Бу саҳифа илк маротиба кутубхонамизда 2009 йили эълон қилинган эди. 24 февраль куни машҳур сайёҳ ва муаррих Ибн Баттута таваллудига 720 йил тўлиши муносабати билан саҳифани янгиладик.

Биз оғир даврларни бошдан кечирдик. Болалигимиздан билиши шарт бўлган оддий ҳақиқатларни англаш учун умримизнинг ярмини бериб қўйдик. Бизни гўё ҳавосиз бўшлиқда ушлаб турдилар, бировларни маънавий ўлдириб, бошқаларни мажруҳ этдилар ва кўпларни лоқайдлик ниқоби билан яшашга кўниктириб қўйдилар. Бугун эса маълум бўлдики, кўксимизни тўлдирадиган ҳаво, ярамизга шифо бўлгувчи малҳам, юзимиздаги лоқайдлик ниқобини тортиб олиб ташлашга қодир куч — тарих экан.

 
Хуршид Даврон
ТАРИХ — БОБОЛАР БОҒИ

  Ҳурматли Иброҳим Ғафуров! “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” рўзномасида тарихчи олим Неъматилла Иброҳимов номига ёзган мактубингиз билан танишиб “Ибн Баттута ва унинг Ўрта Осиё бўйлаб саёҳатлари” китобини ўқиганимда кўнглимдан ўтган ўйларга ҳамоҳанг мулоҳазаларни топиб беҳад қувондим.

Ушбу тўплам тарихимизни ўрганиш соҳасида жиддий тадқиқот эканлигига шубҳа йўқ. Бу ҳақда чуқур ва ҳаяжонга тўла фикрларни айтиб, заҳматкаш олим меҳнатини холис баҳолашингиздан миннатдорман. Ҳақиқатан ҳам бундай теранлик, муаммодан қочмаслик, виждон билан ишлаш ва тадқиқ қилиш кўп олимларимиз учун ибратдир.

Биз оғир даврларни бошдан кечирдик. Болалигимиздан билиши шарт бўлган оддий ҳақиқатларни англаш учун умримизнинг ярмини бериб қўйдик. Бизни гўё ҳавосиз бўшлиқда ушлаб турдилар, бировларни маънавий ўлдириб, бошқаларни мажруҳ этдилар ва кўпларни лоқайдлик ниқоби билан яшашга кўниктириб қўйдилар. Бугун эса маълум бўлдики, кўксимизни тўлдирадиган ҳаво, ярамизга шифо бўлгувчи малҳам, юзимиздаги лоқайдлик ниқобини тортиб олиб ташлашга қодир куч — тарих экан. “Тарих кафанларни юлқиб, ўликларни уйғотувчи, дилларга ҳаёт қонини қуювчи, тилларга сўз бахш этувчи, кунпаякун салтанатларни қайта яратувчи, ўтиб кетган асрлар силсиласини бутун ҳаяжонлари, атворлари билан кўз ўнгимизда намоён этиб, ҳаётимиз сарҳадларини кенгайтирувчи мўъжизадир. Унинг маънавий қудрати ила биз барча кечмиш замонларнинг одамларига ҳамдаму ҳамнафас бўламиз, улар билан гоҳ суйиб, гоҳ куйиб, дилимизни рағбатлантирувчи, ҳисларимизга озуқа берувчи турли воқеалар, ажабтовур феъл-атворлар дунёсига шерик бўламиз ва буларнинг барчаси нақадар фойдали эканлигини ўйламасдан роҳатланамиз” (Н. М. Карамзин).

Тарих, у ҳақда қиссалар сўйлагувчи бадиий асарлардан фарқли равишда, ўз саҳифаларини шошма-шошарлик билан варақлаб чиқишга йўл қўймайди. Фақатгина мунтазам тадқиқот ва изчил ҳавас бор жойдагина у хасислик билан ўз хазиналарини оча бошлайди. Тарихга, файласуф М.Вульфсон айтганидек, ҳеч қачон нуқта қўйиб бўлмайди. Келажак авлод муаррихлари кеча, бугун ёзилган китобларни тўлдириб борадилар, ёлғон сўзларни ўчириб қайта ёзадилар. Шу сабабдан ҳам тарих варақлари ёлғон билан қанчалик тўлдирилмасин, улар шу ёлғонлар битилган давр хусусияти бўлиб қолаверади. Тарих раққоса киядиган ҳашам либосда эмас, коржома билан ишлайди.

Биз ўтирган курси, биз ўтадиган кўча, биз ухлайдиган тўшаккача тарихга таъсир қилишини унутмаслик керак. Файласуфлардан бири: “Агар Клеопатра бурни бир оз узунроқ ёки озгина пучуқ бўлганида инсоният тарихи бутунлай бошқа йўлдан кетган бўларди”, деб ёзганида айнан мана шуни назарда тутмаганми? Балки Искандар Мақдунийнинг жаҳонга эгалик даъво қилишига, одамлар тақдири билан қўғирчоқ ўйнагандек муносабатда бўлишига, унинг жисмоний камчилиги — оёғи қийшиқлиги сабаб бўлгандир. Балки шунинг учун ҳам қадимий китобларда Анушервон — бир кўзли, Яздижард. Алқама ал-Фаҳл ибн Қайс — чўлоқ, Абу Суфён хасис бўлгани бекорга ёзилмагандир.

Фақат ўзимизга мос нарсаларнигина тарихдан юлиб олиб ўрганиш, охир-оқибатда тарихни билмасликка, энг даҳшати чаласаводликка олиб келади. Фақат тўла ҳақиқатгина тарихнинг бош мезони бўла олади. “Ҳақиқат эса, — Ф. Достоевский ёзганидек, — Некрасовдан баланд. Пушкиндан юқори, халқдан юксак, Россиядан улуғ, бутун борлиқдан устивордир ва шу сабабдан санъаткор ҳам ҳар қандай йўқотишу таъқибларга қарамай ёлғиз ҳақиқатга хизмат қилмоғи керак”. Қадимгилар айтганидек: “Тарих — ҳаёт муаллимидир”. Тарих сабоқларини билган одамгина ўзидан аввалгилар йўл қўйган хатолардан тийина билади. Биз келажакка тисарилиб кирамиз, деган экан бир доно одам.

