиб яшайман» деган сатрлар сизникими? – дейман кулиб. – Бўшашманг, маҳкам ушланг умидларнинг ўша этагини…
– Э, жўра, Сайётга кетгим келаяпти. Қишлоғимга кетиб қолгим келаяпти, – дейди оғир уҳ тортиб, тамакини босиб-босиб сўради, хўрсинади. – Барибир бир куни кетаман.
– Кетиш қочмайди. Сиз аввал мана бу оғудан қутулинг. Ташланг шу чекишни, – дейман. – Мана, мен ташладим-ку. Йигирма йил чекдим шу заҳарни. Лекин ташладим. Ташласа бўларкан. Фақат иродани қўлга олиш керак. Эсингиздами, қандай чекишим? Кетини узмасдим. Дуд мўрига қандай ўтириб қолса, тутун ҳам ўпкага шундай ўтириб, қасноқ боғлаб кетар экан шекилли, ҳалигача тамоман кўчиб тушгани йўқ, бот-бот оғриб туради.
– Сайётда бир жўрам бор. Қадрдон жўрам. Сирдош-синфдош жўрам, – дейди оҳиста хаёлга берилиб, худди менинг гапларимни эшитмаётгандай. – Бир кўрпада тепкилашиб катта бўлганмиз. Ўшани соғиндим. Ўша қўймаяпти. Ҳозир раис у. Қишлоқнинг каттаси. «Э, жўра, юрасанми, ўшаёқаларда, кел, ана, уй, ана, жой», деяпти. «Зўр шоир бўлиш учун шаҳарда яшаш шартми?», деяпти. «Шолохов қишлоғидан чиқмай ҳам бутун дунёга машҳур бўлди-ку», деяпти. Гапи рост. Мен Шолохов бўлолмайман-ку, лекин қишлоқ тортаяпти мени. Киндик қоним тўкилган жой тортаяпти, жўра. Кетаман. Бир кунмас—бир кун барибир кетаман. Сув кўп, балиқ овлайдиган жойлар сероб. Юраман балиқ овлаа-аб. Беда ҳидини соғиндим. Бедазорларни орала-а-аб юраман, маза қилиб. Бедана сайрашини соғиндим. Ер оламан, қовун-тарвуз экаман. Полизнинг ўртасига чайла қураман. Чайла ёнидан жилдираб оқиб турган ариқча бўйида ўтириб олиб шеър ёзаман, қисса ёзаман. Ҳозир бир қисса бошлаб қўйганман. Ўшани тугатаман… яна бошқа ниятларим ҳам кўп… бу ёқда онам ҳам жуда қариб қолди, юзни қоралаяпти…

– Илоё етинг ҳамма ниятларингизга, – дейман. – Лекин кайфиятингизни туширманг. Бўш келманг, жўра…
Шифохона ҳовлисида Тилак билан кунига камида икки марта кўришамиз. Ҳовли кенг. Дарахтзор. Йўлаклар кўп. Айлани-и-иб юрамиз. Оёқларимизнинг чигилини ёзамиз. Тилак анча ўзига келиб қолади. Кайфияти яхши. Ўтган-кетгандан гурунглашамиз. Дунёнинг у бошидан кириб, бу бошидан чиқамиз. Суҳбатимиз айланиб ҳам, ўргилиб ҳам адабиётга, шеърга, шеъриятга келиб тақалаверади.
– «Дон Жуан»дан чиққан парчаларни ўқидим, – дейди Тилак. – «Шарқ юлдузи» ҳам, «Гулистон» ҳам ҳар икки таржимадан парча бериб тўғри қилди. Ўқувчи ўзига ёққанини танлаб ўқийверади. Лекин парчаларнинг сизники бошқа қўшиқдан, Абдулла Шерники бошқа қўшиқдан олингани яхши бўлмабди. Битта қўшиқнинг икки хил таржимасини ёнма-ён берса қизиқ бўлар эди. Солиштириб, қиёслаб ўқишга қулай-да, тўғрими? Ҳар қалай шунда қайси таржиманинг қанақалиги кўриниб турарди-да. Шунга қарамасдан, мен бир талабага ўша парчаларни асл нусха билан таққослаб ўрганишни курс иши қилиб берувдим…
– Хўш?
– Очиғини айтсам, сизникини мақтаб ёзибди. Ўзи Нажмиддин акага ҳам сизники маъқул бўлган экан. Уюшмадаги муҳокамада қатнашган экан-ку, а? Айтишича, Асқад Мухтордай, Ҳамид Ғуломдай устозлар ҳам яхши гаплар айтишибди таржимангиз тўғрисида. Шуни эшитиб, Ғайбулла ака ҳам қизиқиб юрибди. Агар китоб бўлиб чиқса, биринчи бўлиб ўзим тақриз ёзаман, бирга ёзамиз, деяпти. Ўзи чиқадиганми яқин-орада?
– Билмадим, чиқиб қолар. Ҳар ҳолда нашриётнинг келаси йилги режасига киритилган. Муҳаррир тайин. Минҳожиддин Ҳайдар. Ўқиб, қўл қўйиб, ишлаб чиқариш бўлимига топшириб қўйган, – дейман. – Лекин қоғоз етишмаяпти, у-бу, деган узунқулоқ гаплар ҳам чиқиб қолди. Яна билмадим, бу ёғига худо пошшо.
– Ҳар қалай тезроқ чиқса, яхши-да, – дейди Тилак. – Бирорта талабага диплом иши қилиб берардик… – Кейин худди нимадир эсига тушиб қолгандай тўсатдан: – Ҳов ўтган йили, баҳорда, Маҳмуд мўйловнинг чойхонасидан чиқиб, сиз, Маъруф ака, учаламиз Пушкин кўчасигача, Ёзувчилар уюшмасигача яёв кетганимиз эсингиздами? – дейди.
– Бўлмасам-чи, худди кечагидай эсимда, – дейман. – Ўша куни Фармон мени бир иш билан машинасида Кўкчага, қайнонамникига олиб бориб келди. Биз Фармон, Нортўхта, учаламиз чойхонага кирсак, сиз, Абдували Қутбиддин, Азиз Саид, Жонибек Сувонқулов бир стол атрофини тўлдириб ўтирган экансизлар. Биз сомса олиб ўтирганимиздан кейин сиз келиб қўшилдингиз. Бироздан кейин Маъруф Жалил келиб қўшилди. Узоқ ўтирдик. Фармон билан Нортўхта ишга кириб кетганидан кейин биз ҳам турдик. Навоий-30 олдидаги киоскадан биттадан «Шарқ юлдузи» олдик. Чўлпоннинг «Кеча ва кундузи» чиққан сонидан…
– Ҳа-ҳа, худди ўша куни… Ўша куни Маъруф аканинг «Самарқанд дорилфунунида бўлган учрашувда Абдулла Шер сизга мағзава ағдарди» деганини эшитиб, жуда хафа бўлганман, ҳам ҳайрон қолганман. Шу гап ростмикан? Ахир ораларингдан қил ўтмас эди-ку? Қандай тили бордийкин? Сиз бўлсангиз, у тўғрисида бир оғиз ҳам ножўя гапирмайсиз.

– Абдулла Шердан менинг ҳеч қандай гинам йўқ, Тилак, – дейман. – Ундан хафаям эмасман. Таржима қилса қилибди-да. Нима бўпти? Мен қизғанмайман, талашмайман. Марҳамат, хоҳласангиз сиз ҳам қилинг. Уни билмадим-ку, лекин мен бу масалага бошқача қарайман. Мана, сиз таржимашуноссиз. Ўзингиз айтинг, бир асарнинг бир неча таржимаси бўлса ёмонми? Бошқа миллатлар адабиётида бу нормал ҳол. Масалан, худди шу Байроннинг ўзини олинг. Ўрисларда унинг бир қанча таржимаси бор. Т.Гнедич, Г.Шенгели, В.Левик таржималари дегандай. Биздаям асли шундай бўлиши керак ўзи. Ҳамма бало шундаки, нашр имконияти чекланган бизда. Менга қолса, Пушкинни ҳам, Лермонтовни ҳам бошқатдан ўгириш керак. Ўрисчасига тўғри келмайдиган, хом-хатала, саёз таржималар кўп. Тарас Шевченконинг «Васият» деган шеърини биласиз. Жуда силлиқ, жуда чиройли таржима. Афсуски, Ҳамид Олимжондай устоз шоир шеърдаги «папаха Тараса Шевченко»ни «папаша» деб тушуниб, «Ота Тарас Шевченко» деб ўгирган. Масалан, «Евгений Онегин»нинг таржимаси ҳам шахсан менга ёқмайди. Ойбек жуда баланд ёзувчи, жуда теран шоир. Улкан устоз. Лекин унинг таржимасида Пушкин чиқмаган. Туртиниб ўқийсиз. Ёки, ана, ўзингиз яхши кўрадиган Есенин. Эркин Воҳидов дилбар шоир, таржимон сифатида ҳам ҳаммага манзур, айниқса, сиз таржимашунослар уни кўкларга кўтарасиз. Таржималари менга ҳам ёқади. Силлиқ, равон, қоқилмай ўқийсиз. Лекин, кечирасиз-ку, мен бу таржималарда шартаки, дангалчи, бетгачопар асл Есенинни эмас, ўзимизнинг сип-силлиқ, мулойим, андишали Эркин Воҳидовни кўраман. Биласиз-ку, Есенин ўзини ўғрига, қароқчига, тўполончи шамолга ўхшатади, шеърларимда мен безориман, дейди. Булар бежиз эмас. Гапнинг очиғи, ўзбекчада Есениннинг ҳамма нарсани жонлантириб кўрадиган, янгича, қўпол, айни пайтда ўта аниқ ташбеҳларга бой, ҳатто уятсиз, бепарда сўзлар ҳам бемалол ишлатиладиган, қуюқ образли, дангал, дадил, рамзий шеърияти йўққа чиққан. Бамисоли бир даста гул ўрнида гулбарглари тўкилиб тушган бир боғлам чўкиртак қолгандай… Шоирнинг тишли-тирноқли гапларини замонга мослаб силлиқ, беозор қилиб ўгириш унинг руҳига ҳақорат, шеъриятга хиёнат, тарихнинг юзига лой чаплаш, деб биламан мен. Шунинг учун, агар иложи бўлса, Есенинни ҳам қайта ўгириш керак, деб ўйлайман…
Тилак индамайди. Хаёлга боти-иб ўтиради. Бармоқлари орасидаги тамакидан оқимтир-кўкимтир ингичка тутун ўрлайди. Ўтириб-ўтириб:
– Бу гапларингизни яхшилаб ўйлаб кўриш керак, – дейди. – Домла нима дер экан, айтсам. Ғайбулла ака…
– Маъқулласа керак, – дейман ишонч билан. – Шуни аниқ биламанки, Асқад ака шунга тарафдор. Эсингизда бўлса, «Адабиёт ва санъат»га бошлиқ пайтида бир уриниб кўрди. Пушкиннинг «Ҳайкал» шеърини тўрт-беш кишига таржима қилдириб, чоп этди. Жумладан, менга ҳам берган. Лекин билишимча, бу иши учун тенгдошларидан тузуккина даккиям эшитган. Хусусан, Рамз Бобожондан…
– Ҳа, ана, кўрдингизми, бизда шу томонлари бор-да. Эски таржимонлар дарров ёпишади. Пушкин худди шахсий томорқаси-ю, янги таржимон унга бостириб кирган ўғридай…
– Ўзбекчилик-да, дўстим, андишаликмиз, юзхотир кучли бизда. Илож қанча …

Сал нарида патир-путур овоз эшитилади. Қайрилиб қараймиз. Шундоқ йўлакда иккита мусича бир-бирини қувлашиб, чўқилашади, элас-элас кўриниб турган майда-чуйда нонувоқними, донними талашиб, қизғаниб, бир-бирини яқин йўлатмайди. Қарағай шохида уларни кузатиб ўтирган майна пир-р этиб учиб тушади, ҳалиги нонними-увоқними тез-тез чўқиб, лиқ эткизиб ютади-да, яна пир-р этиб учиб, жойига бориб қўнади.
– Ҳа, нафс ўлсин-а, нафс, – дейди Тилак кулиб. – Қаранг, энг беозор қуш деб билганимиз шу мусичалар ҳам ризқ талашиб, бир-бири билан қирпичоқ бўлса-я…
– Кўрдингизми, ноаҳилликнинг оқибатини, – дейман. – Борига барака қилиб, жимгина баҳам кўришганда, унисиям, бунисиям қуруқ қолмасди. Икки ўртада майна маза қилди. Илди-кетди.
– Ҳа, шуни айтади-да, югурганники эмас, буюрганники, деб…

Шифохона дарвозасидан чиққан жойда матбуот дўкончаси бор. Баъзан Тилак билан бориб ўша дўкончадан газета оламиз. Кундалик янгиликлардан хабардор бўлиб туриш ҳам керак-да. Айниқса шу кунларда ҳаёт жуда тез ўзгараяпти. Воқеалар шиддат билан ривожланаяпти. Кунда-кунора илгари тушимизга ҳам кирмаган янгиликлар рўй бериб туради. Ижод аҳли фаоллашиб кетган. Қайта қуриш оғизлардаги элакни олиб ташлади. Тилларнинг тугунини ечиб юборди. Аҳли қалам йиллаб айтолмай юрган дардларини бемалол дастурхон қилаяпти. Тил учун, эрк учун, инсоний ҳақ-ҳуқуқ учун, гдлянлар, ивановлар поймол қилган миллий ор-номусни тиклаш учун, халқни унинг номига туфлаб ёпиштирилган «ўзбек иши» деган ҳақоратомуз тамғадан халос этиш учун қизғин кураш бораяпти. Кимдир кундан-кун силласи қуриб бораётган Орол денгизи муаммосини кўтаради. Кимдир денгиз ўртасидаги аллақайси оролчада ўлат тарқатувчи микроблар кўмилган қабристон ҳақида бонг уради. Яна биров шаҳарларда сув, ҳаво ифлосланиб кетганини, экология издан чиққанини айтиб ҳайқиради. Бошқаси халқни аллақаёқлардан Чирчиқ шаҳри тепасига олиб келиб кўмилган радиация чиқиндиларининг мозори борлигидан огоҳ этади. Кимдир ўзига ўт қўяётган аёллар фожиасининг сабабларини излайди. Кимдир пахта яккаҳокимлигига қарши, экин майдонларининг кимёвий дорилар туфайли заҳарланиб, кашандага айланиб қолганига қарши наъра тортади. Кимдир оилани режалаштириш ўзбек халқини камайтириш учун атай ўйлаб топилган мальтусона тадбир деб жар солади. Яна бири Фарғонада, Ўзганда, Ўшда рўй берган миллатлараро хунрезликларнинг асл илдизларини – сабаблари ва сабабчиларини ахтаради. Яна биров иқтисодий мустақиллик талаб қилиб чиқади. Хуллас, жумбоқ устига жумбоқ. Ечимини кутиб қалашиб, бир-бири билан талашиб ётган муаммолар. Бир ёқда аллақандай сирли кучлар ҳали Паркентда, ҳали Бўкада фитна қўзғайди. Бир томонда Ўзбекистонни, уни порахўрликдан қутқариш, боқимандаликдан халос этиш учун четдан, марказдан юборилган турли даражадаги раҳбарлар – «десантчилар» босиб кетган. Миллий онг, миллий ғурур кун сайин, ой сайин уйғонади. Ижтимоий адолатсизликларга қарши норозиликлар кучайгандан кучая боради. Замон нотинч. Халқ безовта. Марказ талвасада. Хуфя кучлар хуфёна фитналарни авжига чиқаришдан тўхтамайди. Ҳаёт худди довул бошланиши олдидан безовталанган денгиздай тошади, кўпиради, қайнайди. Биз эса…

– Эҳ, Тилак, – дейман. – Биз бўлсак, шифохона ўриндиғида газета варақлаб, инқиллаб-синқиллаб, юрагимизни чангаллаб ўтрибмиз, дўстим. Қани энди соғлиғимиз кўтарса-ю, биз ҳам бошқа ҳамкасбларимизга ўхшаб елиб-югурсак, ҳаётнинг қайноқ қучоғида бўлсак, ўз сўзимизни айтсак…
– Қани эди! – дейди Тилак ҳам оғир сўлиш олиб. – Лекин сиз нолимасангиз ҳам бўлади. Айтадиган сўзингизни айтаяпсиз-ку шеър қилиб. Кейинги йилларда «Адабиёт ва санъат»да чиққан туркум-туркум шеърларингиз, хусусан, «Чинқириқ», «Бухорода», «Аллалар айтар бу шом», «Она сўз» эсимда. Уларда бугунги куннинг ҳамма дардларини айтгансиз. Орол ҳақида ҳали ҳеч ким сизнинг «Чағалайга тавалло» шеърингизга етадиган шеър ёзгани йўқ, – дея далда берган бўлади ўзича. – Бунинг устига амалий иш ҳам қилаяпсиз. Ҳа, деган туяга мадор, дегандай, арзимас бўлсаям, бир даста шеърларингизга бериладиган қалам ҳақини Оролни қутқариш фондига ўтказдингиз. Арғамчига қил қувват-да. Мен кузатдим, сиздан бошқа ҳеч ким қилмади шу ишни. Ташаббусингиз ташаббуслигича қолиб кетди. Бу бақир-чақир қилиб юрганларнинг кўпчилиги фақат оғизда ботир. Қатордан қуруқ қолмаслик учун қўшилишиб бақириб юрибди кўпи, яна бир қисми, агар замон эврилса, бир нималик бўлиб қолиш пайида томоқ йиртади, бордию шамол яна орқага эсиб қолса, шу заҳоти чекинади, ўзини панага уради. Ҳали кўрасиз. Эй, дўстим, ҳаётнинг ўзи ҳали ҳаммасини жой-жойига қўйиб қўяди…

– Гапларингиз балки ростдир, – дейман. – Ишқилиб, эрта бир кун юзимизга солишмаса бўлди. Қайси куни шоир қўшнимни, уюшмамиз раҳбарларидан бирини кўриб қолдим. «Матбуотдаги шеърларингизни ўқияпман, яхши, зўр. Лекин ҳадеб шеър ёзавермай, қора сўз ҳам ёзинг-да энди», деди танбеҳ бергандай…
Шу суҳбатимиз устига ўша пайтлари расм бўлган бир қоғозқопчиқни қўлтиқлаб, узун-қисқа бўлиб Тилакнинг устозлари Ғайбулла ас-Салом ва Нажмиддин Комилов келиб қолади.
– Э, ҳорманглар, шоирлар! – дейди Ғайбулла ака. – Ҳангоманинг белига тепмадикми ишқилиб?
– Шу ердаям шеърхонликми дейман? – дейди Нажмиддин ака.
– Йўғ-э, – дейди Тилак устозлари билан қучоқлашиб кўришар экан. – Гаплашиб ўтирибмиз-да…
– Қани, Тилаквой, дўппингизни осмонга отинг! – дейди Ғайбулла ака Тилакка сирли қараб.
– Бошида дўпписи йўқ-ку, нимани отади, домла? – дейди Нажмиддин ака кулиб. – Тилакнинг дўппи кийганини ҳеч кўрмаганман.
Тилак кулиб гоҳ у устозига, гоҳ бу устозига қарайди. Қўлини тароқ қилиб сочини тарайди. Гап нимадалигини билолмай, ҳайрон жовдирайди. Домлалар сирни очмайди, аския қилишини қўймайди. Охири Тилакнинг сабри тугайди.
– Айтинг-да энди, домла, ўзи нима гап? – дейди сал ўпкалангандай..
– Уйлик бўлдингиз, укам. Армонингиз ушалди. Ёзувчилар уюшмаси сизга квартира берадиган бўлди. Бугун кафедрага қўнғироқ қилиб айтишди. Сизни суюнтирайлик деб Нажмиддин акангиз билан дарров ёнингизга ошиқдик.
– Ростданми? Э, раҳмат, домла!
Тилак ўзини қўярга жой тополмай қувониб кетади. Ўрнидан даст туриб, Ғайбулла акани қучоқлаб ўпади. Кўнгли тўлиб, кўзлари намланади. Навбати билан Нажмиддин ака ҳам, мен ҳам уни бағримизга босиб, табриклаймиз.
– Муборак бўлсин, Тилак – дейди Нажмиддин ака хурсандилигини яширмай. – Тўйлар қилинг ўша уйда. Бола-чақангизнинг роҳатини кўринг.

– Буюрсин, дўстим, – дейман мен ҳам қувониб. – Хонадонингиз нурга тўлсин. Чироғингиз ўчмасин. Орифжонга яхши жойлардан ато этсин. Келиннинг қўлидан чой ичиб, бахтли яшанг, зўр шеърлар ёзинг бу уйда…
Шифохонадан чиққанимиздан сўнг Тилак билан бир муддат кўришмаймиз. Шу билан уни Нортўхта Қиличнинг туғилган кунида кўраман. Соғлиғи яхши, димоғи чоғ кўринади. Мен одатдагидай парҳездаман, ичиш-чекишдан бутунлай воз кечганман, баъзиларнинг айтишича, одамгарчиликдан чиққанман. Унча-мунча ёғли, қовурилган, кучли овқатлардан ҳам ўзимни тияман. Тилак парҳез қилмайдиганга ўхшайди. Қовуриб, ёққа бўктириб қўйилган гўштдан бемалол тановул қилиб, еб-ичиб, чекиб ўтиради. Ўтиришдан кейин бирга кетамиз. Йўл-йўлакай, насиҳат қилган бўламан. «Ичманг, чекишниям ташланг», дейман. Кулади.
– Э, жўра, – дейди. – Ичдим – нима, чекдим – нима, энди фойдаси йўқ, бўлар иш бўлган…
Унинг юзида яна умидсизликнинг сояси кўринади…

Тилак Жўра билан  Ўткир Ҳошимов Самарқанд Давлат Университети домлалари ва талабалари билан.

Фалакнинг гардиши билан мен Божхона Давлат қўмитасида ишлайман. Ташкилий-назорат бошқармасида. Бу соҳада янги одамман. Вазифам қўмитанинг ўзидаги ва вилоятлардаги бошқармалар фаолиятини ўрганиб, таҳлил қилиб, умумлаштириб, Президент девонига ва Вазирлар Маҳкамасига ахборот тайёрлаш… Менинг хонам билан ёнма-ён хонада Маъмурий амалиёт ва суриштирув бошқармасининг икки инспектори ўтиради. Хонамга кирсам-чиқсам, қорачадан келган, барваста, қорувли, мош-гуруч сочлари жингалак, қош-кўзлари худди сурма қўйилгандай қоп-қора қориндоргина биттаси менга аллақандай бошқача, самимий мулозамат кўрсатади. Саломини канда қилмайди. Одоб билан қуюқ сўрашади. Қаердадир кўрганга ўхшайман, лекин ҳеч эслай олмайман. Тушликка одатда мен билан бирга чиқадиган Бахтиёр қаёққадир кетган эди. Тушликка бугун ёлғиз чиқар эканман-да, деб ўтирсам, эшик тиқиллаб қолади, «Кираверинг» дейман, эшик очилиб, ҳалиги сермулозаматнинг боши кўринади.
– Тушлик вақтиям бўпқолди, ака. Шеригингиз кўринмаяпти, меникиям бир иш билан кетувди. Йўқ демасангиз, юринг, бирга чиқақолайлик, – дейди.
Ҳайрон бўлиб қарайман: «Нима иши бор экан менда. Нега менга яқинлашишга уринаяпти. Мақсади нима?»
– Бўпти, – дейман, ишимни йиғиштираман-да, унга эргашаман.
Егуликларни олиб, ўтирганимиздан кейин, у кулади:
– Мени танимаяпсиз-а, ака, – дейди.
– Кўзимга иссиқ кўриняпсиз-ку, лекин танимаяпман, – дейман.
– Тилак ака билан кўришиб турасизми? Тилак Жўра билан?… – дейди кутилмаганда. – Ётоқхона эсингиздами? «Боковушка…» Мен Акромман. Ҳа, ўша. Туғилган кунимда шеър ўқигансизлар-ку.
– Э, бўлди-бўлди, эсладим, – дейман. – Сиз журналистикада ўқимасмидингиз? Бу ерда нима қилиб юрибсиз?
– А, сиз шоирсиз-ку, ўзингиз нима қилиб юрибсиз бу соҳада? – дея саволимга савол билан жавоб беради, жилмаяди.
– Ҳа, энди фалакнинг гардиши-да, – дейман.