Ҳар биримизга болаликданоқ касаллик варақаси очилади. Ҳақиқий шифокор беморнинг ўша касаллик тарихини ўрганиб чиқибгина тўғри хулоса чиқара олади. Тарих, инсоният тараққиётининг касаллик варақаси эмас, балки унинг дарду қувончлари, ғалабалару мағлубиятлари, яратувчилик қудратию барбод этувчи қора кучлари, жасорат ва хиёнат, оқ ва қоранинг шиддатли тўқнашувлари ҳақида ҳикоялар битилган кундалик дафтардир.

Сизга қўшилиб менинг ҳам сўрагим келади: “Қачон тугайди бу ўз тарихи, ўз хазиналарига лоқайдлик?” Шундай деб айтишга сабаблар борлиги учун ҳам бағримиз куяди, изтироб чекамиз. Тарихи минг йиллар билан ўлчагунлик маданий меросимиз ўрганилмаётгани ҳақида ёзишга умримизнинг қолган қисми етармикан? Ахир: “Эзгу ишнинг кечи йўқ”, деб юрган неча-неча бизга орқадош авлодлар нес-нобуд бўлиб кетди. Шу пайтгача сиз санаб ўтган Ибн Хурдодбек, Ибн Ал-Фатиҳ, Ал-Муқаддасий, Ёқут ал-Ҳамавий, Ибн Арабшоҳ, Ал-Умарий, Клавихо, Марко Поло, Вамбери асарларидек зарур бўлган Ота Малик Жувайний, Ибн Асир, Рашидиддин Фазлуллоҳ Ҳамадоний, Минҳожиддин Усмон Жузжоний, Муиниддин Муҳаммад Исфизарий ва бошқа жуда кўп тарихчилар битган асарлар ҳанузгача таржима бўлиб, нашр этилмаганлигини қандай изоҳлаш мумкин? Ватанимиз тарихида муҳим ўрин тутган воқеалар ва шахслар ҳақида маълумот берувчи Муҳаммад Насавий, Шарафиддин Али Яздий, Ҳофиз Абрў, Низомиддин Шомий, Абдураззоқ Самарқандий, Хондамир, Мирхонд, Абулғози, Аҳмад Дониш қаламига мансуб асарлар-чи? В. Бартольд, И. Крачковский, Н.Веселовский, В. Вяткин, А. Якубовский, Н. Бичурин, Л. Гумилев, М. Вирский, С. Толстов, М. Хаников ва бошқа жуда кўп олимларнинг ўтмишимизга оид асарлари, В. Жирмунский, А. Бертельс, Н. Конраднинг адабиётимиз меросига, аввало, Алишер Навоий ижодига бағишланган мақолаларнинг бирортаси ҳанузгача ўзбек китобхонига етказилмаганини ким тушунтириб бера олади? Аждодларимиз ҳақида дастлабки маълумотларни берган Геродот, Арриан, Страбон, Сима Цянь, Карпини, Рубрук, Мецоплик Фома битикларини ўрганмай туриб тарихимизни ўрганиш мумкинми? “Қуръон”ни ўзбек тилига таржима қилишдек эзгу ишни ортга судраганимиз-чи? Ахир бутун ўтмиш маданияти ислом ақидалари асосида дунёга келганини билиб туриб нега ўзимизни билмаганга оламиз? Бутун Шарқ фалсафаси хазинасига қибланамо бўлгувчи шу китоб-да! Нега уни билмай, ўрганмай фалсафабозлик қиламиз? Сабабини биладиган борми?

Улуғ боболаримизнинг ҳаммаси қомусий билимга эга бўлганлар: шу сабабдан ҳам улар баҳс юритмаган фан соҳаси бўлмаган десам адашмайман. Уларнинг инсоният маданияти хазинасига кирган асарлари маданиятли халқлар томонидан аллақачонлар амалда ўрганилиб бўлган бир пайтда биз уларни ўрганиш зарурлиги ҳақида ваъз айтишимиз фожиа эмасми?

Биз фақат мунажжим ва давлат арбоби сифатида таниган Мирзо Улуғбекнинг “Тарихи арбаъ улус” “(“Тўрт улус тарихи”) номли тарихий асари борлигидан ортиқ бу ҳақда яна нимани биламиз? Ҳолбуки бу китоб юртимизнинг Чингизхон тасарруфига тушиб қолган даври ҳақида жиддий маълумотларга эгалиги билан қимматли.

Ёки мутафаккир бобомиз Алишер Навоий қаламига мансуб “Тарихи мулки Ажам”ни олинг. Беш аср муқаддам яратилган ушбу асар қадимий Эрон тарихига бағишланган бўлиб, бизга афсона бўлиб туюладиган тарихий воқеа-ҳодисотларни ойдинлаштиришда муҳим манба ҳисобланади.

Очиғини айтиш керак, биз ўз тарихимиздан шу қадар узоқлашиб кетдикки, болаларимиз 1873 йилда Хева қандай забт этилгани ҳақида умуман тушунчага эга бўлмаган ҳолда, 1812 йилги Москва ёнғини, Емельян Пугачёв, Степан Разин исёнлари, Александр Невский, Дмитрий Донской ҳақида керагидан ортиқ тафсилотларгача гапириб берадилар. Луғатларимизни очиб қаранг, даҳшатга тушасиз. Бундан юз йилча бурун яшаган ўзбеклар ажнабийлару биз эса бошқа сайёрадан келиб қолгандекмиз. Гўё инқилоб халқимиз тарихини иккига бўлиб ташлагандек.

Яқинда бир шоир дўстим: “Биз нима қилаяпмиз ўзи, боболаримиз классик турк шоирларини таржимасиз тушунган бўлса-ю, биз таржима қилиб ўтирсак уят эмасми?” — деб юзимга солди. Бу ҳолатнинг юзага келишига маълум сабаблар борлигини билсамда, дўстим ҳақ эди. Рости ҳам, биз қандоқ қилиб тили бир қардошларимизни таржима қиладиган, ўз бобо шоирларимиз ғазалларини шарҳу изоҳсиз тушунмайдиган бўлиб қолдик. Менимча, бу ўйламай-нетмай янги имлога ўтганимиз, узоқ йиллар давомида тарихимизни, маданий меросимизни ўрганиш ўрнига уни нуқул қоралаш билан шуғулланганимиз оқибати. Ҳалигача бирор бир бир мутахассис нима учун Навоий, Бобур, Ҳамза, Чўлпон тили бугунги адабий асарлар тилидан ер билан осмончалик фарқ қилишининг асл сабабларини бизга тушунтириб беролмаяпти. Бундай ноқулай аҳвол тарихимизни ўрганишда йўл қўйилган хатолар билан боғлиқ эмасми?

Шу нарса ачинарлики, бой тарихимизна қарама-қарши тарзда уни тадқиқ этишга қодир олиму тарихчиларга бой эмасмиз. Йиллар давомида, айниқса, 30-40 йиллардаги даҳшатли қатағон даврида она халқи тарихи билан шуғулланган одамларни миллатчиликда айблаб, уларнинг юзига қора чаплаб, қувғину таъқибларга дучор қилганимиз учун ҳам одамлар бу даргоҳ дарвозасини очишга журъат тополмай қолдилар. Аммо барибир ҳар қандай йўқотишу таъқибларга қарамай фақат ҳақиқатга хизмат қилиши кераклигини англаганлар оз бўлса-да, топилди. Биз уларни қадрлашимиз, меҳнатларини муносиб баҳолашимиз керак.

Мана шундай заҳматкашларнинг бири — ҳурматли тарихчимиз Бўрибой Аҳмедов. Мен у киши билан кейинги пайтларда кўп мулоқотда бўлдим. Шундай суҳбатларнинг бирида Мирзо Улуғбекнинг ҳаёти ҳақида китоб ёзиб беришларини илтимос қилдим. Ахир биз Улуғбек ҳақида Шукур Бурҳон ўйнаган фильмдан, Мақсуд оғанинг фожиасидан, Одил аканинг романидан ортиқ нимани билардик? Бадиий адабиёт мезони тарих мезони бўла олмайди. Лев Толстой “Санъаткор билан тарихчининг вазифалари ўзаро фарқлидир” деганда ҳақ эди. Агар бадиий асарда Улуғбек билан Хўжа Аҳрор ўртасидаги тўқнашув, адабиёт мезони талабларидан келиб чиқиб киритилгани ўзини оқласа, тарих бу икки улуғ сиймо вақт тақозосига кўра учрашмаганини очиқ-ойдин ҳужжатлар асосида исботлайди. Ёки Абдуллатиф шахсияти-чи? У ҳақда ўз отасини ўлдиришда қатнашгани ҳақидаги маълумотдан ортиқ яна нималарни биламиз? Тарих эса у ота илми билан ҳам жиддий шуғулланганини айтади. Яқинда Бўрибой ака китобни ёзиб тугатдилар. Китоб нашрга тайёрланди. Аммо мен айтмоқчи бўлган гап бошқа: Бўрибой ака тарих соҳасида узоқ вақт давомида баракали ишлади. Шу пайтгача олимнинг юзлаб мақолалари Москва ва Ленинград, қатор иттифоқдош жумҳуриятлар илмий ойномаларида чоп этилди, қатор китоблари нашр қилинди. Менинг назаримда, бугун Бўрибой Аҳмедовнинг 3-4 жилддан иборат сайланмасини чоп этиш масаласи кун тартибига қўйилмоғи шарт. Қоғозни китоб дўконларида чанг босиб ётган жилд-жилд сайланмаларга сарфлашдан кўра, халқимизга, аввало ёш китобхонларга сув ва ҳаводек зарур китобларни чиқарсак, кўнгилдаги иш бўлмайдими?

Энди бир муҳим хабарни айтмоқчиман. Шу йил сентябрнинг бошида СССР Нашриёт, полиграфия ва китоб савдоси ишлари давлат қўмитасининг ҳайъати қайта қуриш руҳига мос қарор қабул қилди. Хизмат тақозосига кўра у билан танишиш имкониятига эга бўлдим. Ушбу қарорда шу пайтгача нашр этилмаган ва нашр этилганидан буён анча вақт ўтган СССР халқлари тарихига оид илмий-тарихий асарларни чоп этиш кенг миқёсда амалга оширилиши кераклиги ҳақида сўз юритилади. Унга илова тарзида РСФСР нашриётларида нашр этиш зарур китоблар рўйхати берилган. Рўйхатда шу пайтгача буржуа олимлари сифатида қораланиб келган бир қатор рус тарихчилари асарлари, инқилобга қарши куршган оқ гвардия раҳнамолари: Деникин, Врангел, Юденич ёзган эсдаликлар, фашист генералларининг хотиралари ва бошқа жуда кўп тарихий-илмий асарлар киритилган. Қарорнинг 4-бўлимида иттифоқдош жумҳуриятлар Нашриёт, полиграфия ва китоб савдоси ишлари давлат қўмиталари, жумҳурият Фанлар академиялари, олий ўқув юртларидаги ижтимоий фанлар кафедралари билан ҳамкорликда маҳаллий халқ тарихчилари, файласуфлари, иқтисодчилари, ҳуқуқшунослари, партия ва давлат арбоблари асарлари, мамлакат ва миллат тарихига тегишли узоқ вақт босилмаган ёки умуман, шу кунгача нашр этилмаган асарларни чоп этиш режалари ишлаб чиқилиши зарурлиги таъкидланган.