Шундан кейин Акромжон билан яқин бўлиб қоламиз. Билсам, Акромжон ҳам Қоракўлнинг шўртанг шамолида чиниқиб, жазирама офтобида пишиб, Амудан келадиган бўтана сувини ичиб, Қоракўлнинг шўрхоккина тупроғида вояга етган инсон,Тилакнинг тупроқдоши экан. Меҳр-оқибатли, одамохун, дилкаш йигит. Деярли ҳар суҳбатимизда Тилакни эслаймиз. Дарвешона қилиқларидан, ажойиб одатларидан, одамгарчилигидан, шоирлигидан гаплашамиз.
– Ака, бу Тилак ака қишлоғига кетиб қолмиш деб эшитаман, шу ростми? – дейди.
– Бу ёққа ўтганимдан бери шоир-ёзувчиларнинг бирортаси билан кўришганим йўқ. Тилакниям кўрмаганимга анча бўлди. Кетган бўлса, кетгандир, аниғини билмайман, – дейман. – Лекин шундай нияти бор эди. Барибир кетаман Сайётимга, жўра, деган эди бир куни.
– Нимага кетади? – деб куйинади, ҳайрон бўлади Акромжон. – Уй олган бўлса, китоблари чиқиб турган бўлса… Номзодлигиниям ёқлади шекилли? Бу ёқда болалари катта бўлиб қолишди. Қизи дорилфунунда ўқияпти, деб эшитувдим…
– Э, Акромжон, – дейман. – Тилак қишлоғини яхши кўради. Қишлоғини эсласа оғзидан бол томади. Кўп эслайди, соғиниб эслайди. Қолаверса, соғлиғи яхши эмас. Қўштутдаги ўша каталакдай зах ҳовли буйрагини, юрагини ишдан чиқарган. Устига устак, саккиз-тўққиз йилдан бери китоби чиқмаяпти. Ҳаммамизнинг бошимизга тушди бу савдо. Олти йил бўлди менинг охирги китобим чиққанига. Нашриёт ғаладонида ёстиқдай-ёстиқдай иккита таржимам ётибди. Режага киради, лекин чиқмайди. Қоғоз танқис эмиш! Билмадим, бу бир баҳонами, ё ростдан ҳам шундайми? Ҳар қалай, пулдорларнинг замони келди, ҳавасмандларнинг куни туғди. Ҳавасга ёзиб, куни кеча бирорта шеърини газетада чиқаролмай юрган савдо ходими, ҳисобчи ёки амалдорнинг китоби бемалол чиқиб кетаяпти бугун. Китобларда «Авторнинг ўз ҳисобидан чиқди» деган ёзувлар пайдо бўлди. Лекин бу китобларнинг савияси билан ҳеч кимнинг иши йўқ. Адабиётнинг заҳматини чекиб, унинг савияси учун жон куйдириб юрганлар эса… Хуллас, Шукур Холмирзаев бекорга бонг урмади: «Адабиёт ўладими?» деб, Акромжон…

Шу суҳбатимиздан кейин ярим йил ўтадими-йўқми, бир куни Акромжон хонамга ранг-қути ўчиб, бўшашиб, шалвираб кириб келади.
– Ака, бардам бўлинг, совуқ хабар опкелдим, ҳозиргина Мирпўлат Мирзодан эшитдим, Тилак акадан айрилиб қолибмиз-ку, – дейди кўзлари жиққа ёшга тўлиб.
Мен ўрнимдан туриб кетаман.
– Нима?!
– Бехабар қопмиз, ака! Ғафлатда қопмиз. Эртага йигирмаси эмиш…
Мен тахта бўлиб қоламан.
Наҳотки, наҳотки энди Тилак йўқ?
Ё фалак! Боладай маъсум, беғубор табассум қилиб турадиган қадрдоним, қўлларини мушт қилиб, ҳавони муштлаб-муштлаб шеърлар ўқийдиган дилкаш шоир, қўйдай ювош, мусичадай беозор инсон, қушлардан беданани, гуллардан райҳонни, жониворлардан отни яхши кўрадиган, дарёнинг сокин туғёнини, осмоннинг ҳилолини, инсоннинг мард ва ҳалолини севадиган Тилак Жўра наҳот энди йўқ?!.
Анча пайт ўзимга келолмайман. Биламан, ўлим ҳамманинг бошида бор. Ҳеч ким дунёга устун бўлолмайди. Лекин бу ёшда… Эндигина бошпанали бўлиб, олим номини олиб, шеърият мухлисларининг меҳрини қозонаётган, фарзандлари қаватига кирай-кирай деб турган бир пайтда… Лекин на илож, бандасининг қўлидан нима ҳам келади… Охиратинг обод бўлсин, дўстим, дейишдан бошқа чора йўқ.
Эртасига Акромжон билан йигирмага борамиз.

Одам кўп, ҳамманинг боши хам. Домла Ғайбулла Ас-Салом, домла Нажмиддин Комилов, ёзувчи Неъмат Аминов, таниқли созанда ва хонанда Ўлмас Расулов, ёзувчи Нурали Қобул, «Юлдузча» нашриёти жамоасидан уч-тўрт киши, шоир Йўлдош Эшбек, Тилакнинг қишлоқдошлари, қариндош-уруғлари, ёру биродарлари, ҳассакаш дўстлари, қўни-қўшнилари, мен таниган-танимаган одамлар…
Мулла тиловатни тугатади. Ҳамма фотиҳага қўл очади. Даврага оғир сукунат чўкади. Таом тортилади. Унда-бунда ғивир-шивир бошланади.
– Жудаям ориятли эди, раҳматли. «Тез ёрдам»чилар олиб кетишаётса, ачиниб қараб турган уч-тўртта қўшнисига кўзи тушиб қолиб, замбилда ётиб кетишга уялади, ори келади денг, дўхтирларнинг ҳай-ҳайлашига қарамай, шартта замбилдан тушади-да, дадил-дадил қадам ташлаб, анча наридаги «Тез ёрдам»гача ўз оёғида юриб боради.
– Ана шу иши нотўғри бўлган-да. Бунақа пайтда юриб бўладими?
– Мен ҳам шуни айтаман-да.
– Ҳа, энди тақдир экан-да…
– Уяммас, буяммас, аллоҳнинг иродаси.
– Тўғри айтасиз.
– Илоё, жойи жаннатда бўлсин…
Орадан бир-бир ярим йил ўтгач, Дархондаги уйимга домла Ғайбулла Ас-Салом кириб келади.
– Мен Тилакка ваъда берувдим, «Дон Жуан» чиқса, бирга тақриз ёзамиз, девдим. Шунча йил кутдим, чиқмади, – дейди домла. – Тилак ҳам раҳматли бўлиб кетди. Лекин мен сўзимда тураман. Бир шогирдимга «Дон Жуан»ни илмий иш қилиб берганман. Журналларда чиққан парча-пурчалар етарли эмас. Шунинг учун сизнинг олдингизга бир илтимос билан келдим. Таржимангизнинг бир нусхасини менга бериб турсангиз. Шогирдим аёл киши, пастда эри билан машинада ўтирибди… Сизни укам бўлади, деб, ўртага тушдим, катта кетиб қўйдим…
– Қандай бўларкин, домла, – дейман. – Чиқмаган нарса бўлса, қўлёзма бўлса… Қолаверса, таржимонликка бошқа даъвогар ҳам бўлса… Унинг қўлига тушиб қолса-чи?…
– Йўқ-йўқ, бу томонларидан хавотир олманг. Хавотирингизни тушунаман, – дейди домла. – Лекин сиз ҳам тушунинг, бошқа иложимиз йўқ. Бу аёл ёқлаши керак. Эри нозик жойда ишлайди. Мен сўз бериб қўйганман. Хижолатга қўйманг, ука, илтимос…

Домлани ҳеч бундай аҳволда кўрмаган эдим. Катта бошини кичик қилиб ялиниб ўтирса-я. Бир жаҳлим чиқади, бир раҳмим келади. Жўяли жавоб беролмай, бошим қотади.
– Хоҳласангиз, ана, ўзингиз илмий иш қилинг. Аслида Байрон ижодини Байрон таржимонидан кўра яхшироқ ким ҳам биларди. Ўзим раҳбар бўламан. Минимумларни топширишингизга ҳам, аспирантурага киришингизга ҳам ёрдамлашаман, – дейди домла астойдил куюниб.
– Э, домла, қўйсангиз-чи,– дейман. – Яна бир йилдан кейин элликка тўламан. Шу ёшимда аспирантура, илмий иш деган нарсаларни менга ким қўйибди, уят бўлади.
– Нимаси уят! Одамлар олтмиш-етмиш ёшидаям ёқлайман, фан номзоди бўламан деб елиб-югуриб юрибди-ю! Хаҳ, сиз шоирлар, димоғларинг мунча баланд, илмни писанд қилмайсизлар, – дейди гинаомуз. – Раҳматли Тилак ҳам ўзини биринчи галда шоир деб биларди. Олимликка унчалик қизиқмасди. Ёқламай неча йил судраб юрди илмий ишини. Бўлмаса, унга ҳеч қийин жойи йўқ эди. Биламан, Тилак билан қалин дўст эдинглар. Ҳеч бўлмаса, шуни рўйихотир қилинг. Тилак учун кўнинг. Беринг «Дон Жуан»ни. Сиз қўрқманг, биров ўзлаштириб олмайди, йўқолиб кетмайди. Каллам билан жавоб бераман… Иш битса, ўзим опкеб бераман, худо хоҳласа, жон ука…

Домла нозик жойдан тутади. Тилакни ўртага солади. Дўстлигимиз ҳаққи-ҳурмати иложим қолмайди. Эрийман.
Домла хурсанд бўлиб «Дон Жуан»ни қўлтиқлаб чиқиб кетади…
Орқаваротдан эшитиб қоламан: домла бетоб эмиш.
Ишларим тиғиз, вақтим зиқ бўлишига қарамай, бир иложини топиб, Бодомзорга, домланинг уйига ўтаман. Домла хижолат бўлади. Қўлёзмасини қистаб келди деб ўйлайди.
– Ваъдамда туролмадим, узр, – дейди.
– Мен қўлёзма учун келмадим, домла, – дейман. – Соғиндим, бир кўриб кетай деб келдим сизни. Ахир кўришмаганимизгаям икки йилча бўпқолди-ёв. Вақт топиб келолмадим, узр. Худога шукр, кўрдим, яхши экансиз. Юзга кириб юринг, домла.
Кўриниб турибди домланинг аҳволи яхши эмас. Кетма-кет икки бирдай алп йигитни, ҳам жигарни, ҳам жигарбандни йўқотиш осонми? Бир ёқда худди ер ютгандай дом-дараксиз йўқолган ўғлининг доғи куйдирса, бир ёқда севимли шогирди, ўз фарзандидай бўлиб қолган Тилакнинг ўлими ўртайди. Бу дарду аламлар бечорани анча чўктириб, қаритиб қўйибди, соғлиғидан путур кетиб, ҳассага таяниб қолибди. Лекин домла ҳалиям руҳан бардам.

Бир пиёла чой устида гурунглашамиз. Домла Тилак вафотидан анча олдин нимадандир аразлаб қишлоғига, Сайётга кетиб қолганини, ўзи уни атай излаб борганини, Тилакнинг онасини – юз билан юзлашиб қолган кампирни кўрганини, у билан бўлган қизиқ ҳангомаларни эслайди, онаси Тилакни юбормайман, деб, Тилакнинг ўзи эса бормайман, деб, оёқ тираб туриб олганини, уларни кўндириш учун худонининг зорини қилганини, охири бир амаллаб ниятига етганини, Тилакни Тошкентга олиб келганини ҳикоя қилади. Гоҳ кулиб, гоҳ мулойим боқадиган меҳр тўла кўзлари ғилт-ғилт ёшланиб гапиради. Пиёладаги совиб қолган чойни ҳўплаб, чуқур хўрсинади.

Тилак Жўра онаси ва оиласи билан

– Бебаҳо йигит эди-да Тилак! – дейди. – Ўхшаши йўқ инсон эди!..
– Нимасини айтасиз, – дейман. – Охирати обод бўлсин…
Йўл-йўлакай ўйлаб кетаман. Тилак нимаси билан ҳамма таниш-билишларида бунчалик яхши таасурот қолдирди, домлаларининг, дўстларининг, талабаларининг, шеърият мухлисларининг меҳрига сазовор бўлди? Оддийлиги, хоксорлиги, ҳалоллиги, тўғрилиги, самимийлиги биланми? Шеърий иқтидори биланми? Дарёдиллиги биланми?
Ҳа, у беғубор эди, ёқимтой эди.

У жуда оддий яшади. Бирор катта амалга минмади, унвон, мукофот олмади. Обрў талашмади, иззат-нафс талаб қилмади. Илми толибга илм берди – раҳмат олди. Шеърият шайдосига шеър ўқиди –
олқиш олди. Унинг мукофотиям, унвониям, бахтиям шу бўлди.
Орзулари кўп эди. Эришгани кам бўлди. Бир шеърида айтади:

Орзулардан яратдим дарё,
Гирдобида бўлдим сўнг гирён.

Тилак адабиётда ўз сўқмоғини очди. Бу сўқмоқ эзгулик дарёсига, муҳаббат водийсига олиб боради, меҳр ёмғирлари ёғиб, гўзаллик товушлари таралиб турган далаларга, руҳиятнинг ойдан-да ойдин маъволарига олиб чиқади. Оҳанглар оғушига бошлайди.
Зеро, у ўз келажагини шеърият тилидан шундай башорат қилганда ҳақли эди:

Оҳанглар оғушида қолажак менинг умрим,
Гўзаллик товушида қолажак менинг умрим.
Умримни куйга ўраб, нурга ўраб яратдим,
Шу қуёш шуъласида қолажак менинг умрим.

2012-09-28 – 2013-01-25

Bundan uch  yarim yilcha avval (2016 yil)  o’zbekning atoqli shoiri Sulaymon Rahmonning Rauf Parfiga bag’ishlangan maqolasini sizga tavsiya etganimda, «Sulaymon Rahmon xotiralari teran va botiniy samimiyat bilan yozilgani, ulug’ shoirning siymosini aniq va yorqin tarzda ko’z o’ngimizda namoyon etishi bilan ajralib turadi» deb ta’kidlagan edim.  Keyinchalik Sulaymon akaning veb–sahifamizda ilk marotiba e’lon qilingan  Tilak Jo’ra haqidagi xotiralarini taqdim etganda ham, o’sha mulohazam yana bir karra takrorlagan edim.

Tilak Jo’ra  (1947-1994) ham, Sulaymon Rahmon (1946-2019) ham mening ijodiy taqdirimda, hayotimda  xos iz qoldirgan insonlar ekaniini aytib o’tmasam bo’lmaydi. Sulaymon aka 1976 yili ustoz Erkin Vohidov oq yo’li bilan e’lon qilingan turkum she’rlarimni nashrga tayyorlagan bo’lsa, Tilak Jo’ra mening diplom ishimga rahbarlik qilgan edi. Allohi Karimdan Tilak aka va shu yilning boshida vafot etgan Sulaymon akani rahmatiga olib, mag’firat aylashini so’rayman*.

Xurshid Davron

Sulaymon Rahmon
ORZULARDAN YARATDI DUNYO
Tilak Jo’ra siyrati va suvratiga chizgilar

---

«Muxbir» jurnalida ishlayman. Viloyat yoki tuman matbuoti xodimlaridan onda-sonda kelib qoladigan biror maqola yoki xabar o’zbekcha tayyorlanmasa, deyarli barcha matn o’rischa tayyorlanadi va o’zbekchaga ag’adarib, nashr etiladi. To’g’rirog’i, «Muxbir» «Korrespondent»ning o’zbekcha egizagi – bir olmaning ikki pallasi.
Uvarov degan kishi bosh muharrir, Isaxon Xo’jayev unga o’rinbosar, jurnalning o’zbekchasiga mas’ul. Men adabiy xodimman, lekin vaqti kelsa, bo’lim mudirining ham, vaqti kelsa, musahhihning ham ishini qilaveraman. Jurnalda o’zbek mualliflarining deyarli ishtirok etmasligi meni qiynaydi. Holbuki, men
dasta-dasta xatga ko’milib o’tiraman. Aksariyati she’r, hikoya bo’ladi. Ichida yaroqlilari ham ko’p. Ularni nima qilishni bilmay, boshim qotadi. Mavridini topib:
– Isaxon aka, – deyman. – Tarjimani sal kamaytirib, o’zimiz ham o’zbekcha matnlar tayyorlasak bo’lmaydimi?
Isaxon aka tilla gardishli ko’zoynagi orqali menga bir pas qarab turadi-da:
– Bo’ladi, – deydi. – Lekin qani bunga kuch? Kim tayyorlaydi? Sizmi? Axir sizning ishingiz shusiz ham boshingizdan oshib yotibdi-ku, ukam. Charchab qolasiz.
– Manavilarni qarang, – deyman uyulib yotgan xatlarni ko’rsatib. – She’rlar, hikoyalar. Tanlab-tanlab, yaxshilarini chop etish mumkin bemalol. Jindak tahrir bilan yarqirab ketadiganlari bor. Tahrirni men o’z bo’ynimga olaman. Siz anavilarning roziligini olib bersangiz bo’ldi.
– «Anavilar» rozi bo’larmikan? – deydi Isaxon aka kulimsirab ham biroz o’ylanib. – Pul masalasi bor. Qalam haqi to’lash kerak. Qalam haqi uchun mablag’ ajratilganda faqat bitta jurnal hajmi hisobga olingan, ukam. Agar biz ham qo’shimcha matn tayyorlasak, ajratilgan pul yetmaydi.
– Gap puldami? – deyman. – Ko’p to’lanmasa, kamroq to’lanar. Havaskor ijodkor olgan puliga emas, asari chiqqaniga xursand bo’ladi.
– Bo’pti, – deydi Isaxon aka. – Kelasi letuchkada shu masalada gap ochaman. Siz ham qo’llaysiz.
– Albatta! – deyman xursand bo’lib.

Isaxon aka va’dasida turadi. Letuchkada shu to’g’rida gap ochadi. Buni eshitib, bosh muharrir Uvarovning tepa sochi tikka bo’ladi.
– Iloji yo’q, hecham iloji yo’q ,– deydi u qat’iy. – «Korrespondent»-«Muxbir» bitta jurnal, uni ikkiga ajratish mumkin emas.
Men shartta o’rnimdan turaman:
– Kechirasiz, Nikolay Dmitrevich, biz uni ikkiga ajratmoqchi emasmiz, – deyman. – Faqat o’zbek mualliflarining ham yozganlarini berib tursak… – Qo’limdagi qo’lyozmalar jildini ochib ko’rsataman. – Mana, qarang, juda yaxshi she’rlar, juda yaxshi hikoyalar… bularning mualliflariga nima deb javob beramiz?
– «Muxbir» adabiy-badiiy jurnal emas! – deydi u xo’mrayib.
– To’g’ri. Lekin bu asarlarning mualliflari jurnalistlar, muxbirlar-ku. Ularning badiiy ijodini birinchi galda biz rag’batlantirmasak, kim rag’batlantiradi? Qolaversa, ular pul uchun yozmaydi. Mualliflarning aksariyati jurnalistika fakulьtetining talabalari. Ular uchun qalam haqidan ko’ra, asarlarining chop etilishi qiziqroq. Ularga imkon darajasida ozgina qalam haqi to’lansa ham xafa bo’lishmaydi. Gap pulda emas, gap ularning ko’nglini ko’tarishda, ma’naviy rag’batda…
Xullas, bosh muharrir u desa, bu deyman, bu desa, u deyman. Hatto, kerak bo’lsa MKga yozamiz, Rashidovdan iltimos qilamiz. Qolaversa, jurnal sahifalarida asosan o’rischa nashrlar tahlil qilinmoqda. O’zbekcha nashrlarga deyarli e’tibor yo’q. Bu yaxshi emas. Holbuki, respublikada o’zbekcha nashrlar ko’proq, deyman.
Shundan so’ng sal yumshaganday bo’ladi.
– Mayli, o’ylab ko’ramiz, – deydi tumshayib.

Men esa uning o’ylab ko’rishini ham kutib o’tirmay, ishni boshlab yuboraman, har songa oz-ozdan she’r, kichik-kichik hikoyalarni tayyorlab beraveraman. Ba’zan juda qiynalib ketaman. Qo’lyozma ko’p. Erinmay, hammasini birma-bir o’qib chiqaman, yaroqli-yaroqsizga ajrataman, yaroqli deb topganlarim ham baribir tahrirtalab bo’ladi, u yer-bu yeriga qalam urmasam ko’nglim joyiga tushmaydi. Shunday qiynalib yurgan kunlarimda xudoning o’zi menga Olimjon Usanovni yetkazadi. Bo’lajak jurnalist, dorilfunun talabasi, surxondaryolik bu yigit amaliyotini bizda o’taydigan bo’lib keladi. Oq-sariqdan kelgan, zuvalasi pishiq, dumaloqqina Olimjon dilida kiri yo’q inson chiqib qoladi. Qush tilini qush biladi deganday u bilan tezda apoq-chapoq bo’lib ketamiz. Olimjon qo’lyozmalarni erinmay o’qiydi, saralaydi, qo’lidan kelgancha tahrir qiladi. Xullas, ishimiz ancha yurishib qoladi. Shu tariqa jurnalning taxminan yigirma foiz hajmi bizning tasarrufimizga o’tadi.
Afsuski, Olimjonning amaliyot muddati tezda oxirlab qoladi. Diplom ishini a’loga yoqlab, dorilfununni bitirgani sharafiga va bu yerda orttirgan yoru birodarlari bilan xayr-ma’zur bahona, osh qiladi. Oshga meni ham aytadi. Osh Jarariqdagi choyxonada bo’ladi. Boraman. Oshxo’rlar asosan saboqdoshlari, hamyurtlari, G’aybulla Salomov, Najmiddin Komilov, Saydi Umirov degan domlalar va shoir Tilak Jo’ra.
Uni qarangki, Olimjon Usanov o’zi bilmagan holda menga ikkita katta yaxshilik qilgan. Biri, hali aytganimday, «Muxbir»dagi og’ir yukimning bir tomonini ko’tarishib yuborgan. Ikkinchisi, Tilak Jo’ra degan go’zal inson va dilbar shoir bilan tanishuvimga sabab bo’lgan.

Tilakning o’sib bo’ynini qoplagan, do’nggina peshonasini, kenggina manglayini chala chulg’agan sochlari, xayolchan, ayni choqda kulib turadigan ko’zlari, mehrli qarashlari, chorqirra, ochiq chehrasi, xuddi ich-ichidan chiqqan bir quvonch kulgichlarida abadiy muhrlanib qolganday, yursa, tursa, gapirsa, she’r o’qisa, hatto jahli chiqib yuzi qizarib ketsa ham miyig’ini tark etmaydigan mayin tabassumi, yuz-ko’zida hamisha balqib, jilvalanib turadigan samimiyati halihanuz ko’z oldimdan ketmaydi. Birinchi ko’rishimda sal do’lvarroqqa o’xshagan edi, lekin keyinchalik bilsam, aslo anoyi emas ekan. U bilan qalinlashib ketganimizdan keyin bildim: Tilak ko’ngilchan, ta’sirchan, zavqi baland, serhayajon, hayotga, she’riyatga oshufta, ziyoli, mehr-oqibatli, kishi bilmas ichki madaniyati, havas qilsa arzigulik odamgarchiligi bor inson, adabiyot bilimdoni, turk she’riyatining, ayniqsa Nozim Hikmat, Fozil Husni Dog’larja ijodining shaydosi ekan. Faqat ba’zilarga o’xshab po’rim kiyinmaydi, o’ziga oro bermaydi, sipolikni bilmaganidan egnidagi kostyumi halpillabroq turadi. Qadamlarini salmoqlanib og’ir-og’ir bosadi, uncha tez yurmaydi, sal shoshilib yuradigan bo’lsa, kallasi katta, bo’yni ingichkaligidan bo’lsa kerak, boshi xuddi yerda yurgan musichaning boshiga o’xshab orqa-oldiga borib kelaveradi. Qo’li tamakidan deyarli bo’shamaydi, qachon qarasang, barmoqlari orasidan ingichka tutun o’rlab turadi. Tamakini og’zining goh o’ng, goh chap burchagiga olib, xuddi chaynayotganga o’xshab, allaqanday bepisandlik bilan, lekin huzur qilib chekadi. O’sha kuni oshdayoq sezgan edim, keyinchalik boshqa ko’p o’tirishlarda ham shunga guvoh bo’ldimki, davrada o’zini ancha erkin tutadi. Ba’zan kulgili, darveshona qiliqlar qiladi. O’sha kuni oshda domlalar biri olib, biri qo’yib hali u, hali bu qilig’ini aytib, hazil-huzul aralash uni kulgiga nishon qilsa-da, bundan zarracha xafa bo’lmadi, aksincha, ularga qo’shilib o’zining ustidan o’zi ham kuldi, kulganda ham, nash’a qilib, kaftlarini tizzalariga urib, qiyqirib, bolalarcha mast bo’lib kuldi. Qoyil qoldim, o’zining ustidan o’zi bemalol kula oladigan odamni birinchi bor ko’rib turishim edi. Bu uncha-muncha kishining qo’lidan kelmaydigan ish. Yurganda-turganda shoshilmaydi, lekin gapirganda shunday tez gapiradiki, ba’zan so’zlarini ilg’ab olish qiyin bo’ladi. Ayniqsa, sal shirakayf bo’lsa…
Esimda, o’sha kuni ko’rib turdim, oshni yolchitib yemaydi. Hamma osh bilan ovora bo’lib turganda, o’rnidan dast turadi-da, avval ikki qo’lini qanot qilib yoyadi. Keyin chap qo’lini musht qilib ko’tarib, xuddi havoni mushtlaganday, siltab-siltab, g’alati bir hayajonda, jo’shib turkcha she’r o’qishga tushadi:

Hava qo’rshun kibi ag’ir.
Bag’ir, bag’ir, bag’ir, bag’iryurum.
qo’rshun eritmag’a qo’shun chag’iryurum.
U deyurki bana:
– Sen kandi sasin-la kul o’lursen, ey!
Karam gibi yona, yona…
«Daaaard cho’x, hamdaaard yo’x»
Yuraklarning qulaqlari sag’ir…
Hava qo’rshun kibi ag’ir…»
Ban deyurumki anga:
– Kul o’layum Karam gibi yona, yona.
Ban yanmasam, san yanmasang, biz yanmasak,
Qachan chiqar qaranliklar aydinlig’a…

– Nozim Hikmatingizni ko’p eshitganmiz, Tilakvoy. O’zingizdan bo’lsin, shoir, – deydi G’aybulla domla otalarcha mehr bilan kulib.
– «Bedana»ni o’qing, «Bedana»ni, – deya quvvatlaydi Najmiddin domla.
– Yo’q, – deydi Tilak, boshini bir tomonga sal egib, lablarini bolalarcha cho’chchaytiradi. Chamasi, u haddi sig’ib, ustozlari G’aybulla akaga ham, Najmiddin akaga ham bemalol erkalik qilaveradi. – «Bedana»ni hamma eshitgan. Yesenindan o’qiyman.
– O’qing, o’qing, – deb quvvatlaydi davra.
Bir pas shiftga tikilib, jim bo’lib qoladi, yuzi jiddiy tus oladi, holatga kiradi, past ovozda boshlaydi:

Kel, Jim, uzat panjangni menga,
Momiq qo’lchang bunchalar mayin.
Men ham bu kech qo’shilib senga,
Oyga boqib nola qilayin,
Kel, Jim, uzat panjangni menga.