Мазкур масала, қарорда айтилганидек, фақат давлат қўмитасига тегишли бўлиб қолмай балки жумҳуриятда яшовчи ҳар бир зиёли ва илмий ташкилотнинг фаол иштирокида амалга оширилиши мумкин бўлган ишдир. Агар шу мавзуда “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” рўзномасида Давлат қўмитаси, партия тарихи институти, жумҳурият Фанлар академияси қошидаги илмий-текшириш институтлари, олий ўқув юртларидаги ижтимоий фанлар кафедралари вакиллари ва ёзувчилар иштирокида давра суҳбати уюштирилса ва унда қайси асарларни тезликда, қайси асарларни кейинчалик чоп этиш, босилиши шарт бўлган асарларнинг мундарижаси, уларни нашр этиш учун қандай муаммоларни ҳал этиш ҳақида жиддий ва теран ўйланган фикр-мулоҳазалар ўртага ташланса, эзгу иш бўларди.

Яна бир истагим: республиканинг йирик нашриётларидан бўлмиш Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриётида “Машҳур кишилар ҳаёти” ва сиз айтган “Тарих хазинаси” туркумида китоблар чоп этишни амалга ошириши лозим, деб ўйлайман. Бу ишни фақат “Ёш гвардия” нашриётига ташлаб қўйсак, яқин йиллар ичида бу борада зарур самарага эришиб бўлмайди. Шунингдек, “Чўлпон” нашриётида шу соҳада болаларбоп китоб ва тўпламларни чоп этишни жиддий ўйлаб кўриш керак. Радиода, айниқса “зангори экранда” тарих ҳақида, маданий меросимиз тақдири ҳақида сўз юритувчи радио-тележурналларни ташкил қилишни тезроқ амалга ошириш зарур. Шу сабабдан ҳам “Ёшлик”, “Саодат”, “Гулхан” ойномаларида тарих ва унинг сабоқлари ҳақида ҳикоя қилувчи янги фасллар очилаётганини билиб чин дилдан бу ташаббусни қутлагим келади.

Мактубимга халқимиз тарихини ўргатишда жон куйдирган, юрагини фидо этган буюк адибимиз Миркарим Осим хотирасига, тарих илмининг заҳматкаши Бўрибой Аҳмедовга бағишланган, қолаверса, тарих ва бугун ҳақида ёзилган икки шеъримни илова қилишни лозим топдим. Кўнглимдаги қолган гапларни шу шеърлар тўлдирар деган умиддаман.

МИРКАРИМ ОСИМ ЁДИ

…Сўнгги дам кўзига кўринди бирдан:
Олис-олисларга сингиб кетган йўл…
Ва қабоғини ёпди эҳтиром билан
Ғойибдан қанотдек пайдо бўлган қўл.

…Миркарим Осимни хор этган дамлар
Билдикми, дилимиз хор бўлганини,
Тунлари кўксини тилганда ғамлар
Бир оғиз овунчга зор бўлганини?!

Қибланамо бўлиб ҳотиф туйғулар
Юрагини олиб кетаркан йироқ,
Йилларнинг кўксини босган уйқулар
Узра Тарих ёқиб қўярди чироқ.

Ҳасратлар чулғаса куйгич кўксини
Тунлари Тўмарис келиб овутди.
Оҳ тортса, Навоий артди кўзини,
Инолчиқ совути кўксин совутди.

Боғларни зулумот қуршаб олган чоқ.
Жўнарди — сезмасди буни тириклар.
Уни қўриқларди тунлари Широқ,
Уни қўриқларди Темур Маликлар.

Куйиб кул бўлмаган Ўтрор тошини
Қўлига оларкан ўйга ботарди
Ва секин томизиб кўзин ёшини
Тошдаги ҳикматни у уйғотарди.

Кекса Ўкўз узра сузган булутлар
Ичра жанг қиларкан зулмат ила нур,
Карвон йўлларидан ўтиб борарди
Манглайига тушиб фалакдан шуур.

Аммо қуёш чиқиб оқарганда тун,
У яна қайтарди, ҳорғин қайтарди.
Юрарди гапдонлар ичра худди гунг,
Ҳамдарди бўлмаса кимга айтарди.

Кимгаям айтарди ҳамма кар бўлса,
Уқмаса мозийнинг муқаддас куйин.
…Бу қандай ватанким, одамни фақат
Кимлигин биламиз ўлгандан кейин…

ТАРИХ КИТОБЛАРИН КЎП ВАРАҚЛАДИМ
Бўрибой Аҳмедовга

Тарих китобларин кўп варақладим,
Қонли сўқмоқларни айландим такрор.
Қоралаб йўл босдим, жарлар ҳатладим
Кўзим хира тортди, сочим босди қор.

Боравердим тарих ичкарисига,
Нақшин эшикларни тақиллатдим жим.
Гоҳо қулоқ тутдим зафар сасига,
Гоҳо ёшга тўлди аламдан ичим.

Англардим: ҳеч қачон қутқаролмайман
На қурбон момомни, на Таробийни,
Англардим: қутқара оламан фақат
Ишончсиз ёғдуга тўлган қалбимни.

Гоҳо Афросиёб адирларида
Енгилган алп каби ётдим ўксиниб,
Абубакир мирзо сатрларида
Гоҳо от ёлига босдим кўксимни.

Искандар Макдуний кўзига мағрур
Боқдим Спитаман кўзлари билан.
Элдошлар кўксига солдим мен ғурур
Мовлонзоданинг сўзлари билан.

Гоҳо Сиғноқ ила ёндим чўлларда,
Тошканд томларидан ёвга тош отдим.
Темур аскарлари ўтган йўлларда
Кўксим ерга бериб мен узоқ ётдим.

Зобит Искобел ўт сочган намангон
Тутуни кўзимдан ёш оқизган дам,
Англадим: Ёвга қул бўлмоғи осон
Унутса Ватан — эрк эканин одам.

Англадим: тили бир, дини бир бўлиб
Дили бир бўлмаса ўлар экан халқ,
Бир-бирин қул қилмоқ учун жанг қилиб
Охири ёвга қул бўлар экан халқ.

Англадим: ҳеч кимни қутқаролмайман,
На Бобон ботир, на Намоз ўғрини.
Англадим: Қутқара оларман фақат
Зулматга тикилган ўйчан ўғлимни.