Faqat, do’stim, ko’p erkalanma,
Holatimni tushungin axir.
Sen bilmaysan yashamoq nima,
Bu hayotning ma’nosi nadir…

Hamma oshdan qo’l tortadi. Men undan ko’z uzmayman, razm solib o’tiraman. Negadir haligi quvnoqligidan asar ham qolmagan. She’rni siniq ovozda, xo’rsinib-xo’rsinib o’qiydi, o’qiydi-yu, ko’zlari g’ilt-g’ilt yoshga to’ladi. Halqumiga nimadir tiqiladi, bo’g’ilganday bo’ladi. Lekin shu holatida ham yuz-ko’zidagi ma’yus tabassum yo’qolmaydi. Go’yo qonida yashayotgan ichki bir dard sirtiga tepchib, yonoqlarida, nigohlarida mahzun tabassumga aylanayotganday tuyuladi menga .
She’r kutilmaganda hammani mutaassir qiladi. Hech kimdan sado chiqmaydi. Tilak she’rni tugatib, oldida turgan piyolani olib uzoq simiradi. Cho’ntagini kavlab, yana tamaki oladi.
– Da-aa, – deydi G’aybulla domla. – Bu Jim degani panjasini ushlatadigan, silab-siypasang, dumini likillatib erkalanadigan, oyga qarab noliydigan it bo’lmagan ekan aslida. Livanov degan artistning yozishicha, u qop-qora, badjahl, devday it ekan. Ko’pincha, mehmonlar ovqatlanadigan stolning tagida yotarkan, birortasi bilmay oyog’ini qimirlatib qo’ysa bormi, shartta pochasidan olarkan. Shunaqa qopong’ich, bedavo it ekan, qurg’ur. Yesenin bo’lsa, unga dardini dasturxon qilib, she’r yozgan. Da-aa…
– Endi domla… kechirasiz-u… – deya gapga aralashadi Olimjon. – Shoirlarga qonun yo’q-da. Bu-ku it ekan, qopag’on bo’lsayam bir jonivor. Shoir odam kerak bo’lsa, toshning ham dardini eshitarkan. Mana, Sulaymon…
Olimjon meni davraga tanishtiradi.
– Iya, shundaymi? – deydi G’aybulla domla. – Unday bo’lsa, bu kishidan ham eshitaylik.
– Ha, davra sovimasin, – deydi Najmiddin domla.
– A, bu osh sovib qolsa maylimi? – deya kulib payrov qiladi Saydi Umirov. Hamma qo’shilib kuladi.
– O’qing, «Armon»ni o’qing, – deb qistaydi meni Olimjon.
Dabdurustdan tushgan bu taklif avvaliga meni sal esankiratib qo’yadi. Bir pas kalovlanib turaman. Keyin o’zimni qo’lga olib, o’qiyman:

ARMON

Shabnamlarga ko’milib mahzun,
bir tosh yotar tog’da bedarmon.
Yotar baliq singari beun,
tepasida qip-qizil osmon.

Yotar, ko’ksin tirnoqlab bir mung,
yotar, qalbin kemirib kadar.
Aytar gapi ko’p emish uning,
so’zlagali til bo’lsa agar…

Kuylamoqni istar emish bir,
kuylamoqni… samolar qadar.
Agar shafqat ko’rsatib taqdir,
so’zlagali til bersa agar…

Haq ishidan qaytmas emish u,
shohu gado emish barobar.
Eh… nimalar aytmas emish u,
so’zlagali til bo’lsa agar…

Tanho til deb xayoli pora,
tanho til deb hayoti esiz.
Bilmaydiki ammo bechora,
tillilar ham qoladi tilsiz.

Shabnamlarga ko’milib mahzun,
bir tosh yotar tog’da bedarmon.
Yotar havo singari beun,
vujudini kemirib armon…

– Da-aa! – deydi G’aybulla domla. – Ana, Tilakvoy, eshitdingizmi? Rubobiy she’r ekan, musiqiy. Pardasi yuqoridan olingan…
Tilak azza-bazza o’rnidan turib kelib, meni quchoqlab oladi. Cho’lpillatib o’padi.
– Do’stim! – deydi yana ilgarigi jo’shqin va quvnoq holatiga qaytib. – Bugundan boshlab do’st bo’lamiz!

Til bitishini orzu qilib yotgan tosh haqidagi bu she’r o’shanda Tilakni nimasi bilan bunchalik hayajonlantirib yuborgani menga qorong’u. Balki u boshqalar ilg’amagan «tepasida qip-qizil osmon», «Eh… nimalar aytmas emish u so’zlagali til bo’lsa agar», «Bilmaydiki ammo bechora tillilar ham qoladi tilsiz» kabi ilmoqli, imo-ishorali satrlarda yashirilgan g’oyaviy maqsadni shoirga xos savqi tabiiy bilan ilg’ab olgandir. Balki… Bilmadim. Bugun ochiq aytishim mumkin: she’rdagi «tepasida qip-qizil osmon»dan murod – tepamizdagi qizil siyosatga ishora edi. Tilak balki shuni payqagandir…
Farishta omin degan ekan, do’st bo’lamiz, yaxshigina do’stlashamiz.

Do’stlikning birinchi qadamini ham Tilak qo’yadi.
Oradan bir-ikki kun o’tadimi-yo’qmi, esimda yo’q, tushlikka yaqin ishxonamga kirib keladi. Eski qadrdonlarday quchoq ochib ko’rishadi.
– She’r olib keldim siza, – deydi. – Olimjon aytdi, «Muxbir»da ham she’r chiqarar emishsizlar-ku.
– Juda yaxshi qilibsiz, – deyman quvonib. – O’zim ham so’ramoqchi edim she’rlaringizni…
– Siz ham, yoniga bir-ikkita qo’shib, anavi kuni o’qigan she’ringizni bering, dorilfunun gazetasida chiqaramiz, – deydi Tilak.
– Yo’g’-e, keragi yo’q, nima, oling quda, bering quda, qilamizmi? – deyman hazillashib.
Tilak qiqirlab kuladi. Xijolat bo’lganday kafti bilan burnini ishqaydi.
– Unday deb o’ylamang. Axir siz ham talabasiz-ku. Dorilfunun gazetasida chiqishga haqqingiz bor. Qolaversa, dorilfununda tanilasiz.To’g’ri, gonorari yo’q… U yerda Abdulla Turdi degan shoir ishlaydi. Siz to’g’ringizda gapiruvdim. Olib keling she’rlarini, dedi. Agar yo’q demasangiz, men bir maqolachayam yozaman siz to’g’ringizda…
– Rahmat, – deyman qandaydir noqulay ahvolga tushib, keyin vaziyatdan chiqish uchun gapni boshqa yoqqa buraman.
– Iya, – deyman soatga qarab. – Tushlik vaqtiyam bo’pqoptiyu. Avval – taom, ba’daz – kalom, deganlar. Yuring, choyxonaga tushaylik. O’sha yerda gaplashamiz.
Tushlik ustida bir-birimiz bilan yana ham yaqindan tanishib olamiz. Tilak Qorako’ldan, Sayyot qishlog’idan ekan. Dorilfununni bultur bitiribdi. Hozir Tarjima nazariyasi kafedrasida laborant emish.
– Nima, siz kech kirganmisiz o’qishga? – deydi u mening yoshimni bilgach.
– Bu mening ikkinchi marta o’qishim dorilfununda, – deyman.
Tilak hayron bo’ladi:
– Ikkinchi marta?
– Ha. Avval jurnalistikada sirtdan o’qiganman. Hozir kechki filologiyada o’qiyapman. E, buning tarixi uzun. Qani, ovqatdan oling, sovimasin.
– Men baribir tushunmadim, – deydi Tilak.

Hammaga ham dardimni oshkor qilaveradigan odatim yo’q. Lekin shunday odamlar bo’ladiki, bir ko’rishdayoq ularni o’zingga yaqin olasan, bilib-bilmay, beixtiyor yuragingni ochasan. Tilakda ham shunday joziba bor edi. Kutilmaganda unga qandaydir ichki yaqinlik tuyaman. O’zim sezmagan holda boshimdan o’tganini hikoya qilishga tushaman.
– Maktabimizda o’ris tili juda rasvo o’qitilgan, – deyman gapni uzoqdan boshlab. – Boshlang’ich sinfda Maksimcha degan bir tatar kishi o’qitgan, undan keyin Emma Aleksandrovna degan muallima qo’liga tushganmiz. Ikkoviyam darsni o’zbekcha o’tardi. Shuning uchun maktabni o’rischaga no’noq bo’lib bitirdim. To’g’ri, sal esimni taniganimdan keyin darslikdagi mayda-chuyda lug’atlarni o’zimcha yodlab yurardim, Olim Usmon degan kishining «Ruscha-o’zbekcha internatsional so’zlar lug’ati»ni qo’limdan qo’ymasdim. So’zlarni uncha-muncha bilardim-ku, lekin ikkita so’zni bir-biriga qo’shib jumla tuzolmasdim. Og’zaki nutqim yo’q edi. Dorilfununda juda qiynaldim. Uchinchi yili qishki sessiyada rus tilidan imtihon topshirolmadim. Juda ezilib ketdim. Qarshimda paydo bo’lgan til to’sig’i go’yo butun kelajagimga parda tortganday bo’ldi, bundan buyog’iga ishlarim yurishmaydiganday tuyuldi. Toshkentdan ham ko’nglim sovidi. Ancha payt qishloqqa qaytishga chog’lanib yurdim. Manavi she’rni o’sha paytlari yozganman:

Qishloq, senga qaytaman yana,
sog’intirding, tushimga kirding.
Og’ushingga ol meni, ona,
g’amsiz chog’larimga chaqirding.

Shahar go’zal, qizlari go’zal,
tark etaman bu kun sahardan.
Sen – tilimdan tushmas bir g’azal,
sen go’zalsan barcha shahardan.

Shosh – olifta, belutf, bevafo,
men nimayu nima bunda xas!
Moviyko’zlar surar kayf-safo,
qorako’zlar boqar bulhavas.

Qaytgim keldi bag’ringga, onam,
aytgim keldi dardimni oshkor.
Dilimda ranj, ko’zlarimda nam,
zor ko’nglimda og’riqli ozor.

Qayga borsam, yo’limda o’sdi
devor bo’lib begona bir til.
Xorlik to’sdi, xo’rliklar to’sdi
orzularim yo’lin muttasil.

Qadring o’tdi, onam, juda ham,
goh och yursam, gohi yursam to’q.
Bunda dardim ko’rgali baham,
o’zingday bir mehribonim yo’q…

– Yesenincha ruhda yozilgan ekan, – deydi Tilak. – Menga shunaqa she’rlar yoqadi.
– Ha, buni o’sha kuniyoq, Yesenindan o’qiganingizdayoq payqagan edim, – deyman. – Lekin men u paytlarda Yeseninni bilmasdim. «Zamin darg’asi» chiqqandan keyin tanidim uni, yaqinda. Xullas, «Lenin uchquni»da ishlardim u paytlar. «Seni qora dedilar, seni xafa qildilar, Sharifa, Sharifa. Ammo nohaq edilar, mening qalbim tildilar, Sharifa, Sharifa» degan she’ri mashhur bo’lib ketgan Muhammad Ali bilan tanishib qoldim. U Moskvadagi Adabiyot institutida o’qigan ekan. Maqtayverib, yuragimga cho’g’ tashladi, rosa qiziqtirdi: «Moskvada o’qing, o’shanda o’rischaniyam yaxshiroq o’rganasiz, bilimniyam yaxshiroq olasiz», dedi. Gapiga kirib, shartta hujjatlarimni qaytib olibman deng. Lekin ko’p o’tmay, shoshqaloqlik qilganimni bilib qoldim. Moskvaga borib o’qish o’yinchoq emas ekan, avvalo, tilni, ha, o’sha mening yo’limda g’ov bo’lib turgan la’nati tilni tuzukkina bilish, qolaversa, ancha-muncha pul kerak ekan. Qisqasi, qilgan ishimdan pushaymon bo’lib, o’qishimni qayta tiklash harakatiga tushdim, ammo iloji bo’lmadi. Boshqatdan hujjat topshirdim. Imtihonlardan yaxshi o’tdim. Lekin qabul hay’atidagilar «Matbuotda ishlar ekansiz, yaxshigina tajribangiz bor ekan, nima qilasiz kunduzgida?» deb bahona qilishdi. Jahlim chiqdi, xafa bo’ldim. «Bo’pti, bo’lmasa umuman o’qimayman», deb arazlab ketvordim. O’sha yili kuzda armiyaga chaqirib qolishdi. «Mayli, borsam, boraqolay xizmatga, bahonada o’sha yoqda o’rischani ham o’rganarman», dedim. Attestatim yo’qolib ketmasin, olib qo’yay, deb dorilfununga bordim. Borsam, kechkining dekani domla Ahmad Aliyev «Qayoqda yuribsan, nega o’qishga kelmaysan?», deb qoldi. Bilsam, kechkiga qabul qilingan ekanman. «Armiyaga bormaysan, talabasan, mana, ma’lumotnoma, buni harbiy komissariatga eltib ber», dedi. Shunday qilib, kunduzi ishlab, kechqurun o’qib yuribman-da. Yana bir yil qoldi. Xudo xohlasa, kelasi yili tugataman.

– Ha, ko’pi ketib, ozi qolibdi-ku, – deydi Tilak. – Endi rus tili qiynamayaptimi ishqilib?
– Hozir ancha usta bo’pqoldim, – deyman kulib. – Peshonam devorga taq etib tekkandan keyin tirishib rosa qattiq ishladim. Avvaliga ishni lug’at yig’ishdan boshladim. Ruscha-o’zbekcha lug’atning besh jildligini, Ushakovning to’rt jildlik «Rus tilining izohli lug’ati»ni topdim. Shundan so’ng Balьzak, Gyugo, Gogol, Dostoyevskiy, Karamzin, Saltikov-Щedrin, Chexov, Tolstoyning yostiqday-yostiqday kitoblarini o’sha lug’atlar yordamida hijjalab bo’lsa-da, o’qidim. Qiynalib bo’lsa ham Belinskiy bilan Dobrolyubov mutolaasiga sho’ng’idim. O’zbekchasi borlarini o’rischasi bilan solishtirib o’qidim. Shekspir, Bayron, Geyne, Gyote, Pushkin, Lermontov, Nekrasovni-ku qo’yavering, ilgari hech eshitmaganim Fet, Tyutchev degan shoirlarning ham talay she’rlarini yod oldim. Hozirgi paytda yozuvchilardan Sholoxovni, shoirlardan ko’proq Blok, Yesenin, Pasternak, Axmatova, Svetayeva, Yevtushenko, Axmadulina, Voznesenskiy, Rojdestvenskiy, Rubtsov, Viktor Sosnorani muk tushib o’qiyapman. O’zimcha tarjimalar qilyapman.

– Uch yilni yo’qotsangiz ham foydasi tegibdi-da? – deydi Tilak kulib.
– Tekkanda qanday! – deyman. – Shu bahonada ham til o’rgandim, ham bilim oldim. Ko’zim ochildi. She’r bilan she’rning, shoir bilan shoirning, yozuvchi bilan yozuvchining farqiga boradigan bo’ldim. Tanlab o’qiydigan bo’ldim.

– Kunduzi ishlab, kechasi o’qish qiyin bo’lsa kerak-a?
– Nimasini aytasiz. Avvallari sezilmasdi. Keyingi paytlarda sal qiynalyapman. Uzoqlik qilyapti, – deyman nolib. – Ilgari shaharda turardim, darslar ham markazda, xiyobondagi binoda bo’lardi, bilinmasdi. Hozir qishloqda yashayapman. Radioda, bolalar tahririyatida ishlab yurganimda imkon tug’ilib, Toshkentning shundoq biqinidan, shaharga yondosh Tuzal qishlog’idan yer olib, hovli-joy qiluvdim. Ustiga ustak, dorilfunun ham Talabalar shaharchasiga ko’chdi. O’qish joyim bilan yashash joyim bir-biriga ters. Bunisi shaharning kunbotarida bo’lsa, unisi kunchiqarida. Oraliq kamida qirq-ellik tosh chiqadi. Dars kechqurun soat o’n-o’n birda tugaydi, bu paytda qatnov kamayadi, uyga yetib olish – koni mashaqqat bo’ladi. Shuning uchun ko’pincha goh u, goh bu kursdoshimnikida qolaman. Yaxshiyamki, yotoqxonalarda, ijaralarda yashaydigan oshnalarim ko’p. Xohlasam, shundoq Talabalar shaharchasining o’zida, Tarix fakulьtetida qolaman. Negaki, xuddi shu fakulьtet binosining uchinchi qavatida, burchakdagi bir xonada qashqadaryolik saboqdoshim Jo’ra To’xtayev yashaydi. Jo’ra shu binoda qorovul bo’lib ishlagani uchun unga alohida bir xona ajratib berilgan. Yoki sal naridagi, «Beshinchi kvartal» degan bekatdagi yotoqxonada, Siddiqjon Eminov degan uyg’ur kursdoshimnikida tunayman. Siddiqjon asli Koshg’ardan. Lekin ota-onasi hozir Qirg’izistonning To’qmog’ida yashaydi. Matbuot Davlat qo’mitasiga tegishli bu yotoqxona mutasaddisi Hoshimjon aka bilan ham tanishligimiz bor, to’ppa-to’g’ri kirib boraveraman. Hoshimjon aka ham indamaydi, begonasan, kirma, mumkin emas, deb rasmiyatchilik qilmaydi. Yoki bo’lmasa, Nizomiy nomidagi muallimlar institutning orqa tarafidagi quruvchilar yotoqxonasiga – g’allaorollik kursdoshim Asqar Musaqulovga mehmon bo’laman. Ba’zida Qo’yliq yo’lidagi katta ko’prik yonida, shundoq temiryo’l yoqasida, bir o’ris kampirning uyida turadigan andijonlik kursdoshim Hamid Karimov olib ketadi. Xullas, bir kecha u do’stimga, bir kecha bu oshnamga yuk bo’laman.

– Unday bo’lsa, yana bir do’stlik, yana bir boshpanalik bo’ldim, deb hisoblayvering, – deydi Tilak. – Men ham Talabalar shaharchasida, dorilfunun yotoqxonalaridan birida, «bokovushka»da turaman. Xonam kichkinagina-yu, lekin sig’amiz. Xohlagan paytingizda kelavering. Bugun kechqurun darsdan chiqishingizga borib turaman. Birga ketamiz…
Chetki xona, ya’ni «bokovushka» degani yotoqxonaning uchinchi qavatida, o’ng qanotdagi uzun dahlizning oxirida, chap qo’ldagi torgina xona ekan. Xonada bitta karavot, bitta stol, ikkita stul. Yerda unniqib ketgan yo’lak gilamchasi. Eski, ixcham javon. Unda pala-partish terilgan katta-kichik kitoblar.
– Mana mening koshonam! – deydi Tilak chiroqni yoqib, o’ziga xos zavq-shavq bilan. – Xo’sh, qalay? (Uning bu gapidan «Qutlug’ qon»dagi Yormatning «Mana mening bedalarim!» degani esimga tushib, ichimda kulaman.)
– Zo’r! – deyman men ham uning tantanavor ruhiga javoban. – Shohona-ku! Lord Bayronning Nьyusted qasri ham bo’lsa shunchalik bo’lgandir-da!

Maza qilib kulishamiz.
– Har qalay, Nozim Hikmat yotgan mahbusxonadan tuzuk! – deydi Tilak.
– Kursi ikkita ekan, yaxshi, – deyman. – Lekin karavot bitta-ku. O’rin-to’shak ham…
– E, joydan g’am yemang. Buni yotoqxona deb qo’yibdi, jo’ra. Talaba oshnalarim ko’p. Bir og’iz aytsam, ko’rpa-to’shakka ko’mib tashlashadi. Ortiqcha karavot ham topiladi. Faqat… sig’maydi-da bu yera… Shunisi ishkal.
(Tilak qorako’llik bo’lsa ham, ba’zi-ba’zida og’zidan chiqib ketadigan «u yera, bu yera» degan so’zlarni hisobga olmasa, deyarli qorako’lcha shevada gapirmaydi. Holbuki, men Jo’raqul Niyozov degan qorako’llik bir yigitni bilardim, u har ikki gapining birida qorako’lchasiga mayin ovozda «borantim, kelantim, olantim, berantim» deb juda shirin gapirardi.)
– Ko’rpa-to’shak topilsa bo’ldi. Bir amallaymiz. Men yerda ham yotaveraman, – deyman uni qiyin ahvolga solib qo’yganimdan xijolat tortib.
– Yo’q, – deydi Tilak qat’iy. – Yerda men yotaman. Siz mehmonsiz.
Xuddi shu mahal eshik tiq-tiq qiladi.Tilakning «Kiravering» deyishini ham kutmasdan eshik qiya ochilib, qosh-ko’zlari xuddi surma qo’yilganday qop-qora, jingalaksoch barvasta bir yigit boshini suqadi.
– Tilak aka, keldingizmi? – deydi. – Sizni kutib o’tiribmiz, yuring-e.
Ko’zi menga tushib:
– Iya, assalomalaykum, – deydi xijolatomuz. – Mehmoningiz bor ekan-ku.
– Nima gap, Akromjon? – deydi Tilak. – Tinchlikmi?
– Ha, tinchlik, aka. Shu… haligi tug’ilgan kun…
– E, shunaqami? – deydi Tilak xijolatomuz. – Bu yog’i qandoq bo’ladi. Tug’ilgan kuningiz ekan. Sovg’a-salom deganday. Biz quppa-quruq?..
– Odamni uyaltirmang, aka. Siz o’zingiz zo’r sovg’asiz.
– Unday bo’lsa, – deydi Tilak Tilakchasiga qiqirlab kulib. – Sovg’ani siz qiling biza, ko’rpa-to’shak…
– Topamiz, aka, topamiz. Ko’rpa-to’shak qahatmi! – deydi Akromjon oppoq tishlarini yaraqlatib kulgancha, ajabo, uning lablariga qo’shilib ko’zlari ham kular ekan…
Akromjonning tug’ilgan kuni bahona yaxshigina she’rxonlik bo’ladi. Tilak bilan ikkimiz birimiz olib, birimiz qo’yib, galma-galdan she’r o’qiymiz. Xonaga qaytib, joy-joyimizga yotganimizdan so’ng, Tilak:
– Haligi «Chekaman» degan she’ringizni yana bir marta o’qing, – deb qoladi to’satdan. Azbaroyi ko’p chekkanimizdan xona tutunga to’lib ketgan edi.
– Mayli, – deyman. Xonaning ahvoli ham xuddi shu she’rni talab qilayotganga o’xshardi:

Chekaman asabiy. Tolaman.
Seni juda sog’indim bu tun.
Tutunlar ostida qolaman,
Sochlarimda g’ivirlar tutun.

Chekaman asabiy. Tolaman.
Ming bir azob ichra osuda.
Men-ku hali bir yosh bolaman,
sen-da sabiy, sen-da rasida.

Chekaman asabiy. Tolaman.
Xayolimdan ketmas orazing.
Xo’rsinaman, umid qilaman,
tugagandir balki arazing?

Chekaman asabiy. Tolaman.
Balki sevgim sen uchun hechdir?
Mendan o’tdi bari, bilaman,
kechir, menday osiyni kechir.

Chekaman asabiy. Tolaman.
Fikrlarim mening og’riydir.
Tutunlar ostida qolaman,
tutunlar dunyoday og’irdir.

– Bir gap aytsam, maylimi, og’rinmaysizmi? – deydi Tilak dabdurustdan. – She’ringiz yaxshi-ku, lekin oxirgi bandi tushunarsiz, mavhumroq ekan. Tutunning dunyoday og’irligini tushunsa bo’ladi-ku, ammo fikrning og’rishini hazm qilish qiyin.
– Fikrning sachrashini-chi? – deyman. – Buni tushunsa bo’ladimi? Rauf Parfining «Fikrlarim mening sachraydi» degan satri bor, o’qiganmisiz?
– O’qiganman. Rauf akaning «sachraydi»sini tushunish mumkin. Ya’ni, bu «fikrim parishon bo’ladi» degan gap-da, Rauf Parfichasiga jonlantirib, kuchaytirib, keskinlashtirib aytilgan xolos. Sizning «og’riydi»ngizning esa egizak ma’nosi, sinonimi, yoki, agar ta’bir joiz bo’lsa, «prototipi» yo’q. Shuning uchun undan biror ma’no uqib bo’lmaydi.
– Nega ma’no uqib bo’lmas ekan? Agar siz kosa tagidagi nimkosani ko’rolmayotgan, o’zingiz aytganday «prototip» ma’noni topolmayotgan bo’lsangiz, bu unda umuman ma’no yo’q degani emas-ku, – deyman unga fikrning og’rishini isbotlashga urinib. – Menimcha, ma’no bor, balki juda aniq emasdir-ku, lekin g’ira-shira bo’lsayam, bor. Hech bo’lmasa, ma’noga ishora bor-ku. Bir o’ylab ko’ring, fikrning og’rishi uning sog’lom emasligini, ya’ni, xastaligini bildirmaydimi? Axir boshim og’riyapti, deymiz-ku. Bu ham shunga o’xshash gap-da.
– Bosh boshqa, fikr boshqa. Boshni ko’z bilan ko’rish, qo’l bilan ushlash mumkin. Fikrni ko’rib ham, ushlab ham bo’lmaydi. Shunday bo’lgach, uning og’rishini qanday bilish mumkin? Farqi bor-da, shunday emasmi?
– Farqi borlikka bor, – deyman. – To’g’ri, biri moddiy, biri nomoddiy. Biri to’g’ridan-to’g’ri og’riydi, biri ramziy ma’noda…
– Ramziy ma’nodayam ma’no bo’lishi kerak-da, do’stim.

– Ma’no bor, yana aytaman, siz aytgan o’sha «prototip» ma’no bor. Men bu bilan «Asabiylashib, ko’p chekayapman, seni o’ylayverib, charchab ketdim, hatto o’ylarim ham og’riyapti, ya’ni qiynalib ketdim» demoqchi bo’lganman xolos. Buning nimasi tushunarsiz? Qolaversa, Pushkindami, kimdadir o’qigan edim. She’r judayam tushunarli bo’lishi kerak emas, u biroz sirli, biroz mavhum bo’lgani yaxshi, deganga o’xshash gapni…
– Agar Pushkin shunday degan bo’lsa, bu gapni boshqa ma’noda aytgandir. U ifodadagi mavhumlik, ifodadagi noaniqlikni emas, she’rning umumiy ruhidagi mavhumlik va sirlilikni nazarda tutgan bo’lishi kerak. Yanayam to’g’rirog’i, she’rning kayfiyati to’g’risida bo’lsa kerak bu gap…
– Bilmadim. Balki shundaydir, – deyman bu g’alati, tasodifiy bahsda yutqazgim kelmay. – Balki siz haqdirsiz. Lekin mening bilishimcha, haqiqiy shoirlik so’zga uning odatdagi ma’nosidan boshqa ma’no bera olishda. So’zni ichidan nurlantira olmagan, unga ifodaviylik baxsh eta olmagan, unga kuch bera olmagan odamni shoir deb bo’lmaydi. U bor-yo’g’i nazmboz bo’ladi. Zo’r shoir so’zni metaforaga, ya’ni istioraga aylantiradi. Bilasizki, she’riyatda, umuman san’atda metafora, ya’ni istiora – asarning umriga umr qo’shadigan narsa. Istiorani she’rning joni desa ham bo’ladi. Ba’zan butun boshli she’r esda qolmasligi mumkin, lekin undagi chiroyli bir istiora xotiraga mixlanib qoladi. Yo shunday emasmi?
– Shundaylikka shundayku-ya, – deydi Tilak sal hovridan tushganday bo’lib. – Lekin she’ringizning oxirgi bandi to’g’risida baribir o’z fikrimda qolaman.

– Albatta, – deyman. – Ixtiyoringiz. Chunki she’rni, shoirni, shoirlikni har kim har xil tushunadi. Har kim har xil talqin qiladi. Hatto eng zo’r shoir ham hammaga babbaravar ma’qul bo’lmasligi mumkin. She’rxonlar ham har xil, shoirlar ham har xil bo’ladi. Masalan, men shoirlarni ikkiga bo’laman.Tug’ma shoir bor, kosib shoir bor. Tug’ma shoir – chin shoir, ya’ni, onadan shoir bo’lib tug’ilgan haqiqiy shoir. Kosib shoir esa – qalbaki shoir. O’rischa aytsam, samozvanets, ya’ni, o’qib-o’rganib o’zini o’zi shoir qilib olgan yoki yanayam boshqacharoq qilib aytadigan bo’lsam, shoirlikni orzu qilib, orzusiga yetgan shoir. Shoirlik esa orzu qilib yetiladigan mansab emas.
– Bu gapingiz ham yuz foiz to’g’ri, – deydi Tilak. – Lekin shoir kim, u qachon paydo bo’lgan, buni hech kim bilmaydi. Shoir va shoirlik to’g’risida ham haligacha uzil-kesil bir xulosa aytilmagan, nazarimda, aytilishi mumkin ham emas.

– Ha, balli! – deyman. – Chunki har bir shoir alohida shaxs. Har birining o’z sajiyasi, fe’l-atvori bor, qalbi, hissiyoti, aql-idroki, fahm-farosati, bilimi, hayotiy tajribasi, hissiy iqtidori, shijoati, ehtirosi, fikrlash tarzi, hayajoni, nuqtai nazari, dunyoqarashi, borliqqa, hayotga, odamlarga munosabati, ifoda iste’dodi, yozish mahorati va xudo tomonidan berilgan quvvai hofizasi bor. Shoirning hammanikiga o’xshagan ko’zi-qulog’idan tashqari qalbida ham ko’zi-qulog’i bo’ladi. Ana shu ko’zning ko’rish, ana shu quloqning eshitish darajasiyam har xil. Shu jihatdan dunyodagi jamiki zo’r shoir bir-biriga o’xshamaydi. Hattoki bir-biriga taqlid qilganlari ham. Ba’zan qandaydir arzimas, mayda-chuyda o’xshashliklar bo’lishi mumkin. Lekin umuman olganda, ular boshqa-boshqa shoirlar. Masalan, ijodini Bayronga va hatto Pushkinga taqlidan boshlagan Lermontovni oling. Yoki «Evgeniy Onegin»ini Bayronning «Don Juan»iga taqlid qilib yozgan Pushkinning o’zini oling. Bularning hammasi alohida-alohida shaxslar, shoirlar. Alohida-alohida daholar. Faqat biri ikkinchisiga turtki bergan, biri ikkinchisidan ilhomlangan xolos. Shunday bo’lgandan keyin shoir va shoirlikni qanday qilib bir qolipga solish, bu to’g’risida qanday qilib uzil-kesil bir xulosaga kelish mumkin? Mumkin bo’lmagan ish bu. Agar shunday qolip bo’lsa, bu qolip ba’zi «shunoslar»larning xom kallasidan chiqqan narsa. Shuning uchun, menimcha, tanqidchilar biror shoir ijodiga baho berganda adabiyotning umumiy mezonlari bilan birga har bir shoirning o’z ijodiy printsipidan, uslubidan ham kelib chiqishi lozim. Axir hamma shoir bir qolipga tushavermaydi-ku.

– Bu gaplaringiz hammasi to’g’ri-ku, lekin asl maqsaddan chalg’ib ketdikmi deyman-da, – deydi Tilak.
– Yo’q, chalg’iganimiz yo’q, – deyman men ham o’jarligim tutib. – Masalan, siz she’riyat deganda nimani tushunasiz? She’riyat moddiymi, nomoddiymi?
– Albatta moddiy-da. Axir she’rni ko’ramiz, o’qiymiz-ku…
– Men she’rni emas, she’riyatni aytayapman, poeziya degan umumiy tushunchani so’rayapman…
Tilak tamakisini tutatgancha shiftga tikilib qoladi. Nazarimda, u o’z fikrini isbotlash uchun dalil izlayotganday edi…
– Pasternak degan shoirni bilasiz, – deyman uning xayol surib qolganidan foydalanib. – O’zining bir she’rida shu shoir: «Ey, She’riyat! Agar sen namni shimib oladigan gubka bo’lsayding, men seni bog’dagi ko’m-ko’k o’t-o’lanlar orasidagi yashil o’rindiqning ho’l taxtasiga tashlab qo’yardim, sen bulutlarni, jarliklarni, butun tabiatni shimib olarding. Men esa tunda seni siqib tashna qog’ozga ichirar edim» deydi. Xo’sh, nima deysiz? She’riyatni gubkaga o’xshatish to’g’rimi? Qog’ozni tashna deyish-chi?
– Endi, do’stim, Pasternak Mayakovskiy bilan bir to’garakka qatnagan, futurist bo’lgan. Bular futuristcha fikrlashdan kelib chiqqan gaplar-da. Mayakovskiy ham bulutga cholvor kiygizgan-ku.
– Ha, balli, gap shoirning realist, futurist, simvolist, impressionist yoki imajinistligida emas, gap uning dunyoni boshqacha ko’z bilan o’zicha ko’rishida, obrazli ko’rishida, – deyman o’zimcha ilmiy fikrlar aytishga urinib. – Hayotdagi voqea-hodisalarga o’z sajiyasi va saviyasidan kelib chiqib munosabatda bo’lishida. Yanayam aniqroq qilib aytsam, o’z shaxsini, o’zligini ifoda etishida. Xuddi ana shu narsalardan uning o’z uslubi kelib chiqadi. O’ziga xosligi namoyon bo’ladi. Originalligi, novatorligi ko’rinadi. Fikrni og’riydi deyish Pasternakning she’riyatni gubkaga o’xshatishidan nima farq qiladi?

– Farq qiladi, – deydi Tilak. – U nomoddiy narsani moddiy narsaga o’xshatgan, sizda bo’lsa, ikkoviyam nomoddiy…
– Unday bo’lsa, ana, o’zingiz yaxshi ko’rgan Yeseninni oling, – deyman haqligimni aniq isbotlaydigan misol topolmay. – Uning she’rlarida o’rmon tizzasidan tortib to qornigacha yomg’irda ivib yotgan xazon chalchig’iga botib o’tlab yurgan ho’kizga o’xshaydi, bulut baytallarga o’xshab kishnaydi, osmon sigirning yelini, yulduzlar emchagi deyiladi, tong tog’ ortida hurayotgan it sifatida tasvirlanadi. Xo’sh, bunga nima deysiz?
– Bilasiz-ku, Yesenin avval boshidanoq imajinizmga moyil bo’lgan, – deydi Tilak. – Keyinchalik u shu oqim asoschilaridan biri sifatida tanildi, hatto umrining oxirgi besh-olti yilida shu oqimga yetakchilik qildi. Imajinistlar ijodida epataj, anarxiya, ya’ni beboshvoqlik ohanglari kuchli bo’lgan. She’rlarida Yesenin o’zini o’zi bezori, o’g’ri, qaroqchi, bebosh deb atashi ham shundan. Ba’zan juda qo’pol o’xshatishlar qiladi.
– Ha, o’qiganman, – deyman. – Bir she’rida u quyoshni siydikka o’xshatadi. «Quyosh soviydi axta ot peshobin xalqobi kabi» deydi. Yoki «tong dumini xoda qilar o’rmon uzra sigirday» deb yozadi.
– Xullas, – deydi Tilak fikrini qolgan joyidan davom ettirib. – Imajinistlar hamma narsani aqlga sig’mas darajada jonlantirib, obrazli ko’radilar. Maqsadlari o’quvchida o’ta ichki taranglikni vujudga keltirish. Bu oqim tarafdorlarining maqsadi asosan obraz, ya’ni timsol yaratishdir. Buni ularning o’zlari «Obraz zirapchasini o’quvchi ta’sirotining kaftiga iloji boricha chuqurroq sanchishdir», deb izohlashadi. Istiora ular uchun asosiy ifoda vositasi hisoblanadi. Ular ko’pincha to’g’ri va ko’chma ma’nodagi ikki timsol unsurlarini chog’ishtirish yo’li bilan istioralar silsilasini vujudga keltiradilar…
– Ha, bilaman, – deyman. – Ularning fikriga ko’ra, badiiy obrazda, soddaroq qilib aytsak, yaxshi bilan yomon, harom bilan halol, pok bilan nopok qo’shilib, chatishib ketishi kerak. Chunki olamning o’zi ham, undagi jismlar ham salbiy va ijobiy qutblardan iborat. Dunyoni manfiy va musbat kuchlarning o’zaro tortishuvi tutib turadi. Shunday ekan, bu qonuniyat badiiy ijodda ham bor. Biz shu qonuniyatga ichki itoat tufayli bulbul bilan qurbaqani yonma-yon qo’yamiz, deydi ular.
– Xullas, jonsiz narsalarni jonlantirish boshqa. Buni tushunsa bo’ladi. Nomoddiy narsalarni jonlantirish boshqa. Buni tushunib bo’lmaydi, – deydi Tilak bahsga yakun yasaganday qat’iy qilib.

O’sha kecha uzoq suhbatlashdik. Tortishdik-talashdik. Shuni bildimki, Tilak nafaqat yaxshi shoir, balki yaxshigina olim ham ekan. Keyinchalik ham deyarli har bir uchrashuvimiz she’r, she’riyat, shoirlik haqidagi ana shunday «ilmiy» bahslar bilan boshlanar, fikrlarimiz ba’zi-ba’zida bir joydan chiqsa-da, aksariyat hollarda yakdil bir xulosaga kelolmas edik. Oxiri har kim o’z qarashida, o’z fikrida qolardi. Lekin bu o’rtamizga sovuqchilik solgan emas. Chunki Tilak ham, men ham o’zgalar fikriga hurmat bilan qarashga moyil edik.
Ba’zida haftalab ko’rishmasdik. Shunda bir-birimizni qo’msab, sog’inib qolardik. Boshi-keti yo’q bahslar, tortishuvlarimizning ham o’z gashti bor edi shekilli, xumor qilardi.

Bir kuni tushlikka yaqin Tilak ishxonamga keldi. Qo’lida dorilfunun gazetasi. Xursand. Unda «Tengdoshlar tengdoshlar haqida» degan rukn ostida Tilakning men to’g’rimda sarlavhasiz maqolachasi chop etilibdi. Tagida mening «Yo’l», «Armon» degan ikki she’rim, maqolacha o’rtasida suratim ham berilibdi.
«Men Sulaymonni ko’pdan taniyman. Adabiyot to’g’risida, xususan she’riyat to’g’risida bahslashib turamiz. Kichik davralarda mushoira qilamiz. Men uning she’rlarini ana shunday davralarda ko’p eshitganman. Ular menda tuyg’ularning tiniq ifodasi, fikrlarning salmog’i, tashbehlarning g’uncha labidagi shabnamdek yaltirab ko’zga tashlanishi bilan chuqur taassurot qoldirgan» deb boshlangan maqolchada «Sulaymon tinimsiz izlanishda. U uchun she’riyat taqdirdir… u chinakam san’at asarlari yaratish ishtiyoqida yashaydi.» «U tengdoshlari orasida mustaqil uslubi va dadil ovozi bilan ajralib turadi» kabi yoqimli va qadrli, ustozona fikrlar bildirilgan edi.
– Qoyil, ustozlarcha yozibsiz, xuddi oq yo’l tilaganday yozibsiz, rahmat, – deyman. – Endi bundan keyin ustoz deyman sizni…

Tilak divanga mamnun yastanib o’tirib oladi, tamaki tutatadi, boshini egib, chayqalib-chayqalib kuladi, qiqirlab-qiqirlab kuladi. Xijolatdan yuziga qizil yuguradi. Keyin og’zi-burnidan tutun burqsita turib jiddiy tortadi:
– Xafa bo’lmaysiz, men baribir o’z fikrimda qoldim, she’ringizning o’sha oxirgi bandini baribir tanqid qildim, – deydi.
– Men xafagarchilikdan to’qqiz oy keyin tug’ilganman, ustoz, – deyman yarim hazil, yarim chin qilib, urush tugagandan so’ng to’qqiz oy o’tib tug’ilganimga ishora qilib. – Nega xafa bo’lishim kerak? Axir o’shanda gaplashdik-ku. Sizning o’z fikringiz bor, mening o’z fikrim… Lekin shunga qaramasdan, sizning fikringizni inobatga oldim. Mavhumlik siz aytgan satrda emas, balki «Tutunlar ostida qolaman, tutunlar dunyoday og’irdir» degan yakuniy ikki satrda borga o’xshadi. Shuning uchun uni «Kechirmasang, osiy bo’laman, osiy bo’lib yashash og’irdir!» deb o’zgartirdim.
– Boplabsiz, ana endi ochilibdi she’r, – deydi Tilak. Bir pas jimib qoladi: – Endi, ustoz-pustoz, deb odamni uyaltiravermang, – deydi sal ginaxonlik qilganday. Keyin dabdurustdan gap maqomini o’zgartirib, so’raydi:
– Siz sarbastga qanday qaraysiz?
– Sarbastga… – deb bir pas kalovlanaman. – Yaxshi qarayman. Meni asosan sarbastdagi manzaraviylik, ko’lamdorlik qiziqtiradi, – deb davom etaman. – Sarbast fikrni manzaraviylashtirish, ifoda imkoni ko’lamini kengaytishga yordam beradi. Qolaversa, mohiyatan bir-biridan uzoq voqea-hodisalarni, mantiqan bir-biriga zid ruhiy mintaqalarni, ta’bir joiz bo’lsa, hayotning barcha oqu qora qirralarini bir nuqtaga to’plash, ularni o’zaro tutashtirib, bog’lab tasvirlashda qo’l keladi. Shu jihatdan u, nazarimda, xuddi lupaga o’xshaydi. Bilasiz-ku, lupa quyosh nurini bir nuqtaga jamlaydi, jamlangan nur esa tushgan joyini yoqib yuborish qudratiga ega… Shunaqa, yaxshi sarbast ko’ngilni lovullatib yubora oladi. Xullas, menga sarbast yoqadi.
– Sarbast haqida bir maqolacha yozuvdim. Uyam chiqibdi, ana, gazetaning orqa betida …– deydi Tilak sal xijolat chekkanday.
Maqolachaga hadaha ko’z yugurtiraman. Rauf Parfi, Miraziz A’zam, Muhammadali Qo’shmoqov kabi sarbastchilar ijodiga yengilgina nazar tashlangan, yangi bir gap yo’q, fikrlar yuzakigina, axborotnamo narsa ekan. Darvoqe, aniq bir sababini bilmayman, lekin o’sha yillari men ham asosan sarbast yozishga o’tgan edim. Biroq bundan Tilak bexabar edi, chunki u bilan bo’ladigan mushoiralarda men odatda Rauf Parfi iborasi bilan aytganda «to’rtburchak», ya’ni barmoqdagi she’rlarimni o’qirdim. Qolaversa, mening sarbastlarim, «Guldasta» to’plamida e’lon qilingan «Oila» bilan «Navjuvon ona»ni, «Muxbir»da chiqqan «Kommunist»ni hisobga olmaganda, hali matbuot yuzini ko’rmagan edi. Ularga esa Tilakning ko’zi tushmagan bo’lishi ehtimol. Sarbastlarim asosan uch-to’rt yil keyin birinchi («Xayol») va ikkinchi («Hilol») kitoblarimda chop etildi.
– Yaxshi yozibsiz, – deyman, garchi biror yanglik olmagan bo’lsam-da, ko’ngli uchun. Keyin gapni buraman. – Gazeta uchun, maqolacha uchun rahmat. Men ham she’rlaringizni tayyorladim. Bosmaxonaga tushib ketdi. Yaqinda chiqib qoladi.

Tilak yayrab ketadi.
– Unday bo’lsa, yuring, yuvamiz, bugun tushlik mendan, – deydi jo’shib.
– Kechirasiz, bugun manavi gazetani yuvamiz, bugun tushlik mendan, – deyman.
Xullas, «Qani sizdan bo’lsin, e, yo’g’-e, sizdan bo’lsin» qabilida bir-birimizga izzat-ikrom ko’rsata-ko’rsata, yo’l-yo’lakay chaqchaqlashib, Mahmud mo’ylovning choyxonasiga tushamiz…
Tanishuvimizning dastlabki oylarida oramizda paydo bo’lgan inja samimiyat, o’zaro hurmat keyinchalik bo’lib o’tgan ana shunday suhbatlar, muloqotlar, beg’araz tortishuvlar, bahslar davomida yanada kuchayib, yillar o’tgan sari do’stona mehr-muhabbatga aylanadi, tobora mustahkamlanib boradi. Tez-tez ko’rishib, gaplashib turmasak, bir-birimizni sog’inadigan bo’lib qolamiz.
Afsuski, ko’p o’tmay men harbiy xizmatga ketaman.

Qaytib kelsam, Tilak dorilfunun yotoqxonasidan ketgan bo’ladi. Sag’bon ko’chasining Qo’shtut bekati atrofidagi jinko’chalarning biridan katalakday hovlicha sotib olgan, Qorako’ldan bola-chaqasini olib kelib, shu hovlichada yashayotgan bo’ladi. Hovli nihoyatda eski, tor, hatto yozda ham quyosh nuridan bebahra bo’lgani uchun, zax, rutubatli; sinch bo’lsa ham, devorlari omonatday, suvoqlari to’kilay-to’kilay deb turadi, qo’shtabaqali ko’cha eshigi oshiq-ma’shuqsiz, turumi o’zidan chiqqan, zulfini yo’g’on, zanjiri zilday, ko’hna o’ymakori gulchin eshik, ochganda-yopganda ohangiga olib g’iyqillab xirgoyi qiladi. Butun hovli dahlizi bilan bir uy va ko’cha eshik biqinidagi tangu tor qorong’i hujradan, eski-tuski taxta-yog’ochlarni uquvsizlarcha qalashtirib qoqib, naridan-beri yasalgan va ko’m-ko’k bo’yoqqa bo’yalgan o’choqboshi hamda uning yonidagi jo’mragi buzuq suvquvurdan iborat. Bir parcha yeri ham azbaroyi zaxligidan yo’sin bosib, xuddi baqato’niga o’xshab ko’karib ketgan. To’rtta odam baravariga kirsa sig’ishi gumon…
Obbo, Tilak-ey, quyoshni unutgan, osmondan bexabar, dov-daraxtga, gullarga begona, bu zimiston, bu rutubatli hovlichani qayerdan topdingiz, degim keladi-yu, lekin demayman. Ko’ngli nozik, og’ir olishi mumkin. Ishqilib, bu ahvolda sog’ligingizni yo’qotmasangiz bo’ldi, do’stim, deb achinaman ichimda.
Shunga qaramay, bu nogiron go’shaning ohanrabosi borday edi. Yo’q, bu ohanrabo hovlichada emas, Tilakning o’zida edi. Yuz-ko’zlariga muhrlanib qolgan tug’ma samimiyat, o’ziga juda yarashib tushgan fe’lidagi dali-g’ulilik, hatti-harakatlaridagi, gap-so’zlaridagi ochiqlik, jo’shqinlik, darveshlik, mungli tabassumidagi joziba, qiqirlab kulishlaridagi zavq-shavq, she’r o’qiganida namoyon bo’ladigan junun, har bir qilig’ida o’zini eslatib turadigan shoirlik, ayni paytda qon-qoniga singib ketgan xoksorlik, odamgarchilik xislatlari jalb etadi meni. Shu bois bu hovlichada tez-tez mehmon bo’lib turaman. Ko’p chiroyli suhbatlarimizga, mushoiralarga, bahslarga guvoh bo’lgan bu hovlicha. Ko’p gashtli o’tirishlar kechgan unda…

«Guliston» jurnali joylashgan uzun dahlizning boshidagi, kichkinagina burchak xonada yozuv mashinkalarini tuzatadigan ustaxonada yunon millatiga mansub ota-bola Grisha bilan Misha ishlaydi. Ular tahririyatlardagi yozuv mashinkalarini nazorat qiladi, buzilganlarini tuzatadi. Ayni paytda eski-tuski mashinkalarni ham boplab ta’mirlab, sozlab, ehtiyojmandlarga pullaydi. Mening Tohir Malikdan olgan eski, kichkinagina «Moskva» portativ mashinkam bo’lardi. Shu ishdan chiqib qoladi. Tuzattirishga olib kelaman, o’g’il usta Misha uni mutlaqo yaramasga chiqaradi.
– «Moskva»mi? E, bu matoh emas, tuzatib ber desangiz, tuzatib beraveraman-ku, lekin ko’pga bormaydi.Chidamsiz bu. Yaxshisi, «Optima» oling, o’lmas-yitmas mol, nemislarniki, baquvvat, ming yil chidab beradi, – deydi.
– Do’konlarda yo’q-da «Optima», – deyman. – Qayerdan topaman uni?
– Xohlasangiz, mana, ta’mirlab, egarlangan otday qilib qo’yganlarim bor, – deydi g’iloflab qo’yilgan mashinkalarni ko’rsatib. – Ko’rib, tanlab olavering. To’g’ri, sal qimmatroq, lekin pulingizga achinmaysiz.
Xullas, ko’ndiradi. O’ziyam zilday bo’larkan. Taksi yollab bir amallab olib ketaman uyga. Maqtaganicha bor ekan. Jonim kirib ishlayman. Ko’ringanga maqtanaman.
Kunlarning birida Tilak keladi «Guliston»ga. Gapdan gap chiqib, tuzukroq yozuv mashinkasi olmoqchiydim, deydi. Men mashinkamni maqtayman.
– Qayerdan oldingiz? Kimdan oldingiz? – deydi hovliqib.
– Shu yerda, bir qadam, – deb kulaman. – Faqat puliga chidasangiz bo’ldi.
– Agar yaxshi bo’lsa, otasining narxini qo’ysayam olaman, – deydi Tilak.
Bo’pti, deb, shartta Mishaning oldiga boshlab boraman.
– Misha, manavi do’stimga ham o’sha yaxshi mashinkangdan bittasini ber, – deyman.
– Jonim bilan, – deydi Misha. – Mana, marhamat, tanlab olaveringlar.
Shunday qilib, Tilak «Optima»lik bo’lganidan xursand, men do’stimning hojati chiqqanidan mamnun… Ana shu «Optima»ni ham o’sha hovlichaga ko’tarishib borganim esimda…

Tilak mashinkasiga o’zgacha bir mehr qo’yadi. Uni yeru ko’kka ishonmaydi. Hatto unga bag’ishlab «O’ttiz besh farzandli yozuv mashinkam» degan she’r ham yozadi.