1988 йилда «Адабиёт ва санъат» газетасида чоп этилган 

Bu sahifa ilk marotiba kutubxonamizda 2009 yili e’lon qilingan edi. 24 fevral kuni mashhur sayyoh va muarrix Ibn Battuta tavalludiga 720 yil to‘lishi munosabati bilan sahifani yangiladik.

Xurshid Davron
TARIX — BOBOLAR BOG’I

Hurmatli Ibrohim G’afurov! “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” ro’znomasida tarixchi olim Ne’matilla Ibrohimov nomiga yozgan maktubingiz bilan tanishib “Ibn Battuta va uning O’rta Osiyo bo’ylab sayohatlari” kitobini o’qiganimda ko’nglimdan o’tgan o’ylarga hamohang mulohazalarni topib behad quvondim.

Ushbu to’plam tariximizni o’rganish sohasida jiddiy tadqiqot ekanligiga shubha yo’q. Bu haqda chuqur va hayajonga to’la fikrlarni aytib, zahmatkash olim mehnatini xolis baholashingizdan minnatdorman. Haqiqatan ham bunday teranlik, muammodan qochmaslik, vijdon bilan ishlash va tadqiq qilish ko’p olimlarimiz uchun ibratdir.

Biz og’ir davrlarni boshdan kechirdik. Bolaligimizdan bilishi shart bo’lgan oddiy haqiqatlarni anglash uchun umrimizning yarmini berib qo’ydik. Bizni go’yo havosiz bo’shliqda ushlab turdilar, birovlarni ma’naviy o’ldirib, boshqalarni majruh etdilar va ko’plarni loqaydlik niqobi bilan yashashga ko’niktirib qo’ydilar. Bugun esa ma’lum bo’ldiki, ko’ksimizni to’ldiradigan havo, yaramizga shifo bo’lguvchi malham, yuzimizdagi loqaydlik niqobini tortib olib tashlashga qodir kuch — tarix ekan. “Tarix kafanlarni yulqib, o’liklarni uyg’otuvchi, dillarga hayot qonini quyuvchi, tillarga so’z baxsh etuvchi, kunpayakun saltanatlarni qayta yaratuvchi, o’tib ketgan asrlar silsilasini butun hayajonlari, atvorlari bilan ko’z o’ngimizda namoyon etib, hayotimiz sarhadlarini kengaytiruvchi mo»jizadir. Uning ma’naviy qudrati ila biz barcha kechmish zamonlarning odamlariga hamdamu hamnafas bo’lamiz, ular bilan goh suyib, goh kuyib, dilimizni rag’batlantiruvchi, hislarimizga ozuqa beruvchi turli voqealar, ajabtovur fe’l-atvorlar dunyosiga sherik bo’lamiz va bularning barchasi naqadar foydali ekanligini o’ylamasdan rohatlanamiz” (N. M. Karamzin).

Tarix, u haqda qissalar so’ylaguvchi badiiy asarlardan farqli ravishda, o’z sahifalarini shoshma-shosharlik bilan varaqlab chiqishga yo’l qo’ymaydi. Faqatgina muntazam tadqiqot va izchil havas bor joydagina u xasislik bilan o’z xazinalarini ocha boshlaydi. Tarixga, faylasuf M.Vulfson aytganidek, hech qachon nuqta qo’yib bo’lmaydi. Kelajak avlod muarrixlari kecha, bugun yozilgan kitoblarni to’ldirib boradilar, yolg’on so’zlarni o’chirib qayta yozadilar. Shu sababdan ham tarix varaqlari yolg’on bilan qanchalik to’ldirilmasin, ular shu yolg’onlar bitilgan davr xususiyati bo’lib qolaveradi. Tarix raqqosa kiyadigan hasham libosda emas, korjoma bilan ishlaydi.

Biz o’tirgan kursi, biz o’tadigan ko’cha, biz uxlaydigan to’shakkacha tarixga ta’sir qilishini unutmaslik kerak. Faylasuflardan biri: “Agar Kleopatra burni bir oz uzunroq yoki ozgina puchuq bo’lganida insoniyat tarixi butunlay boshqa yo’ldan ketgan bo’lardi”, deb yozganida aynan mana shuni nazarda tutmaganmi? Balki Iskandar Maqduniyning jahonga egalik da’vo qilishiga, odamlar taqdiri bilan qo’g’irchoq o’ynagandek munosabatda bo’lishiga, uning jismoniy kamchiligi — oyog’i qiyshiqligi sabab bo’lgandir. Balki shuning uchun ham qadimiy kitoblarda Anushervon — bir ko’zli, Yazdijard. Alqama al-Fahl ibn Qays — cho’loq, Abu Sufyon xasis bo’lgani bekorga yozilmagandir.

Faqat o’zimizga mos narsalarnigina tarixdan yulib olib o’rganish, oxir-oqibatda tarixni bilmaslikka, eng dahshati chalasavodlikka olib keladi. Faqat to’la haqiqatgina tarixning bosh mezoni bo’la oladi. “Haqiqat esa, — F. Dostoevskiy yozganidek, — Nekrasovdan baland. Pushkindan yuqori, xalqdan yuksak, Rossiyadan ulug’, butun borliqdan ustivordir va shu sababdan san’atkor ham har qanday yo’qotishu ta’qiblarga qaramay yolg’iz haqiqatga xizmat qilmog’i kerak”. Qadimgilar aytganidek: “Tarix — hayot muallimidir”. Tarix saboqlarini bilgan odamgina o’zidan avvalgilar yo’l qo’ygan xatolardan tiyina biladi. Biz kelajakka tisarilib kiramiz, degan ekan bir dono odam.

Har birimizga bolalikdanoq kasallik varaqasi ochiladi. Haqiqiy shifokor bemorning o’sha kasallik tarixini o’rganib chiqibgina to’g’ri xulosa chiqara oladi. Tarix, insoniyat taraqqiyotining kasallik varaqasi emas, balki uning dardu quvonchlari, g’alabalaru mag’lubiyatlari, yaratuvchilik qudratiyu barbod etuvchi qora kuchlari, jasorat va xiyonat, oq va qoraning shiddatli to’qnashuvlari haqida hikoyalar bitilgan kundalik daftardir.