Hislarimning ilkin sirdoshi,
To’lqinlarga to’liq peshonang
Birdamlikning buyuk timsoli, –

deya suyub erkalaydi mashinkasini.

Qaysi bir farzanding
Qaysi bir burchakdan ko’tarmasin bosh,
Bir niyat yo’lida
Bir nuqtaga kelib egilar…

Bu satrlar Tilakning didi nozik, kuzatuvchan, sinchkov, zukko, oddiy narsalardan katta ma’no chiqara oladigan shoirligidan dalolat beradi. Agar o’shanda zamon ko’targanida va qonida qo’rqoqlik bo’lmaganida biror tanqidchi: «Qarang, qanday go’zal! Shoir oddiy yozuv mashinkasi harflarining harakatidan zo’r shoirona xulosa yasagan: to’qson ikki bovli o’zbekni bir yoqadan bosh chiqarib, birlashishga chaqirgan, bir maqsad, bir maslak uchun, masalan, mustaqillik uchun kurashga chorlagan» deya bong urgan bo’lardi. Afsuski, tanqidchilarimiz odatda bunday she’rlarni payqamaydilar yoki ko’rib, ko’rmaslikka oladilar. Ularning aksariyatini firqa rahbarligida quchilgan zafarlar va bu zafarlarni zamon shoiri qanday mahorat bilan madh etgani qiziqtiradi ko’proq. Holbuki, yetmishinchi-saksoninchi yillar o’zbek she’riyatida, xususan, yoshlar ijodida mustaqillik uchun kurash desam, balki biroz bo’rttirgan bo’larman, lekin mustaqillik orzusi har xil imo-ishoralar, o’xshatishlar, ramzlar, rivoyatlar, istioralar orqali bo’lsa-da, goh u, goh bu tarzda o’z ifodasini topar edi, desam yanglishmayman.
Masalan, o’tgan asrning 70-yillari oxirlarida yozilgan «Ona niyati» she’ridagi mana bu satrlar orqali Tilak mustaqillik g’oyasi urug’ini sepmaganmi onglarga?

Ot choptirib chiqding uyingdan,
Ot choptirib qaytgin, iloyim!
Qo’lingdagi jiloving kabi
Erking bo’lsin o’zingda doim.

Yoki:

Mayli, meni o’ylama, bolam,
Topganingni sarf qil o’zingga.
Lek birovga bo’lmagin qaram,
Nam tegmasin sira tizingga.

O’g’ilning, – o’g’il timsolida o’zbek xalqining desak ham xato bo’lmaydi, – jilovi o’z qo’lida, erki o’z qo’lida bo’lishini, o’z topganini o’ziga sarf qilishini, birovga qaram bo’lmasligini, tiz cho’kmasligini uqtirmayaptimi shoir ona tilidan? Har bir bino peshtoqida qizil mafkuraning qonli bayrog’i g’olibona hilpirab turgan paytda bunday g’oyadan gap ochishning o’zi jasorat. To’g’ri, u mahallar bunday «xavfli» fikrlarni ochiq-oydin aytishning iloji bo’lmagan. Shu bois ular qavat-qavat timsollarga, ramzlarga, imo-ishoralarga, istioralarga o’rab aytiladi. Buni tushungan tushunadi, tushunmagan tushunmaydi. Aytaylik, men o’zbek haqida emas, Amerika qizil tanlisi haqida yozaman-u, lekin kosa tagida nimkosa sifatida o’z millatimni nazarda tutaman. Ya’ni, qizim senga aytaman, kelinim, sen eshit, qabilida aytaman gapimni. Boshqa birov yanada murakkabroq obrazlarga chirmab tashlaydi fikrini. Natijada tushunish qiyin bo’lgan jumboq, mavhum she’rlar paydo bo’ladi. Va munaqqidlar «She’ringizni tushuntirib bering!» deb do’q uradilar. Shunaqa. Muhit shuni talab qilgan. Zaruriyat shuni taqazo etgan. Darvoqe, adabiyotdagi «izm»larning aksariyati ana shunday muhit va zaruriyat talabi tufayli yuzaga kelgan. Simvolizm, formalizm, syurealizm, modernizm va hokazolar muayyan muhit tazyiqi ostida tug’ilgani sir emas. To’g’ri fikrni, bor haqiqatni ochiq aytish imkoni bo’lmagan jamiyatda ijodkor fikr aytishning yangicha yo’lini, yashirin usullarini izlab topishga majbur bo’ladi… Kezi kelganda shuni aytish kerakki, o’tgan asrning oltmishinchi yillaridan boshlab she’riyatda mustaqillik g’oyasi qanday aks etganini o’rganish to hanuz adabiyotshunosligimiz oldida ham qarz, ham farz vazifalardan biri bo’lib turibdi…

Bir kuni, erta bahor edi chog’i, o’z-o’zidan Tilakni ko’rgim kelib, o’sha katalakday hovlisiga borsam, bola-chaqasi yo’q, bir o’zi haligi «Optima»ni chiqillatib o’tiribdi.
– Hormang, shoir, qalay «Optima» zo’r chiqdimi? – deyman.
– E, zo’ram gapmi? – deydi og’zi qulog’ida bo’lib. Keyin lof qiladi: – Qo’l tegsa, bo’ldi, o’zi yozib ketaveradi…
– Obqoching-a,obqoching! – deyman. – Ishqilib, yaxshi chiqqani rost bo’lsin. Harqalay, o’rtada turganman. Yuzimni shuvit qilmasin-da.
– Ko’z tegmasin, hozircha yaxshi, – deydi Tilak.

Xonadonda o’zimizdan boshqa hech kimning yo’qligi e’tiborimni tortadi.
– Bolalaringiz qani? – deyman. – Kichkintoylar ko’rinmaydi?
– Qaroko’la yibardim, – deydi Tilak. – Tor uyda siqilib ketishdi. Qishloq yaxshi-da, uylar keng-mo’l, chor-atrof dala, bog’-rog’, o’t-o’lan, toza havo, quyosh deganday, bir yayrab kelishsin. Bahorni ko’rishsin. Qichchi bichak, sho’ra bichak yeyishsin. Pidana barakka to’yishsin, dedim-da. Bu uyda bahorning kelganiniyam bilib bo’lmaydi. Qish bo’yi boshlari kasaldan chiqmadi. Hadeb shamollagani-shamollagan. Uy zax-da, qarang, – deydi, kuladi. – Bunga man chidayman, bolalar chidamaydi.
– O’zingiz ham ehtiyot bo’ling, – deyman ko’nglimdagi xavotirning bir uchini chiqarib.
Tilak uy to’ridagi taxmondan ko’rpacha olib, qo’lda to’qilgan olacha gilam ustiga soladi.
– Siz o’tirib turing, men hozir… – deydi. – Choy qo’yib kelay.
O’tirish qochmas, qani, shoir nima yozayotgan ekan, deb qiziqib, mashinkada turgan qog’ozga ko’z yugurtiraman:

Tomlardan to’kildi chilla qorlari,
Oqdilar zaminning rangin ko’chirib.
Tomlardan to’kildi chilla qorlari,
Ketdilar tomlarning tojin uchirib.

«Tomlarning toji? Iya, bu nima bo’ldiykin? – deb o’ylayman. – E, ha, bo’g’otlardagi sumalak bo’lsa kerak. Sumalakni tojga o’xshatibdi-da shoir. Yomon emas. Lekin bu teskari tojmi, nima balo? Axir sumalak yerga osilib turadi-ku.»

Tomlarda nish urar somondagi don,
Navbahor qo’shig’i endi yeladi.

«Ha, shoir-a, o’ziyam qishloqni sog’ingan ko’rinadi. Qishloqda somonsuvoq qilingan tomda somonga qo’shilib qolib ketgan bitta-yarimta donning nish urishi bor gap. Lekin «qo’shiqning yelishi» g’alat emasmi? Ha, mayli, she’r hali xomaki-ku, ishlasa kerak.»

Qor kabi eriydi junjikkan hislar,
Deraza ham ko’zyosh to’kkanin ko’rib.
Charx urib chumchuqlar endi dil xushlar,
Tomlar tepasida bazmlar qurib.

Bir paytlari Shpilkovskiy ko’chasida o’ris kampirnikida ijarada turganimizda hovlidagi gilos tagida o’tirib olib, televizorda raqs tushayotgan Yulduz Ismatovaga bag’ishlab qashqadaryolik marhum shoir Geldi Berdiyev boshlab bergan «Yulduzxon» radifli she’rni galma-galdan goh Mashrab Boboyev, goh men, goh Geldining o’zi davom ettirib «mushoira» o’ynaganimiz esimga tushib ketadi. Mashinkani chiqillatib, she’rni davom ettiraman:

Tomlardan to’kildi chilla qorlari,
Olamga taralar shudgor nafasi.
Ko’ngilni zabt etdi, dilni chorladi
Ko’z ishqab uyg’ongan boychechak sasi.

Nazarimda, endi asosiy maqsad aytilishi – poetik xulosa chiqarilishi kerak. Xayolimda nimalardir g’imirlaganday bo’ladi, lekin yozishga ulgurmayman, dasturxon ko’targan Tilak kirib keladi. Men yozgan bandni o’qib, avval miyig’ida, keyin baralla qiqirlab kuladi.
– Bitirib qo’yibsiz-ku, – deydi.
– Yo’q, hali bitmadi. Shunchaki hazillashib yozib qo’ydim-da, yaxshi chiqmadi, o’chirib tashlarsiz, hali ishlaysiz-ku, davom ettirasiz-ku, a? – deyman.
Tilak men yozgan bandni yana bir karra o’qib chiqadi.
– Davom ettirishga hojat qoldirmabsiz. She’r bitibdi, – deydi xursand bo’lib.
Men ichimda «Ko’nglim uchun shunday deyapti. Hali qayta ishlasa kerak, xom joylari, yopishmaganroq o’rinlari bor-ku» deb o’ylayman. Boz ustiga u bilan yana har doimgidek bahslashgim kelmaydi. O’shanda bu she’rni shu holicha kitobiga kiritib yuborishini kim bilibdi deysiz. Uni qarangki, 1977 yili chiqqan ilk kitobi «Rayhon»ni varaqlasam, o’sha she’r turibdi. Tahrir qilish, qayta ishlash u yoqda tursin, qo’l ham urmabdi shoir tushmagur!..
– Nega bunday qildingiz? – deyman ko’rishganimizda. – Hali ishlaydigan joylari bor edi-ku bu she’rning?
Tilak odatiga ko’ra qiqirlab kuladi, chuqur tortgan tamakisining quyuq tutunini shiddat bilan havoga puflay turib, jo’shib ketadi:
– Yo’q, o’zi zo’r. Shu holicha zo’r. Genialьnыy!..
Tilak bir qarashda ko’ngilchan, beozor, muloyimgina ko’rinsa-da, o’ziga yarasha kishi bilmas o’jargina ham edi. Indamadim. Bahslashib o’tirishni ep ko’rmadim. Bo’lar ish bo’lgan. Endi foydasi yo’q. Hozir unga gap uqtirish mahol. Tabassum qilgancha o’zinikini ma’qullab turaveradi. Darvoqe, uning o’jarligini o’jarlik deb emas, o’ziga xos qat’iyatlilik, bir so’zlilik, lafzga vafo deb tushunishga moyilman. Zero, Tilak tabiatan halimday muloyim, mohiyatan musichaday beozor; qalbi bahor havosiday toza, ko’ngli tog’ bulog’iday sof, pokniyat, pokdomon inson.

«Rayhon»ni u menga «Do’stim, shogirdim, ustozim Sulaymonga Tilak Jo’radan. 4/04-77.» degan dastxat bilan taqdim etadi. Do’stim degani tushunarli – do’stmiz, shogirdim deyishga ham haqqi bor – men to’g’rimda oqyo’lnamo so’z yozgan. Lekin nega u meni ustozim debdi? Unga qachon ustozlik qilibman? Shunisiga hayron bo’ldim. U yog’ini so’rasangiz, Tilak bilan tez-tez ko’rishib, ulfatlashib, bahslashib, she’rxonliklar qilib tursak-da, aslida uning aksariyat she’rlaridan bexabar ekanman. Faqat o’tirishlarda o’zi qayta-qayta o’qiydigan «Bedana», «Bir go’zalga yor edi u», «U bir qushcha edi», «Shamol», «Oydin qo’shiq», «Qo’lingni ber menga, ey, sanam» kabi besh-oltitasini eshitib yurganman. Lekin hech qachon «Unisi unday ekan, bunisi bunday ekan» deb fikr bildirmaganman.

Gapning qisqasi, «Rayhon»ni mutolaa qilgunimga qadar Tilakning sarbast yozishini bilmas ekanman. Uning qishloq qizlari, qishloq manzaralari tasvirlangan kolьtsovcha, yesenincha she’rlarini eshitib yurgan ekanman xolos, endi bilsam, u ham menga o’xshab nuqul barmoqdagi she’rlarini o’qigan ekan-da. («Rayhon»dan ikki yil avval chiqqan, asosan sarbast she’rlardan tuzilgan mening «Xayol» degan kitobimni o’qib, u ham «Sizning sarbast yozishingizni bilmas ekanman», degani esimga tushadi.) Shuning uchun qiziqib, avval «Rayhon»dagi sarbastlarni o’qishga tutinaman. Ajabo, ular mavzulari, ohanglari, uslubi, stilistikasi, hattoki ayrim epitetlari, tashbehlari bilan menga juda tanishday tuyula boshlaydi. Nuqul allaqanday tanish kechinmalarni, qadrdon tuyg’ularni eslataveradi. Ularni ilgari ham qayerdadir o’qiganday bo’laveraman. Bora-bora xuddi o’z she’rlarimni, o’z sarbastlarimni o’qiyotganday taassurot uyg’onadi menda. Nahotki? Yo’g’-e! Ustozim degani bejiz emas ekan-da, gap bu yoqda ekan-da, degan xayolga boraman. «Xayol»ni qo’limga olaman, solishtira boshlayman. Tilakning «Hoji Qurbon»idagi «Xo’rsinib-xo’rsinib, boshin qashlaydi: «Tezroq marra quchilsa, otda uloq chopilsa…» satrlari «Oila» degan she’rimdagi «Ko’ylak tikib o’ylar edi: «Bir oyday kelin ko’rsam…» yoki «Chigit ekar edi ota bahorda, chigit ekib o’ylar edi: «O’g’lim kelsa, g’o’zam ochilsa» degan satrlarga, «Qadoq qo’llarning mayin tolalarga aylanmoq, mayin tolalarning dunyoni bir butun o’ramoq ishqini kuylayapman» satrlari mening «Cheksiz-cheksiz osmon bag’rida yulduzlarga aylanmoq istar jajji qizaloq» deb boshlanuvchi she’rimga nimalari bilandir uyqash, ohangdosh, go’yo shaklan va ruhan qarindoshday tuyuladi. Uning «Shu osmon bag’rida osmonday bag’rimga olaman» degani «Sochlarimni silasangiz siz osmon bo’lib, bag’ringizda men o’ltirsam yulduzga o’xshab» degan satrlarimni esimga soladi. «O’n yetti yoshim» degan she’rini o’qiganimda, «XX asr xotira daftaridan» degan she’rim yodimga tushadi. Xullas, uning «Shoir do’stlarimga maktub», «Oydin kechada», «Surat», «Men tug’ilganda», «Pishiqchilik», «Yurak » kabi she’rlari ham mening «Kommunist», «Navjuvon ona», «Tavsiya», «Ruhim», «Xayol» kabi she’rlarimdan ilhomlanib yozilganga o’xshaydi nazarimda. Jumladan, «Yurak» she’rida «Agar hasratimni ayta olmasang, agar sevinchimni ayta olmasang, o’kinchimni ayta olmasang… unda bag’rimdan yulib otaman» deydi Tilak yurakka qarata. Men esa she’riyatga qarata: «Sayyoh yanglig’ bir fidoyi jon bo’lib yulduzlarning, samovotning majhul xilqatlariga agar chiqa olmasa, yerdan, ko’kdan, suvdan, o’tdan, odamlarning ko’zlaridan topgan turli-tuman ranglarini shu qog’oz uzra bir darkori mahzan etib agar to’ka olmasa, qabul etma yuragimni, She’riyat» deb yozganman. Bu taqlidmi, ta’sirlanishmi, ilhomlanishmi, bilmayman. Balki, iqtibosdir? O’xshatmadir? Xuddi shu sarbastlarni qayta-qayta sinchiklab o’qiyman. Yo’q, ularda, ayrim yuzaki shakliy, uslubiy o’xshashlikdan boshqa, sarbastlarimda men ko’p qo’llagan «mayin-mayin, hidlab-hidlab, emib-emib, qiqirlab-qiqirlab, tomchi-tomchi, zilol-zilol, daryo-daryo, shoda-shoda»ga o’xshash, ayrim so’zlarni «kuta-kuta, kuymana-kuymana, tebrana-tebrana, tamshana-tamshana, imillab-imillab, xo’rsinib-xo’rsinib» tarzida juft-juft ishlatishdan bo’lak o’xshashlik topolmadim. Ular deyarli bir mavzuda yozilgan, lekin mazmunan, mohiyatan mustaqil she’rlar edi. Masalan, mening «XX asr xotira daftaridan» she’rimda gap XX asr tilidan, asrning o’n yettinchi yilidagi voqealar assotsiativ tarzda yodga olinsa, o’sha yillar manzaralari oqu qora rangda tasvirlansa, Tilakning «O’n yetti yoshim»ida gap bir shaxs haqida, uning o’n yetti yoshidagi holatlar, kechinmalar, his-tuyg’ular haqida boradi. Yoki mening «Navjuvon ona» she’rimda oydin kechada, chorpoyada parishon soch, yarim yalang’och bola emizib o’tirgan ona, unga suqlanib boqayotgan chor-atrof va yonida beparvo uxlayotgan er tasviri orqali o’z kelajagini bag’rida parvarish qilayotgan vatanga, ya’ni O’zbekistonga butun olam oshiq bo’lib, ko’z olaytirib tursa-yu, uning begi beparvo uxlab yotsa-ya, degan fikr ramzlar, majozlar vositasida aytilgan bo’lsa, Tilakning «Pishiqchilik» she’rida ham xuddi shunga o’xshash manzara tasvirlanadi. Lekin unda «Bir etak bolakay qushlarday chug’urlar, Tongning elchilari qo’shig’idan, kelajakning elchilari qo’shig’idan, mast bo’lib, baxtdan ko’zlari qamashib, atlas ko’rpalarini iyakka tortib, xiyol ko’zlarini yumib, yotibdi erkak va ayol», deyiladi.

Garchi holatda, manzarada o’xshashlik bo’lsa-da, bu mohiyatan, mazmunan boshqa she’r.Tilakning she’ri. Garchi ovozini mening ovozimga o’xshatib gapirsa-da, Tilak bu she’rlarda o’z dardi-hasratini aytgan, o’z qalbini ifoda etgan, o’z yuragini ochgan. Agar men romantik ruhda, so’zlarga ramziy ma’no yuklab, fikrni ijtimoiylashtirib, umumiylashtirib ifoda etishga harakat qilgan bo’lsam, Tilak bunga zid o’laroq, she’r ob’ektini atay konkret mahalliy zaminga ko’chiradi – qishloq yoki aniq bir shaxs hayotini olib tasvirlaydi. Bu bilan go’yo menga «She’rni mana bunday aniq adresli qilib yozish kerak» deb tanbeh berganday bo’ladi.
Uchrashganimizda men «Rayhon»dan olgan taassurotlarimni aytaman Tilakka. Lekin o’xshashliklar haqida og’iz ochmayman. Buni nuqson deb yuziga solmayman. Zero, ijodining boshlang’ich pog’onasida kim ham taqlid qilmagan?

Jahon adabiy ahli buyuk deb tan olgan ijodkorlarda ham ko’ramiz bu holni. Danteday daho shoir mashhur «Ilohiy komediya»sini Abul A’lo Al Maarriyning «Risolat ul-g’ufron»idan ilhomlanib yozgani hammaga ma’lum.
Pushkinning «Evgeniy Onegin»iga Bayronning «Don Juan»i turtki bergani ham besh qo’lday ayon.
Furqatning «Fig’onkim, gardishi davron ayirdi o’z diyorimdan» deb boshlanuvchi g’azali Nodiraning «Fig’onkim, gardishi davron ayirdi shahsuvorimdan» deb boshlanuvchi g’azaliga ikki tomchi suvday o’xshash.
Marina Svetayevaning «Chto ya tebe sdelala» she’ri Huvaydoning «Na qildim man sanga, yorim» g’azalini eslatib turadi.
Abdulla Oripovning Ibrohim Haqqul ko’klarga ko’tarib maqtagan «Nechun boshing egik, nechun qadding xam, Nechun nigohingni tortadi tuproq? Mening yer ustida tanishlarim kam, Mening yer ostida do’stlarim ko’proq» satrlarini Silьva Kaputikyanning «Utri je slezы, mujestvo naydi, smiritьsya s tem, chto u tebya otnыne znakomыx bolьshe pod zemley, chem na zemle…» degan satrlarining aynan o’zbekcha tarjimasi desa ham bo’ladi.

Rauf Parfining «Sen – abadiy, men – qisqa, biroq, Itoat et menga shul zamon. Yo aylag’il telbani tuproq…» satrlari Valeriy Bryusovning «Ona til» she’ridagi «Tы – v vechnosti, ya – v kratkix dnyax, No vse j, kak magu, mne pokorstvuy Ilь obrati bezumtsa v prax!» degan satrlariga quyib qo’yganday o’xshash.
Afsuski, bularni tasodifiy o’xshashlik deb bo’lmaydi.

Erinmasam, bunday misollarni yana juda ko’p keltirishim mumkin. Yashirmayman, shaxsan o’zim ham vaqtida Rauf Parfi ohanglariga ergashganman. Garchi Rauf Parfi buni bilsa-da, indamagan, injimagan mendan…
(Biroq birov o’ziga taqlid qilganini bilsa, bundan ranjiydiganlar ham bo’lar ekan. Esimda, Hanifaga endigina uylanib, kelinni Chilonzordan olgan bir xonali eski uyga tushirib kelgan Abdulla Oripovnikida Cho’lpon Ergash bilan ikkalamiz mehmon bo’lamiz. Gurunglashib, chaqchaqlashib o’tiraverib, vaqtning o’tganini bilmay qolamiz. Yosh kelinchak xizmatimizni qilib charchaydi. Oshxonada uxlab qoladi. Nihoyat, biz ham uyquga yotamiz. Lekin uxlamaymiz. Cho’lpon Ergashni o’rtaga olib, kattakon ko’rpani ustimizga tortib, o’tgan-ketgandan, adabiyotdan, u yoq-bu yoqdan gurungni davom ettiramiz. Gap aylanib kelib adabiy ta’sirlarga taqaladi. Bir payt Abdulla Oripov yotgan joyidan azza-bazza turib, Cho’lpon Ergashni ko’rpaga o’rab, kayf bahona, hazil-hazil bilan do’pposlay ketadi. «Mana bu men g’ajib tashlagan suyakni chaynaganing uchun, mana bu mendan qolgan nishxo’rdni yeganing uchun», deydi, gurs-gurs musht tushiradi. Cho’lpon Ergash ko’rpa tagidan piq-piq kuladi: «Ha, xo’p-xo’p, shoir, tavba qildim, shunga shunchami, axir o’zingiz ham Pushkin bilan Lermontovdan qolgan araqni ichib, ustidan G’afur G’ulomning nosvoyini chekasiz-ku», deydi nimalargadir ishora qilib, kaltak yesayam, tilini bermaydi. Keyin bilsam, Cho’lpon Ergash Abdulla Oripovga taqlidan «Tun» degan she’r yozgan ekan…)

Men ham ayni Rauf Parfining yo’lini tutaman, Tilakka indamayman, ranjimayman undan, aksincha, xursand bo’laman. Axir hamma ham hammaga ergashavermaydi-ku. Lekin bundan xijolat chekadi shekilli, Tilakning o’zi indaydi, oradan to’rt yil o’tib, galdagi kitoblaridan biri «Yulduzlar tabassumi»ga yana: «Ustoz Sulaymon Rahmonga ezgu tilaklar tilab, Tilak. 20.07.81.» deya imzo chekadi.
Bularni eslashdan murod Tilakka ustozlik da’vo qilish emas. Aslo! Bizning do’stligimiz, munosabatlarimiz nihoyatda do’stona, beg’araz, samimiy bo’lganini, biz haqiqatan ham bir-birimizga shogird, bir-birimizga ustoz maqomida bo’lganimizni ta’kidlashdir xolos.