Sizga qo’shilib mening ham so’ragim keladi: “Qachon tugaydi bu o’z tarixi, o’z xazinalariga loqaydlik?” Shunday deb aytishga sabablar borligi uchun ham bag’rimiz kuyadi, iztirob chekamiz. Tarixi ming yillar bilan o’lchagunlik madaniy merosimiz o’rganilmayotgani haqida yozishga umrimizning qolgan qismi yetarmikan? Axir: “Ezgu ishning kechi yo’q”, deb yurgan necha-necha bizga orqadosh avlodlar nes-nobud bo’lib ketdi. Shu paytgacha siz sanab o’tgan Ibn Xurdodbek, Ibn Al-Fatih, Al-Muqaddasiy, Yoqut al-Hamaviy, Ibn Arabshoh, Al-Umariy, Klavixo, Marko Polo, Vamberi asarlaridek zarur bo’lgan Ota Malik Juvayniy, Ibn Asir, Rashididdin Fazlulloh Hamadoniy, Minhojiddin Usmon Juzjoniy, Muiniddin Muhammad Isfizariy va boshqa juda ko’p tarixchilar bitgan asarlar hanuzgacha tarjima bo’lib, nashr etilmaganligini qanday izohlash mumkin? Vatanimiz tarixida muhim o’rin tutgan voqealar va shaxslar haqida ma’lumot beruvchi Muhammad Nasaviy, Sharafiddin Ali Yazdiy, Hofiz Abro’, Nizomiddin Shomiy, Abdurazzoq Samarqandiy, Xondamir, Mirxond, Abulg’ozi, Ahmad Donish qalamiga mansub asarlar-chi? V. Bartol`d, I. Krachkovskiy, N.Veselovskiy, V. Vyatkin, A. Yakubovskiy, N. Bichurin, L. Gumilev, M. Virskiy, S. Tolstov, M. Xanikov va boshqa juda ko’p olimlarning o’tmishimizga oid asarlari, V. Jirmunskiy, A. Bertel`s, N. Konradning adabiyotimiz merosiga, avvalo, Alisher Navoiy ijodiga bag’ishlangan maqolalarning birortasi hanuzgacha o’zbek kitobxoniga yetkazilmaganini kim tushuntirib bera oladi? Ajdodlarimiz haqida dastlabki ma’lumotlarni bergan Gerodot, Arrian, Strabon, Sima Syan`, Karpini, Rubruk, Metsoplik Foma bitiklarini o’rganmay turib tariximizni o’rganish mumkinmi? “Qur’on”ni o’zbek tiliga tarjima qilishdek ezgu ishni ortga sudraganimiz-chi? Axir butun o’tmish madaniyati islom aqidalari asosida dunyoga kelganini bilib turib nega o’zimizni bilmaganga olamiz? Butun Sharq falsafasi xazinasiga qiblanamo bo’lguvchi shu kitob-da! Nega uni bilmay, o’rganmay falsafabozlik qilamiz? Sababini biladigan bormi?

Ulug’ bobolarimizning hammasi qomusiy bilimga ega bo’lganlar: shu sababdan ham ular bahs yuritmagan fan sohasi bo’lmagan desam adashmayman. Ularning insoniyat madaniyati xazinasiga kirgan asarlari madaniyatli xalqlar tomonidan allaqachonlar amalda o’rganilib bo’lgan bir paytda biz ularni o’rganish zarurligi haqida va’z aytishimiz fojia emasmi?

Biz faqat munajjim va davlat arbobi sifatida tanigan Mirzo Ulug’bekning “Tarixi arba’ ulus” “(“To’rt ulus tarixi”) nomli tarixiy asari borligidan ortiq bu haqda yana nimani bilamiz? Holbuki bu kitob yurtimizning Chingizxon tasarrufiga tushib qolgan davri haqida jiddiy ma’lumotlarga egaligi bilan qimmatli.

Yoki mutafakkir bobomiz Alisher Navoiy qalamiga mansub “Tarixi mulki Ajam”ni oling. Besh asr muqaddam yaratilgan ushbu asar qadimiy Eron tarixiga bag’ishlangan bo’lib, bizga afsona bo’lib tuyuladigan tarixiy voqea-hodisotlarni oydinlashtirishda muhim manba hisoblanadi.

Ochig’ini aytish kerak, biz o’z tariximizdan shu qadar uzoqlashib ketdikki, bolalarimiz 1873 yilda Xeva qanday zabt etilgani haqida umuman tushunchaga ega bo’lmagan holda, 1812 yilgi Moskva yong’ini, Yemel`yan Pugachyov, Stepan Razin isyonlari, Aleksandr Nevskiy, Dmitriy Donskoy haqida keragidan ortiq tafsilotlargacha gapirib beradilar. Lug’atlarimizni ochib qarang, dahshatga tushasiz. Bundan yuz yilcha burun yashagan o’zbeklar ajnabiylaru biz esa boshqa sayyoradan kelib qolgandekmiz. Go’yo inqilob xalqimiz tarixini ikkiga bo’lib tashlagandek.

Yaqinda bir shoir do’stim: “Siz nima qilayapsiz o’zi, bobolarimiz klassik turk shoirlarini tarjimasiz tushungan bo’lsa-yu, biz tarjima qilib o’tirsak uyat emasmi?” — deb yuzimga soldi. Bu holatning yuzaga kelishiga ma’lum sabablar borligini bilsamda, do’stim haq edi. Rosti ham, biz qandoq qilib tili bir qardoshlarimizni tarjima qiladigan, o’z bobo shoirlarimiz g’azallarini sharhu izohsiz tushunmaydigan bo’lib qoldik. Menimcha, bu o’ylamay-netmay yangi imloga o’tganimiz, uzoq yillar davomida tariximizni, madaniy merosimizni o’rganish o’rniga uni nuqul qoralash bilan shug’ullanganimiz oqibati. Haligacha biror bir bir mutaxassis nima uchun Navoiy, Bobur, Hamza, Cho’lpon tili bugungi adabiy asarlar tilidan yer bilan osmonchalik farq qilishining asl sabablarini bizga tushuntirib berolmayapti. Bunday noqulay ahvol tariximizni o’rganishda yo’l qo’yilgan xatolar bilan bog’liq emasmi?