Ayrim she’rlari xomroqday, me’yoriga yetkazib ishlanmaganday, ba’zi satrlari nazmdan ko’ra nasrga yaqinroq, salqiroqday taassurot qoldirsa-da, aksariyat she’rlarida Tilakning aynan o’zi, fe’l-atvori manaman deb aks etib turadi. Ularda shoirning qoni, fitrati, shuuri yashaydi. Adabiyotda, aslida, shu muhim emasmi? Haqiqiy shoir adabiyotga avvalo o’z fe’l-atvorini, o’z so’zini, o’z nigohini, o’z dunyoqarashini, ifoda usuli va uslubini, qalbini, tabiatini, niyatini, borliqqa munosabatini, odamgarchiligini, butun dardi-dunyosini, qisqasi, o’zligini olib kirmaydimi? Tilak sirtdan serzavqday ko’rinsa-da, botinan o’ychan, xayolchan edi. Odatda, ba’zi-ba’zida, juda jo’shib, o’ta zavqlanib ketsagina qiqirlab yoki qiyqirib kulardi. Boshqa paytlarda uning kulgisi mahzun, tabassumi mungli edi. Darvoqe, ziyrak, sinchkov she’rxonning payqamay iloji yo’q: Tilakning she’rlari ham o’ziga o’xshab ma’yusgina tabassum qiladi.

Nafsilambrini aytganda, XX asrning 70-80-yillaridagi birorta o’zbek shoiri qishloq ahli hayotini Tilak Jo’rachalik butun murakkabliklari, oqu qorasi, jozibasiyu fojiasi bilan she’rga solgan emas. Paxtakor dehqonning qadrsiz, qora mehnatini, nochor turmushini, «it yotish, mirza turish» maqomidagi hayotini ochiq-oydin, baralla tasvirlab bergan emas. Aksincha, hamma maddohlik qilgan. Dehqon turmushini, farovon hayotini ko’pirtirib, oshirib-toshirib maqtagan. Osmono’par paxta xirmonlarini, turnaqator «oq oltin» karvonlarini kuylagan. Tilak Jo’ra esa zamonasozlik qilmadi. Dohiylarni, davr darg’alarini, zamon tegirmonining qudratli parragini og’iz ko’pirtirib, bosar-tusarini bilmay ko’klarga ko’targanlar bugun o’zlarini oqlash uchun «Ha, endi zamon shunday edi-da, majbur bo’lganmiz, majbur qilishgan» deya vaj ko’rsatadilar. «Biz o’zimizni o’zimiz majbur qilganmiz. Nafsimiz majbur qilgan. Jilovimiz vijdonimiz qo’lida emas, manfaatimiz qo’lida bo’lgan, unvon olish, mukofotlar olish ilinji majbur qilgan bizni» demaydilar. Holbuki, men ham o’sha davr kishisiman. Yaxshi bilaman, hech kimni hech kim majbur qilgani yo’q. Birov chaqirib, «Mana bu mavzuda yoz», deb buyruq berganini eslay olmayman. Shaxsan men bu borada hech kimdan buyurtma olmaganman. Lekin, tan olaman, hech kim majbur qilmagan bo’lsa-da, o’z ixtiyorim bilan ba’zan zamonasoz she’rlar ham yozganman. Shundayam madhiyabozlik qilmaganman. Chunki men haqiqatan ham dohiyni eng toza, eng to’g’ri, eng vijdonli, haqiqiy ibrat timsoli deb ishonganman. U asos solgan firqani, garchi uning a’zoligiga o’tmagan bo’lsam-da, hamma narsani adolat bilan hal etadigan najotkor tashkilot deb bilganman. Uning a’zolarini esa yer yuzidagi eng halol, nuqsonsiz, haqiqiy insonlar deb o’ylaganman.

Tilak Jo’ra she’riyati shu jihati bilan ham pokizaki, unda dohiylarga, firqaga hamdu sano yo’q, aksincha, qishloq manzaralari, qishloq odamlari, ularning hayoti xuddi o’tkir nigohli rassom chizganday aniq, yorqin bo’yoqlarda o’z aksini topgan. Bu she’rlar yolg’ondan, soxta pafosdan, haybarakallachilikdan xolis, as’asayu vasvasalar, balandparvoz madhiyalardan forig’. Ularda hayot o’zining butun fojiasiyu jozibasi bilan ko’rinadi. Ularda hukmron siyosatga xushomad, zamonni alqash yoki unga iddao qilish yo’q, ta’rif-tavsif yo’q. Faqat aniq holat, lirik kayfiyat, jonli lavha, yorqin tasvir, bardam ruh bor. Xuddi ana shular Tilak Jo’ra she’riyatining xos ustunlari, uni tutib turgan umurtqa pog’onasi, suyanchi, tayanchi, Tilakka xos fikr tarzining ustuvor ifoda vositalaridir.

Tong ham otdi,
Yalanglikda otlar kishnar,
Maydon aro Hojibobo qamchi tishlar.
Yerni yorar tulporlarning tuyog’i,
Qarang, do’stlar, bu o’zbekning ulog’i.
Tulporlarning tuyog’idan uchqun sachrar,
Qari ayg’ir nafasidan xazon uchar.

«Qari ayg’ir nafasidan xazon uchar».
Shu birgina satr sinchkov, fikr yurituvchi, qalbining ko’zi va qulog’i bor she’rxonga bir olam ma’no in’om etadi, ma’naviy surur, zavq, nash’a beradi. Qarang, shu bir satrda, eng avvalo, ko’z oldingizda ot nafasidan uchayotgan xazon manzarasi gavdalanadi; ikkinchidan, hansirab, zo’riqib nafas olayotgan otni ko’rasiz; uchinchidan, ayg’ir qari bo’lgani uchun nafasni (xazonni uchirar darajada) zo’riqib olayotganini his etasiz; to’rtinchidan, uloqning («xazon» so’zidan) kuzda chopilayotganini bilib olasiz; beshinchidan, otning umrida ham, tabiatda ham xazon fasli hukm surayotgani («qari» va «xazon» so’zlaridan) ayon bo’ladi. Bir satrda ham holat, ham manzara, ham axborot, ham harakat aks etganiga guvoh bo’lasiz. Va nihoyat, satrning o’zi yaxlit go’zal poetik istiora darajasiga ko’tarilganini ko’rasizki, shoirning mahoratiga beixtiyor tasanno aytasiz.

Tilak Jo’ra ijodining bosh mavzui: salkam oltmish yoshida shudring shimib paxtazor oralaydigan, yerga chigit qadalgandan, g’o’za pindiq chiqargandan to nevarasi Gulsumning oppoq qo’lini chanoqlar tilgunga qadar egatlardan chiqmaydigan ota, g’o’zalarning hidi ko’chgan, rangi o’chgan ro’molini yopib quyoshdan bolasining bug’doyrang yuzini to’sgan ona, otasining o’rniga ishlab, tizzasini tilib qaytgan, qoratolning kurtagiday ko’kargan tirnog’ini peshonasiga ishqab qoratol soyasida yotgan bola, o’rimdan so’ng dalada boshoq izlagan kampir, besh bolaning otasi bo’lsa ham uyiga bir paysa go’sht olib kelolmaydigan, qo’llari qaldirg’ochning qishdagi uyasiday doim bo’m-bo’sh er… xullas, oddiy insonlar, hayotning oqu qora ranglari, radio to’lqinlarida, oynayi jahonda og’iz ko’pirtirib kuylanib yotgan «baxtli zamonning» ayanchli, ammo real manzaralari, qishloq kishilarining haqiqiy turush-turmushi, ko’rgan kuniga shukr qilib yashayotgan kattayu kichik o’zbekning achchiq qismati…

Haqiqiy shoir har qanday sharoitda, har qanday vaziyatda, har qanday jamiyatda, boshiga qilich kelsa ham, haqiqatni yozadi. Yolg’on-yashiqni yozishdan, yo’qni bor deb ko’pirtirishdan, maddohlikdan, xushomad va ta’magirlikdan jirkanadi. Nuqsonni xaspo’shlab, yo’qni bor deb, qorani oq deb, yomonni yaxshi deb yozishdan na adabiyotga, na jamiyatga, na insoniyatga foyda bor. Muborak hadislardan birida «Maddohlarning yuziga tuproq sochinglar» deyiladi. Shu o’rinda mazkur hadisni epigraf qilib bir paytlari yozgan she’rimni ilingim keladi:

* * *

Maddohlarning yuzlariga tuproq sochinglar.
Hadis

Moyil bo’lsang, moyday eritar maqtov,
mayin xotinni ham er etar maqtov,
yolg’on tegirmonin yuritar maqtov,
maddohlar yuziga tuproq sochinglar.

Yaltoq madhi bilan yo’qni yo’ndirar,
kal boshga humoyun tojin qo’ndirar,
bir ishni eplolmas, gapni do’ndirar,
maddohlar yuziga tuproq sochinglar.

Qulog’ing kar qilar, ko’zing ko’r qilar,
gar pashsha bo’lsang-da fildan zo’r qilar,
bu yorug’ olamni ochiq go’r qilar,
maddohlar yuziga tuproq sochinglar.

Maddoh naf ko’rmasa nechundir maqtov,
nafs uchun, mol-dunyo uchundir maqtov,
ta’madir, talabdir, hujumdir maqtov,
maddohlar yuziga tuproq sochinglar.

Maqtov – shonparastga og’uli boldir,
iblis nafasidir – mash’um shamoldir,
axloqqa – ajaldir, xulqqa – zavoldir,
maddohlar yuziga tuproq sochinglar.

Maqtovchi til dilga shaytonni yo’llar,
tog’ni to’ntarguvchi tug’yonni yo’llar,
cho’lni chayqatguvchi to’fonni yo’llar,
maddohlar yuziga tuproq sochinglar.

To maddoh og’zida chaynalgay zamon,
zamon zukkolari topolmas omon,
diyonat, din, iymon qiynalar yomon,
maddohlar yuziga tuproq sochinglar.

Gar taxtin qurshasa maddohu yaltoq,
ul tojdor yuritgan siyosat – aldoq,
bayrog’i xoh qizil, xohi zarg’aldoq,
maddohlar yuziga tuproq sochinglar.

Qaydaki rostlik yo’q, yo’qdir jasorat,
haqiqat nuridan bo’lmas asorat,
maddohlik vatanni qiladir g’orat,
maddohlar yuziga tuproq sochinglar.

Maddohning kafanin o’z tili bichar,
do’zax eshigin ham o’z tili ochar,
vasiyat qoldirmish bizga payg’ambar:
«Maddohlar yuziga tuproq sochinglar…»

1997

Maddoh shoir kimni yoki nimani madh etishidan qat’iy nazar, har doim o’z manfaatini ko’zlaydi. Shaxsni ulug’laydimi, hukumatga maddohlik qiladimi, joriy siyosatga dumini likillatadimi, amaldagi tuzumni sharaflaydimi, farqi yo’q, aslida u mohiyatan bularning hammasiga tajovuz qiladi. Rauf Parfi bir she’rida «Maqtov – shirin og’u, shirin o’ldirar» degan edi. Darhaqiqat, g’arazli maqtov – zaharga teng. Ma’lum bir maqsadga erishish uchun, u xoh amal, xoh boylik, xoh mukofot, xoh unvon, xoh obro’-shon-shuhrat bo’lsin, xullas, nimanidir qo’lga kiritish uchun qilingan xushomad, aslida tajovuzning, hujumning juda keng tarqalgan va eng ko’p qo’llaniladigan, o’ta nozik niqoblangan shaklidir. Allaqaysi donishmand xushomad – tizzalab qilingan tajovuz, deganida yanglishmagan. Maddohlik – nafaqat adabiyotga, balki taraqqiyotga xiyonatdir, maddoh shoir esa o’z vijdonining xoinidir. Vijdonli shoir barcha makondan, barcha zamondan adolat va ezgulik axtaradi. U hamma narsada mutanosiblik, uyg’unlik, muvozanat bo’lishini istaydi. Qayerdaki, uyg’unlik buzilsa, muvozanatga putur yetsa, adolat lat yesa, bu shoirni qiynaydi, uning vijdonini og’ritadi. Zero, vijdon shoirning eng nozik a’zosi. Xoh ijtimoiy, xoh siyosiy, xoh moddiy, xoh ma’naviy bo’lsin, muhitdagi salgina sovuqlik ham sog’lom vijdonni shamollatib qo’yadi, u sim-sim og’riyverib, sohibiga tinchlik bermaydi. Shuning uchun shoir hamisha muhitda mo»tadillik, iliqlik, uyg’unlik, adolat, muvozanat bo’lishi uchun kurashadi. U xohlaydimi, yo’qmi, parvardigor tomonidan qoniga singdirilgan, ruhiyatiga jo qilingan ilohiy amrga bo’ysunadi. Bu shoirning ichiga o’rnatilgan ilohiy tarozuning adolat posangisi boshqa hamma nafslar, manfaatlar, hissiyotlar, qiziqishlar va albatta yovuzlik posangisini bosib turadi. Bu tarozuda ezgulik toshi tosh bosadi. Bu tarozuni xohlang, insof deb atang, xohlang, unga vijdon deb nom bering, xohlang, uni diyonat deb biling. Shoir hamisha o’z ichidagi tarozuning ezgulik, poklik, halollik, vijdon, insof, dinu diyonat toshlari turgan pallasida o’tiradi. Agar u nafs pallasiga o’tib, yovuzlik, g’irromlik, haromxo’rlik, ta’magirlik, xushomadgo’ylik va maddohlik yo’lini tutsa, shoirlikka, burchiga xiyonat qilgan bo’ladi.
Tilak Jo’ra she’rlarida hamma narsa, hattoki eng oddiy tashbehlar ham g’irt o’zbekcha, milliy zamindan uzilmagan, ohorli, jozibali, tabiiy. Uning she’rlarida qumg’on bedanaday pitillab qaynaydi, xayol kaklikday yayrab uchadi, tulporlarning taqasi maysalarni yelpib o’tadi, quyosh terga botadi, qizlarning uchayotgan qush kabi qoshlari fikrlarni uchiradi; sahro jiyda guliday sap-sariq, qor ostida dimiqib yotgan dalalar oyday yumshoq, shamol esa yozda saraton issig’idan qochib tol soyasiga berkinadi, qishda dardiga hamdard topolmay hayron, qonga tashna itday quturib, uchraganga changal soladi…

«Rayhon», «Olam ostonasi», «Yulduzlar tabassumi», «Chorrahadagi uy», «Sanduvoch» kabi kitoblarini o’qigan kishi Tilak Jo’ra haqiqatan ham yulduzlarning shu’lasiga osilib, nurga yonboshlab, samoning dunyoviy hislarini kuylaydigan, oy bilan qo’ltiqlashib yuradigan, osmoniy xayollar shoiri bo’lish bilan birga, qizchaning qo’g’irchoqqa alla aytishini, do’stlarining uzoq safardan qaytishini, yomg’irning yog’ishini, qo’shni ayolning sigir sog’ishini, daryoning mavjini, ilonning chipor rangini, xullaskalom, dunyoni dunyoligicha sevadigan bag’rikeng zaminiy tashvishlar shoiri ekanligiga ham guvoh bo’ladi.
Adabiyotdan yiroq, she’riyatga begona kishilargagina bu shoirona taxayyul telbalik, dalli-devonalik bo’lib ko’rinishi mumkin. Gap shundaki, Tilakda hissiy tafakkur, aqliy hissiyot, tamsiliy nigoh, shoirona tasavvur, darveshona ruh, oshiqona junun jamuljam edi. Aslida bu xislatlar qalbning pokizaligidan, ko’ngilning oqligidan, aqlning xolisligidan darak beradi. Afsuski, uning ko’ngli bo’shligini, soddadilligini suiiste’mol qiladigan, u bilan ba’zan toshdillarcha hazillashadigan, uning ajoyib insoniy fazilatlarini kulgi qiladigan oshnalari ham yo’q emas edi.

Tanish-bilishlari Ergash Muhammadni «Quvlik bo’yicha jahon chempioni» unvoni bilan siylagani bejiz emas. Bundan uning o’zi ham quvlarcha g’urur tuyadi. Kimnidir, boplab mazaxlasa, kimgadir ruhiy zarba bersa, birovni chuv tushirsa, rohatlanadi, «hiq-hiq-hiq» qilib, pismiqlanib kuladi. Uning Tilakka qilgan qaltis bir hazilini ana shu odamning o’z og’zidan eshitganman. Aytishicha, u, Muhammadali Qo’shmoqov, Sa’dulla Ahmad va yana kim bilandir kattagina bir hovlida ijarada turgan. Har xil anvoyi gullar zeb bergan, fayziyob bu hovliga kunlarning birida Tilak Jo’ra mehmon bo’lib boradi. Oqshomdan boshlab qilingan gangir-gungur suhbat, shaxmat o’yini, bahs, she’rxonlik yarim kechagacha cho’zilib ketadi, Tilak o’sha yerda tunab qoladi. Joy begonalik qiladimi, har qalay, saharimardonda u hammadan oldin uyg’onadi. Maykachan holda hovliga chiqadi. Tong epkini, bahorning musaffo havosi ko’nglini yayratadi, ko’kragini to’ldirib to’yib-to’yib nafas oladi, gullarning muattar bo’yidan, qushlarning sabuhiy chug’ur-chug’uridan kayfi chog’ bo’ladi, ko’ngli zavq-shavqqa to’ladi. Tabiatan serzavq, jo’shqin, boz ustiga shoir emasmi, tilida allaqanday satrlar aylanadi, ovoz chiqarib she’rlar o’qiydi. Xuddi shu mahal ufqdan quyosh yuz ko’rsatadi, anchadan beri tor xonalarda, xilvat va tang hovlilarda yashayverib, quyosh chiqishiday go’zal manzaradan bebahra qolgan shoirga bu mislsiz go’zallik boshqacha ta’sir qiladi. Oftobning zarrin nurlari tushib o’zgacha nafosat kasb etgan turfa gullar ko’ziga yanayam chiroyli, hayot yanayam tarovatli ko’rinib ketadi. Ilhomi jo’shib, zavqi oshib ketgan Tilakning shoirligi tutadi va bor ovozda: «Salom, quyosh!» deya hayqirib yuboradi.

Endigina uyg’ongan Ergash Muhammad ichkarida turib buni eshitib qoladi. Ochiq derazadan hovliga asta mo’ralaydi. Qarasa, Tilak hovli o’rtasida turib olib, qo’llarini baland ko’targan holda quyoshga qarab salom berib, gullar bilan gaplashib turibdi.
Shunda Ergash Muhammadning quvligi qo’ziydi. Yonidagilarni turtkilab-turtkilab uyg’otadi. Hovlidagi Tilakni ko’rsatadi. Rejasini aytadi. Men gapiraman, sizlar meni qo’llab turasizlar, deydi. Gapni bir joyga qo’yadilar. Hamma o’rnidan turib, yuvinib-taranib nonushtaga o’tiradi. Dasturxon ustida gapni uzoqdan boshlagan Ergash Muhammad sekin aylantirib kelib, jinnilik, telbalik haqida so’z ochadi. Boshlanayotgan jinnilikning belgilarini bilag’onlarcha bir-bir sanaydi. Oxirida:
– Jinnilik ham kasbga qarab har xil bo’larkan. Men bir jinnini bilaman. Xadrada yuradi. Ko’chaning o’rtasida turib olib, qo’lini paxsa qilgancha o’tgan-ketganga xalqaro siyosatdan ma’ruza o’qiydi. Sizlar ham ko’rgansizlar uni. O’sha jinni, eshitishimcha, siyosatchi bo’lgan ekan. Shoirlarda jinnilik boshlanayotganini qanday bilsa bo’ladi, bilasizlarmi? – deb so’raydi sodda-mug’ombirlarcha yonidagilarga qarab. Muhammadali Qo’shmoqov sekin:
– Qulog’imga chalinganday bo’luvdi, oyga salom berarmishmi-ey, – deydi o’smoqchilab.
– Daraxtlar bilan, gullar bilan gaplasharmish, deb eshitganday edim, – deya pishang beradi Sa’dulla Ahmad.
Ergash Muhammad Tilakka yuzlanadi:
– Sen-chi, Tilak, eshitmaganmisan? – deydi.

Gapning payrovi qayoqqa qarab ketayotganidan bexabar Tilak, og’zidagi luqmasini amallab yutadi, ochiq ko’ngillik bilan davradagilarga bir-bir qarab chiqadi, iljayadi.
– Yo’q, eshitmaganman, – deydi.
– Psixushkada mening bir zemlagim bor, zo’r do’xtir. Bir o’tirishda shu aytuvdi, – deydi Ergash Muhammad. – Shoirlarda jinnilik quyoshga salom berishdan boshlanarkan…
Shunday deb Tilakka zimdan quvlarcha razm soladi. Yuziga go’yo achinish, hamdardlik, mehribonlik ma’nolarini qalqitadi. Chordona qurib o’tirgan Tilakning tizzasiga yengil shapatilaydi:
– Lekin, sen, Tilak, qo’rqma, yoshsan, o’tib ketadi, – deydi sekin jiddiy qiyofada.
Tilak bu gaplarning o’ziga aloqasi yo’qday, odaticha beparvo kuladi.
– Nima deyapsiz, Ergash aka?
– Sen ko’pam tashvishlanaverma, deyapman, – deydi Ergash Muhammad o’zini g’amxo’r ko’rsatib. –Tashlab qo’ymaymiz, qaratamiz. Hali aytdim-ku, yaxshi tanish do’xtirim bor, deb. O’shanga ko’rsatamiz. Ko’rmaganday bo’pketasan.
Tilakning rangi o’chadi. O’zini oqlamoqchi bo’lib uzuq-yuluq g’udranadi:
– Men… men… haligi… tushunmayapman…

Muhammadali Qo’shmoqov hech gapdan xabari yo’qday:
– O’zi nima gap, Ergash aka, Tilakka nima qilibdi? – deydi.
– Tilak, nima bo’ldi sizga? Biz bexabar bir gap bormi? – deb o’zini anqovlikka soladi Sa’dulla Ahmad.
– Endi, birodarlar, shu gap shu yerda qolsin, – deydi Ergash Muhammad sirli qilib. – Tashqariga chiqsa, bolalab ketishi mumkin. Gap shundaki, hali ertalab Tilak quyoshga salom berdi. Gullar bilan gaplashdi. O’z qulog’im bilan eshitdim…
– Yo’g’-e! – deb yoqasini ushlaydi Muhammadali. – Bu haliginday… boshlanishimikin, Ergash aka?
– Rostdanmi? – deb ko’zining paxtasini chiqaradi Sa’dulla.
– O’lay agar! – deb qasam ichadi Ergash Muhammad. – Ishonmasanglar, ana, o’zidan so’ranglar. Gapim to’g’rimi, Tilak?
– To’g’ri, – deydi Tilak tan olib. – Lekin men…
– Ana! – deydi Ergash Muhammad vaqti g’animatda shartta Tilakning og’ziga urib. – Ana, o’zlaring eshitdinglar!
Hazilkash oshnalar yoppa hujumga o’tadi, Tilak og’iz ocholmay qoladi. Biri olib, biri qo’yib, vahimaning uyasini kovlaydi. Bittasi darrov Tilakning peshonasiga kaftini bosadi.
– Qani, isitmangiz yo’qmi?
Ikkinchisi hovliqadi:
– Balki «Tez yordam» chaqirarmiz?
– E, men soppa-sog’man, – deydi Tilak o’lganni kunidan kulib. – Nima bo’ldi sizlarga o’zi?
– Ana, ko’rdinglarmi? – deydi Ergash Muhammad. – Kulishiyam boshqacha. Gaplariyam… Qaysi jinni o’zini o’zi jinniman, degan? Hech eshitganmisizlar?

Avvaliga Tilak ichidan zil ketsa ham sirtidan noiloj kulib o’tiradi. Ammo bora-bora davradoshlarning o’zlarini tutishini, yuz-ko’zlaridagi achinishni, qiyofalaridagi jiddiylikni ko’rib, nahotki ularning gapi rost bo’lsa, deb gumonsiray boshlaydi, bo’shashashdi. Yo’q, unday emas, men shunchaki zavqlanib ketganimdan salom berdim, deb, o’zini oqlashga urinmoqchi, yig’lamsirab, bor gapni tushuntirmoqchi bo’ladi. Lekin qayda! Qani eshitishsa uni, qani gap uqishsa! Ruhiy hamla to’xtovsiz davom etadi. O’zaro til biriktirib, gapni bir joyga qo’yib olgan ulfatlar biri olib, biri qo’yib, go’yo mehribonchilik ko’rsatgan, dalda-tasalli bergan, hamdardlik bildirgan bo’ladilar. Shu tariqa sho’rlik Tilakni vahimaning ko’rinmas pardasiga o’rab-chirmab tashlaydilar. Spektaklning oxiri shu darajaga yetadiki, soddadil, ishonuvchan Tilak ularning gap-so’zlariga ishona boshlaydi. Nahotki menda rostdan ham jinnilik boshlanayotgan bo’lsa, degan xayolga boradi. Ko’ngli buziladi, ko’ziga yosh keladi. Ammo shunda ham ruhiy bosimning, bu qattol hazilning oxiri ko’rinmaydi. O’zida jinnilik boshlanayotganiga chindan ham ishongani uchunmi yoki berahm hazilkash oshnalaridan yetgan alamli xo’rlik tufaylimi, o’pkasi to’lib ketadi. Davomli ruhiy iztirobga uchragan qalb portlaydi, Tilak o’zini tutolmay baralla yig’lab yuboradi.
– Shu gaplaringiz rost bo’lsa, meni tezroq o’sha do’xtiringizga olib boring, Ergash aka! – deb yolvoradi…
Faqat ana shundan keyingina shiftni titratguday gulduros qahqaha yangraydi.