Shu narsa achinarliki, boy tariximizna qarama-qarshi tarzda uni tadqiq etishga qodir olimu tarixchilarga boy emasmiz. Yillar davomida, ayniqsa, 30-40 yillardagi dahshatli qatag’on davrida ona xalqi tarixi bilan shug’ullangan odamlarni millatchilikda ayblab, ularning yuziga qora chaplab, quvg’inu ta’qiblarga duchor qilganimiz uchun ham odamlar bu dargoh darvozasini ochishga jur’at topolmay qoldilar. Ammo baribir har qanday yo’qotishu ta’qiblarga qaramay faqat haqiqatga xizmat qilishi kerakligini anglaganlar oz bo’lsa-da, topildi. Biz ularni qadrlashimiz, mehnatlarini munosib baholashimiz kerak.

Mana shunday zahmatkashlarning biri — hurmatli tarixchimiz Bo’riboy Ahmedov. Men u kishi bilan keyingi paytlarda ko’p muloqotda bo’ldim. Shunday suhbatlarning birida Mirzo Ulug’bekning hayoti haqida kitob yozib berishlarini iltimos qildim. Axir biz Ulug’bek haqida Shukur Burhon o’ynagan fil`mdan, Maqsud og’aning fojiasidan, Odil akaning romanidan ortiq nimani bilardik? Badiiy adabiyot mezoni tarix mezoni bo’la olmaydi. Lev Tolstoy “San’atkor bilan tarixchining vazifalari o’zaro farqlidir” deganda haq edi. Agar badiiy asarda Ulug’bek bilan Xo’ja Ahror o’rtasidagi to’qnashuv, adabiyot mezoni talablaridan kelib chiqib kiritilgani o’zini oqlasa, tarix bu ikki ulug’ siymo vaqt taqozosiga ko’ra uchrashmaganini ochiq-oydin hujjatlar asosida isbotlaydi. Yoki Abdullatif shaxsiyati-chi? U haqda o’z otasini o’ldirishda qatnashgani haqidagi ma’lumotdan ortiq yana nimalarni bilamiz? Tarix esa u ota ilmi bilan ham jiddiy shug’ullanganini aytadi. Yaqinda Bo’riboy aka kitobni yozib tugatdilar. Kitob nashrga tayyorlandi. Ammo men aytmoqchi bo’lgan gap boshqa: Bo’riboy aka tarix sohasida uzoq vaqt davomida barakali ishladi. Shu paytgacha olimning yuzlab maqolalari Moskva va Leningrad, qator ittifoqdosh jumhuriyatlar ilmiy oynomalarida chop etildi, qator kitoblari nashr qilindi. Mening nazarimda, bugun Bo’riboy Ahmedovning 3-4 jilddan iborat saylanmasini chop etish masalasi kun tartibiga qo’yilmog’i shart. Qog’ozni kitob do’konlarida chang bosib yotgan jild-jild saylanmalarga sarflashdan ko’ra, xalqimizga, avvalo
yosh kitobxonlarga suv va havodek zarur kitoblarni chiqarsak, ko’ngildagi ish bo’lmaydimi?

Endi bir muhim xabarni aytmoqchiman. Shu yil sentyabrning boshida SSSR Nashriyot, poligrafiya va kitob savdosi ishlari davlat qo’mitasining hay’ati qayta qurish ruhiga mos qaror qabul qildi. Xizmat taqozosiga ko’ra u bilan tanishish imkoniyatiga ega bo’ldim. Ushbu qarorda shu paytgacha nashr etilmagan va nashr etilganidan buyon ancha vaqt o’tgan SSSR xalqlari tarixiga oid ilmiy-tarixiy asarlarni chop etish keng miqyosda amalga oshirilishi kerakligi haqida so’z yuritiladi. Unga ilova tarzida RSFSR nashriyotlarida nashr etish zarur kitoblar ro’yxati berilgan. Ro’yxatda shu paytgacha burjua olimlari sifatida qoralanib kelgan bir qator rus tarixchilari asarlari, inqilobga qarshi kurshgan oq gvardiya rahnamolari: Denikin, Vrangel, Yudenich yozgan esdaliklar, fashist generallarining xotiralari va boshqa juda ko’p tarixiy-ilmiy asarlar kiritilgan. Qarorning 4-bo’limida ittifoqdosh jumhuriyatlar Nashriyot, poligrafiya va kitob savdosi ishlari davlat qo’mitalari, jumhuriyat Fanlar akademiyalari, oliy o’quv yurtlaridagi ijtimoiy fanlar kafedralari bilan hamkorlikda mahalliy xalq tarixchilari, faylasuflari, iqtisodchilari, huquqshunoslari, partiya va davlat arboblari asarlari, mamlakat va millat tarixiga tegishli uzoq vaqt bosilmagan yoki umuman, shu kungacha nashr etilmagan asarlarni chop etish rejalari ishlab chiqilishi zarurligi ta’kidlangan.

Mazkur masala, qarorda aytilganidek, faqat davlat qo’mitasiga tegishli bo’lib qolmay balki jumhuriyatda yashovchi har bir ziyoli va ilmiy tashkilotning faol ishtirokida amalga oshirilishi mumkin bo’lgan ishdir. Agar shu mavzuda “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” ro’znomasida Davlat qo’mitasi, partiya tarixi instituti, jumhuriyat Fanlar akademiyasi qoshidagi ilmiy-tekshirish institutlari, oliy o’quv yurtlaridagi ijtimoiy fanlar kafedralari vakillari va yozuvchilar ishtirokida davra suhbati uyushtirilsa va unda qaysi asarlarni tezlikda, qaysi asarlarni keyinchalik chop etish, bosilishi shart bo’lgan asarlarning mundarijasi, ularni nashr etish uchun qanday muammolarni hal etish haqida jiddiy va teran o’ylangan fikr-mulohazalar o’rtaga tashlansa, ezgu ish bo’lardi.