Pirovard natijada bu dilozorliklarning hammasi anchayin hazil ekanligini bilib qolgan Tilak endi ikki baravar ranjiydi, o’zini juda qattiq haqoratlangan his qiladi, battar xo’rligi keladi. Piq-piq yig’laydi. Yelkalari silkinib-silkinib yig’laydi. Boladay xo’rsinib-xo’rsinib yig’laydi. Uzoq yig’laydi…
Ammo kek bilmas, araz bilmas Tilak tezda hammasini unutadi. Hatto keyinchalik bu tagi zil hazilni eslab, hazilkash oshnalarga qo’shilib, o’zining ishonuvchanligdan o’zi ham kulib yuradi. U shu qadar beg’araz, gina-kuduratni bilmaydigan, oqko’ngil, bolafe’l ediki, Sobit Madaliyev:

Bahor yomg’iriday yuragi toza,
Quvlik, ayyorlikka yot uning ta’bi.
Uni mayna qilib kulishar ba’zan,
U esa jilmayar bolalar kabi…

degan satrlarini baayni Tilak Jo’ra to’g’risida yozganday…

Tilak bilan bordi-keldimiz quyuq edi. Adabiy yig’inlarda, tahririyatlarda, yozuvchilar uyushmasida bo’ladigan uchrashuvlar, tasodifiy ko’rishuvlardan tashqari har oyda bir marta majburiy diydorlashuvimiz ham bor edi. Biz – Tilak Jo’ra, Otayor, Abdulla Sher, Ergash Muhammad va men – besh kishi gap yeymiz. Har oyning ma’lum bir kunida navbati bilan bittamizning xonadonimizda ziyofat ustida o’ziga xos adabiy yig’in o’tkazamiz. Ulfatchiligimiz adabiyot, she’riyat haqidagi qizg’in suhbatlar, munozaralar, bahslar bilan o’tadi. Mushoira qilamiz. Har yig’inda ma’lum bir mavzuni o’rtaga tashlab, keyingi yig’inga shu mavzuda she’rlar yozib kelamiz. Navbatdagi gapda o’sha she’rlar o’qiladi, muhokama qilinadi, tanlovga qo’yiladi, baholanadi. Mening o’n ikki she’rdan iborat «Kuz xayollari» turkumim ana shunday o’tirishlarimiz mahsuli sifatida dunyoga kelgan. Tilakning ham «Xayr endi. Sarg’ish maysalar», «Namchil oqshomingda kezaman, kuzak», «Yaproqlar xo’p shitirlab», «O’rimdan so’ng dalada», «Kuz xayollari», «Xo’rsinib botadi yulduzlar», «U ajoyib, u go’zal kunlar» kabi kuz fasli bilan bog’liq chiroyli she’rlari o’sha o’tirishlarimizning mevasi o’laroq dunyoga kelgan. Afsuski, yaxshi niyat bilan boshlangan bu ana’ana uzoq davom etmaydi, ichimizdan ola chiqadi. Davra tarqab ketsa-da, Tilak bilan do’stligimiz uzilmaydi…

80-yillarning o’rtalarida to’satdan qonbosimim keskin oshib, shifoxonaga tushaman. Shundan keyin uch-to’rt yil o’zimga kelmay yuraman. Qon bosimimning maromi buziladi, goh oshib, goh tushib ketadigan, ya’ni, o’ynaydigan bo’lib qoladi. Bu uzoq, muntazam muolajani talab qiladigan dard ekan. Ishxonada yolchitib ishlay olmayman, shu bois yuzim chidamay, vijdonim qiynalib, ariza yozib, ijodiy ta’tilga chiqaman. To’g’rirog’i, ishdan bo’shayman. Uyda o’tirib, yo’g’-e, tik turib «Don Juan»ni tarjima qilaman. Do’xtirlar ko’p o’tirmang, ko’proq harakatda bo’ling, degani uchun mashinkamni tik turib ishlashga mo’ljallab, ko’tarib qo’yganman. Tarjima qilinadigan oktavani xonada u yoqdan bu yoqqa yurib o’qiyman, u yoqdan bu yoqqa yurib miyamda tarjima qilaman, pishitib olgach, tik oyoqda turib mashinkalayman. Nafaqat «Don Juan»ni, Pablo Nerudaning «Mushtarak qo’shiq» she’riy epopeyasini ham shu taxlitda o’girganman. Bosim o’tirib, uzoq ishlay olmayman, vaqtimning ko’pi davolanishga ketadi, parhez tutaman, ko’nglim tusagan taomdan tiyilaman. Shu bahonada ancha-muncha yomon illatlardan qutulaman. Chekar edim, chekishni tashlayman. Ichar edim, ichishni tashlayman. Shunga qaramay, yilida kamida bir marta shifoxonada yotib, davolanishimga to’g’ri keladi. Hali «Jukovskiy»da, hali «Fedorovich»da, hali «Semashko»da (shifoxonalarning o’sha paytdagi nomlari) yotaman. Kislovodskka, Kavkaz sanatoriyalariga boraman.

Navbatdagi muolajani eski ToshMIda olishga to’g’ri keladi. Yana o’sha jonga tekkan dori hidi anqib turgan dolonlar, dahlizlar, muolajaxonalar. Ilgari davolangan joylarimda palatalar ikki kishilik bo’lardi. Bu yerdagi palatamiz kattagina ekan, to’rt-besh kishi yotamiz. Hamxonalarim turli millat vakillari. Bittasi do’rillab gapiradi, bittasi shang’illab. Biri inqillaydi, biri to’ng’illaydi. Birovi yig’laydi, birovi kuladi. Xullas, g’ovir-g’uvur tinmaydi. Maxsus orom soatlarida ham orom yo’q. Kimdir pishillaydi, kimdir xurillaydi. Mundoq kitob-pitob ham o’qib bo’lmaydi. Hatto kechasiyam tinchlik yo’q. Bittasi g’udranib so’kinadi, ikkinchisi alahsirab baqiradi, uchinchisi yeru ko’kni titratib xurrak otadi.

Ertalab tong otar-otmasidanoq hamshira keladi, yotgan joyingdayoq ko’rpani ko’tarib, ninasini jizillatib sanchadi. Nonushtadan oldin bir kaft, nonushtadan keyin bir kaft habdori yutasan. Ana undan keyin boshlanadi yugur-yugur, navbat kutishlar. Fizterapiya xonasida, uqalatish xonasida, ingalyatsiya xonasida… kislorodli sirop ichish… Xullas, muolaja, muolaja, muolaja.
Horib-charchab palataga qaytasan. Palatada yana o’sha ahvol. Kimdir magnitofon qo’ygan, kimdir spidola eshitgan. O’sha paytlari, hozirgi til bilan aytganda Dadaxon Hasanning Gorbachyov haqidagi bir qo’shig’i xit bo’lgan edi. Oti esimda yo’q, elliklarni qoralab qolgan, girdig’umdan kelgan, pakana bir hamxonamizning qo’ltig’idan magnitafon tushmaydi. Dadaxon Hasanning ashaddiy muxlisi, ertayu kech eshitgani-eshitgan. Eshitgandayam piq-piq yig’lab eshitadi. O’zi xo’ppasemiz, rang-ro’yi xo’rozning tojiday qip-qizil, dardi bor odamga o’xshamaydi hech. Lekin yig’laydi, yig’lab eshitadi qo’shiqlarni. Sababini so’rasam, aytmaydi. Labi-lunji pir-pir uchadi, titraydi. Ko’zlarida g’ilt-g’ilt yosh aylanadi. Ko’pincha, shu odam bilan hovli kezamiz. Yursak ham, o’tirsak ham magnitafoni tinmaydi. Aylanib-aylanib, charchaymiz, bo’sh o’rindiq topib o’tiramiz. Soatlab o’tiramiz. Deyarli gaplashmaymiz. Nuqul qo’shiq eshitamiz:, «Uch og’ayni botirlar», «O’zbekning», «Urush, noming o’chsin», «Ayirdilar», «Gorbachyov», «Shohimardon soylari», «Andijon tomonlarda»…

Tushdan keyin kislorodli sirop ichishga boraman. Doim odam uymalashib yotadi, haytovur, bugun ancha sanjob ko’rinadi. Idishimga siropni quydirib olib, bir chetga chiqaman. Bamaylixotir ho’plab, sekin atrofga ko’z yugurtiraman. Yopiray! Anavi sirop ho’plab turgan Tilak Jo’rami? Ha, xuddi o’zi. Xursand bo’lib ketaman. Sekin yoniga boraman.
– Tilak?
Meni ko’rib, Tilakning chehrasi yorishadi, ko’zlari chaqnab ketadi. Quchoqlashib ko’rishamiz.
– Ha, shoir, siz nima qilib yuribsiz bu yerlarda? – deyman. – Nima bo’ldi, burga tepdimi sizniyam?
– E, jo’ra, so’ramang, motorni charchatib qo’yibman, – deydi odaticha mahzun tabassum bilan. – Remont qildiryapman. Bu yoqda buyrakniyam mazasi qochgan. Zax hovlicha ishdan chiqarib tashlabdi sog’lig’imni. Ha, o’zingiz nima qilib yuribsiz bu yerda?
– Meni bilasiz-ku, – deyman. – Eski dard. Qonim badjahl. Ahyon-ahyonda jahli qo’zib turadi. Vaqti-vaqti bilan kasalxonada yotib, tinchlantirib, hovrini bosib qo’ymasam, g’azabini yurakka sochadi. Qachon keldingiz, ancha bo’ldimi?
– Ikki-uch kun bo’p qoldi. Avval «neotlojka»da yotdim, Chilonzorda. U yerdan chiqib, uyushma poliklinikasiga boruvdim, «Yaxshilab davolanmasangiz bo’lmaydi», deb, shu yera yo’llanma berishdi.
– «Neotlojka»da nega yotasiz? – deyman hayron bo’lib. – Axir u yerda…
– Ha, ko’chada yiqilib qolibman hushimdan ketib. Yaxshiyam, insofli, oqibatli odamlar bor ekan. «Tez yordam» chaqirishibdi. Ko’chada yotgan odamni ko’rsa, ichivolib, uchib qolgan bo’lsa kerak, deb, parvo qilmay o’tib ketadiganlar ham ko’p hozir, bilasiz-ku.
– Xudo bir saqlabdi. Shukr qiling. Qalay, endi tuzukmisiz?
– Birnavi. Chidasa bo’ladi.

Asta zehn solaman. Tilak o’zini ancha oldirib qo’yibdi. Yuzi so’lg’in tortib, kirtaygan ko’zlari atrofida ajin paydo bo’libdi, pastki qovoqlari bo’sh xaltachaga o’xshab salqib qolibdi. Ilgarigi kayfiyati, quvnoqligi yo’q. Qorachiqlaridagi doimiy mung yana ham quyuqlashganday, miyiqlaridagi doimiy ma’yus tabassum yana ham ma’yuslashganday… Ovoziyam siniq…
– Bardam bo’ling, ruhingizni tushirmang, – deyman o’zimcha dalda bergan bo’lib. – Charchagansiz. Dam oling. Davolaning. Hali ko’rmaganday bo’lib ketasiz.
– Rahmat. Aytganingiz kelsin, – deydi xo’rsinib. Cho’ntagiga qo’l soladi, tamaki qutisini chiqaradi, bittasini olib labiga qistiradi, gugurt chaqadi. – Qaniydi shunday bo’lsa…
– Sizga nima bo’ldi, Tilak? Umidsizlanmang, do’stim. «Umidlarning etagiga osildim… umidlarga osilib yashayman» degan satrlar siznikimi? – deyman kulib. – Bo’shashmang, mahkam ushlang umidlarning o’sha etagini…
– E, jo’ra, Sayyotga ketgim kelayapti. Qishlog’imga ketib qolgim kelayapti, – deydi og’ir uh tortib, tamakini bosib-bosib so’radi, xo’rsinadi. – Baribir bir kuni ketaman.
– Ketish qochmaydi. Siz avval mana bu og’udan qutuling. Tashlang shu chekishni, – deyman. – Mana, men tashladim-ku. Yigirma yil chekdim shu zaharni. Lekin tashladim. Tashlasa bo’larkan. Faqat irodani qo’lga olish kerak. Esingizdami, qanday chekishim? Ketini uzmasdim. Dud mo’riga qanday o’tirib qolsa, tutun ham o’pkaga shunday o’tirib, qasnoq bog’lab ketar ekan shekilli, haligacha tamoman ko’chib tushgani yo’q, bot-bot og’rib turadi.
– Sayyotda bir jo’ram bor. Qadrdon jo’ram. Sirdosh-sinfdosh jo’ram, – deydi ohista xayolga berilib, xuddi mening gaplarimni eshitmayotganday. – Bir ko’rpada tepkilashib katta bo’lganmiz. O’shani sog’indim. O’sha qo’ymayapti. Hozir rais u. Qishloqning kattasi. «E, jo’ra, yurasanmi, o’shayoqalarda, kel, ana, uy, ana, joy», deyapti. «Zo’r shoir bo’lish uchun shaharda yashash shartmi?», deyapti. «Sholoxov qishlog’idan chiqmay ham butun dunyoga mashhur bo’ldi-ku», deyapti. Gapi rost. Men Sholoxov bo’lolmayman-ku, lekin qishloq tortayapti meni. Kindik qonim to’kilgan joy tortayapti, jo’ra. Ketaman. Bir kunmas—bir kun baribir ketaman. Suv ko’p, baliq ovlaydigan joylar serob. Yuraman baliq ovlaa-ab. Beda hidini sog’indim. Bedazorlarni orala-a-ab yuraman, maza qilib. Bedana sayrashini sog’indim. Yer olaman, qovun-tarvuz ekaman. Polizning o’rtasiga chayla quraman. Chayla yonidan jildirab oqib turgan ariqcha bo’yida o’tirib olib she’r yozaman, qissa yozaman. Hozir bir qissa boshlab qo’yganman. O’shani tugataman… yana boshqa niyatlarim ham ko’p… bu yoqda onam ham juda qarib qoldi, yuzni qoralayapti…

– Iloyo yeting hamma niyatlaringizga, – deyman. – Lekin kayfiyatingizni tushirmang. Bo’sh kelmang, jo’ra…
Shifoxona hovlisida Tilak bilan kuniga kamida ikki marta ko’rishamiz. Hovli keng. Daraxtzor. Yo’laklar ko’p. Aylani-i-ib yuramiz. Oyoqlarimizning chigilini yozamiz. Tilak ancha o’ziga kelib qoladi. Kayfiyati yaxshi. O’tgan-ketgandan gurunglashamiz. Dunyoning u boshidan kirib, bu boshidan chiqamiz. Suhbatimiz aylanib ham, o’rgilib ham adabiyotga, she’rga, she’riyatga kelib taqalaveradi.
– «Don Juan»dan chiqqan parchalarni o’qidim, – deydi Tilak. – «Sharq yulduzi» ham, «Guliston» ham har ikki tarjimadan parcha berib to’g’ri qildi. O’quvchi o’ziga yoqqanini tanlab o’qiyveradi. Lekin parchalarning sizniki boshqa qo’shiqdan, Abdulla Sherniki boshqa qo’shiqdan olingani yaxshi bo’lmabdi. Bitta qo’shiqning ikki xil tarjimasini yonma-yon bersa qiziq bo’lar edi. Solishtirib, qiyoslab o’qishga qulay-da, to’g’rimi? Har qalay shunda qaysi tarjimaning qanaqaligi ko’rinib turardi-da. Shunga qaramasdan, men bir talabaga o’sha parchalarni asl nusxa bilan taqqoslab o’rganishni kurs ishi qilib beruvdim…
– Xo’sh?
– Ochig’ini aytsam, siznikini maqtab yozibdi. O’zi Najmiddin akaga ham sizniki ma’qul bo’lgan ekan. Uyushmadagi muhokamada qatnashgan ekan-ku, a? Aytishicha, Asqad Muxtorday, Hamid G’ulomday ustozlar ham yaxshi gaplar aytishibdi tarjimangiz to’g’risida. Shuni eshitib, G’aybulla aka ham qiziqib yuribdi. Agar kitob bo’lib chiqsa, birinchi bo’lib o’zim taqriz yozaman, birga yozamiz, deyapti. O’zi chiqadiganmi yaqin-orada?
– Bilmadim, chiqib qolar. Har holda nashriyotning kelasi yilgi rejasiga kiritilgan. Muharrir tayin. Minhojiddin Haydar. O’qib, qo’l qo’yib, ishlab chiqarish bo’limiga topshirib qo’ygan, – deyman. – Lekin qog’oz yetishmayapti, u-bu, degan uzunquloq gaplar ham chiqib qoldi. Yana bilmadim, bu yog’iga xudo poshsho.
– Har qalay tezroq chiqsa, yaxshi-da, – deydi Tilak. – Birorta talabaga diplom ishi qilib berardik… – Keyin xuddi nimadir esiga tushib qolganday to’satdan: – Hov o’tgan yili, bahorda, Mahmud mo’ylovning choyxonasidan chiqib, siz, Ma’ruf aka, uchalamiz Pushkin ko’chasigacha, Yozuvchilar uyushmasigacha yayov ketganimiz esingizdami? – deydi.
– Bo’lmasam-chi, xuddi kechagiday esimda, – deyman. – O’sha kuni Farmon meni bir ish bilan mashinasida Ko’kchaga, qaynonamnikiga olib borib keldi. Biz Farmon, Norto’xta, uchalamiz choyxonaga kirsak, siz, Abduvali Qutbiddin, Aziz Said, Jonibek Suvonqulov bir stol atrofini to’ldirib o’tirgan ekansizlar. Biz somsa olib o’tirganimizdan keyin siz kelib qo’shildingiz. Birozdan keyin Ma’ruf Jalil kelib qo’shildi. Uzoq o’tirdik. Farmon bilan Norto’xta ishga kirib ketganidan keyin biz ham turdik. Navoiy-30 oldidagi kioskadan bittadan «Sharq yulduzi» oldik. Cho’lponning «Kecha va kunduzi» chiqqan sonidan…
– Ha-ha, xuddi o’sha kuni… O’sha kuni Ma’ruf akaning «Samarqand dorilfununida bo’lgan uchrashuvda Abdulla Sher sizga mag’zava ag’dardi» deganini eshitib, juda xafa bo’lganman, ham hayron qolganman. Shu gap rostmikan? Axir oralaringdan qil o’tmas edi-ku? Qanday tili bordiykin? Siz bo’lsangiz, u to’g’risida bir og’iz ham nojo’ya gapirmaysiz.

– Abdulla Sherdan mening hech qanday ginam yo’q, Tilak, – deyman. – Undan xafayam emasman. Tarjima qilsa qilibdi-da. Nima bo’pti? Men qizg’anmayman, talashmayman. Marhamat, xohlasangiz siz ham qiling. Uni bilmadim-ku, lekin men bu masalaga boshqacha qarayman. Mana, siz tarjimashunossiz. O’zingiz ayting, bir asarning bir necha tarjimasi bo’lsa yomonmi? Boshqa millatlar adabiyotida bu normal hol. Masalan, xuddi shu Bayronning o’zini oling. O’rislarda uning bir qancha tarjimasi bor. T.Gnedich, G.Shengeli, V.Levik tarjimalari deganday. Bizdayam asli shunday bo’lishi kerak o’zi. Hamma balo shundaki, nashr imkoniyati cheklangan bizda. Menga qolsa, Pushkinni ham, Lermontovni ham boshqatdan o’girish kerak. O’rischasiga to’g’ri kelmaydigan, xom-xatala, sayoz tarjimalar ko’p. Taras Shevchenkoning «Vasiyat» degan she’rini bilasiz. Juda silliq, juda chiroyli tarjima. Afsuski, Hamid Olimjonday ustoz shoir she’rdagi «papaxa Tarasa Shevchenko»ni «papasha» deb tushunib, «Ota Taras Shevchenko» deb o’girgan. Masalan, «Evgeniy Onegin»ning tarjimasi ham shaxsan menga yoqmaydi. Oybek juda baland yozuvchi, juda teran shoir. Ulkan ustoz. Lekin uning tarjimasida Pushkin chiqmagan. Turtinib o’qiysiz. Yoki, ana, o’zingiz yaxshi ko’radigan Yesenin. Erkin Vohidov dilbar shoir, tarjimon sifatida ham hammaga manzur, ayniqsa, siz tarjimashunoslar uni ko’klarga ko’tarasiz. Tarjimalari menga ham yoqadi. Silliq, ravon, qoqilmay o’qiysiz. Lekin, kechirasiz-ku, men bu tarjimalarda shartaki, dangalchi, betgachopar asl Yeseninni emas, o’zimizning sip-silliq, muloyim, andishali Erkin Vohidovni ko’raman. Bilasiz-ku, Yesenin o’zini o’g’riga, qaroqchiga, to’polonchi shamolga o’xshatadi, she’rlarimda men bezoriman, deydi. Bular bejiz emas. Gapning ochig’i, o’zbekchada Yeseninning hamma narsani jonlantirib ko’radigan, yangicha, qo’pol, ayni paytda o’ta aniq tashbehlarga boy, hatto uyatsiz, beparda so’zlar ham bemalol ishlatiladigan, quyuq obrazli, dangal, dadil, ramziy she’riyati yo’qqa chiqqan. Bamisoli bir dasta gul o’rnida gulbarglari to’kilib tushgan bir bog’lam cho’kirtak qolganday… Shoirning tishli-tirnoqli gaplarini zamonga moslab silliq, beozor qilib o’girish uning ruhiga haqorat, she’riyatga xiyonat, tarixning yuziga loy chaplash, deb bilaman men. Shuning uchun, agar iloji bo’lsa, Yeseninni ham qayta o’girish kerak, deb o’ylayman…
Tilak indamaydi. Xayolga boti-ib o’tiradi. Barmoqlari orasidagi tamakidan oqimtir-ko’kimtir ingichka tutun o’rlaydi. O’tirib-o’tirib:
– Bu gaplaringizni yaxshilab o’ylab ko’rish kerak, – deydi. – Domla nima der ekan, aytsam. G’aybulla aka…
– Ma’qullasa kerak, – deyman ishonch bilan. – Shuni aniq bilamanki, Asqad aka shunga tarafdor. Esingizda bo’lsa, «Adabiyot va san’at»ga boshliq paytida bir urinib ko’rdi. Pushkinning «Haykal» she’rini to’rt-besh kishiga tarjima qildirib, chop etdi. Jumladan, menga ham bergan. Lekin bilishimcha, bu ishi uchun tengdoshlaridan tuzukkina dakkiyam eshitgan. Xususan, Ramz Bobojondan…
– Ha, ana, ko’rdingizmi, bizda shu tomonlari bor-da. Eski tarjimonlar darrov yopishadi. Pushkin xuddi shaxsiy tomorqasi-yu, yangi tarjimon unga bostirib kirgan o’g’riday…
– O’zbekchilik-da, do’stim, andishalikmiz, yuzxotir kuchli bizda. Iloj qancha …

Sal narida patir-putur ovoz eshitiladi. Qayrilib qaraymiz. Shundoq yo’lakda ikkita musicha bir-birini quvlashib, cho’qilashadi, elas-elas ko’rinib turgan mayda-chuyda nonuvoqnimi, donnimi talashib, qizg’anib, bir-birini yaqin yo’latmaydi. Qarag’ay shoxida ularni kuzatib o’tirgan mayna pir-r etib uchib tushadi, haligi nonnimi-uvoqnimi tez-tez cho’qib, liq etkizib yutadi-da, yana pir-r etib uchib, joyiga borib qo’nadi.
– Ha, nafs o’lsin-a, nafs, – deydi Tilak kulib. – Qarang, eng beozor qush deb bilganimiz shu musichalar ham rizq talashib, bir-biri bilan qirpichoq bo’lsa-ya…
– Ko’rdingizmi, noahillikning oqibatini, – deyman. – Boriga baraka qilib, jimgina baham ko’rishganda, unisiyam, bunisiyam quruq qolmasdi. Ikki o’rtada mayna maza qildi. Ildi-ketdi.
– Ha, shuni aytadi-da, yugurganniki emas, buyurganniki, deb…

Shifoxona darvozasidan chiqqan joyda matbuot do’konchasi bor. Ba’zan Tilak bilan borib o’sha do’konchadan gazeta olamiz. Kundalik yangiliklardan xabardor bo’lib turish ham kerak-da. Ayniqsa shu kunlarda hayot juda tez o’zgarayapti. Voqealar shiddat bilan rivojlanayapti. Kunda-kunora ilgari tushimizga ham kirmagan yangiliklar ro’y berib turadi. Ijod ahli faollashib ketgan. Qayta qurish og’izlardagi elakni olib tashladi. Tillarning tugunini yechib yubordi. Ahli qalam yillab aytolmay yurgan dardlarini bemalol dasturxon qilayapti. Til uchun, erk uchun, insoniy haq-huquq uchun, gdlyanlar, ivanovlar poymol qilgan milliy or-nomusni tiklash uchun, xalqni uning nomiga tuflab yopishtirilgan «o’zbek ishi» degan haqoratomuz tamg’adan xalos etish uchun qizg’in kurash borayapti. Kimdir kundan-kun sillasi qurib borayotgan Orol dengizi muammosini ko’taradi. Kimdir dengiz o’rtasidagi allaqaysi orolchada o’lat tarqatuvchi mikroblar ko’milgan qabriston haqida bong uradi. Yana birov shaharlarda suv, havo ifloslanib ketganini, ekologiya izdan chiqqanini aytib hayqiradi. Boshqasi xalqni allaqayoqlardan Chirchiq shahri tepasiga olib kelib ko’milgan radiatsiya chiqindilarining mozori borligidan ogoh etadi. Kimdir o’ziga o’t qo’yayotgan ayollar fojiasining sabablarini izlaydi. Kimdir paxta yakkahokimligiga qarshi, ekin maydonlarining kimyoviy dorilar tufayli zaharlanib, kashandaga aylanib qolganiga qarshi na’ra tortadi. Kimdir oilani rejalashtirish o’zbek xalqini kamaytirish uchun atay o’ylab topilgan malьtusona tadbir deb jar soladi. Yana biri Farg’onada, O’zganda, O’shda ro’y bergan millatlararo xunrezliklarning asl ildizlarini – sabablari va sababchilarini axtaradi. Yana birov iqtisodiy mustaqillik talab qilib chiqadi. Xullas, jumboq ustiga jumboq. Yechimini kutib qalashib, bir-biri bilan talashib yotgan muammolar. Bir yoqda allaqanday sirli kuchlar hali Parkentda, hali Bo’kada fitna qo’zg’aydi. Bir tomonda O’zbekistonni, uni poraxo’rlikdan qutqarish, boqimandalikdan xalos etish uchun chetdan, markazdan yuborilgan turli darajadagi rahbarlar – «desantchilar» bosib ketgan. Milliy ong, milliy g’urur kun sayin, oy sayin uyg’onadi. Ijtimoiy adolatsizliklarga qarshi noroziliklar kuchaygandan kuchaya boradi. Zamon notinch. Xalq bezovta. Markaz talvasada. Xufya kuchlar xufyona fitnalarni avjiga chiqarishdan to’xtamaydi. Hayot xuddi dovul boshlanishi oldidan bezovtalangan dengizday toshadi, ko’piradi, qaynaydi. Biz esa…

– Eh, Tilak, – deyman. – Biz bo’lsak, shifoxona o’rindig’ida gazeta varaqlab, inqillab-sinqillab, yuragimizni changallab o’tribmiz, do’stim. Qani endi sog’lig’imiz ko’tarsa-yu, biz ham boshqa hamkasblarimizga o’xshab yelib-yugursak, hayotning qaynoq quchog’ida bo’lsak, o’z so’zimizni aytsak…
– Qani edi! – deydi Tilak ham og’ir so’lish olib. – Lekin siz nolimasangiz ham bo’ladi. Aytadigan so’zingizni aytayapsiz-ku she’r qilib. Keyingi yillarda «Adabiyot va san’at»da chiqqan turkum-turkum she’rlaringiz, xususan, «Chinqiriq», «Buxoroda», «Allalar aytar bu shom», «Ona so’z» esimda. Ularda bugungi kunning hamma dardlarini aytgansiz. Orol haqida hali hech kim sizning «Chag’alayga tavallo» she’ringizga yetadigan she’r yozgani yo’q, – deya dalda bergan bo’ladi o’zicha. – Buning ustiga amaliy ish ham qilayapsiz. Ha, degan tuyaga mador, deganday, arzimas bo’lsayam, bir dasta she’rlaringizga beriladigan qalam haqini Orolni qutqarish fondiga o’tkazdingiz. Arg’amchiga qil quvvat-da. Men kuzatdim, sizdan boshqa hech kim qilmadi shu ishni. Tashabbusingiz tashabbusligicha qolib ketdi. Bu baqir-chaqir qilib yurganlarning ko’pchiligi faqat og’izda botir. Qatordan quruq qolmaslik uchun qo’shilishib baqirib yuribdi ko’pi, yana bir qismi, agar zamon evrilsa, bir nimalik bo’lib qolish payida tomoq yirtadi, bordiyu shamol yana orqaga esib qolsa, shu zahoti chekinadi, o’zini panaga uradi. Hali ko’rasiz. Ey, do’stim, hayotning o’zi hali hammasini joy-joyiga qo’yib qo’yadi…

– Gaplaringiz balki rostdir, – deyman. – Ishqilib, erta bir kun yuzimizga solishmasa bo’ldi. Qaysi kuni shoir qo’shnimni, uyushmamiz rahbarlaridan birini ko’rib qoldim. «Matbuotdagi she’rlaringizni o’qiyapman, yaxshi, zo’r. Lekin hadeb she’r yozavermay, qora so’z ham yozing-da endi», dedi tanbeh berganday…
Shu suhbatimiz ustiga o’sha paytlari rasm bo’lgan bir qog’ozqopchiqni qo’ltiqlab, uzun-qisqa bo’lib Tilakning ustozlari G’aybulla as-Salom va Najmiddin Komilov kelib qoladi.
– E, hormanglar, shoirlar! – deydi G’aybulla aka. – Hangomaning beliga tepmadikmi ishqilib?
– Shu yerdayam she’rxonlikmi deyman? – deydi Najmiddin aka.
– Yo’g’-e, – deydi Tilak ustozlari bilan quchoqlashib ko’rishar ekan. – Gaplashib o’tiribmiz-da…
– Qani, Tilakvoy, do’ppingizni osmonga oting! – deydi G’aybulla aka Tilakka sirli qarab.
– Boshida do’ppisi yo’q-ku, nimani otadi, domla? – deydi Najmiddin aka kulib. – Tilakning do’ppi kiyganini hech ko’rmaganman.
Tilak kulib goh u ustoziga, goh bu ustoziga qaraydi. Qo’lini taroq qilib sochini taraydi. Gap nimadaligini bilolmay, hayron jovdiraydi. Domlalar sirni ochmaydi, askiya qilishini qo’ymaydi. Oxiri Tilakning sabri tugaydi.
– Ayting-da endi, domla, o’zi nima gap? – deydi sal o’pkalanganday..
– Uylik bo’ldingiz, ukam. Armoningiz ushaldi. Yozuvchilar uyushmasi sizga kvartira beradigan bo’ldi. Bugun kafedraga qo’ng’iroq qilib aytishdi. Sizni suyuntiraylik deb Najmiddin akangiz bilan darrov yoningizga oshiqdik.
– Rostdanmi? E, rahmat, domla!
Tilak o’zini qo’yarga joy topolmay quvonib ketadi. O’rnidan dast turib, G’aybulla akani quchoqlab o’padi. Ko’ngli to’lib, ko’zlari namlanadi. Navbati bilan Najmiddin aka ham, men ham uni bag’rimizga bosib, tabriklaymiz.
– Muborak bo’lsin, Tilak – deydi Najmiddin aka xursandiligini yashirmay. – To’ylar qiling o’sha uyda. Bola-chaqangizning rohatini ko’ring.

– Buyursin, do’stim, – deyman men ham quvonib. – Xonadoningiz nurga to’lsin. Chirog’ingiz o’chmasin. Orifjonga yaxshi joylardan ato etsin. Kelinning qo’lidan choy ichib, baxtli yashang, zo’r she’rlar yozing bu uyda…
Shifoxonadan chiqqanimizdan so’ng Tilak bilan bir muddat ko’rishmaymiz. Shu bilan uni Norto’xta Qilichning tug’ilgan kunida ko’raman. Sog’lig’i yaxshi, dimog’i chog’ ko’rinadi. Men odatdagiday parhezdaman, ichish-chekishdan butunlay voz kechganman, ba’zilarning aytishicha, odamgarchilikdan chiqqanman. Uncha-muncha yog’li, qovurilgan, kuchli ovqatlardan ham o’zimni tiyaman. Tilak parhez qilmaydiganga o’xshaydi. Qovurib, yoqqa bo’ktirib qo’yilgan go’shtdan bemalol tanovul qilib, yeb-ichib, chekib o’tiradi. O’tirishdan keyin birga ketamiz. Yo’l-yo’lakay, nasihat qilgan bo’laman. «Ichmang, chekishniyam tashlang», deyman. Kuladi.
– E, jo’ra, – deydi. – Ichdim – nima, chekdim – nima, endi foydasi yo’q, bo’lar ish bo’lgan…
Uning yuzida yana umidsizlikning soyasi ko’rinadi…

Falakning gardishi bilan men Bojxona Davlat qo’mitasida ishlayman. Tashkiliy-nazorat boshqarmasida. Bu sohada yangi odamman. Vazifam qo’mitaning o’zidagi va viloyatlardagi boshqarmalar faoliyatini o’rganib, tahlil qilib, umumlashtirib, Prezident devoniga va Vazirlar Mahkamasiga axborot tayyorlash… Mening xonam bilan yonma-yon xonada Ma’muriy amaliyot va surishtiruv boshqarmasining ikki inspektori o’tiradi. Xonamga kirsam-chiqsam, qorachadan kelgan, barvasta, qoruvli, mosh-guruch sochlari jingalak, qosh-ko’zlari xuddi surma qo’yilganday qop-qora qorindorgina bittasi menga allaqanday boshqacha, samimiy mulozamat ko’rsatadi. Salomini kanda qilmaydi. Odob bilan quyuq so’rashadi. Qayerdadir ko’rganga o’xshayman, lekin hech eslay olmayman. Tushlikka odatda men bilan birga chiqadigan Baxtiyor qayoqqadir ketgan edi. Tushlikka bugun yolg’iz chiqar ekanman-da, deb o’tirsam, eshik tiqillab qoladi, «Kiravering» deyman, eshik ochilib, haligi sermulozamatning boshi ko’rinadi.
– Tushlik vaqtiyam bo’pqoldi, aka. Sherigingiz ko’rinmayapti, menikiyam bir ish bilan ketuvdi. Yo’q demasangiz, yuring, birga chiqaqolaylik, – deydi.
Hayron bo’lib qarayman: «Nima ishi bor ekan menda. Nega menga yaqinlashishga urinayapti. Maqsadi nima?»
– Bo’pti, – deyman, ishimni yig’ishtiraman-da, unga ergashaman.
Yeguliklarni olib, o’tirganimizdan keyin, u kuladi:
– Meni tanimayapsiz-a, aka, – deydi.
– Ko’zimga issiq ko’rinyapsiz-ku, lekin tanimayapman, – deyman.
– Tilak aka bilan ko’rishib turasizmi? Tilak Jo’ra bilan?… – deydi kutilmaganda. – Yotoqxona esingizdami? «Bokovushka…» Men Akromman. Ha, o’sha. Tug’ilgan kunimda she’r o’qigansizlar-ku.
– E, bo’ldi-bo’ldi, esladim, – deyman. – Siz jurnalistikada o’qimasmidingiz? Bu yerda nima qilib yuribsiz?
– A, siz shoirsiz-ku, o’zingiz nima qilib yuribsiz bu sohada? – deya savolimga savol bilan javob beradi, jilmayadi.
– Ha, endi falakning gardishi-da, – deyman.

Shundan keyin Akromjon bilan yaqin bo’lib qolamiz. Bilsam, Akromjon ham Qorako’lning sho’rtang shamolida chiniqib, jazirama oftobida pishib, Amudan keladigan bo’tana suvini ichib, Qorako’lning sho’rxokkina tuprog’ida voyaga yetgan inson,Tilakning tuproqdoshi ekan. Mehr-oqibatli, odamoxun, dilkash yigit. Deyarli har suhbatimizda Tilakni eslaymiz. Darveshona qiliqlaridan, ajoyib odatlaridan, odamgarchiligidan, shoirligidan gaplashamiz.
– Aka, bu Tilak aka qishlog’iga ketib qolmish deb eshitaman, shu rostmi? – deydi.
– Bu yoqqa o’tganimdan beri shoir-yozuvchilarning birortasi bilan ko’rishganim yo’q. Tilakniyam ko’rmaganimga ancha bo’ldi. Ketgan bo’lsa, ketgandir, anig’ini bilmayman, – deyman. – Lekin shunday niyati bor edi. Baribir ketaman Sayyotimga, jo’ra, degan edi bir kuni.
– Nimaga ketadi? – deb kuyinadi, hayron bo’ladi Akromjon. – Uy olgan bo’lsa, kitoblari chiqib turgan bo’lsa… Nomzodliginiyam yoqladi shekilli? Bu yoqda bolalari katta bo’lib qolishdi. Qizi dorilfununda o’qiyapti, deb eshituvdim…
– E, Akromjon, – deyman. – Tilak qishlog’ini yaxshi ko’radi. Qishlog’ini eslasa og’zidan bol tomadi. Ko’p eslaydi, sog’inib eslaydi. Qolaversa, sog’lig’i yaxshi emas. Qo’shtutdagi o’sha katalakday zax hovli buyragini, yuragini ishdan chiqargan. Ustiga ustak, sakkiz-to’qqiz yildan beri kitobi chiqmayapti. Hammamizning boshimizga tushdi bu savdo. Olti yil bo’ldi mening oxirgi kitobim chiqqaniga. Nashriyot g’aladonida yostiqday-yostiqday ikkita tarjimam yotibdi. Rejaga kiradi, lekin chiqmaydi. Qog’oz tanqis emish! Bilmadim, bu bir bahonami, yo rostdan ham shundaymi? Har qalay, puldorlarning zamoni keldi, havasmandlarning kuni tug’di. Havasga yozib, kuni kecha birorta she’rini gazetada chiqarolmay yurgan savdo xodimi, hisobchi yoki amaldorning kitobi bemalol chiqib ketayapti bugun. Kitoblarda «Avtorning o’z hisobidan chiqdi» degan yozuvlar paydo bo’ldi. Lekin bu kitoblarning saviyasi bilan hech kimning ishi yo’q. Adabiyotning zahmatini chekib, uning saviyasi uchun jon kuydirib yurganlar esa… Xullas, Shukur Xolmirzayev bekorga bong urmadi: «Adabiyot o’ladimi?» deb, Akromjon…

Shu suhbatimizdan keyin yarim yil o’tadimi-yo’qmi, bir kuni Akromjon xonamga rang-quti o’chib, bo’shashib, shalvirab kirib keladi.
– Aka, bardam bo’ling, sovuq xabar opkeldim, hozirgina Mirpo’lat Mirzodan eshitdim, Tilak akadan ayrilib qolibmiz-ku, – deydi ko’zlari jiqqa yoshga to’lib.
Men o’rnimdan turib ketaman.
– Nima?!
– Bexabar qopmiz, aka! G’aflatda qopmiz. Ertaga yigirmasi emish…
Men taxta bo’lib qolaman.
Nahotki, nahotki endi Tilak yo’q?
Yo falak! Boladay ma’sum, beg’ubor tabassum qilib turadigan qadrdonim, qo’llarini musht qilib, havoni mushtlab-mushtlab she’rlar o’qiydigan dilkash shoir, qo’yday yuvosh, musichaday beozor inson, qushlardan bedanani, gullardan rayhonni, jonivorlardan otni yaxshi ko’radigan, daryoning sokin tug’yonini, osmonning hilolini, insonning mard va halolini sevadigan Tilak Jo’ra nahot endi yo’q?!.
Ancha payt o’zimga kelolmayman. Bilaman, o’lim hammaning boshida bor. Hech kim dunyoga ustun bo’lolmaydi. Lekin bu yoshda… Endigina boshpanali bo’lib, olim nomini olib, she’riyat muxlislarining mehrini qozonayotgan, farzandlari qavatiga kiray-kiray deb turgan bir paytda… Lekin na iloj, bandasining qo’lidan nima ham keladi… Oxirating obod bo’lsin, do’stim, deyishdan boshqa chora yo’q.
Ertasiga Akromjon bilan yigirmaga boramiz.

Odam ko’p, hammaning boshi xam. Domla G’aybulla As-Salom, domla Najmiddin Komilov, yozuvchi Ne’mat Aminov, taniqli sozanda va xonanda O’lmas Rasulov, yozuvchi Nurali Qobul, «Yulduzcha» nashriyoti jamoasidan uch-to’rt kishi, shoir Yo’ldosh Eshbek, Tilakning qishloqdoshlari, qarindosh-urug’lari, yoru birodarlari, hassakash do’stlari, qo’ni-qo’shnilari, men tanigan-tanimagan odamlar…
Mulla tilovatni tugatadi. Hamma fotihaga qo’l ochadi. Davraga og’ir sukunat cho’kadi. Taom tortiladi. Unda-bunda g’ivir-shivir boshlanadi.
– Judayam oriyatli edi, rahmatli. «Tez yordam»chilar olib ketishayotsa, achinib qarab turgan uch-to’rtta qo’shnisiga ko’zi tushib qolib, zambilda yotib ketishga uyaladi, ori keladi deng, do’xtirlarning hay-haylashiga qaramay, shartta zambildan tushadi-da, dadil-dadil qadam tashlab, ancha naridagi «Tez yordam»gacha o’z oyog’ida yurib boradi.
– Ana shu ishi noto’g’ri bo’lgan-da. Bunaqa paytda yurib bo’ladimi?
– Men ham shuni aytaman-da.
– Ha, endi taqdir ekan-da…
– Uyammas, buyammas, allohning irodasi.
– To’g’ri aytasiz.
– Iloyo, joyi jannatda bo’lsin…
Oradan bir-bir yarim yil o’tgach, Darxondagi uyimga domla G’aybulla As-Salom kirib keladi.
– Men Tilakka va’da beruvdim, «Don Juan» chiqsa, birga taqriz yozamiz, devdim. Shuncha yil kutdim, chiqmadi, – deydi domla. – Tilak ham rahmatli bo’lib ketdi. Lekin men so’zimda turaman. Bir shogirdimga «Don Juan»ni ilmiy ish qilib berganman. Jurnallarda chiqqan parcha-purchalar yetarli emas. Shuning uchun sizning oldingizga bir iltimos bilan keldim. Tarjimangizning bir nusxasini menga berib tursangiz. Shogirdim ayol kishi, pastda eri bilan mashinada o’tiribdi… Sizni ukam bo’ladi, deb, o’rtaga tushdim, katta ketib qo’ydim…
– Qanday bo’larkin, domla, – deyman. – Chiqmagan narsa bo’lsa, qo’lyozma bo’lsa… Qolaversa, tarjimonlikka boshqa da’vogar ham bo’lsa… Uning qo’liga tushib qolsa-chi?…
– Yo’q-yo’q, bu tomonlaridan xavotir olmang. Xavotiringizni tushunaman, – deydi domla. – Lekin siz ham tushuning, boshqa ilojimiz yo’q. Bu ayol yoqlashi kerak. Eri nozik joyda ishlaydi. Men so’z berib qo’yganman. Xijolatga qo’ymang, uka, iltimos…

Domlani hech bunday ahvolda ko’rmagan edim. Katta boshini kichik qilib yalinib o’tirsa-ya. Bir jahlim chiqadi, bir rahmim keladi. Jo’yali javob berolmay, boshim qotadi.
– Xohlasangiz, ana, o’zingiz ilmiy ish qiling. Aslida Bayron ijodini Bayron tarjimonidan ko’ra yaxshiroq kim ham bilardi. O’zim rahbar bo’laman. Minimumlarni topshirishingizga ham, aspiranturaga kirishingizga ham yordamlashaman, – deydi domla astoydil kuyunib.
– E, domla, qo’ysangiz-chi,– deyman. – Yana bir yildan keyin ellikka to’laman. Shu yoshimda aspirantura, ilmiy ish degan narsalarni menga kim qo’yibdi, uyat bo’ladi.
– Nimasi uyat! Odamlar oltmish-etmish yoshidayam yoqlayman, fan nomzodi bo’laman deb yelib-yugurib yuribdi-yu! Xah, siz shoirlar, dimog’laring muncha baland, ilmni pisand qilmaysizlar, – deydi ginaomuz. – Rahmatli Tilak ham o’zini birinchi galda shoir deb bilardi. Olimlikka unchalik qiziqmasdi. Yoqlamay necha yil sudrab yurdi ilmiy ishini. Bo’lmasa, unga hech qiyin joyi yo’q edi. Bilaman, Tilak bilan qalin do’st edinglar. Hech bo’lmasa, shuni ro’yixotir qiling. Tilak uchun ko’ning. Bering «Don Juan»ni. Siz qo’rqmang, birov o’zlashtirib olmaydi, yo’qolib ketmaydi. Kallam bilan javob beraman… Ish bitsa, o’zim opkeb beraman, xudo xohlasa, jon uka…

Domla nozik joydan tutadi. Tilakni o’rtaga soladi. Do’stligimiz haqqi-hurmati ilojim qolmaydi. Eriyman.
Domla xursand bo’lib «Don Juan»ni qo’ltiqlab chiqib ketadi…
Orqavarotdan eshitib qolaman: domla betob emish.
Ishlarim tig’iz, vaqtim ziq bo’lishiga qaramay, bir ilojini topib, Bodomzorga, domlaning uyiga o’taman. Domla xijolat bo’ladi. Qo’lyozmasini qistab keldi deb o’ylaydi.
– Va’damda turolmadim, uzr, – deydi.
– Men qo’lyozma uchun kelmadim, domla, – deyman. – Sog’indim, bir ko’rib ketay deb keldim sizni. Axir ko’rishmaganimizgayam ikki yilcha bo’pqoldi-yov. Vaqt topib kelolmadim, uzr. Xudoga shukr, ko’rdim, yaxshi ekansiz. Yuzga kirib yuring, domla.
Ko’rinib turibdi domlaning ahvoli yaxshi emas. Ketma-ket ikki birday alp yigitni, ham jigarni, ham jigarbandni yo’qotish osonmi? Bir yoqda xuddi yer yutganday dom-daraksiz yo’qolgan o’g’lining dog’i kuydirsa, bir yoqda sevimli shogirdi, o’z farzandiday bo’lib qolgan Tilakning o’limi o’rtaydi. Bu dardu alamlar bechorani ancha cho’ktirib, qaritib qo’yibdi, sog’lig’idan putur ketib, hassaga tayanib qolibdi. Lekin domla haliyam ruhan bardam.

Bir piyola choy ustida gurunglashamiz. Domla Tilak vafotidan ancha oldin nimadandir arazlab qishlog’iga, Sayyotga ketib qolganini, o’zi uni atay izlab borganini, Tilakning onasini – yuz bilan yuzlashib qolgan kampirni ko’rganini, u bilan bo’lgan qiziq hangomalarni eslaydi, onasi Tilakni yubormayman, deb, Tilakning o’zi esa bormayman, deb, oyoq tirab turib olganini, ularni ko’ndirish uchun xudonining zorini qilganini, oxiri bir amallab niyatiga yetganini, Tilakni Toshkentga olib kelganini hikoya qiladi. Goh kulib, goh muloyim boqadigan mehr to’la ko’zlari g’ilt-g’ilt yoshlanib gapiradi. Piyoladagi sovib qolgan choyni ho’plab, chuqur xo’rsinadi.

– Bebaho yigit edi-da Tilak! – deydi. – O’xshashi yo’q inson edi!..
– Nimasini aytasiz, – deyman. – Oxirati obod bo’lsin…
Yo’l-yo’lakay o’ylab ketaman. Tilak nimasi bilan hamma tanish-bilishlarida bunchalik yaxshi taasurot qoldirdi, domlalarining, do’stlarining, talabalarining, she’riyat muxlislarining mehriga sazovor bo’ldi? Oddiyligi, xoksorligi, halolligi, to’g’riligi, samimiyligi bilanmi? She’riy iqtidori bilanmi? Daryodilligi bilanmi?
Ha, u beg’ubor edi, yoqimtoy edi.

U juda oddiy yashadi. Biror katta amalga minmadi, unvon, mukofot olmadi. Obro’ talashmadi, izzat-nafs talab qilmadi. Ilmi tolibga ilm berdi – rahmat oldi. She’riyat shaydosiga she’r o’qidi –
olqish oldi. Uning mukofotiyam, unvoniyam, baxtiyam shu bo’ldi.
Orzulari ko’p edi. Erishgani kam bo’ldi. Bir she’rida aytadi:

Orzulardan yaratdim daryo,
Girdobida bo’ldim so’ng giryon.

Tilak adabiyotda o’z so’qmog’ini ochdi. Bu so’qmoq ezgulik daryosiga, muhabbat vodiysiga olib boradi, mehr yomg’irlari yog’ib, go’zallik tovushlari taralib turgan dalalarga, ruhiyatning oydan-da oydin ma’volariga olib chiqadi. Ohanglar og’ushiga boshlaydi.
Zero, u o’z kelajagini she’riyat tilidan shunday bashorat qilganda haqli edi:

Ohanglar og’ushida qolajak mening umrim,
Go’zallik tovushida qolajak mening umrim.
Umrimni kuyga o’rab, nurga o’rab yaratdim,
Shu quyosh shu’lasida qolajak mening umrim.

2012-09-28 – 2013-01-25