Yana bir istagim: respublikaning yirik nashriyotlaridan bo’lmish G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyotida “Mashhur kishilar hayoti” va siz aytgan “Tarix xazinasi” turkumida kitoblar chop etishni amalga oshirishi lozim, deb o’ylayman. Bu ishni faqat “Yosh gvardiya” nashriyotiga tashlab qo’ysak, yaqin yillar ichida bu borada zarur samaraga erishib bo’lmaydi. Shuningdek, “Cho’lpon” nashriyotida shu sohada bolalarbop kitob va to’plamlarni chop etishni jiddiy o’ylab ko’rish kerak. Radioda, ayniqsa “zangori ekranda” tarix haqida, madaniy merosimiz taqdiri haqida so’z yurituvchi radio-telejurnallarni tashkil qilishni tezroq amalga oshirish zarur. Shu sababdan ham “Yoshlik”, “Saodat”, “Gulxan” oynomalarida tarix va uning saboqlari haqida hikoya qiluvchi yangi fasllar ochilayotganini bilib chin dildan bu tashabbusni qutlagim keladi.

Maktubimga xalqimiz tarixini o’rgatishda jon kuydirgan, yuragini fido etgan buyuk adibimiz Mirkarim Osim xotirasiga, tarix ilmining zahmatkashi Bo’riboy Ahmedovga bag’ishlangan, qolaversa, tarix va bugun haqida yozilgan ikki she’rimni ilova qilishni lozim topdim. Ko’nglimdagi qolgan gaplarni shu she’rlar to’ldirar degan umiddaman.

MIRKARIM OSIM YODI

…So’nggi dam ko’ziga ko’rindi birdan:
Olis-olislarga singib ketgan yo’l…
Va qabog’ini yopdi ehtirom bilan
G’oyibdan qanotdek paydo bo’lgan qo’l.

…Mirkarim Osimni xor etgan damlar
Bildikmi, dilimiz xor bo’lganini,
Tunlari ko’ksini tilganda g’amlar
Bir og’iz ovunchga zor bo’lganini?!

Qiblanamo bo’lib hotif tuyg’ular
Yuragini olib ketarkan yiroq,
Yillarning ko’ksini bosgan uyqular
Uzra Tarix yoqib qo’yardi chiroq.

Hasratlar chulg’asa kuygich ko’ksini
Tunlari To’maris kelib ovutdi.
Oh tortsa, Navoiy artdi ko’zini,
Inolchiq sovuti ko’ksin sovutdi.

Bog’larni zulumot qurshab olgan choq.
Jo’nardi — sezmasdi buni tiriklar.
Uni qo’riqlardi tunlari Shiroq,
Uni qo’riqlardi Temur Maliklar.

Kuyib kul bo’lmagan O’tror toshini
Qo’liga olarkan o’yga botardi
Va sekin tomizib ko’zin yoshini
Toshdagi hikmatni u uyg’otardi.

Keksa O’ko’z uzra suzgan bulutlar
Ichra jang qilarkan zulmat ila nur,
Karvon yo’llaridan o’tib borardi
Manglayiga tushib falakdan shuur.

Ammo quyosh chiqib oqarganda tun,
U yana qaytardi, horg’in qaytardi.
Yurardi gapdonlar ichra xuddi gung,
Hamdardi bo’lmasa kimga aytardi.

Kimgayam aytardi hamma kar bo’lsa,
Uqmasa moziyning muqaddas kuyin.
…Bu qanday vatankim, odamni faqat
Kimligin bilamiz o’lgandan keyin…

TARIX KITOBLARIN KO’P VARAQLADIM
Bo’riboy Ahmedovga

Tarix kitoblarin ko’p varaqladim,
Qonli so’qmoqlarni aylandim takror.
Qoralab yo’l bosdim, jarlar hatladim
Ko’zim xira tortdi, sochim bosdi qor.

Boraverdim tarix ichkarisiga,
Naqshin eshiklarni taqillatdim jim.
Goho quloq tutdim zafar sasiga,
Goho yoshga to’ldi alamdan ichim.

Anglardim: hech qachon qutqarolmayman
Na qurbon momomni, na Tarobiyni,
Anglardim: qutqara olaman faqat
Ishonchsiz yog’duga to’lgan qalbimni.

Goho Afrosiyob adirlarida
Yengilgan alp kabi yotdim o’ksinib,
Abubakir mirzo satrlarida
Goho ot yoliga bosdim ko’ksimni.

Iskandar Makduniy ko’ziga mag’rur
Boqdim Spitaman ko’zlari bilan.
Eldoshlar ko’ksiga soldim men g’urur
Movlonzodaning so’zlari bilan.

Goho Sig’noq ila yondim cho’llarda,
Toshkand tomlaridan yovga tosh otdim.
Temur askarlari o’tgan yo’llarda
Ko’ksim yerga berib men uzoq yotdim.

Zobit Iskobel o’t sochgan namangon
Tutuni ko’zimdan yosh oqizgan dam,
Angladim: Yovga qul bo’lmog’i oson
Unutsa Vatan — erk ekanin odam.

Angladim: tili bir, dini bir bo’lib
Dili bir bo’lmasa o’lar ekan xalq,
Bir-birin qul qilmoq uchun jang qilib
Oxiri yovga qul bo’lar ekan xalq.

Angladim: hech kimni qutqarolmayman,
Na Bobon botir, na Namoz o’g’rini.
Angladim: Qutqara olarman faqat
Zulmatga tikilgan o’ychan o’g’limni.

1988 yilda «Adabiyot va san’at» gazetasida chop etilgan

Bu sahifa ilk marotiba kutubxonamizda 2009 yili e’lon qilingan edi. 24 fevral kuni mashhur sayyoh va muarrix Ibn Battuta tavalludiga 720 yil to‘lishi munosabati bilan sahifani yangiladik.